Post on 27-Oct-2018
MUSEO NACIONAL DE COSTA RICA
DEPARTAMENTO DE HISTORIA NATURAL
PROYECTO LIMÓN CIUDAD PUERTO – HISTORIA NATURAL
DOCUMENTACIÓN DE RECURSOS BIOLÓGICOS EN LA REGIÓN DE
BAJA TALAMANCA, LIMÓN, COSTA RICA
Editor: Joaquín Sánchez González
AGOSTO 2014
ÍNDICE
Introducción General 1
Objetivo General 2
Objetivos Específicos 3
Área de Estudio 3
Hábitats Naturales de la Región de Baja Talamanca 6
Diversidad de Plantas Vasculares en la Región de Baja Talamanca,
Limón, Costa Rica
15
Los Macrohongos de Baja Talamanca, Limón, Costa Rica 40
Caracterización de Mamíferos en la Región de Baja Talamanca y
Estribaciones de la Fila Matama, Limón, Costa Rica
61
Avifauna de la Región de Baja Talamanca, Limón, Costa Rica 84
Diversidad de Mariposas Diurnas y Nocturnas en la Región de
Baja Talamanca, Limón, Costa Rica
112
Anexo 1. Listado de Plantas Vasculares 129
Anexo 2. Lista de los Macrohongos 201
Anexo 3. Lista de Mamíferos 207
Anexo 4. Listado de Aves 211
Anexo 5. Lista de los Mariposas 225
Fotografías de plantas, hongos, mamíferos, aves y mariposas 258
AGRADECIMIENTOS
Este proyecto se llevó a cabo gracias a la colaboración de diferentes instituciones estatales, personas
y empresas privadas por lo que expresamos nuestro agradecimiento por la atención brindada. En
primer lugar al Museo Nacional de Costa Rica y al Proyecto Limón Ciudad Puerto por el
financiamiento del proyecto. Al Área de Conservación La Amistad Caribe por los permisos de
entrada a las áreas protegidas, así como los permisos de recolecta de especímenes. A las empresas
Veragua Rain Forest Park, Selva Bananito Lodge y Tropical Zoo Plants, por permitir el uso de sus
propiedades e instalaciones para llevar a cabo la observación y recolección de especímenes de flora
y fauna. Asimismo el agradecimiento es extensivo al personal admisnistrativo y técnicos de estas
empresas por su apoyo en las labores de campo.
1
INTRODUCCIÓN GENERAL
La zona del Caribe Sur de Costa Rica, alberga la mayor cobertura boscosa del país, con
considerables extensiones de bosque inalterado, principalmente en las partes montañosas. El cantón
de Talamanca está cubierto en un 66 % de bosques primarios o poco intervenidos, con una alta
representatividad de la flora y fauna del país (Bustillo et al. 1993, Valverde 1998). En esta región se
encuentra parte de la cordillera de Talamanca, un área reconocida por su riqueza en especies
endémicas, que junto con la península de Osa son las principales áreas con esta característica en
América Central (Dinerstein et al. 1995). En parte la riqueza biológica de esta zona se debe a que la
diferencia de altitud entre la costa y la cordillera de Talamanca en un trayecto de tan solo 60 km
produce una serie de hábitats y zonas de vida que permiten el establecimiento de una rica variedad
de plantas y animales.
A pesar de que se han hecho diversas incursiones por parte del Museo Nacional, Instituto
Nacional de Biodiversidad y Missouri Botanical Garden para recolectar muestras de vegetación, aun
quedan zonas sin explorar y especies de plantas y animales aun desconocidos para la ciencia,
algunos de los cuales han sido descritos en tiempos recientes (Soto & Monro 2008, Monro 2009,
Acuña 2010). Una de estas zonas poco exploradas es la fila de Matama, que aún conserva una buena
cantidad de bosque denso y en los últimos años ha rendido una buena cantidad de especies de
plantas nuevas para la ciencia.
La zona comprendida entre el río Matina y la frontera con Panamá, desde el nivel del mar
hasta los 400 m aproximadamente, constituye la región florística de Baja Talamanca según
definición de Zamora et al. (2004). Esta región presenta una mezcla de muchas especies
provenientes de diversas regiones fitogeográficas. Contiene elementos florísticos tanto del Pacífico
suramericano, como de la Amazonia cisandina que se mezclan con componentes mesoamericanos y
antillanos. Asimismo en las partes altas se da una combinación de elementos típicamente montanos
2
que llegan a altitudes bajas y al contrario elementos típicos de tierras bajas que suben hasta tierras
medias (Zamora et al. (2004).
El presente trabajo es una caracterización de la región de Baja Talamanca, desde el punto de
vista de diferentes grupos biológicos (plantas, hongos, aves, mamíferos y mariposas), grupos de los
que posee colecciones el Museo Nacional de Costa Rica. La delimitación de esta región de estudio
obedece a que es una unidad con condiciones biológicas particulares, dentro de la cual se encuentra
la ciudad de Limón.
Para cada uno de los grupos en estudio se expone un capítulo donde se detalla las principales
características en cuanto a representatividad, número de familias, de géneros y especies de la zona
de Baja Talamanca, así como para cada una de las localidades de muestreo. Se presentan resultados
en cuanto a hábitats para los diferentes grupos. Se presentan listados de especies importantes para la
conservación, ya sea porque están bajo alguna categoría de amenaza, son endémicas regionales o
son importantes desde el punto de vista cultural o turístico. Se presentan anexos con listados de
especies con algunas anotaciones, así como una muestra de fotografías representativas de la
colección de algunas especies de la zona.
OBJETIVO GENERAL
Aportar conocimiento sobre la flora y la fauna de Baja Talamanca, para promover su
conservación y uso sostenible, mediante productos divulgativos dirigidos al público en general
residente y visitante de la Ciudad de Limón.
3
OBJETIVOS ESPECÍFICOS
1. Recolectar especímenes de plantas, hongos, aves, mamíferos, mariposas en diferentes
localidades de la región de Baja Talamanca, Costa Rica, para ser incorporados a las colecciones
de referencia del Museo Nacional de Costa Rica.
2. Documentar mediante fotografías, videos y archivos de sonido las diferentes especies y hábitats
de plantas, hongos, mamíferos, aves y mariposas de la región de baja Talamanca.
3. Producir una guía ilustrada de las especies más llamativas de la zona, de manera que pueda ser
utilizada por guías de turismo y público en general para conocer los recursos biológicos de la
zona.
4. Producir láminas de diferentes temas relacionados con la flora y fauna de la zona.
ÁREA DE ESTUDIO
Este proyecto se desarrolló en la región de Baja Talamanca, la cual constituye una de las 25
regiones florísticas en que se ha dividido a Costa Rica (Zamora et al. 2004). Esta región se localiza
desde el sur del río Matina hasta el río Sixaola, frontera con Panamá. Se extiende desde el nivel del
mar hasta los 400 msnm.
El relieve se caracteriza por poseer una llanura costera de menos de 100 m de altitud, de un
ancho variable entre 1 y 4 km que se extiende desde la ciudad de Limón hasta el río Sixaola
(Bergoeing 1998). Dentro de esta misma altitud se localizan los valles de los ríos Banano, Bananito,
Estrella y valle de Talamanca. Las partes más elevadas están constituidas por la fila Carbón, cerca de
Cahuita y las estribaciones de la fila Matama y cordillera de Talamanca por el oeste.
4
Para efectos de este trabajo se eligieron tres zonas de estudio tomando en cuenta los
siguientes aspectos: Representatividad de los diferentes grupos de flora y fauna en las colecciones y
bases de datos; que hubiera áreas de bosque importantes en cuanto a extensión, vulnerabilidad, y
acceso y por último que hubiera representatividad de bosques de diferentes altitudes. Las áreas de
estudio son las siguientes:
Las planicies. Comprende aquellas zonas entre 0 y 100 msnm, donde se localizan las llanuras
costeras y los valles fluviales. Los sitios de recolecta y documentación de especímenes se localizaron
en la cuenca del río Bananito dentro de los predios de Selva Bananito Lodge, el Parque Nacional
Cahuita y el Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo.
Las Brisas de Veragua y sus alrededores. Localidad que se encuentra 12 km al sur de Liverpool. Los
sitios de recolecta y documentación de especímenes se encuentran entre los 100 y 500 msnm, Se
hicieron muestreos dentro de las cuencas de los ríos Victoria, Segundo y Blanco específicamente en
la propiedad de Veragua Rainforest Park.
Cerros Chimú (767 msnm) y Muchilla (880 msnm). Ambos cerros pertenecen a las estribaciones de
la Fila Matama. Se hicieron varias expediciones con el fin de obtener registros de la flora y fauna de
la zona montañosa cercana a la ciudad de Limón.
Cuadro 1. Sitios de recolecta de especímenes, con la respectiva zona de vida a la que pertenecen.
Sitio de Recolecta Zona de Vida
Las Brisas de Veragua Bosque Muy Húmedo Tropical
Bananito Bosque Muy Húmedo Tropical
Parque Nacional Cahuita Bosque Húmedo Tropical
RNVS Gandoca-Manzanillo Bosque Húmedo Tropical
Cerro Muchilla Bosque Pluvial Premontano
Cerro Chimú Bosque Muy Húmedo Premontano
5
Figura 1. Localización de los sitios de estudio en la región de Baja Talamanca, Costa Rica.
6
HÁBITATS NATURALES DE LA REGIÓN DE BAJA TALAMANCA
Bosque Lluvioso Tropical
Este tipo de bosque se
encuentra en tierras bajas (0-
500 msnm), con precipitación
anual que ronda los 3000 a
6000 mm anuales, con
temperatura promedio entre 27
y 28 oC. Se le conoce con varios
nombres: Bosque ombrófilo
(ombro: lluvia), bosque muy
lluvioso, bosque ecuatorial,
pluvisilva, bosque húmedo o muy húmedo (Gómez 1986, Vargas Ulate 2009). En general se puede
decir que la estructura del bosque consta de tres estratos. El más alto llamado dosel tiene una altura
entre los 30 a 40 m, donde las copas de los árboles se tocan unas con otras formado una densa
cobertura que detiene el paso de la luz a estratos más bajos. Algunos árboles emergentes logran
crecer a alturas de hasta 50 m y sobresalen del dosel. El estrato intermedio tiene árboles de hasta 20
m, a veces formado por individuos juveniles del estrato superior que se encuentran a la espera de
que la caída de un árbol abra un claro en el bosque para crecer y cerrar de nuevo el dosel. El estrato
inferior, llamado sotobosque, está formado por árboles pequeños, arbustos y palmas. El suelo se
encuentra cubierto por una gruesa capa de hojas y ramas en descomposición, cubierto por algunas
hierbas, palmas pequeñas y helechos. La mayoría de las especies de árboles poseen raíces poco
profundas, debido a que los nutrientes se encuentran más bien en las capas superiores del suelo, por
la descomposición de la materia orgánica. Es por esta razón que al menos un 50 % de las especies
arbóreas presentan gambas, que son extensiones del tronco que ayudan al sostén de estos
gigantescos árboles (Vargas Ulate 2009).
