Post on 25-Jul-2020
1
EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU
PROMULGACIÓN Y SUS PRIMERAS MODIFICACIONES
(1568-1602)
A partir de la publicación en 1568 del Breviario Romano1, el primer libro
litúrgico tridentino, el rito romano contó por primera vez en la historia con un
mismo y único Calendario litúrgico, ya que este libro litúrgico juntamente con el
Misal Romano2, que vio la luz dos años más tarde, fueron impuestos como
obligatorios para todas las Iglesias locales y órdenes religiosas del rito romano3.
De tal modo que podemos señalar el 9 de julio de 1568, día en el que fue
firmada por el papa la bula de aprovación del Breviario, como la fecha de inicio
del Calendario tridentino que, hasta 19694, año en el fue promulgado el
Calendario renovado tras la reforma litúrgica realizada por mandato del Concilio
Vaticano II5, jalonaría el Año Litúrgico con diferentes celebraciones, bien del
Señor, bien de la Virgen María, bien de los santos.
Durante sus cuatrocientos años de vida, el Calendario Romano tridentino
acogió nuevas celebraciones en un número considerable, otras vieron modificado
su grado celebrativo, otras fueron cambiadas de día y algunas pocas fueron
suprimidas. Todo ello fue realizado por la Sede Apostólica, bien con un
documento pontificio, bien con un decreto de la Sagrada Congregación de Ritos,
creada en 15886.
1 Cf. M. SODI - A.M. TRIACCA (eds.), Breviarium Romanum. Editio princeps (1568), Libreria
Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1999 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 4). 2 Cf. Cf. M. SODI - A.M. TRIACCA (eds.), Missale Romanum. Editio princeps (1570), Libreria
Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1998 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 2). 3 Se exceptuaban aquellas Iglesias locales u órdenes religiosas que tuvieran un Misal o un
Breviario propio con una antigüedad superior a doscientos años, tal y como prescriben sus
correspondientes bulas papales de aprobación y promulgación (cf. PIUS V, «Bulla Breviarii
Romani ad psallendum horas canonicas, ex decreto Sacri et Oecumenici Concilii Tridentini
restituti, approbatio, cum prohibitione usus aliorum Breviariorum praeterquam a primaeva
institutione Ordinis a Sede Apostolica vel a consuetudine supra annos ducentum approbatorum
“Quod a nobis” (9 iulii 1568)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum
sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima
plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad
praesens 7, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1861, n. 101, p.
686; PIUS V, «Bulla Missalis Romani ad rite missas celebrandas, Concilii Tridentini decreto
reformati, approbatio et aliorum abolitio “Quo primum” (14 iulii 1570)», en A. TOMASSETI
(ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis
editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum
actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 7, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo
editoribus, Augustae Taurinorum, 1861, n. 166, p. 840). 4 Cf. PAULUS VI, «Litterae apostolicae motu proprio datae “Mysterii Paschalis” (14 februarii
1969)», AAS 61 (1969) 222-226; SACRA CONGREGATIO RITUUM, «Decretum “Anni liturgici
ordinatione” (21 de marzo de 1969)», Notitiae 5 (1969) 163-165. 5 Cf. Calendarium Romanum ex decreto sacrosancti Œcumenici Concilii Vaticani II
instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum. Editio typica (21 martii 1969), Typis
Polyglottis Vaticanis, In Civitate Vaticana, 1969. 6 Cf. SIXTUS V, «Bulla: Institutio quindecim congregationum sanctae Romanae Ecclesiae,
cardinalium, cum iurisdictionum et facultatum partita concessione, ad faciliorem universae
republicae christianae statusque ecclesiastici et Romanae Curiae negociorum et causarum
2
Vamos a recorrer, en varios artículos, todos estos años de su historia para
conocer detalladamente las variaciones que sufrió el Calendario Romano,
indicando los documentos de la Sede Apostólica que prescriben estas
modificaciones.
Todos los decretos relativos a la Sagrada Congregación de Ritos se encuentran
en las actas manuscritas de sus reuniones, conservadas actualmente en el Archivo
de la Congregación para las Causas de los Santos (Roma). Se trata de un total de
233 volúmenes, en cuyo primer tomo figura el título Regestum decretorum et
epistolarum Sacrae Congregationis Rituum7, y que hemos consultado para llevar
a cabo nuestra investigación8.
Algunos de estos decretos, pocos, están publicados dentro de la selección9
realizada por Giovanni Battista Pittono a mediados del siglo XVIII10 o por
Giovanni Michele Cavalieri11 en esas mismas fechas o por Luigi Gardellini12 un
siglo más tarde o en Analecta Juris Pontificii a mediados del siglo XIX13 o por la
propia Sagrada Congregación de Ritos a finales de ese mismo siglo XIX y
expeditionem “Immensa aeterni Dei” (11 februarii 1588)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum,
diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior
facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S.
Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae
Taurinorum, 1853, n. 117, pp. 985-999. 7 El título va variando en cada tomo, el más habitual es Sacrorum Rituum Congregationum
decreta annorum… o Sacrorum Rituum Congregationum decreta ab anno… usque ad annum…
Muchos volúmenes comienzan directamente con el índice, sin ningún tipo de título; en estos
casos para citarlos hemos utilizado el texto que figura en el lomo del libro, señalándolo con la
indicación [s.t.], esto es, «sine titulo» (sin título). Por otra parte, debemos señalar que también
varía el modo de referirse a la Congregación de Ritos ya que en algunas ocasiones el adjetivo
«sacrum» se refiere a «congregatio», esto es, «Sacra Rituum Congregatio», y en otras acompaña
a «ritus», esto es, «Sacrorum Rituum Congregatio». 8 Aprovechamos la ocasión para agradecer al prefecto de la Congregación para las Causas de los
Santos, el cardenal Angelo Amato, y al personal a él subordinado el acceso a la documentación
requerida para elaborar este estudio, así como la delicada atención prestada por el personal que
trabaja en el mencionado Archivo: Simona Durante y Lorella Maioresi. 9 Por regla general, solamente se incluyeron en estas coleccciones de decretos de la Sagrada
Congregación de Ritos aquellos que están dirigidos a diócesis u órdenes religiosas,
normalmente respondiendo a dubia, para que sirvieran de ejemplo a quienes pudieran
encontrarse con semejantes interrogantes. Sin embargo, los decretos con las disposiciones para
la Iglesia universal suelen estar omitidos en estas recolecciones. 10 Cf. I.B. PITTONO (ed.), Constitutiones Pontificae et Romanarum Congregationum decisiones
ad sacros ritus spectantes, omnibus utriusque cleri ecclesiasticis ubique locorum existentibus
perutiles et necessariae, Leonardus Pittonus Collectoris Pater, Venetiis, 1739. 11 Cf. I.M. CAVALIERI, Opera omnia liturgica seu Commentaria in authentica Sacrae Rituum
Congregationis decreta ad romanum praesertim breviarium, missale, et rituale quomodolibet
attinentia 1-5, Ex. typ. Remondiana, Venetiis, 1758. 12 Cf. A. GARDELLINI (ed.), Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum ex actis
eiusdem collecta 1-5, Typis Sacrae Congregationis de Propaganda Fide, Romae, 31856-1890. 13 Cf. «Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en Analecta Juris Pontificii.