7
Estos bosques junto con los de la península de Osa son los más exuberantes de Costa Rica. En
ellos se encuentran muchos de los árboles maderables de gran valor, por lo que han sufrido una
explotación intensiva. En muchos sitios del Caribe solo sobreviven franjas de bosque a la orilla de
ríos y canales. Una vez que se extrajo la madera el suelo fue dedicado a los monocultivos (cacao,
banano y piña) y ganadería. Por otra parte, la fauna es de gran riqueza y de la cual casi no existen
inventarios exhaustivos. Muchas de las especies de mamíferos, aves y reptiles son objeto de caza
furtiva, por lo que muchas poblaciones han sido reducidas casi a la extinción.
Manglar
El manglar es un hábitat
formado por vegetación muy
tolerante a la salinidad, que
ocupan la zona entre mareas
cercana a las desembocaduras
de cursos de agua dulce de las
costas del trópico. En Costa
Rica las mayores extensiones
de este tipo de vegetación se
encuentran a lo largo de la
costa pacífica (Jiménez 1994). En el Caribe el manglar de la laguna Gandoca, es el más grande, más
desarrollado y en mejor estado de conservación, además ha sido el más estudiado de la zona. Es el
único manglar de Costa Rica, junto con el del Parque Nacional Corcovado, donde se han preservado
algunas zonas continuas de bosque y manglar (Jiménez & Soto 1985, Cortés 1991). Las especies más
comunes son: Rhizophora mangle (mangle rojo), Avicennia germinans (mangle salado),
Laguncularia racemosa (mangle blanco) y Conocarpus erecta (mangle botón). Los árboles alcanzan
alturas entre 3 y 12 m. Este manglar es muy importante para varias especies de aves acuáticas, para
8
la reproducción y supervivencia del sábalo real (Megalops atlenticus) la especie de mayor
importancia para pesca deportiva en el Caribe de Costa Rica, y el manatí (Trichechus manatus), esta
última en vías de extinción en todo su ámbito de distribución (Coll et al. 2001).
Lagunas
La laguna Gandoca es la
más extensa de la costa
Caribe sur de Costa Rica.
Además del manglar antes
mencionado, la laguna está
rodeada por otros tipos de
vegetación, transicionales
hacia el bosque tropical
muy húmedo, como son los
yolillales (Raphia taedigera)
mezclados con helechos (especialmente la negraforra, Acrostichum aureum). En los márgenes de la
laguna también son abundantes árboles de Cassipourea guianensis, Inga multijuga (guabo de
estero), Posoqueria latifolia (guayaba de mono), Prioria copaifera (cativo), Xylosma panamensis y
Zygia latifolia (sotacaballo); arbustos de Montrichardia arborescens; bejucos como Allamanda
cathartica, Cydista aequinoctialis, Lonchocarpus densiflorus y Rhabdadenia biflora, así como lirios
de agua (Eichornia crassipes) y varias especies de pastos (Coll et al. 2001).
En los árboles se han visto algunos mamíferos como los monos araña (Ateles geoffroyi) y los
monos congo (Alouatta palliata), pero también es factible la presencia de los monos carablanca
(Cebus imitator), los perezosos de dos dedos (Choloepus hoffmanii) y tres dedos, la ardilla roja
(Sciurus granatensis), y varias especies de murciélagos incluyendo el murciélago narigudo
9
(Rhynchonycteris naso), que descansa de día a veces formando fila india en los troncos de árboles
cercanos al agua.
Yolillales
El yolillal es un
bosque anegado en áreas
cercanas a la costa, que en
su núcleo se encuentra do-
minado casi exclusivamente
por la palma Raphia
taedigera (yolillo). En la
periferia se encuentran otras
especies como: Pentaclethra
macroloba (gavilán), Ptero-
carpus officinalis (sangrillo),
Luehea seemanii (guácimo colorado), Grias cauliflora (tabacón), Prioria copaifera (cativo), Carapa
nicaraguensis (caobilla) y helechos (Acrostichum aureum y A. danaeifolium). En los límites del
yolillal se establece una asociación de transición compuesta de yolillo y árboles del bosque húmedo
(Gómez 1986, Coll et al. 2001). Este tipo de vegetación se encuentra en Tortuguero, Cahuita y en el
Refugio de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo.
Aunque en apariencia el yolillal parece un ecosistema monótono, impenetrable e insalubre,
en realidad es muy importante ya que es refugio de diversas especies animales. En la estación seca
estos bosques se secan parcial o totalmente durante algunos meses, lo que permite el uso del hábitat
por parte de varias especies de aves, mamíferos y reptiles. Entre los más notables se encuentran el
manigordo (Leopardus pardalis), zainos (Tayassu tajacu), mapaches (Procyon lotor), monos
cariblancos (Cebus capuccinus), pavones (Crax rubra) y el cocodrilo americano (Crocodylus acutus).
10
Mientras los ambientes aledaños son deforestados, algunas de esas especies se movilizan a estos
humedales buscando refugio, por lo que actualmente parecen ser más fáciles de encontrar en
yolillales que en los bosques donde otrora fueran comunes (Beneyto 2013).
Cativales o cativeras
El catival es también un bosque anegado, aunque
en menor grado que el yolillal. Está compuesto hasta en
un 90 % de árboles de Prioria copaifera (cativo),
mezclado con Pterocarpus officinalis (sangrillo), Carapa
nicaraguensis (caobilla), Symphonia globulifera (cerillo)
y Pentaclethra macroloba (gavilán) (Gómez 1986). El
cativo es un árbol de hasta 40 m de altura por 1 m de
diámetro, con tronco cilíndrico, recto y sin gambas. Es
una especie que ha sido explotada por la buena calidad de
su madera, para la fabricación de plywood y enchapes.
Actualmente está catalogada como una especie
amenazada (Jiménez Madrigal 1998). Este tipo de
vegetación se encuentra en Tortuguero y una buena
representación está protegida en el Refugio Nacional de
Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo, entre Punta Mona y
Middle Creek.
11
Bosques de Sangrillos
Estos bosques corresponden a otro tipo de bosque
anegado, en terrenos aluviales y costeros, el cual se inunda
periodicamente de una forma considerable. En este caso la
especie dominante es Pterocarpus officinalis (sangrillo), la
cual puede llegar a formar rodales casi puros. Otras especies
que pueden estar presentes en menor grado son Carapa
nicaragüenses (caobilla), Symphonia globulifera (cerillo) y
Pentaclethra macroloba (gavilán). Existe una importante
representación de este tipo de bosque en el P.N. Cahuita, de
hecho el nombre Cahuita, se origina de las palabras miskitas
"cawi" (sangrillo o sangregado) y "ta" (punta), es decir punta
de sangrillos o sangregados.
12
Vegetación del litoral
Esta vegetación se caracteriza
por la presencia de especies
adaptadas a suelos arenosos y está
limitada por la marea alta. La planta
más común es Cocos nucifera (coco),
también comunes son: Alibertia edu-
lis (madroño), Amphitecna latifolia
(jícaro de playa), Annona glabra
(anona de charco), Chrysobalanus
icaco (icaco), Coccoloba uvifera (uva de playa), Conocarpus erectus (Mangle botón), Costus
woodsonii, Cyperus ligularis, Dalbergia ecastaphyllum, Hymenocallis littoralis, Inga multijuga,
Ipomoea imperati, Ipomoea pes-caprae, Montrichardia arborescens, Morinda citrifolia (noni), Piper
littorale (Piperaceae), Rhabdadenia biflora, Sphagneticola trilobata, Tabernaemontana alba (huevos
de caballo), Talipariti tiliaceum, Terminalia catappa (almendro de playa), Thevetia ahouai (chirca
silvestre), Randia aculeata, Vigna luteola yXylosma panamensis,. Por su carácter de transición esta
vegetación es importante como sitio de paso para diversas especies de aves y mamíferos. Entre los
mamíferos que suelen llegar a este tipo de vegetación están: el mapache (Procyon lotor), el pizote
(Nasua narica), la guatuza (Dasyprocta punctata), los monos Carablanca (Cebus capucinus) y congo
(Alouatta palliata), los perezosos de dos dedos (Choloepus hoffmanii) y tres dedos, la ardilla roja
(Sciurus granatensis), entre otros. Las playas de la vertiente Caribe son importantes sitios de
descanso y alimentación para numerosas especies migratorias.
13
Bosques de las cordilleras
La mayor cobertura boscosa
de la provincia de Limón se
encuentra en la estribaciones
caribeñas de la Cordillera de
Talamanca, Fila Matama y Cordillera
Volcánica Central. Es bien conocido
que la flora y fauna más rica del país
se encuentra a altitudes entre los 500
y 1500 msnm, por lo que hacer una descripción es sumamente difícil. Pocos estudios se han hecho
en estos sitios, debido en gran parte, a la dificultad de acceso producto de la topografía irregular de
la zona. La mayor parte de esta zona se encuentra protegida por el Parque Internacional La Amistad
y reservas indígenas. Es un área que alberga una de las áreas más extensas de bosque denso la parte
sur de Mesoamérica. Se encuentran ecosistemas de tierras medias, bosques montanos, robledales,
sabanas de altura, turberas, lagos fríos y páramos. La flora puede albergar cerca de 3000 especies de
plantas. La diversidad de otros grupos biológicos, tales como aves, mamíferos, anfibios y reptiles,
insectos, de igual manera es inmensa. Esta zona es reconocida por ser un área de alto endemismo,
de indiscutible importancia para la ciencia y la conservación.
LITERATURA CITADA
Acuña C., R. H. 2010. A new species of Zamia (Zamiaceae) from Costa Rica. Brenesia 73-74: 29-33.
Beneyto, D. 2013. Humedales olvidados. [en línea]. http://www.espores.org/index.php?option=
com_k2&view=item&id=217:article-investigació&Itemid=6&lang=es#startOfPageId217.
[Mayo 2013].
14
Bergoeing, J.P. 1998. Geomorfología de Costa Rica. Instituto Geográfico Nacional. San José, Costa
Rica. Pp. 355-358.
Bustillo, R., J.D. Alfaro, L. Tenorio, G. Aguilar, C. Garcia & B. Venegas. 1993. Diagnóstico de
prefactibilidad del Corredor Biológico Talamanca-Caribe.The Nuature Conservancy. RBA-
ACA-CEDARENA-MIRENEM-ANAL. 155 p.
Coll, M., A. C. Fonseca & J. Cortés. 2001. El manglar y otras asociaciones vegetales de la laguna de
Gandoca, Limón, Costa Rica. Rev. Biol. Trop. 49. Supl. 2: 321-329.
Cortés, J. 1991. Ambientes y organismos marinos del Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-
Manzanillo, Limón, Costa Rica. GEOISTMO 5: 62-68.
Gómez, L.D. 1986. Vegetación de Costa Rica, apuntes para una biogeografía costarricense.
Vegetación y Clima de Costa Rica. Vol. 1. Editorial UNED. San José, Costa Rica. 323 pp.
Jiménez, J.A. 1994. Los Manglares del Pacífico Centroamericano. EFUNA, Heredia, Costa Rica. 352
p.
Jiménez, J.A. & R. Soto. 1985. Patrones regionales en la estructura y composición florística de los
manglares de la costa pacífica de Costa Rica. Rev. Biol. Trop. 33: 25-37.
Monro, A. K. 2009. A new species of Pilea (Urticaceae) from the Talamanca Mountains, Costa Rica.
Phytotaxa 2 (24-28).
Soto, D. A. & A. K. Monro. 2008. Una nueva especie de Cuatresia (Solanaceae) de Costa Rica y
Panamá. J. Bot. Res. Inst. Texas 2: 41–44.
Valverde, O. 1998. Estructura forestal y patrones floristicos de dos bosques tropicales húmedos de la
cordillera de Talamanca, Costa Rica. Brenesia 49-50: 39-60.
Zamora, N., B. E. Hammel, M. H. Grayum. 2004. Vegetación. In: B.E. Hammel, M. H. Grayum, C.
Herrera & N. Zamora (eds.). Manual de Plantas de Costa Rica, Vol I. Monogr. Syst. Bot.
Missouri Bot. Gard. 97 : 91-216.
15
DIVERSIDAD DE PLANTAS VASCULARES EN LA REGIÓN DE BAJA TALAMANCA, LIMÓN,
COSTA RICA
Armando Estrada Chavarría
Herbario Nacional (CR)
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
aestrada@museocostarica.go.cr
RESUMEN
La región de Baja Talamanca incluye principalmente bosques húmedos y muy húmedos de
elevaciones bajas y medias, con una representación de alrededor del 24% (2 258 especies), de la
riqueza florística del país. Esta riqueza florística se concentra mayormente en las familias Rubiaceae
y Fabaceae, seguidas por Poaceae, Araceae, Melastomataceae, Orchidaceae y Piperaceae, que entre
todas incluyen poco más de un 30% del total de especies registradas. A nivel de géneros Piper,
Psychotria, Anthurium, Miconia, Solanum, Inga, Peperomia, Thelypteris y Passiflora, representan
los grupos más diversos. Las formas de vida herbácea y arborescente son la más predominante en
términos de diversidad, seguidas por la vegetación arbustiva y por los bejucos y enredaderas en
menor proporción. El componente epífito es relativamente bajo en la zona, representando casi un
14 % del total de especies registradas y dominado ampliamente por las familias Orchidaceae y
Araceae y los géneros Anthurium, Peperomia y Philodendron. Existe, también un importante
grupo de plantas acuáticas, de al menos 44 especies, muy comunes en lagunas y pantanos o incluso
en el mar. Estas especies pertenecen mayormente a las familias Cyperaceae y Araceae, y a grupos de
helechos y lirios de agua. Algunas de estas plantas viven totalmente sumergidas en aguas dulces y
otras en aguas salinas como los llamados zacates marinos (Halodule wrightii, Syringodium filiforme
y Thalassia testudinum). En relación con las especies de interés para la conservación se registraron
76 especies endémicas del país, lo cual representa alrededor de un 3% del total de especies del área,
un porcentaje de endemismo bajo, en relación con el porcentaje nacional (11-12 %). Se registró,
además, un grupo de 50 especies con una distribución restringida a esta región del Caribe Sur,
muchas de las cuales son endémicas nacionales o regionales (Costa Rica – Panamá), las cuales
forman parte de la flora exclusiva de esta región. También se registraron 29 especies bajo alguna
categoría documentada de amenaza a su conservación. Finalmente los principales hallazgos
registrados corresponden a entidades que aún se encuentran en estudio y que posiblemente
representen, al menos, nuevos registros para la flora del país, además de la ampliación de
distribución de algunas especies.
16
INTRODUCCIÓN
El Caribe Sur costarricense es una exuberante región de bosques lluviosos tropicales, con
una elevada riqueza florística, conformada por una mezcla de elementos amazónicos, antillanos,
mesoamericanos, del Pacífico Suramericano y otros exclusivos de la región (Gómez 1982, 1986,
Zamora et al. 2004). Esta región presenta ciertas particularidades ambientales y de vegetación que
la distinguen como una unidad florística a nivel nacional, denominada por Zamora et al. (2004)
como la región de Baja Talamanca. Esta área se diferencia de las regiones más al norte del Caribe
costarricense, por una disminución de la humedad y la presencia de planicies más estrechas,
producto de la cercanía de la cordillera de Talamanca al litoral (Zamora et al. 2004). La región se
caracteriza además por una mayor heterogeneidad ambiental, que incluye como principales
componentes geográficos la presencia de una zona litoral, planicies periódicamente inundadas y
áreas onduladas de mejor drenaje, valles fluviales importantes y una abrupta región montañosa de
mayor elevación, que corresponde a las estribaciones de la Cordillera. El ámbito altitudinal de la
región va de los 0 a los 400 msnm.
Estas condiciones permiten la presencia de variados ecosistemas y una flora muy diversa,
que aunque característica de la región caribeña en general, presenta algunos elementos propios o
exclusivos. En las zonas más bajas, planas y cercanas a la costa, se presentan áreas pantanosas y
frecuentemente inundados, en las cuales se desarrollan asociaciones vegetales particulares (ej.
cativales, yolillales, manglares), con alta dominancia de unas pocas especies (ej. Prioria copaifera,
Pterocarpus officinalis, Carapa nicaraguensis, Pentaclethra macroloba, Raphia taedigera,
Rhizophora mangle) y una baja diversidad florística. Las áreas con mejor drenaje y topografía
irregular presentan una vegetación más heterogénea y variada, la cual se enriquece con elementos
montanos en las áreas montañosas de mayor elevación cercanas a la cordillera (Zamora et al. 2004).
A pesar de que se han hecho diversas incursiones por parte del Museo Nacional, Universidad
de Costa Rica, Instituto Nacional de Biodiversidad y Missouri Botanical Garden para caracterizar y
17
documentar su riqueza biológica, aun quedan zonas sin explorar y especies de plantas aun
desconocidas para la ciencia, algunas de los cuales han sido descritas en tiempos recientes (Hammel
2003, Kriebel 2004, Rodríguez 2004, Monro 2009, Acuña 2010, Gómez-Laurito 2010).
Estos aspectos justifican la realización de este trabajo de recolecta y registro de
observaciones de flora de esta región, con el fin de aportar conocimiento sobre la flora de la región
de Baja Talamanca, para promover su conservación y uso sostenible, mediante productos
divulgativos dirigidos al público en general residente y visitante de la ciudad de Limón.
MATERIAL Y MÉTODOS
Área de estudio
El área de estudio incluye en su totalidad la región botánica denominada Baja Talamanca, la
cual se extiende desde el sur del río Matina hasta la frontera de Panamá e incluye la zona litoral, las
llanuras y las estribaciones de la cordillera de Talamanca hasta los 400 msnm (Zamora et al. 2004).
Adicionalmente se incluyeron algunos sectores de la fila Matama (cordillera de Talamanca), de 400
hasta 1300 msnm (ver Fig. 1, de la sección de introducción de este informe), los cuales se analizan
por separado.
Los sitios de recolecta visitados durante el proyecto específicamente fueron: 1. Las Brisas de
Veragua específicamente en la propiedad de Veragua Rainforest Park (incluyendo al Cerro Chimú),
2. Márgenes del río Bananito, en la propiedad de Selva Bananito Lodge, 3. Parque Nacional Cahuita
(incluyendo a la localidad cercana de Estero Negro), 4. Refugio Nacional de Vida Silvestre
Gandoca-Manzanillo y 5. Estribaciones de la Fila Matama (Cerros Chimú y Muchilla).
18
Recolección de la información
La información de la diversidad de plantas en la zona de estudio se obtuvo tanto de datos
previos a este estudio provenientes principalmente de bases de datos de herbarios, como de trabajo
de campo realizado durante el proyecto (recolecta de plantas y observaciones de campo, 2011-
2013).
Los datos previos se obtuvieron mayormente de las bases de datos del Herbario Nacional
(CR) y del Herbario del Instituto Nacional de Biodiversidad (INB), con corte al 2 de junio de 2014
(información previa existente). Se consultó además, algunas fuentes bibliográficas y de internet con
información sobre la flora de la región (Epidendra 2014, Sánchez 1983).
La información de las dos fuentes anteriores (datos previos y datos de trabajo de campo), se
unieron en una base de datos con la información completa de cada espécimen la cual incluye:
1. grupo taxonómico, 2. familia, 3. Origen o procedencia (nativa, cultivada, introducida o
naturalizada, endémica del país), 4. Nombre científico y autor, 5. Recolector y número, 6. Fecha de
recolecta, 7. Descripción de localidad, 8. Coordenadas geográficas (latitud y longitud), 9. Elevación
y 10. Descripción del espécimen. Adicionalmente, para cada especie se anotó la forma (hierba,
arbusto, árboles y bejucos y enredaderas) y el hábito (terrestre vs. epífito) de la planta.
Análisis de la información florística
Previo al análisis de la información se realizó un proceso de depuración de los datos que
consistió en eliminar registros duplicados y en estandarizar y actualizar la nomenclatura
taxonómica de las especies. Las labores de estandarización y actualización taxonómica se realizaron
mediante consulta al sistema TROPICOS del Missouri Botanical Garden (http:// www.tropicos.org/)
y a la página Web Taxonomic Name Resolution Service (http://tnrs.iplantcollaborative.org/).
19
Los análisis realizados son descriptivos y consisten en resumir la información desde la
perspectiva taxonómica. La diversidad florística de la zona de estudio se describe por medio de la
composición de la flora en función de taxones (familia, géneros y especies), especies más comunes
en diversos ambientes, especies de interés para la conservación (especies endémicas del país,
especies exclusivas del Caribe Central y Sur y especies amenazadas) y especies de interés turístico.