Recueil de dissertations sur différents sujets de droit canonique, de liturgie, de theologie et
d’histoire 7, Librairie de la Propagande, Roma, 1866, nn. 1-1762, cc. 1-384; «Decreta
authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en Analecta Juris Pontificii. Recueil de
dissertations sur différents sujets de droit canonique, de liturgie, de theologie et d’histoire 8,
Librairie de la Propagande, Roma, 1866, nn. 1763-2716, cc. 1137-1388.
3
principios del XX14. Con la aparición en 1885 de la revista Acta Sanctae Sedis
transformada en Acta Apostolicae Sedis en 1909, los documentos emanados de la
Sede Apostólica vieron la luz entre sus páginas. De modo que, a partir de ese
momento, los decretos fueron recogidos en esta revista.
No es la primera vez que se publica la relación de fechas en las que el
Calendario tridentino ha sido modificado, bien para incorporar bien para suprimir
celebraciones o para modificar la fecha o el grado celebrativo de alguna de ellas.
Así lo hicieron Bartolomeo Gavantus y Gaetano Maria Merati15, Josef Löw16 o
Pierre Jounel17. También figuran las fechas de las variaciones realizadas en
Calendario Romano a lo largo de los siglos, en el Diccionario de las fiesta y de
los santos que se encuentra en el tercer suplemento a la Memoria sulla riforma
liturgica18, trabajo preparado por la sección histórica de la Sagrada Congregación
de Ritos –principalmente por Josef Löw– para la reforma general litúrgica que
deseaba acometer el papa Pío XII. Ahora bien, en ninguna de estas publicaciones
se mencionan los documentos pontificios, bien del propio papa bien de la
Sagrada Congregación de Ritos, que mandan realizar dichas modificaciones en el
Calendario y, en algunas ocasiones, hay un error respecto al día, al mes e incluso
al año en el que indican que se mandó realizar la inserción de una celebración o
el cambio de su fecha o de su grado celebrativo.
En este primer trabajo vamos a exponer el estado inicial del Calendario
Romano promulgado tras el Concilio de Trento y las modificaciones sufridas
hasta el año 1602, cuando el papa Clemente VIII publica una nueva edición
típica del Breviario Romano realizando un cambio en la graducación celebrativa.
1. CALENDARIO ROMANO PROMULGADO POR SAN PÍO V
Ofrecemos, en primer lugar, el Calendario litúrgico del rito romano tal y como
se encontraba en las ediciones típicas del Misal Romano y del Breviario Romano
promulgados por el papa san Pío V, en 1570 y en 1568 respectivamente, fruto de
la revisión realizada de los mismos tras el Concilio de Trento. El Calendario que
encabezó ambos libros litúrgicos no fue del todo semejante, ya que al editar el
14 Cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO, Decreta authentica Congregationis Sacrorum rituum ex
actis eiusdem collecta eiusque auctoritate promulgata sub auspiciis ss. domini nostri Leonis
papae XIII 1-7, Typographia Polyglotta Sacrae Congregationis de Propaganda Fide, Roma,
1898-1927. 15 Cf. B. GAVANTUS – C.M. MERATI, Thesaurus sacrorum rituum seu commentaria in rubricas
Missalis et Breviarii Romani 2, Ex typographia Balleoniana, Venetiis, 1752, pp. 144-164. 16 Cf. G. LÖW, «Calendario della Chiesa universale», en Enciclopedia cattolica 3, Ente per
l’Enciclopedia Cattolica e per il Libro Cattolico, Città del Vaticano 1949, pp. 363-372. 17 Cf. P. JOUNEL, Le renouveau du culte des Saints dans la liturgie romaine, Centro Liturgico
Vincenziano - Edizioni Liturgiche, Roma, 1986 (= Bibliotheca “Ephemerides Liturgicae”.
Subsidia 36), pp. 22-31; P. JOUNEL, «L’évolution du Missel Romain de Pie IX a Jean XXIII
(1846-1962)», Notitiae 14 (1978) 246-258. 18 Cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO. SECTIO HISTORICA, «Memoria sulla riforma liturgica.
Supplemento 3. Materiale storico, agiografico, liturgico per la riforma del Calendario», en C.
BRAGA (ed.), La riforma liturgica di Pio XII. Documenti. 1. La “Memoria sulla riforma
liturgica”, Centro Liturgico Vincenziano - Edizioni Liturgiche, Roma, 2003 (= Bibliotheca
“Ephemerides Liturgicae”. Subsidia 128), pp. 478-623.
4
Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición del
Breviario Romano, realizada dos años antes.
1.1. EL CALENDARIO ROMANO EN EL «BREVIARIO ROMANO» (1568)
Transcribimos, en primer lugar, el Calendario Romano que figura al inicio de
la edición típica del Breviario Romano tridentino, publicada en 156819.
Ianuarius
1 Circumcisio Domini duplex [II classis]
2 Octava S. Stephani duplex
cum commemoratione octavarum
3 Octava S. Ioannis duplex
cum commemoratione Ss. Innocentium
4 Octava Ss. Innocentum duplex
5 Vigilia
6 Epiphania Domini duplex [I classis]
7 De octava
8 De octava
9 De octava
10 De octava
11 De octava
et commemoratio S. Hygini, papae et martyris
12 De octava
13 Octava Epiphaniae duplex
14 Hilarii, episcopi et confessoris semiduplex
et commemoratio S. Felicis, presbyteri et martyris
15 Pauli, primi eremitae semiduplex
et commemoratio S. Mauri, abbatis
16 Marcelli, papae et martyris
17 Antonii, abbatis duplex
18 Cathedra S. Petri Romae duplex
et commemoratio S. Priscae, virginis et martyris
19 Marii, Marthae, Audifax et Abachum, martyrum
20 Fabiani et Sebastiani, martyrum duplex
21 Agnetis, virginis et martyris duplex
22 Vincentii et Anastasii, martyrum semiduplex
23 Emerentianae, virginis et martyris
24 Timothei, episcopi et martyris
25 Conversio S. Pauli, apostoli duplex
26 Polycarpi, episcopi et martyris
27 Ioannis Chrysostomi, episcopi et confessoris duplex
28 Agnetis secundo
Februarius
1 Ignatii, episcopi et martyris semiduplex
19 Cf. SODI – TRIACCA (eds.), Breviarium Romanum, pp. 11-22.
5
2 Purificatio B. Mariae duplex [II classis]
3 Blasii, episcopi et martyris
5 Agathae, virginis et martyris semiduplex
6 Dorotheae, virginis et martyris
9 Apolloniae, virginis et martyris
14 Valentini, martyris
15 Faustini et Iovitae, martyrum
18 Simeonis, episcopi et martyris
22 Cathedra S. Petri Antiochiae duplex
24 Mathiae, apostoli duplex [II classis]
Martius
7 S. Thomae de Aquino, confessoris duplex
et commemoratio Ss. Perpetuae et Felicitatis, martyrum
9 Quadraginta Martyrum semiduplex
12 Gregorii, papae et confessoris duplex
19 Ioseph, confessoris duplex
21 Benedicti, abbatis duplex
25 Annuntiatio B. Mariae Virginis duplex [II classis]
Aprilis
11 Leonis, papae et confessoris duplex
14 Tiburtii, Valeriani et Maximi, martyrum
17 Aniceti, papae et martyris
22 Soteris et Caii, pontificum et martyrum semiduplex
23 Georgii, martyris semiduplex
25 Marci, evangelistae duplex [II classis]
26 Cleti et Marcellini, papae et martyrum semiduplex
28 Vitalis, martyris
Maius
1 Philippi et Iacobi, apostolorum duplex [II classis]
2 Athanasii, episcopi et confessoris duplex
3 Inventio S. Crucis duplex
et commemoratio Ss. Alexandri, Eventii ac Theoduli,
martyrum
4 Monicae, viduae, matris Augustini
6 Ioannis ante portam Latinam duplex
8 Apparitio S. Michaelis duplex
9 Gregorii Theologi, episcopi et confessoris duplex
10 Gordiani et Epimachi, martyrum
12 Nerei, Achilei et Pancratii, martyrum
14 Bonifatii, martyris
19 Potentianae, virginis
25 Urbani, papae et martyris
26 Eleutherii, papae et martyris
6
27 Ioannis, papae et martyris
30 Felicis, papae et martyris
31 Petronillae, virginis
Iunius
2 Marcellini, Petri et Erasmi, martyrum
9 Primi et Feliciani, martyrum
11 Barnabae, apostoli duplex
12 Basilidis, Cyrini, Naboris et Nazarii, martyrum
14 Basilii, episcopi et confessoris duplex
15 Viti, Modesti et Crescentiae, martyrum
18 Marci et Marcelliani, martyrum
19 Gervasii et Protasii, martyrum
20 Silverii, papae et martyris
22 Paulini, episcopi et confessoris
23 Vigilia
24 Nativitas S. Ioannis Baptistae duplex [I classis]
25 De octava S. Ioannis
26 Ioannis et Pauli, martyrum semiduplex
27 De octava
28 S. Leonis, papae et confessoris
cum commemoratione octavae et vigiliae
29 Petri et Pauli, apostolorum duplex [I classis]
30 Commemoratio S. Pauli, apostoli duplex
cum commemoratione octavae S. Ioannis
Iulius
1 Octava S. Ioannis Baptistae duplex
cum commemoratione octavae apostolorum
2 Visitatio B. Mariae duplex
cum commemoratione octavae apostolorum
et Ss. Processi et Martiniani, martyrum
3 De octava apostolorum
4 De octava
5 De octava
6 Octava apostolorum Petri et Pauli duplex
10 Septem fratrum et Ss. Rufinae ac Secundae, martyrum semiduplex
11 Pii, papae et martyris
12 Naboris et Felicis, martyrum
13 Anacleti, papae et martyris semiduplex
14 Bonaventurae, pontificis et confessoris semiduplex
17 Alexii, confessoris
18 Symphorosae cum septem filiis, martyrum
20 Margaritae, virginis et martyris
21 Praxedis, virginis
22 Mariae Magdalenae duplex
7
23 Apollinaris, episcopi et martyris semiduplex
24 Vigilia
et commemoratio S. Christinae, virginis et martyris
25 Iacobi, apostoli duplex [II classis]
et commemoratio S. Christophori, martyris (ad Laudes
tantum)
27 Pantaleonis, martyris
28 Nazarii, Celsi, Victoris, martyrum, et Innocentii, papae et
confessoris semiduplex
29 Marthae, virginis semiduplex
et commemoratio Ss. Felicis, Simplicii, Faustini et Beatricis,
martyrum
30 Abdon et Sennen, martyrum
Augustus
1 Petri ad Vincula duplex
et commemoratio Ss. Machabaeorum, martyrum
2 Stephani, papae et martyris
3 Inventio S. Stephani, protomartyris semiduplex
4 Dominici, confessoris duplex
5 Dedicatio S. Mariae ad Nives duplex
6 Transfiguratio Domini duplex
et commemoratio Ss. Xysti, Felicissimi et Agapiti, martyrum
7 Donati, episcopi et martyris
8 Cyriaci, Largi et Smaragdi, martyrum semiduplex
9 Vigilia
et commemoratio S. Romani, martyris
10 Laurentii, martyris duplex [II classis]
11 De octava S. Laurentii
et commemoratio Ss. Tiburtii et Susanae, martyrum
12 De octava
et commemoratio S. Clarae, virginis
13 De octava
et commemoratio Ss. Hippolyti et sociorum20, martyrum
14 De octava
cum commemoratione vigiliae
et S. Eusebii, confessoris
15 Assumptio B. Mariae Virginis duplex [I classis]
16 De octava Assumptionis B. Mariae
et commemoratio octavae S. Laurentii
17 Octava S. Laurentii duplex
et commemoratio de octava
20 Según el Martirologio Romano tridentino: S. Concordia et alii decem et novem de domo sua
(cf. M. SODI – R. FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum. Editio princeps (1584), Libreria
Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2005 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 6), p.
275).