Lista con anotaciones de la flora
En el Anexo 1 se incluye un listado florístico de las plantas del área de estudio. El listado está
ordenado por grupo taxonómico mayor: Pteridophyta vs. Spermatophyta, Gimnospermas y
Angiospermas (monocotiledóneas y dicotiledóneas). Dentro de cada uno se enumeran las familias,
géneros y especies alfabéticamente. Para cada especie se indica: i) autor botánico, ii) espécimen
testigo (iniciales del recolector, número de muestra y herbario donde está depositado), iii)
Procedencia u origen de la especie y iv) Forma de crecimiento.
RESULTADOS
Diversidad taxonómica
Los datos florísticos de la zona de estudio comprenden 11 285 registros, entre ejemplares de
herbario (10 817 registros) y observaciones de campo (468 registros). Los ejemplares están
debidamente herborizados y depositados en el Herbario Nacional (CR) y/o en el Herbario del
Instituto Nacional de Biodiversidad (INB). Del total de ejemplares, 1 456 (13,5%) fueron
recolectados durante el trabajo de campo realizado. Además, se generaron alrededor de 9 000
imágenes digitales de plantas.
20
En total, se registraron 2 258 especies de plantas vasculares nativas o naturalizadas (más 98
especies introducidas), que incluyen Helechos y grupos afines, Gimnospermas y Angiospermas
(Cuadro 1). Esta diversidad de especies representa alrededor de un 24 % de la flora del país, de
acuerdo con el dato nacional de diversidad de 9 361 especies (Zamora et al. 2004). Una lista con
anotaciones se presenta en el Anexo 1, con todas las especies nativas e introducidas a la zona.
Entre las familias con mayor número de especies (70 ó + spp.) destacan Rubiaceae (150 spp.),
Fabaceae (138 spp.), Poaceae (105 spp.), Araceae (92 spp.), Melastomataceae (88 spp.), Orchidaceae
(79 spp.) y Piperaceae (71 spp., Fig. 1), las cuales incluyen poco más del 30% (723 spp.) de la
diversidad total de especies (2 258 sp). A nivel de géneros, los grupos más diversos (20 ó + spp.)
fueron Piper (Piperaceae) con 48 spp., Psychotria (Rubiaceae) con 40 spp., Anthurium (Araceae)
con 32 spp., Miconia (Melastomataceae) con 30 spp., Solanum (Solanaceae) con 27 spp., Inga
(Fabaceae) con 23 spp., Peperomia (Piperaceae) con 23 spp., Thelypteris (Thelypteridaceae) con 22
spp. y Passiflora (Passifloraceae) con 20 spp.
Cuadro 1. Diversidad taxonómica por categorías mayores de plantas vasculares en la región de Baja
Talamanca.
Categoría taxonómica Familias Géneros Especies
Pteridophyta (helechos y afines) Lycophyta 2 4 15 Pterophyta 23 61 185
Spermatophyta Gimnospermae
Coniferophyta 0 0 0 Cycadophyta 1 1 1 Gnetophyta 1 1 1
Angiospermae Monocotyledoneae 26 210 517 Dicotiledoneae 124 641 1 539
Total 177 918 2 258
21
Figura 1. Familias de plantas vasculares más diversas en número de especies (+37 spp.) en la región
de Baja Talamanca.
Diversidad de forma de vida
La flora del área de estudio está representada en una mayor proporción por vegetación
herbácea (44 %) y vegetación arborescente (28 %) y en menor medida por vegetación arbustiva (17
%) y por bejucos y enredaderas (11 %, Fig. 2). Esta representación de formas o hábitos de vida de
las plantas, es similar a la registrada a nivel nacional, donde predomina la vegetación herbácea (más
aún cuando se incluye el componente epífito) y la vegetación arbórea (Zamora et al. 2004).
0 50 100 150 200
Rubiaceae
Fabaceae
Poaceae
Araceae
Melastomataceae
Orchidaceae
Piperaceae
Asteraceae
Malvaceae
Solanaceae
Cyperaceae
Gesneriaceae
Euphorbiaceae
Arecaceae
Acanthaceae
Especies/Géneros
Fam
ilias
Géneros
22
En cuanto a la representación taxonómica por cada forma de vida, en la vegetación herbácea
(Fig. 3A) las familias más diversas son Poaceae (102 spp.), Araceae (88 spp.), Orchidaceae (76 spp.),
Cyperaceae (54 spp.) y Asteraceae (40 spp.). En este tipo de vegetación las especies más abundantes
(en función de la cantidad de veces registrada) son Tectaria incisa (Tectariaceae), Peperomia
obtusifolia (Piperaceae), Adenostemma platyphyllum (Asteraceae), Anthurium ochranthum
(Araceae), Anthurium upalaense (Araceae), Kyllinga tibialis (Cyperaceae), Columnea nicaraguensis
(Gesneriaceae), Cyperus luzulae (Cyperaceae), Fimbristylis cymosa (Cyperaceae), Sphagneticola
trilobata (Asteraceae), Peperomia pernambucensis (Piperaceae), Peperomia rotundifolia
(Piperaceae), Thelypteris nicaraguensis (Thelypteridaceae), Anthurium bakeri (Araceae),
Orthoclada laxa (Poaceae) y Phyla nodiflora (Verbenaceae), todos con 20 o más registros en toda la
región).
Figura 2. Diversidad (número de especies) según la forma de vida de las plantas en la región
de Baja Talamanca.
0
200
400
600
800
1000
1200
Herbáceas Arbustivas Arborescentes Bejucos
No
. de
Esp
ecie
s
Forma de Vida
Acuáticas
Epífitas/Hemiepífitas
Terrestres
44
%
17
%
28
%
11
%
44 %
17 %
28 % 11 %
23
La vegetación arborescente (Fig. 3B) está representada mayormente por Fabaceae (75 spp.),
Rubiaceae (64 spp.), Melastomataceae (38 spp.), Malvaceae (33 spp.) y Moraceae (31 spp.). Aquí las
especies más abundantes corresponden a Carpotroche platyptera (Achariaceae), Posoqueria latifolia
(Rubiaceae), Compsoneura mexicana (Myristicaceae), Psychotria grandis (Rubiaceae), Lunania
parviflora (Salicaceae), Malouetia guatemalensis (Apocynaceae), Cassipourea guianensis
(Rhizophoraceae), Amphitecna latifolia (Bignoniaceae), Mortoniodendron anisophyllum
(Malvaceae), Perebea hispidula (Moraceae), Pterocarpus officinalis (Fabaceae), Sterculia costaricana
(Malvaceae), Callicarpa acuminata (Lamiaceae), Colubrina spinosa (Rhamnaceae), Xylosma
panamensis (Salicaceae), Coccoloba uvifera (Polygonaceae) y Unonopsis storkii (Annonaceae, todos
con 18 o más registros en toda la región). En este tipo de vegetación la recolecta y el registro de las
especies se ve muy afectado por el tamaño de los individuos, por lo cual es evidente un sesgo hacia
especies arborescentes de menor tamaño. Al considerar solamente las especies de tamaños grandes
(más de 20 m de altura), las más comunes fueron: Mortoniodendron anisophyllum (Malvaceae),
Pterocarpus officinalis (Fabaceae), Sterculia costaricana (Malvaceae), Hura crepitans
(Euphorbiaceae), Prioria copaifera (Fabaceae), Ficus maxima (Moraceae), Inga multijuga
(Fabaceae), Quararibea asterolepis (Malvaceae), Luehea seemannii (Tiliaceae), Rhizophora mangle
(Rhizophoraceae), Andira inermis (Fabaceae), Annona papilionella (Annonaceae), Pentaclethra
macroloba (Fabaceae), Poulsenia armata (Moraceae), Symphonia globulifera (Clusiaceae), Spondias
mombin (Anacardiaceae), Carapa nicaraguensis (Meliaceae), Ficus insipida (Moraceae),
Trattinnickia aspera (Burseraeae) y Virola multiflora (Myristicaceae, todos con 7 o más registros en
toda la región).
En la vegetación arbustiva (Fig. 3C), dominan en diversidad Rubiaceae (47 spp.), Piperaceae
(42 spp.), Melastomataceae (37 spp.), Solanaceae (33 spp.) y Arecaceae (26 spp.). Las especies
arbustivas más abundantes fueron Acalypha costaricensis (Euphorbiaceae), Besleria trichostegia
(Gesneriaceae), Varronia curassavica (Boraginaceae), Clidemia petiolaris (Melastomataceae),
Malpighia albiflora (Malphigiaceae), Psychotria marginata (Rubiaceae), Neea amplifolia
(Nyctaginaceae), Chamaedorea dammeriana (Arecaceae), Solanum rovirosanum (Solanaceae),
24
Lantana trifolia (Verbenaceae), Hamelia patens (Rubiaceae), Piper littorale (Piperaceae), Clidemia
dentata (Melastomataceae), Alibertia edulis (Rubiaceae), Hamelia axillaris (Rubiaceae), Psychotria
suerrensis (Rubiaceae), Tournefortia bicolor (Boraginaceae) y Varronia spinescens (Boraginaceae,
todos con 18 o más registros en toda la región).
Finalmente los bejucos y enredaderas (Fig. 3D), están mayormente representados por las
familias Fabaceae (30 spp.), Cucurbitaceae (26 spp.), Passifloraceae (20 spp.), Convolvulaceae (16
spp.) y Bignoniaceae (15 spp.). Los bejucos y enredaderas más comunes fueron Cissus verticillata
(Vitaceae), Ipomoea indica (Convolvulaceae), Ipomoea pes-caprae (Convolvulaceae), Ipomoea
imperati (Convolvulaceae), Gurania makoyana (Cucurbitaceae), Ipomoea mauritiana
(Convolvulaceae), Maripa nicaraguensis (Convolvulaceae), Passiflora megacoriacea (Passifloraceae),
Schlegelia fastigiata (Schlegeliaceae), Aristolochia sprucei (Aristolochiaceae), Sechium venosum
(Cucurbitaceae), Passiflora biflora (Passifloraceae), Passiflora vitifolia (Passifloraceae), Heteropsis
oblongifolia (Araceae), Mendoncia retusa (Acanthaceae), Passiflora lobata (Passifloraceae), Sabicea
villosa (Rubiaceae), Uncaria tomentosa (Rubiaceae), Ampelocissus javalensis (Vitaceae),
Aristolochia trilobata (Aristolochiaceae), Canavalia rosea (Fabaceae), Momordica charantia
(Cucurbitaceae), Smilax domingensis (Smilacaceae) y Solanum volubile (Solanaceae, todos con 10 o
más registros en toda la región).