8
18 De octava
et commemoratio S. Agapiti, martyris
19 De octava
20 Bernardi, abbatis duplex
cum commemoratione octavae
21 De octava
22 Octava Assumptionis B. Mariae duplex
et commemoratio Ss. Timothei et sociorum21, martyrum
23 Vigilia
24 Bartholomaei, apostoli (Romae celebratur 25) duplex [II classis]
25 Ludovici, confessoris, regis Francorum
26 Zepherini, papae et martyris
28 Augustini, episcopi, confessoris et Ecclesiae doctoris duplex
et commemoratio S. Hermetis, martyris
29 Decollatio S. Ioannis Baptistae duplex
et commemoratio S. Sabinae, martyris
30 Felicis et Adaucti, martyrum
September
1 Egidii, abbatis
et commemoratio Ss. martyrum Duodecim fratrum
8 Nativitas B. Mariae duplex [II classis]
et commemoratio S. Adriani, martyris (ad Laudes tantum)
9 De octava S. Mariae
et commemoratio S. Gorgonii, martyris
10 De octava
11 De octava
et commemoratio S. Proti et Hyacinthi, martyrum
12 De octava
13 De octava
14 Exaltatio S. Crucis duplex
15 Octava Nativitatis B. Mariae duplex
et commemoratio S. Nicomedis, martyris
16 Cornelii et Cypriani semiduplex
et commemoratio Ss. Eufemiae, Luciae et Geminiani,
martyrum
20 Vigilia
et commemoratio Ss. Eustachii et sociorum22, martyrum
21 Matthaei, apostoli duplex [II classis]
22 Mauritii et sociorum23, martyrum
21 En el Misal Romano se especifican los nombres de los compañeros: Hippolytus et
Simphorianus. 22 Según el Martirologio Romano tridentino: S. Theopistis, Agapitus et Theopistus (cf. SODI –
FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum, p. 322). 23 Según el Martirologio Romano tridentino: Ss. Exuperius, Candidus, Victor, Innocentius et
Vitalis, cum sociis eiusdem legionis (cf. SODI – FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum, p. 325).
9
23 Lini, papae et martyris semiduplex
et commemoratio S. Theclae, virginis et martyris
26 Cypriani et Iustinae, martyrum
27 Cosmae et Damiani, martyrum semiduplex
29 Dediacatio S. Michaelis, archangeli duplex [II classis]
30 Hieronymi, presbyteri, confessoris et Ecclesiae doctoris duplex
October
1 Remigii, episcopi et confessoris
4 Francisci, confessoris duplex
7 Sergii, Bacchi, Marcelli et Appulei, martyrum
et commemoratio S. Marci, papae et confessoris
9 Dionysii, Rustici et Eleutherii, martyrum semiduplex
14 Calixti, papae et martyris semiduplex
18 Lucae, evangelistae duplex [II classis]
21 Hilarionis, abbatis
et commemoratio Ss. Ursulae et sociarum24, virginum et
martyrum
25 Chrisanthi et Dariae, martyrum
26 Evaristi, papae et martyris
27 Vigilia
28 Simonis et Iudae, apostolorum duplex [II classis]
30 Vigilia
November
1 Festum omnium Sanctorum duplex [I classis]
et commemoratio S. Caesarii, martyris (ad Laudes tantum)
2 Commemoratione omnium fidelium defunctorum duplex
et de octava omnium Sanctorum
3 De octava
4 De octava
et commemoratio Ss. Vitalis et Agricolae, martyrum
5 De octava
6 De octava
7 De octava
8 Octava omnium Sanctorum duplex
et commemoratio Ss. Quattuor coronatorum, martyrum
9 Dedicatio basilicae Salvatoris duplex
et commemoratio S. Theodori, martyris
10 Tryphonis, Respici et Nymphae, martyrum
11 Martini, episcopi et confessoris duplex
et commemoratio S. Mennae, martyris
12 Martini, papae et martyris
17 Gregorii Thaumaturgi, episcopi et confessoris
24 El Martirologio Romano no especifica los nombres de las compañeras (cf. SODI – FUSCO
(eds.), Martyrologium Romanum, p. 357).
10
18 Dedicatio basilicarum Ss. apostolorum Petri et Pauli duplex
19 Pontiani, papae et martyris
22 Caeciliae, virginis et martyris semiduplex
23 Clementis, papae et martyris semiduplex
24 Chrysogoni, martyris
25 Catharinae, virginis et martyris duplex
26 Petri Alexandrini, episcopi et martyris
29 Vigilia
et commemoratio S. Saturnini, martyris
30 Andreae, apostoli duplex [II classis]
December
2 Bibianae, virginis et martyris
4 Barbarae, virginis et martyris commemoratio
5 Sabbae, abbatis commemoratio
6 Nicolai, episcopi et confessoris semiduplex
7 Ambrosii, episcopi, confessoris et Ecclesiae doctoris duplex
8 Conceptio B. Mariae duplex
10 Melchiadis, papae et confessoris commemoratio
11 Damasi, papae et confessoris semiduplex
13 Luciae, virginis et martyris duplex
20 Vigilia
21 Thomae, apostoli duplex [II classis]
24 Vigilia
25 Nativitas D.N. Iesu Christi duplex [I classis]
26 Stephani, protomartyris duplex [II classis]
et commemoratio octavae
27 Ioannis, apostoli et evangelistae duplex [II classis]
et commemoratio octavarum
28 Ss. Innocentium, martyrum duplex [II classis]
et commemoratio octavarum
29 Thomae Cantuarensis, episcopi et martyris semiduplex
et commemoratio octavarum
30 Dominica infra octavam,
vel de octava
cum commemoratione aliarum octavarum
31 Silvestri, papae et confessoris duplex
cum commemoratione aliarum octavarum
A todas estas celebraciones debemos añadir:
Pascha in Resurrectione Domini duplex [I classis]
Feria V post dominica IV post Pascha: In Ascensione Domini duplex [I classis]
Pentecostes duplex [I classis]
Dominica post Pentecosten: Ss.mae Trinitatis duplex [II classis]
Feria V post festum Ss.mae Trinitatis: Ss.mi Corporis Christi duplex [I classis]
11
1.2. ERRORES DEL CALENDARIO CORREGIDOS EN EL «MISAL ROMANO»
(1570)
Señalamos las correcciones realizadas en el Calendario Romano cuando se
publicó la edición típica del Misal Romano tridentino en el año 157025. El
elemento modificado lo destacamos mediante caracteres cursivos; cuando ha
habido alguna supresión, hemos tachado el texto correspondiente. No tenemos en
consideración el cambio de «et commemoratio» por «cum commemoratione», o
viceversa, que se hizo en algunas celebraciones (por ejemplo: 14 de enero, 15 de
enero, 16 de agosto
Ianuarius
14 Hilarii, episcopi et confessoris semiduplex
cum commemoratione S. Felicis, presbyteri et confessoris
16 Marcelli, papae et martyris semiduplex
Februarius
14 Valentini, presbyteri et martyris
23 Vigilia
24 Mathiae, apostoli duplex
Martius
12 Gregorii, papae et confessoris et Ecclesiae doctoris duplex
Aprilis
26 Cleti et Marcellini, pontificum et martyrum semiduplex
Maius
3 Inventio S. Crucis duplex
et commemoratio Ss. Alexandri, Eventii et Theoduli,
martyrum, ac Iuvenalis, episcopi et confessoris
4 Monicae, viduae, matris Augustini
12 Nerei, Achillei et Pancratii, martyrum
19 Pudentianae, virginis
Iunius
18 Marci et Marcelliani fratrum, martyrum
25 De octava Nativitatis S. Ioannis
26 Ioannis et Pauli, martyrum semiduplex
cum commemoratione octavae Nativitatis S. Ioannis Baptistae
28 S. Leonis secundi, papae et confessoris semiduplex
25 Cf. SODI – TRIACCA (eds.), Missale Romanum, pp. 39-50; puede verse además la lista de las
diferencias entre el Calendario del Breviario Romano y el Calendario del Misal Romano,
promulgados por el papa san Pío V, en SODI – TRIACCA (eds.), Missale Romanum, pp. XXXIII-
XXXV.
12
Iulius
10 Septem fratrum, martyrum, et Ss. Rufinae et Secundae,
virginum et martyrum semiduplex
25 Iacobi, apostoli duplex
et commemoratio S. Christophori, martyris (in missis privatis)
28 Nazarii, Celsi et Victoris, papae, martyrum, et Innocentii,
papae et confessoris
29 Marthae, virginis semiduplex
et commemoratio Ss. Felicis, papae, Simplicii, Faustini et
Beatricis, martyrum
Augustus
6 Transfiguratio Domini duplex
et commemoratio Ss. Xysti secundi, papae, Felicissimi et
Agapiti, martyrum
13 De octava
et commemoratio Ss. Hippolyti et sociorum eius et Cassiani,
martyrum
16 De octava Assumptionis B. Mariae
cum commemoratione octavae S. Laurentii
17 Octava S. Laurentii duplex
et commemoratio de octavae Assumptionis
20 Bernardi, abbatis duplex
cum commemoratione octavae Assumptionis
22 Octava Assumptionis B. Mariae duplex
et commemoratio Ss. Timothei, Hippolyti et Simphoriani,
martyrum
25 Ludovici regis Franciae, confessoris
September
8 Nativitas B. Mariae duplex
et commemoratio S. Adriani, martyris (in missis privatis)
14 Exaltatio S. Crucis duplex
cum commemoratione octavae Nativitatis B. Mariae
16 Cornelii et Cypriani, pontificum et martyrum semiduplex
et commemoratio Ss. Euphemiae, Luciae et Geminiani,
martyrum
October
7 S. Marci, papae et confessoris
et commemoratio Ss. Sergii, Bacchi, Marcelli et Appulei,
martyrum
14 Callisti, papae et martyris semiduplex
30 Vigilia
31 Vigilia
13
November
1 Festum omnium Sanctorum duplex
et commemoratio S. Caesarii, martyris (ad Laudes tantum)
12 Martini, papae et martyris semiduplex
18 Dedicatio basilicarum Ss. apostolorum Petri et Pauli duplex
23 Clementis, papae et martyris semiduplex
et commemoratio S. Felicitatis, martyris
December
10 Melchiadis, papae et martyris commemoratio
25 Nativitas D.N. Iesu Christi duplex
et commemoratio S. Anastasiae, virginis (in missa secunda)
26 Stephani, protomartyris duplex [II classis]
et commemoratio octavae Nativitatis
30 Dominica infra octavam,
vel de octava
et commemoratio aliarum octavarum
2. PRIMEROS CAMBIOS EN EL CALENDARIO ROMANO
Ofrecemos, en orden cronológico, los cambios realizados en el Calendario
Romano desde su promulgación (1568) hasta la publicación de la nueva edición
típica del Breviario Romano (1602). El elemento modificado (fecha, nombre y/o
grado clebrativo) lo señalamos con caracteres cursivos; cuando una celebración
ha sido suprimida, aparece tachada.
2.1. PONTIFICADO DE GREGORIO XIII (1572-1585)
1584, 1 de mayo
26 de julio: S. Anna, mater B. Mariae Virginis duplex
GREGORIUS XIII, «Bulla: Institutio festivitatis S. Annae, matris Mariae Virginis, pro die
XXVI mensis iulii duplici officio celebrandae “Sancta mater Ecclesia” (1 maii 1584”)»,
en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum
pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,
epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8,
Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 161, pp.
455-456.
2.2. PONTIFICADO DE SIXTO V (1585-1590)
158526
2 de abril: S. Franciscus de Paula, confessor duplex
SIXTUS V, «Bulla: quod festum S. Francisci de Paula, Ordinis fratrum Minimorum
institutoris, singulis annis die secunda mensis aprilis duplici officio celebretur “In coeli
throno” (1585)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum
sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione
novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone
26 En la bula no figura la fecha exacta, sólo el año.
14
Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae
Taurinorum, 1853, n.11, pp. 592-593.
1585, 1 de septiembre
21 de noviembre: Presentatio B. Mariae Virginis duplex
SIXTUS V, «Bulla: quod festum Praesentationis B.M. Virginis die vigesimaprima mensis
novembris duplici officio celebretur “Intemeratae Matris Dei” (1 septembris 1585)», en
A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum
pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,
epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8,
Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 10, pp. 591-
592.
1585, 23 de diciembre
10 de septiembre: S. Nicolaus a Tolentino, confessor duplex
SIXTUS V, «Bulla: Innovatio festivitatis sancti Nicolai de Tolentino, Ordinis fratrum
Eremitarum Sancti Augustini, duplici officio die decima mansis septembris celebrandae
“Sancta Romana universalis” (23 decembris 1585)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum,
diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio
locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum
actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico
Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 25, pp. 645-646.
1586, 14 de enero
13 de junio: S. Antonius de Padua, confessor duplex
SIXTUS V, «Bulla: quod festum Sancti Antonii Lusitani, de Padua nuncupatur, sub die
XIII mensis iunii duplici officio de cetero celebretur “Immensa divinae sapientiae” (14
ianuarii 1586)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum
sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione
novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone
Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae
Taurinorum, 1853, n. 28, pp. 654-655.