25
Figura 3. Familias con más especies en cada forma de vida: (A) Herbaceae, (B) Arborescente, (C)
Arbustiva y (D) Bejucos y enredaderas, en la región de Baja Talamanca.
En relación con el componente epífito en general (incluyendo hierbas y arbustos epífitos),
este representa casi un 14% (314 especies) de la flora registrada en la región, menor que el patrón
nacional de un 22% (Zamora et al. 2004) y que el de bosques nubosos (20-35%); pero mayor que el
de las áreas más secas y estacionales del país (alrededor de un 2-5%, Cascante, en prep.)
Este componente epífito está representado mayormente por las familias Orchidaceae (71
spp.) y Araceae (65 spp.), seguidas de lejos por las familias Bromeliaceae (28 spp.), Gesneriaceae (26
spp.), Polypodiaceae (22 spp.), Piperaceae (21 spp.) y en menor medida otras 21 familias (con menos
de 10 spp. cada una, Fig. 4). A nivel de géneros destacan Anthurium (30 spp.), Peperomia (20 spp.),
26
Philodendron (16 spp.), Drymonia (11 spp.), Epidendrum (11 spp.), Monstera (11 spp.), Tillandsia
(9 spp.), Asplenium (8 spp.) y Columnea (8 spp.). Acá las especies más abundantes fueron
Peperomia obtusifolia (Piperaceae), Anthurium upalaense (Araceae), Columnea nicaraguensis
(Gesneriaceae), Peperomia pernambucensis (Piperaceae), Peperomia rotundifolia (Piperaceae),
Anthurium bakeri (Araceae), Peperomia serpens (Piperaceae), Anthurium obtusum (Araceae),
Anthurium gracile (Araceae), Anthurium acutangulum (Araceae), Anthurium fatoense (Araceae),
Monstera tuberculata (Araceae), Anthurium ravenii (Araceae), Aechmea pubescens (Bromeliaceae),
Anthurium clavigerum (Araceae), Anthurium kunthii (Araceae), Anthurium spathiphyllum
(Araceae), Anthurium watermaliense (Araceae), Columnea tulae (Gesneriaceae), Peperomia
macrostachyos (Piperaceae), Drymonia macrophylla (Gesneriaceae), Philodendron radiatum
(Araceae), Tillandsia bulbosa (Bromeliaceae), Vandenboschia collariata (Hymenophyllaceae),
Weberocereus trichophorus (Cactaceae, todos con 10 o más de registros en toda la región).
Existe, además, un importante grupo de plantas acuáticas, muy comunes en lagunas y
pantanos o incluso en el mar. Este tipo de plantas se registraron 44 especies en la región,
principalmente de las familias Cyperaceae (10 spp., géneros Eleocharis y Fimbristylis) y Araceae (4
spp.), Montrichardia arborescens, Pistia stratiotes, Urospatha grandis, Spirodela intermedia), del
grupo de los helechos (6 spp., Ceratopteris pteridoides, Ceratopteris thalictroides, Acrostichum
aureum, Acrostichum danaeifolium de la famila Pteridaceae y Azolla mexicana y Salvinia minima
de la familia Salviniaceae) o de los llamados lirios (Echinodorus tunicatus, Limnocharis flava,
Limnocharis laforestii, Heteranthera reniformis, Pontederia sagittata, Eichhornia crassipes). Otras
plantas viven totalmente sumergidas en aguas dulces como Ceratophyllum sp. (Ceratophyllaceae),
Marathrum foeniculaceum (Podostemaceae) y Potamogeton crispus (Potamogetonaceae); o en
aguas salinas como los llamados zacates marinos: Halodule wrightii (Cymodonaceae), Syringodium
filiforme (Cymodoceaceae) y Thalassia testudinum (Hydrocharitaceae), además de Halophila
decipiens (Hydrocharitaceae) otra especie marina sumergida.
27
Figura 4. Diversidad de especies epífitas por familia en la región de Baja Talamanca.
Especies de interés para la conservación
En relación con las especies de interés para la conservación se registraron 76 especies
endémicas del país (Apéndice I), lo cual representa alrededor de un 3% del total de especies del
área, un porcentaje de endemismo bajo, en relación con el porcentaje nacional (11-12 %, Zamora et
al. 2004) y esperable para esta zona. De estas especies destacan Chloroleucon sp. A
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Orchidaceae
Araceae
Bromeliaceae
Gesneriaceae
Polypodiaceae
Piperaceae
Dryopteridaceae
Aspleniaceae
Cyclanthaceae
Marcgraviaceae
Cactaceae
Hymenophyllaceae
Melastomataceae
Pteridaceae
Davalliaceae
Loranthaceae
Santalaceae
Commelinaceae
Lycopodiaceae
Solanaceae
Asteraceae
Campanulaceae
Ericaceae
Hydrangeaceae
Psilotaceae
Rubiaceae
Urticaceae
No. de Especies
Fam
ilias
28
(Fabaceae/Mim.), Desmoncus costaricensis (Arecaceae), Dicranopygium tatica (Cyclanthaceae),
Eugenia ludoviciana (Myrtaceae), Herpetacanthus stenophyllus (Acanthaceae), Hoffmannia
subcapitata (Rubiaceae), Justicia almedae (Acanthaceae), Manilkara spectabilis (Sapotaceae),
Mortoniodendron longipedunculatum (Malvaceae), Nectandra longipetiolata (Lauraceae),
Paradrymonia alata (Gesneriaceae), Streblacanthus monospermus (Acanthaceae), Thelypteris
oroniensis (Thelypteridaceae) y Weberocereus trichophorus (Cactaceae), todas con una
distribución muy delimitada y restringida a la región del Caribe Sur costarricense, por lo cual se
pueden considerar como plantas exclusivas de la zona.
Otro grupo de especies, aunque no endémicas del país, tienen una distribución restringida a
esta región del Caribe Sur, algunas incluso corresponden a endemismos regionales compartidos
entre Costa Rica y Panamá (*), razón por la cual también son parte de esa flora exclusiva de la zona.
Este grupo incluye 36 especies: Anthurium fatoense* (Araceae), Anthurium pageanum* (Araceae),
Anthurium paludosum (Araceae), Calyptrogyne condensata* (Arecaceae), Cassytha filiformis
(Lauraceae), Dicranopygium grandifolium (Cyclanthaceae), Dicranopygium wallisii
(Cyclanthaceae), Dracontium spruceanum (Araceae), Dresslerothamnus angustiradiatus*
(Asteraceae), Epidendrum angustisegmentum* (Orchidaceae), Ficus apollinaris (Moraceae),
Gasteranthus acropodus* (Gesneriaceae), Gasteranthus imbricans* (Gesneriaceae), Goeppertia
allenii* (Marantaceae), Halodule wrightii (Cymodoceaceae), Halophila decipiens
(Hydrocharitaceae), Heliconia talamancana* (Heliconiaceae), Lycianthes sanctae-marthae
(Solanaceae), Megalastrum squamosum (Dryopteridaceae), Monolena primuliflora
(Melastomataceae), Monstera obliqua (Araceae), Passiflora pallida (Passifloraceae), Pentagonia
hirsuta (Rubiaceae)*, Philodendron grayumii (Araceae), Psychotria sixaolensis (Rubiaceae)*,
Quararibea gomeziana* (Bombacaceae), Reldia minutiflora (Gesneriaceae), Rhamnidium
caloneurum* (Rhamnaceae), Rhynchospora colorata (Cyperaceae), Sciadocephala dressleri
(Asteraceae), Scutellaria tenuipetiolata (Lamiaceae), Spartina spartinae (Poaceae), Syringodium
filiforme (Cymodoceaceae), Terminalia buceras (Combretaceae), Thalassia testudinum
(Hydrocharitaceae), Triolena spicata (Melastomataceae), Triplasis purpurea (Poaceae).
29
Dentro de las especies consideradas como amenazadas por diferentes estudios (Jiménez 1998,
Estrada et al. 2005, Estrada & Rodríguez 2009), en la región se registraron 4 especies en la categoría
de Peligro de Extinción o Peligro Crítico Abarema barbouriana (Fabaceae), Hymenolobium
mesoamericanum (Fabaceae), Passiflora nelsonii (Passifloraceae), Passiflora pallida (Passifloraceae);
6 especies Amenazadas o En Peligro Cedrela odorata (Meliaceae), Copaifera aromatica (Fabaceae),
Cynometra hemitomophylla (Fabaceae), Humiriastrum diguense (Humiriaceae), Passiflora
arbelaezii (Passifloraceae), Sideroxylon capiri (Sapotaceae); y 19 especies categorizadas como
Vulnerables, especialmente por ser especies muy escasas y/o sometidas a una explotación intensa:
Balizia elegans (Fabaceae), Campnosperma panamensis (Anacardiaceae), Ceiba pentandra
(Malvaceae), Dipteryx panamensis (Fabaceae), Dussia macroprophyllata (Fabaceae/Pap.), Lecythis
ampla (Lecythidaceae), Macrohasseltia macroterantha (Flacourtiaceae), Maranthes panamensis
(Chrysobalanaceae), Minquartia guianensis (Olacaceae), Passiflora guatemalensis (Passifloraceae),
Passiflora seemannii (Passifloraceae), Passiflora serratifolia (Passifloraceae), Passiflora
talamancensis (Passifloraceae), Prioria copaifera (Fabaceae/Caes.), Ruptiliocarpon caracolito
(Lepidobotryaceae), Sacoglottis trichogyna (Humiriaceae), Terminalia buceras (Combretaceae),
Terminalia bucidoides (Combretaceae) y Terminalia oblonga (Combretaceae).
Finalmente existe un grupo de especies que presenta alguna característica de interés social o
cultural ya sea por su historia cultural, uso o particularidad ecológica, lo cual las hace llamativas
para el sector turístico y la sociedad en general. Entre estas especies destacan las tres únicas especies
de “zacates” marinos conocidas en el país Halodule wrightii (Cymodonaceae), Syringodium
filiforme (Cymodoceaceae) y Thalassia testudinum (Hydrocharitaceae), y las dos únicas especies de
gimnospermas nativas encontradas en la región Gnetum leyboldii (Gnetaceae), Zamia
neurophyllidia (Zamiaceae). Entre las especies de importancia cultural muy asociadas a la artesanía,
medicina popular o gastronomía caribeña están: achiote (Bixa orellana), arasá (Eugenia stipitata),
bejuco del hombre (Heteropsis oblongifolia), cacao (Theobroma cacao), caña brava (Gynerium
sagittatum), cocotero (Cocos nucifera), estococa (Carludovica drudei), gavilana (Neurolaena lobata),
30
fruta de pan (Artocarpus altilis)*, icaco (Chrysobalanus icaco), indio desnudo (Bursera simaruba),
jengibre (Zingiber officinale)*, jackfruit (Artocarpus heterophyllus)*, katuk (Sauropus
androgynus)*, noni (Morinda citrifolia)*, ñampí (Dioscorea trifida)*, pejibaye (Bactris gasipaes)*,
rosa de Jamaica (Hibiscus sabdariffa)*, seso vegetal (Blighia sapida)*, sorosí (Momordica charantia),
uña de gato (Uncaria tomentosa), vainillas (Vanilla spp., Orchidaceae), yuca (Manihot esculenta),
zarzaparrillas (Smilax spp.), muchas de ellas especies introducidas (*).
Hallazgos de interés
Los hallazgos de mayor relevancia encontrados dentro del área de estudio, se refieren a
entidades que aún se encuentran en estudio y que posiblemente representen, al menos, nuevos
registros para la flora del país, estas son Buchenavia sp. (Combretaceae), Caryodaphnopsis sp.
(Lauraceae), Ficus sp. (Moraceae), Guarea sp. (Meliaceae), Ocotea sp. (Lauraceae), Pouteria sp.
(Sapotaceae), Psiguria sp. (Cucurbitaceae) y Passiflora sp. (Passifloraceae).
Por otra parte, se documentaron varias ampliaciones de distribución: Annona amazonica
(Annonaceae), anteriormente conocido en el Pacífico Sur y en el Caribe solo en la Estación
Biológica la Selva, Sarapiquí; Virola cf. macrocarpa (Myristicaceae), solo conocido en el Pacífico
Central y Sur; Itzaea sericea (Convolvulaceae) antes conocida de la vertiente pacífica (Cerro
Turrubares, El Rodeo y P.N. Carara); Arachnothryx costaricensis (Rubiaceae), solo conocido en
vertiente Caribe de las cordilleras de Guanacaste y Tilarán y una colección del Pacífico Central;
Vochysia gentryi (Vochysiaceae), una especie anteriormente solo conocida en la llanuras de San
Carlos y en la vertiente Pacífica; Psychotria clivorum antes conocida de Upala y Nyssa talamancana
(Cornaceae), un árbol de gran tamaño, muy escaso y endémico de Costa Rica y Panamá,
anteriormente solo conocido un poco más al sur de esta región, entre 500 y 800 m (P.N. Hitoy
Cerere, Amubri y Alto Lari en la cordillera de Talamanca y Bocas del Toro en Panamá).
31
Vegetación de las planicies (0-100 msnm)
Esta región incluye todas las tierras bajas y las áreas costeras del Caribe Sur, de 0 a 100
msnm. En estas áreas se registró una diversidad de 1 854 especies nativas o naturalizadas (más 93
especies introducidas), provenientes de 8 147 registros de plantas. Las familias de plantas con mayor
número de especies fueron: Fabaceae (119 spp.), Rubiaceae (108 spp.), Poaceae (100 spp.), Araceae
(79 spp.), Melastomataceae (63 spp.), Asteraceae (59 spp.), Orchidaceae (58 spp.), Piperaceae (58
spp.), Cyperaceae (50 spp.) y Malvaceae (50 spp.). A nivel de géneros destacan Piper (41 spp.),
Anthurium (29 spp.), Psychotria (27 spp.), Solanum (24 spp.) y Miconia (21 spp.). En comparación
con los datos registrados para toda la región de Baja Talamanca, se presentan prácticamente las
mismas familias y géneros más diversos, en un orden muy similar.
En las áreas cercanas a la costa, se presentan bosques muy húmedos, con suelos mal
drenados, donde son comunes especies arborecentes como Andira inermis (Fabaceae), Annona
papilionella (Annonaceae), Apeiba membranacea (Malvaceae), Astrocaryum alatum (Arecaceae),
Brosimum lactescens (Moraceae), Carapa nicaraguensis (Meliaceae), Cassipourea guianensis
(Rhizophoraceae), Dussia macroprophyllata (Fabaceae), Elaeis oleifera (Arecaceae), Ficus
colubrinae (Moraceae), Ficus insipida (Moraceae), Genipa americana (Rubiaceae), Grias cauliflora
(Lecythidaceae), Hieronyma alchorneoides (Euphorbiaceae), Hura crepitans (Euphorbiaceae),
Iriartea deltoidea (Arecaceae), Luehea seemannii (Malvaceae), Ormosia panamensis (Fabaceae),
Otoba novogranatensis (Myristicaceae), Pentaclethra macroloba (Fabaceae), Poulsenia armata
(Chilamate espinoso), Prioria copaifera (Fabaceae), Pterocarpus officinalis (Fabaceae), Quararibea
asterolepis (Malvaceae), Socratea exorrhiza (Arecaceae), Spondias mombin (Anacardiaceae),
Symphonia globulifera (Clusiaceae), Terminalia oblonga (Combretaceae), Virola koschnyi
(Myristicaceae), Virola multiflora (Myristicaceae) y Virola sebifera (Myristicaceae).
Una variante de estos bosques (La Selva Anegada Igapoide, denominada por Gómez 1986),
son áreas dominadas principalmente por árboles de sangrillo (Pterocarpus officinalis) y cativo
32
(Prioria copaifera) y en menor grado la palma de yolillo (Raphia taedigera), los cuales presentan
suelos con frecuencia inundados (ej. alrededores de Cieneguita, Estero Negro y P.N. Cahuita). Otras
zonas pantanosas y también frecuentemente inundadas, presentan los llamados cativales, un tipo
de bosque muy alto, donde predomina mayormente el cativo (Prioria copaifera), aunque también
son frecuentes especies como la caobilla (Carapa nicaraguensis), el guácimo colorado (Luehea
seemannii), el gavilán (Pentaclethra macroloba), la fruta dorada (Virola koschnyi, V. multiflora y
V. sebifera) y las palmas arborescentes Iriartea deltoidea y Socratea exorrhiza. También existen
otras áreas que permanencen inundadadas permanentemente (La Selva Anegada Igapoide en su
núcleo, según Gómez 1986), las cuales están dominadas básicamente por el yolillo (Raphia
taedigera), con muy pocas especies arborescentes como el sangrillo (Pterocarpus officinalis) y el
gavilán (Pentaclethra macroloba). Estas áreas corresponden a los llamados Yolillales y presentan
una diversidad muy baja (Gómez 1986), producto de estas extremas condiciones edáficas.
En las áreas costeras las especies arborescentes más frecuentes son Andira inermis
(Fabaceae), Annona glabra (Annonaceae), Amphitecna latifolia (Bignoniaceae), Citharexylum
caudatum (Verbenaceae), Coccoloba uvifera (Polygonaceae), Cocos nucifera (Arecaceae), Elaeis
oleifera (Areaceae), Inga multijuga (Fabaceae), Malouetia guatemalensis (Apocynaceae), Morinda
citrifolia (Rubiaceae), Talipariti tiliaceum (Malvaceae), Terminalia catappa (Combretaceae),
Thevetia ahouai (Apocynaceae) y Zygia latifolia (Fabaceae). Además de hierbas y arbustos como
Alibertia edulis (Rubiaceae), Chrysobalanus icaco (Chrysobalanaceae), Costus woodsonii
(Costaceae), Crinum erubescens (Amaryllidaceae), Dalbergia monetaria (Fabaceae), Dalbergia
ecastaphyllum (Fabaceae), Hymenocallis littoralis (Amaryllidaceae), Montrichardia arborescens
(Araceae), Nephrolepis brownii (Nephrolepidaceae), Piper littorale (Piperaceae), Posoqueria
latifolia (Rubiaceae), Randia aculeata (Rubiaceae), Spathiphyllum friedrichsthalii (Araceae),
Sphagneticola trilobata (Asteraceae) y bejucos como Canavalia rosea (Fabaceae), Ipomoea imperati
(Convolvulaceae), Ipomoea mauritiana (Convolvulaceae), Ipomoea pes-caprae (Convolvulaceae),
Rhabdadenia biflora (Apocynaceae) y Vigna luteola (Fabaceae). Por su parte, en los esteros es
común la presencia de manglares, donde domina principalmente Rhizophora mangle
33
(Rhizophoraceae), junto a otros mangles como Avicennia germinans (Acanthaceae), Conocarpus
erectus (Combretaceae) y Laguncularia racemosa (Combretaceae), además del helecho Acrostichum
aureum (Pteridaceae).
En los bordes de los ríos son típicos los árboles de Albizia carbonaria, Vachellia ruddiae y
Zygia longifolia, todos de la familia Fabaceae, arbustos de Clibadium grandifolium (Asteraceae) y
las hierbas Gynerium sagittatum (caña brava) y Pennisetum purpureum (Zacate gigante) de la
famila Poaceae, que tienden a formar densos grupos.
Vegetación de Veragua y áreas aledañas
La localidad de Veragua incluye áreas de elevación baja y media entre los 100 y 500 msnm,
como parte de las cuencas de los ríos Victoria, Peje y Segundo, al oeste de la ciudad de Limón. En
esta región se registró una diversidad de 558 especies nativas o naturalizadas, provenientes de 835
registros de plantas. Las familias con mayor número de especies fueron: Rubiaceae (50 spp.),
Melastomataceae (37 spp.), Araceae (32 spp.), Piperaceae (27 spp.), Fabaceae (24 spp.), Gesneriaceae
(20 spp.), Orchidaceae (17 spp.), Malvaceae (14 spp.), Asteraceae (11 spp.), Meliaceae (11 spp.) y
Solanaceae (11 spp.). A nivel de géneros destacan Piper (20 spp.), Anthurium (17 spp.), Psychotria
(14 spp.), Miconia (13 spp.), Inga (12 spp.), Clidemia (9 spp.) y Heliconia (9 spp.). En comparación
con los datos registrados para toda la región de Baja Talamanca, se presentan prácticamente las
mismas familias y géneros más diversos, aunque no todos ubicados en el mismo orden; destaca el
ascenso en diversidad de la familia Gesneriaceae y un descenso de la familia Fabaceae. Es muy
posible también que se requiera mayor muestreo en algunos grupos (ej. Piperaceae, Asteraceae,
Poaceae, Cyperaceae, Solanaceae, Arecaceae).