1586, 1 de febrero
19 de septiembre: Ss. Ianuarius, episcopus, et socii27,
martyres simplex
SIXTUS V, «Bulla: Innovatio festivitatis S. Ianuarii episcopi et martyris et sociorum eius,
die XIX septembris simplici officio celebrandae “Pia sanctorum patrum” (1 februarii
1586)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum
romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium
brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad
praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n.
32, pp. 662-663.
1586, 13 de abril
29 de abril: S. Petrus de Verona, martyr duplex
27 Según el Martirologio Romano tridentino: Ss. Festus, Desiderius, Sosius, Proculus, Eutychius et
Acutius (cf. SODI – FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum, p. 321).
15
SIXTUS V, «Bulla: quod festum S. Petri martyris duplici officio de cetero celebretur
“Invictorum Christi” (13 aprilis 1586)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum
et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta
collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a
S. Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus,
Augustae Taurinorum, 1853, n.. 41, pp. 690-691.
1588, 14 de marzo
14 de julio: S. Bonaventura, pontifex, confessor et
Ecclesiae doctor duplex
SIXTUS V, «Bulla: Adscriptio S. Bonaventurae Balneoregiensis inter egregios santosque
catholicae Ecclesiae doctores, cum indulgentiis pro eius festivitate die XIV iulii
celebranda “Triunphantis Hierusalem” (14 martii 1588)», en A. TOMASSETTI (ed.),
Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis
editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum
actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico
Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 119, pp. 1005-1012.
1588, 2 de julio
12 de noviembre: S. Didacus, confessor simplex
SIXTUS V, «Bulla: Canonizatio Sancti Didaci confessoris, Ordinis fratrum Minorum
Sancti Francisci Minorum de Observantia professoris, suaeque festivitatis instituto, pro
die XII mensis novembris, quotannis celebrandae “Rex regum” (2 iulii 1588)», en A.
TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum
pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,
epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 9,
Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1855, n. 128,
pp. 8-20.
1588, 13 de noviembre
5 de octubre: Ss. Placidus et socii28, martyres simplex
SIXTUS V, «Bulla: Institutio festivitatis SS. Placidi et sociorum martyrum professorum
Ordinis monachorum S. Benedicti, ubique simplici, et in Messana civitate duplici officio
die V mensis octobris celebrandae, ac etiam die IV mensis augusti in ecclesia
Messanensis ubi eorum corpora nuper reperta fuerunt “Dominus omnipotens” (13
novembris 1588)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum
sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione
novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone
Magno usque ad praesens 9, Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus,
Augustae Taurinorum, 1855, n. 135, pp. 42-45.
2.3. PONTIFICADO DE CLEMENTE VIII (1592-1605)
1594, 22 de noviembre
7 de mayo: S. Stanislaus, episcopus et martyr semiduplex
SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Regni Poloniae “Congregatio S. Rituum” (22
novembris 1594)», en «Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en
28 Según el Martirologio Romano tridentino: Ss. Eutychius et Victorinus et Flavia, itemque
Donatus, Firmatus, Fautus et alii triginta monachi (cf. SODI – FUSCO (eds.), Martyrologium
Romanum, pp. 339-340).
16
Analecta Juris Pontificii. Recueil de dissertations sur différents sujets de droit canonique,
de liturgie, de theologie et d’histoire 7, Librairie de la Propagande, Roma, 1864, n. 14, c.
4.
1595, 21 de febrero
12 de julio: S. Ioannes Gualbertus, abbas commemoratio
SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Cong.nis Vallis Umbrosae “Ad instantiam praesidentis”
(21 februarii 1595)», en Regestum decretorum et epistolarum Sacrae Congregationis
Rituum ab anno 1588 ad annum 1599, Archivo de la Congregación para las Causas de los
Santos (Roma), p. 176.
1595, 4 de julio
7 de mayo: S. Stanislaus, episcopus et martyr duplex
CLEMENS VIII, «Bulla: Instituto festivitatis sancti Stanislai episcopi et martyris, pro die
VII mensis maii, duplici officio celebrandae “Quae ad Sanctorum” (4 iulii 1595)», en A.
TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum
pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,
epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 10,
Sebastiano Franco et filius editoribus, Augustae Taurinorum, 1855, n. 105, pp. 200-201.
1595, 9 de julio
7 de febrero: S. Romualdus, abbas duplex29
CLEMENS VIII, «Bulla: Instituto festivitatis S. Romualdi abbatis, Ordinis Camaldulensis
fundatoris, die VII mensis februarii, duplici ritu die communi confessorum celebrandae
“Pia mater Ecclesia” (9 iulii 1595)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et
privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta
collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a
S. Leone Magno usque ad praesens 10, Sebastiano Franco et filius editoribus, Augustae
Taurinorum, 1855, n. 106, pp. 201-202.
1597, 8 de mayo
29 de abril: S. Catharina Senensis, virgo commemoratio
SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Senen “Ad petitionem officialium” (8 maii 1597)», en
«Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en Analecta Juris Pontificii.
Recueil de dissertations sur différents sujets de droit canonique, de liturgie, de theologie
et d’histoire 7, Librairie de la Propagande, Roma, 1864, n. 30, c. 7.
3. LOS CAMBIOS REALIZADOS EN LA NUEVA EDICIÓN TÍPICA DEL «BREVIARIO
ROMANO» (1602)
El 10 de mayo de 1602, el papa Clemente VIII aprobó una nueva edición
típica del Breviario Romano. Dos años más tarde vería la luz la nueva edición del
Misal Romano. La principal novedad de estos libros litúrgicos proviene de la
29 El 9 de julio de 1595 está fechada la bula del papa Clemente VIII instituyendo la fiesta de san
Romualdo el 7 de febrero con el grado duplex. No obstante, hay un decreto de la Sagrada
Congregación de Ritos del 8 de febrero del año precedente estableciendo esta fiesta en esa
misma fecha en el Calendario con grado duplex (cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Ordinis
Camaldulen. “Ad supplicem libellum” (8 februarii 1594)», en Regestum decretorum et
epistolarum Sacrae Congregationis Rituum ab anno 1588 ad annum 1599, Archivo de la
Congregación para las Causas de los Santos (Roma), pp. 146-147).