Estas áreas presentan bosques muy húmedos con árboles que sobrepasan los 30 m de altura y
hasta 2 m de diámetro, los cuales conforman el dosel superior. Entre las especies de árboles que
podemos encontrar en este estrato se encuentran: Apeiba membranacea (Peine de mico),
34
Aspidosperma spruceanum (Apocynaceae), Brosimum lactescens (Moraceae), Bursera simaruba
(Burseraceae), Carapa nicaraguensis (Meliaceae), Cedrela odorata (Meliaceae), Ceiba pentandra
(Malvaceae), Chimarrhis parviflora (Rubiaceae), Chionanthus panamensis (Oleaceae), Cordia
megalantha (Boraginaceae), Dussia macroprophyllata (Fabaceae), Ficus garcia-barrigae (Moraceae),
Guarea kunthiana (Meliaceae), Hieronyma alchorneoides (Euphorbiaceae), Hura crepitans
(Euphorbiaceae), Ilex skutchii (Aquifoliaceae), Inga leiocalycina (Fabaceae), Lecointea amazonica
(Fabaceae), Macrohasseltia macroterantha (Salicaceae), Maranthes panamensis (Chrysobalanaceae),
Matisia cordata (Malvaceae), Minquartia guianensis (Olacaceae), Mortoniodendron anisophyllum
(Malvaceae), Pentaclethra macroloba (Fabaceae), Poulsenia armata (Moraceae), Pterocarpus
officinalis (Fabaceae), Quararibea asterolepis (Malvaceae), Ruptiliocarpon caracolito
(Lepidobotryaceae), Sterculia recordiana (Malvaceae), Symphonia globulifera (Clusiaceae),
Tabebuia rosea (Bignoniaceae), Terminalia oblonga (Combretaceae), Trattinnickia aspera
(Burseraceae), Virola koschnyi (Myristicaceae). En un segundo estrato debajo del dosel son
abundantes árboles como Annona papilionella (Annonaceae), Calatola costaricensis (Icacinaceae),
Brosimun guinense (Moraceae), Compsoneura mexicana (Myristicaceae), Jacaratia spinosa
(Caricaceae), Protium spp. (Burseraceae), Matisia ochrocalyx (Malvaceae), Talauma gloriensis
(Magnolia), Virola multiflora (Myristicaceae), Xylopia bocatorena (Annonaceae). En este estrato
son distintivas y abundantes palmas arborescentes como Socratea exhorrhiza (Maquenque), Iriartea
deltoidea (Palmito dulce, Chonta) y Astrocaryum alatum (Coquillo, coquito). La parte baja del
bosque o sotobosque contiene una buena cantidad de palmas como la suita o coligallo
(Calyptrogyne ghiesbreghtiana), la suita (Asterogyne martiana), arbustos de las familias de las
rubiáceas y melastomatáceas, el cacao de montaña (Carpotroche platyptera), la guayaba de mono
(Posoqueria latifolia), zamias (Zamia neurophyllidia), diversas plantas trepadoras entre las que
destaca la familia de las aráceas con filodendros, anturios y tabacones y algunos helechos
arborecentes (Cyathea stipularis y Alsophila cuspidata).
En los bosques secundarios de etapas tempranas o intermedias de recuperación abundan las
Heliconias (especialmente Heliconia longa, H. mariae, H. pogonantha var. holerythra), las Calateas
35
o platanillas (Marantaceae), hierbas de las familias Poaceae y Cyperaceae; el bejuco Uncaria
tomentosa (Rubiaceae, Uña de gato) y arbustos o árboles pequeños de las familias Melastomataceae,
Piperaceae y Rubiaceae (especialmente Isertia laevis y Psychotria berteriana), así como árboles de
Cecropia insignis y C. obtusifolia (Urticaceae, guarumos), Colubrina spinosa (Rhamnaceae), Cordia
cymosa (Boraginaceae), Inga spp. (Fabaceae, guabas), Ochroma pyramidale (Malvaceae, balsa),
Pentaclethra macroloba (Fabaceae, gavilán), Senna papillosa (Fabaceae) y Trema micrantha
(Cannabaceae, jucó).
El componente epífito representa alrededor de un 14 % (81 spp.) de la flora total y está
ampliamente representado por las familas Araceae (26 spp.), Gesneriaceae (13 spp.) y Orchidaceae
(13 spp.) que incluyen más del 60% de esta flora epífita. A nivel de géneros destacan por su
diversidad Anthurium (15 spp.), Drymonia (7 spp.), Peperomia (6 spp.), Columnea (5 spp.) y
Philodendron (5 spp.). Algunas de las especies de epífitas más comunes son Anthurium bakeri,
Anthurium cuspidatum, Anthurium clavigerum, Anthurium consobrinum, Anthurium ravenii,
Anthurium watermaliense y Philodendron hederaceum de la familia Araceae; Columnea purpurata,
Columnea maculata y Drymonia macrophylla de la familia Gesneriaceae; Peperomia
macrostachyos, Peperomia rotundifolia y Peperomia serpens de la famila Piperaceae.
Vegetación de las estribaciones de la Fila Matama (Cerros Chimú y Muchilla)
Estas áreas incluyen las estribuaciones de la Fila Matama más cercanas a la costa,
específicamente el cerro Chimú (cuenca alta del río Segundo) y el cerro Muchilla, en elevaciones
que van de los 500 y 1300 msnm. En estas zonas, aunque más allá de la región de Baja Talamanca, se
realizaron algunas incursiones a manera de exploración botánica, con el fin documentar la flora de
una región poco explorada en el país, por lo cual los datos de diversidad todavía son muy
preliminares. En estas áreas se registró una diversidad de 477 especies nativas o naturalizadas,
provenientes de 714 registros de plantas. Las familias de plantas con mayor número de especies
fueron: Rubiaceae (52 spp.), Araceae (38 spp.), Gesneriaceae (29 spp.), Melastomataceae (29 spp.),
36
Piperaceae (23 spp.), Arecaceae (20 spp.) Orchidaceae (11 spp.) y Clusiaceae (10 spp.). A nivel de
géneros destacan Anthurium (26 spp.), Psychotria (16 spp.), Piper (14 spp.), Heliconia (9 spp.),
Peperomia (9 spp.), Columnea (8 spp.), Drymonia (8 spp.) y Miconia (8 spp.). En comparación con
los datos registrados para toda la región de Baja Talamanca, aunque se mantienen varias de las
mismas familias y géneros más diversos, acá destaca la presencia de las familas Gesneriaceae,
Arecaceae y Clusiaceae entre los primeros lugares en diversidad y la ausencia de Fabaceae en estos
primeros lugares.
En estas áreas se presentan bosques muy conservados y extensos, muy húmedos o pluviales,
con nubosidad frecuente, condiciones diferentes a las de los bosques de áreas más bajas. Acá se
presenta una composición florística más heterogénea y mezclada, difícil de caracterizar, con
elementos de partes altas y bajas y un componente exclusivo de estas áreas medias. Algunos
elementos arbóreos propios de estas áreas y ausentes en elevaciones bajas son Alzatea verticillata
(Alzateaceae), Arachnothryx calycosa (Rubiaceae), Billia rosea (Sapindaceae), Byrsonima herrerae
(Malpighiaceae), Chionanthus panamensis (Oleaceae), Daphnopsis morii (Thymelaeaceae),
Dystovomita paniculata (Clusiaceae), Gordonia fruticosa (Theaceae), Helicostylis tovarensis
(Moraceae), Inga latipes (Fabaceae), Meliosma depressiva (Sabiaceae), Meliosma glabrata
(Sabiaceae), Nyssa talamancana (Cornaceae), Plinia salticola (Myrtaceae), Vochysia gentry
(Vochysiaceae), Ternstroemia tepezapote (Theaceae). El componente epífito en estos bosques está
mejor representado que en los bosques de tierras bajas del Caribe, con alrededor de un 22% de la
flora total, con las familias Araceae (33 spp.), Gesneriaceae (14 spp.), Orchidaceae (9 spp.) y
Piperaceae (8 spp.), como las familias más diversas. También los datos de endemismo tienen a ser
mayores que en tierras bajas con cerca de un 6% (el doble del registrado para toda la región de Baja
Talamanca).
Varios de los hallazgos registrados y aún en estudio proceden de estas áreas: Passiflora sp.
(Passifloraceae), Ficus sp. (Moraceae), Guarea sp. (Meliaceae). Además, es importante el registro
de la especie Nyssa talamancana (Cornaceae), un árbol de gran tamaño, muy escaso y endémico de
Costa Rica y Panamá, anteriormente solo conocido un poco más al sur de esta región, entre 500 y
37
800 m (P.N. Hitoy Cerere, Amubri y Alto Lari en la cordillera de Talamanca y Bocas del Toro en
Panamá).
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES
La región de Baja Talamanca aún posee una cobertura boscosa considerable, especialmente
en sus partes montañosas. El presente estudio demuestra el valor de los bosques aquí presentes para
la conservación, ya que albergan una alta diversidad florística (2 258 especies), estimada en
alrededor de un 24 % de la flora costarricense. Además, se presentan especies exclusivas del Caribe
Sur, que no se encuentran en otras partes del país (varias endémicas nacionales o regionales) y otras
que se encuentran en alguna categoría de amenaza, principalmente por la sobreexplotación o por la
pérdida de su hábitat. Además en esta región se encontraron especímenes que podrían resultar en
informes o especies nuevas para el país.
A nivel de ecosistémico en la región también se encuentra una importante representación de
diferentes tipos de humedales (Manglares, Yolillales, Cativales, bosques de Sangrillos), que son
hábitat de gran importancia para diferentes especies de flora y fauna.
La principal amenaza de estos bosques sigue siendo la deforestación y desconocimiento de su
importancia para las poblaciones humanas. En algunas partes aún se observa una intensa tala de
árboles. En otros lugares con cobertura boscosa se presentan abras, socolado de la parte baja del
bosque y apertura de caminos, con miras al cambio de uso de suelo.
Es importante promover en la región actividades enfocadas a la protección y conservación
de estos ricos bosques. Se debe difundir más el conocimiento disponible sobre la biodiversidad de
esta región, promover su valoración e importancia para la sociedad e incentivar su uso sostenible
con actividades económicas de bajo impacto ambiental, así como reconocer económicamente los
servicios ambientales y ecosistémicos de las áreas silvestres aún presentes en la zona.
38
LITERATURA CITADA
Acuña C., R. H. 2010. A new species of Zamia (Zamiaceae) from Costa Rica. Brenesia 73-74: 29-33.
Bustillo, R., J.D. Alfaro, L. Tenorio, G. Aguilar, C. Garcia & B. Venegas. 1993. Diagnóstico de
prefactibilidad del Corredor Biológico Talamanca-Caribe.The Nature Conservancy. RBA-
ACA-CEDARENA-MIRENEM-ANAL. 155 p.