17
incorporación de un nuevo grado celebrativo dentro de la subdivisión existente
dentro del rito duplex denominado duplex maius. Así, a partir de entonces, el rito
duplex podría ser: duplex I classis, duplex II classis, duplex maius o duplex
minus; este último también llamado simplemente duplex, esto es, sin ningún tipo
de calificativo explicativo. Se realizaron, además, otras modificaciones en la
graduación celebrativa, particularmente la reducción a semiduplex de varias de
las últimas celebraciones introducidas en el Calendario con grado duplex, y varió
también el número de fiestas que formaban parte del Calendario.
Éstos son concretamente los cambios introducidos:
5 de enero: S. Telesphorus, papa et martyr commemoratio
18 de enero: Cathedra S. Petri Romae duplex maius
24 de enero: S. Timotheus, episcopus et martyr semiduplex
25 de enero: Conversio S. Pauli, apostolus duplex maius
26 de enero: S. Polycarpus, episcopus et martyr semiduplex
7 de febrero: S. Romualdus, abbas semiduplex
22 de febrero: Cathedrae S. Petri Antiochiae duplex maius
4 de marzo: S. Lucius I, papa et martyr simplex
2 de abril: S. Franciscus de Paula, confessor semiduplex
29 de abril: S. Petrus de Verona, martyr semiduplex
3 de mayo: Inventio S. Crucis duplex II classis
6 de mayo: S. Ioannes ante portam Latinam duplex maius
7 de mayo: S. Stanislaus, episcopus et martyr semiduplex
8 de mayo: Apparitio S. Michaelis, archangelus duplex maius
12 de mayo: Ss. Nereus, Achilleus, et Domitilla, virgo,
atque Pancratius, martyres semiduplex
11 de junio: S. Barnabas, apostolus duplex maius
13 de junio: S. Antonius de Padua, confessor semiduplex
2 de julio: Visitatio B. Mariae Virginis duplex maius
1 de agosto: S. Petrus ad Vincula duplex maius
5 de agosto: Dedicatio S. Mariae ad Nives duplex maius
6 de agosto: Transfiguratio Domini duplex maius
10 de septiembre: S. Nicolaus a Tolentino, confessor semiduplex
14 de septiembre: Exaltatio S. Crucis duplex maius
19 de septiembre: Ss. Ianuarius et socii, martyres semiduplex
12 de noviembre: S. Didacus, confessor simplex
17 de noviembre: S. Gregorius Thaumaturgus, episcopus et
confessor semiduplex
21 de noviembre: Presentatio B. Mariae Virginis duplex maius
8 de diciembre: Conceptio Immaculata B. Mariae duplex maius
15 de diciembre: S. Eusebius Vercellensis, episcopus et
martyr simplex
Breviarium Romanum ex decreto sacrosancti Concilii Tridentini restitutum, Pii V Pont.
Max. iussu editum et Clementis VIII auctoritate recognitum (10 maii 1602), Ex
typographia Vaticana, Romae, 1602.
18
CLEMENS VIII, «Bulla: Breviarii Romani Pii V olim restituti et editi, et deinde perperam
in aliquibus immutati, iterata restitutio, cum permissione Breviariorum iam impressorum,
et prohibitione novum aloter de caetero imprimendi “Cum in Ecclesia Catholica” (10 maii
1602)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum
romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium
brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad
praesens 10, Sebastiano Franco et filius editoribus, Augustae Taurinorum, 1855, pp. 788-
790.
4. PRINCIPALES APORTACIONES RESPECTO A OTRAS CRONOLOGÍAS
Nuestro estudio aporta algunos datos que, hasta el momento, ningún otro
liturgista había ofrecido ya que en las cronológicas publicadas hasta el momento
–particularmente tenemos en consideración las más recientes, esto es, las
realizadas por Josef Löw, una en su artículo sobre el Calendario de la
Enciclopedia cattolica30 y otra en el Diccionario de las fiesta y de los santos
incluido en Memoria sulla riforma liturgica31, y el estudio de Pierre Jounel sobre
el santoral postconciliar- no recogen la fecha precisa de algunas modificaciones o
inserciones en el Calendario. A este respecto debemos señalar que, en estos
primeros años de la liturgia tridentina, ambos son, en parte, deudores de la
descripción del Calendario litúrgico del rito romano preparada por Bartolomeo
Gavantus en el siglo XVII y completada, años después, por Gaetano Maria
Merati32; y por ello han trasmitido los errores que en esa obra se encuentran.
4.1. SANTA ANA
Santa Ana fue fijada en el Calendario litúrgico el día 26 de julio con el grado
duplex, por medio de la bula papal fechada el 1 de mayo de 1584, y no el 28 de
abril tal y como señala J. Löw.
4.2. SAN DIEGO
San Diego figura como conmemoración el día 12 de noviembre en algunos
breviarios y misales impresos tras el 2 de julio de 1588, día en el que fue elevado
a los altares, ya que en la bula de la canonización del papa Sixto V se decía:
«statuentes ut ab universali Ecclesia anno quolibet, die duodecima novembris,
festum ipsius et officium sicuti pro uno sancto confessore tantum, ad formam in
rubricis Romani Breviarii praesciptam, devote celebretur». Ahora bien, esta frase
no significa que se ordenara su inclusión en el Calendario Romano sino que se
autorizaba su celebración, esto es, el culto público, propio de todo santo. De
modo que a partir de la nueva edición típica del Breviario Romano y del Misal
Romano realizada por el papa Clemente VIII en 1602 y 1604, respectivamente,
ya no se encuentra.
En otras bulas de canonización contemporáneas encontramos un texto
semejante, sin que por ello el santo correspondiente fuera incluido en el
Calendario Romano. Así, por ejemplo, dice la bula de la canonización de san
30 Cf. LÖW, «Calendario della Chiesa», en Enciclopedia cattolica 3, pp. 363-372. 31 Cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Memoria sulla riforma liturgica. Supplemento 3», en
BRAGA (ed.), La riforma liturgica di Pio XII, pp. 478-623. 32 Cf. GAVANTUS – MERATI, Thesaurus sacrorum rituum 2, pp. 144-164.
19
Jacinto (14 de abril de 1594): «statuentes ut ab universali Ecclesia anno quolibet,
in die XVI augusti, festum ipsius et officium, sicut pro uno sancto confessore non
pontifice, ad formam in rubricis Breviarii Romani praesciptam devote
celebretur»33; o la bula de la canonización de san Raimundo de Peñafort (29 de
abril de 1600): «statuentes ut ab universa Ecclesia quolibet anno, die septima
ianuarii, festum eius et officium, sicut pro uno confessore non pontifice ad
normam in rubricis Romani Breviarii praesciptam, devote et solemniter
celebretur»34; o la bula de la canonización de santa Francisca Romana (29 de
mayo de 1608): «statuentes ut ab universali Ecclesia in eius honorem ecclesiae et
altaria, in quibus sacrificia Deo offerantur, aedificari et consecrari possint, et
singulis annis die IX martii festum ipsius, et officium sanctarum nec virginum
nec martyrum ad Breviarii Romani praescriptum devote caelebretur»35; o la bula
de la canonización de san Carlos Borromeo (1 de noviembre de 1610):
«statuentes, ut ab universali Ecclesia in eius honorem ecclesiae et altaria, in
quibus sacrificia Deo offerantur, aedificari et consecrari possint, et singulis annis
die IV novembris festum ipsius et officium sancti confessoris pontificis ad
Breviarii Romani praescriptum devote caelebretur»36.
Tanto P. Jounel como J. Löw indican la inclusión de san Diego en el
Calendario a finales del siglo XVI, el primero en 1598 y el segundo en 1588.
Pero en realidad se produjo un siglo más tarde: fue aprobado el 7 de septiembre
de 1680 y ratificado el 19 de julio de 1681. Por otra parte, ambos indican el
grado semiduplex, cuando en los misales y breviarios donde figura se encuentra
como conmemoracción junto a la fiesta de san Martín, de grado semiduplex, por
33 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio S. Hyacinthi, Ordinis fratrum Praedicatorum, et
festivitatis institutio pro die XVI mensis augusti “Benedictus Pater” (14 aprilis 1594)», en A.
TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum
taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum,
decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 10, Sebastiano Franco et
Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1865, n. 86, p. 131. 34 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio S. Raymundi Barchinonensis, professoris Ordinis fratrum
S. Dominici, eiusque relatio in numerum Ss. Confessorum: et institutio festivitatis pro die VII
mensis ianuarii “Romana Catholica Ecclesia” (29 aprilis 1600)», en A. TOMASSETI (ed.),
Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio
locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque
S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 10, Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo
editoribus, Augustae Taurinorum, 1865, n. 258, p. 704. 35 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio sanctae Franciscae Romanae, ex Oblatis Sororibus
Ordinis sancti Benedicti Congregationis Montis Oliveti “Caelestis aquae flumen” (29 maii
1608)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum
pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,
epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 11,
Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1867, n. 103, p. 499. 36 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio beati Caroli cardinalis archiepiscopi Mediolanensis,
eiusque relatio in numerum sanctorum Confessorum, cum festivitatis institutione pro die IV
novembris “Unigenitus aeterni” (1 novembris 1610)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum,
diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior
facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S.
Leone Magno usque ad praesens 11, Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus,
Augustae Taurinorum, 1867, n. 163, p. 652.
20
lo que creemos que se podría tratar de la concesión realizada para los
franciscanos.
Además, al ser incluido san Diego en el Calendario en los años 1680-1681, fue
fijado el día 13 de noviembre, en lugar del 12, para evitar así la coincidencia con
la mencionada fiesta del papa y mártir san Martín. Este traslado fue realizado por
el papa Clemente IX el 27 de febrero de 1671 ante la petición realizada por los
franciscanos37, que celebraban esta fiesta desde hacía casi un siglo por concesión
de los papas Sixto V y Clemente VIII.
4.3. SAN ESTANISLAO
La fiesta de san Estanislao, que era celebrada el día 7 de mayo, fue elevada a
duplex el 4 de julio de 1595, no el 21 de febrero tal y como afirma J. Löw.
4.4. SAN ROMUALDO
El papa Clemente VIII mandó la inclusión de san Romualdo en el Calendario
Romano el día 7 de febrero con grado duplex por medio de una bula firmada el 9
de julio de 1595. No obstante, un año antes, el 8 de febrero, la Sagrada
Congregación de Ritos había establecido esta fiesta, también con grado duplex a
petición de los camaldulenses. Poco después, con la nueva edición típica del
Breviario y del Misal realizadas por el mencionado papa en 1602 y 1604,
respectivamente, fue reducido a semiduplex.
Esta información no es recogida correctamente ni por P. Jounel ni por J. Löw.
El primero da como año de esta incorporación 1594, pero con grado semiduplex.
El segundo la remonta al año 1602, aunque en Memoria sulla riforma liturgia
señala el 1594, y fija la reducción a semiduplex en 1631.
Por otra parte, tanto uno como otro señalan que inicialmente el santo fue
celebrado el día 19 de junio, al incluirse en el año 1594, pero que al año siguiente
fue trasladada al día 7 de febrero; cambio inexistente ya que desde el primer
momento el decreto y la bula papal mencionados hablan del día 7 de febrero.
Donde sí figura el día 19 de junio, día de su muerte, acaecida en el año 1027, es
en el Martirologio Romano. Pero, dado que este día como coincidía con la fiesta
de los santos Gervasio y Protasio, fue incrita en el Calendario el día 7 de febrero,
ya que en esa mismo día del año 1481 fue trasladado su cuerpo incorrupto de la
abadía de San Salvador de Val di Castro, donde había fallecido, a la cercana a la
iglesia a él dedicada en Fabriano (Italia).
4.5. SANTA DOMITILA
En 1597 fueron encontrados los restos de la mártir romana santa Domitila, en
las excavaciones realizadas por el cardenal Baronio al restaurar la iglesia de los
37 CLEMENS IX, «Bulla Indultum de celebrando festo et recitando officio sancti Didaci
Confessoris die XIII novembris, ob impeditam diem XII eiusdem mensis, in quo idem festum et
officio celebrari et recitari consueverat “Cum, sicut dilectus” (27 februarii 1671), en A.
TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum
taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum,
decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 18, A. Vecco et sociis
editoribus, Augustae Taurinorum, 1869, n. 54, pp. 165-166.
21
santos Nereo y Aquileo, cuyo título romano él tenía asignado. Esto propició que
al publicarse la nueva edición típica del Breviario Romano en 1602, fuera
incluido el nombre de esta santa junto con los de Nereo, Aquileo y Pancracio,
que eran celebrados el 12 de mayo, siendo modificadas las lecturas existentes en
el Oficio de ese día y añadidas nuevas, pues la fiesta fue elevada de simplex a
semuduplex.
Ahora bien, J. Löw y P. Jounel, dan como fecha de esta incorporación el año
1597; y este último incluso fija entonces la elevación del grado celebrativo.
José Antonio GOÑI BEÁSOAIN DE PAULORENA
Pamplona (Navarra – España)