Cascante, A. Las Plantas del Dosel del Bosque: Guía para los géneros de plantas epifitas floríferas de
Costa Rica. Museo Nacional de Costa Rica. En prep.
Epidendra: The Global Orchid Taxonomic Netword, 2004. Parque Nacional Cahuita [online].
<http://www.epidendra.org/parquesnacionales/cahuita/index.htm>.[julio 2014].
Estrada, A. & A. Rodríguez. 2009. Flores de Pasión de Costa Rica. Editorial INBio. Heredia, Costa
Rica. 448 p.
Estrada, A., A. Rodríguez A. & J. Sánchez. 2005. Evaluación y categorización del estado de
conservación de plantas en Costa Rica. Museo Nacional de Costa Rica, Instituto Nacional de
Biodiversidad, Sistema Nacional de Áreas de Conservación (SINAC-MINAET).
Mimeografíado. 228 pp.
Gómez-Laurito, J. 2010. Una nueva Eugenia L. (Myrtaceae) del Caribe costarricense. Brenesia 73-
74: 26-27.
Hammel, B. 2003. New Species of Cyclanthaceae from Southern Central America and Northern
South America. Novon 13: 52-63.
Jiménez, Q. 1998. Árboles maderables en peligro de extinción en Costa Rica. 2da edición. Editorial
INBio. Heredia, Costa Rica. 163 p.
Kriebel Haehner, R. 2004. Two new species and one new name in the Gesneriaceae from Costa
Rica. Rhodora 106(925): 43–51.
Monro, A. K. 2009. A new species of Pilea (Urticaceae) from the Talamanca Mountains, Costa Rica.
Phytotaxa 2: 24-28.
39
Rodríguez G., A. 2004. Cinco especies nuevas de Mortoniodendron (Tiliaceae) para Costa
Rica. Novon 14(4): 476–485.
Sánchez V., P.E. 1983. Flórula del Parque Nacional Cahuita. Editorial Universidad Estatal a
Distancia. San José, Costa Rica. 377 p.
Valverde, O. 1998. Estructura forestal y patrones floristicos de dos bosques tropicales húmedos de la
cordillera de Talamanca, Costa Rica. Brenesia 49-50: 39-60.
Zamora, N., B. E. Hammel, M. H. Grayum. 2004. Vegetación. In: B.E. Hammel, M. H. Grayum, C.
Herrera & N. Zamora (eds.). Manual de Plantas de Costa Rica, Vol I. Monogr. Syst. Bot.
Missouri Bot. Gard. 97 : 91-216.
40
LOS MACROHONGOS DE BAJA TALAMANCA, LIMÓN, COSTA RICA
Armando Ruiz Boyer
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
aruiz@museocostarica.go.cr
RESUMEN
Se realizó un inventario de los macrohongos de la región de Baja Talamanca, Limón, Costa
Rica. La información para este trabajo se obtuvo de una búsqueda en las colecciones depositadas en
el Herbario Nacional de Costa Rica (CR) y en el Herbario del Instituto Nacional de Biodiversidad
(INB); además, de las recolectas y observaciones de campo llevadas a cabo por el autor y otros
investigadores del Departamento de Historia Natural del Museo Nacional de Costa Rica (MNCR),
durante el período comprendido entre febrero de 2011 y septiembre de 2012. Un total de 146
especies se registraron para la zona. Los órdenes Polyporales y Agaricales (Basidiomycetes), y
Xylariales (Ascomycetes), fueron los grupos mejor representados. Las especies más frecuentes
corresponden a las orejas de palo Earliella scabrosa, Phellinus gilvus, Pycnoporus sanguineus, Rigidoporus microporus y Trametes elegans. Debido a las diferentes sustancias activas, por ejemplo
alucinógenas y tóxicas, que poseen algunos de los hongos incluidos en este estudio, se recomienda
consultar con un especialista cuando no se tenga total certeza de la identidad de ellos. En este
trabajo se resaltan algunas especies de interés turístico por su condición alucinógena, medicinal,
comestible y tóxica. El mantenimiento de los bosques en su estado natural, es de suma importancia
para evitar no sólo la pérdida de los sustratos que requieren los hongos para su crecimiento, sino
también para conservar la enorme biodiversidad que estos albergan, especialmente en las zonas
tropicales.
41
INTRODUCCIÓN
Los macrohongos son aquellos hongos que podemos observar fácilmente a simple vista, es
decir, aquellos que se caracterizan por formar estructuras reproductoras macroscópicas. La mayoría
de estos hongos se clasifican dentro de dos grandes divisiones o filos: Ascomycota y Basidiomycota
(Franco-Molano et al. 2005), que en este estudio serán tratadas como Ascomycetes y
Basidiomycetes, respectivamente. La primera de ellas representa el grupo más numeroso dentro del
reino de los hongos y microscópicamente se distingue por poseer ascos y ascosporas, estas últimas
estructuras se producen dentro de los ascos y por lo general se observan en número de ocho;
mientras que la segunda está constituida por basidios y basidiósporas, las cuales se forman fuera del
basidio y usualmente se presentan en número de cuatro (Binion et al. 2008).
Los miembros de estos dos grupos poseen formas, colores y texturas muy variadas y
llamativas; en éstos encontramos las conocidas copitas, los dedos, las sombrillas, las estrellas de
tierra, los cuernos hediondos, los nidos de pájaro y las orejas de palo, entre otras. Por ejemplo,
pueden crecer sobre madera viva o madera muerta, suelo, estiércol y hojarasca. Aunque, es posible
encontrarlos sobre un sinfín de sustratos que proporcionen nutrientes para su buen desarrollo.
Diversos hongos, representantes de dichas divisiones, son empleados como alimento por el
ser humano, ya que, contienen tantos nutrientes como algunos alimentos de origen animal o
vegetal, y además de gran cantidad de agua poseen proteínas, vitaminas, minerales y otras
sustancias (Mata 2003). Otros son utilizados en la medicina tradicional porque tienen propiedades
anticancerígenas y antitumorales, a que sirven como hemostáticos o de ellos se extraen sustancias
para controlar y a veces curar algunas enfermedades (Franco-Molano et al. 2005). Sin embargo,
algunos también pueden ser alucinógenos y tóxicos, debido a las diferentes sustancias activas que
poseen. Por lo anterior, siempre es recomendable consultar con un especialista en micología,
persona que estudia los hongos, cuando no se tenga total certeza de la identidad de ellos. En este
42
estudio se incluyen, en el apartado de especies de interés, algunos taxones que son de importancia
por su condición alucinógena, medicinal, comestible y tóxica.
El objetivo de este trabajo es documentar las especies de macrohongos presentes en el Caribe
Sur de Costa Rica, con el fin de facilitar el conocimiento de la diversidad de estos organismos en el
área, además de contribuir a fomentar los planes de manejo para la conservación de los bosques y la
diversidad biológica en la zona.
MATERIAL Y MÉTODOS
La información para este estudio proviene de una búsqueda en las colecciones depositadas en
el Herbario Nacional de Costa Rica (CR) y en el Herbario del Instituto Nacional de Biodiversidad
(INB); además, de las recolectas y observaciones de campo realizadas por el autor y otros
investigadores del Departamento de Historia Natural del Museo Nacional de Costa Rica (MNCR).
Las recolectas y observaciones de campo se realizaron en la región de Baja Talamanca (ver
Fig.1, de la sección de introducción de este informe), en tres zonas altitudinales. La primera
comprende las planicies de 0-100 msnm. En esta zona se visitaron tres localidades: el Parque
Nacional Cahuita (0-10 msnm), el Refugio de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo (0-10 msnm) y
los márgenes del río Bananito (30-100 msnm). La segunda zona fue la localidad de Las Brisas de
Veragua, concretamente en la propiedad de Veragua Rain Forest Park, con un gradiente altitudinal
entre 230 y 420 msnm. También, se recorrieron las estribaciones sureste y noreste del cerro
Muchilla (entre 140 y 490 msnm). La tercera zona fue las estribaciones del cerro Chimú, entre 600
a 700 msnm.
Se efectuaron un total de 11 giras de campo entre febrero de 2011 y septiembre de 2012. Las
giras se distribuyeron de la siguiente manera: 3 giras a Veragua Rain Forest Park (28 febrero-4
marzo 2011, 21-25 marzo 2011, 3-7 de octubre 2011), 2 giras a Bananito (11-15 abril 2011, 21-25
43
noviembre 2011), 3 giras al Parque Nacional Cahuita (22-26 agosto 2011, 7-11-mayo 2012, 12-14
septiembre 2012), 2 giras al Refugio de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo (9-13 abril 2012, 28-31
agosto 2012) y 1 gira a las estribaciones del cerro Chimú (10-11 septiembre 2012).
Los ejemplares producto de dichas giras se encuentran depositados en el Herbario Nacional
de Costa Rica (CR). Adicionalmente, se tomaron fotografías de los ejemplares, las cuales se
utilizaron como material de apoyo y fueron incorporadas a la colección de imágenes del
Departamento de Historia Natural del Museo Nacional de Costa Rica.
Los especímenes se recolectaron al azar en bosques secundarios poco intervenidos a partir de
recorridos por el sotobosque, orilla de ríos, bordes de caminos y senderos. Se examinaron troncos
en pie, caídos o en descomposición y mantillo.
Los cuerpos fructíferos recolectados se colocaron, según el grupo, en bolsas de papel o en
papel encerado y se tomó nota de sus características macroscópicas (por ejemplo, color, forma y
tamaño) en estado fresco así como del sustrato en el que se encontraron. Cuando fue posible se
identificó el sustrato. Posteriormente, fueron llevados al herbario para su preservación e
identificación. La preservación se realizó por secado en estufa a aproximadamente 30ºC durante 1 ó
2 días, de acuerdo con la consistencia de cada ejemplar. La identificación se realizó a partir de
preparaciones de las estructuras fértiles de cada ejemplar montadas en KOH (Hidróxido de Potasio)
al 3% y en reactivo de Melzer (Gilbertson & Ryvarden 1986), que luego fueron observadas por
medio de un microscopio óptico. Se utilizó la literatura taxonómica disponible (Furtado 1967, 1981;
Ryvarden & Johansen 1980; Gilbertson & Ryvarden 1986, 1987; Larsen & Cobb-Poulle 1990; Núñez
& Ryvarden 1995; Ruiz-Boyer 1998; Mata 2003; Ryvarden 2004; Franco-Molano et al. 2005) y
cuando los ejemplares no presentaron esporas, se compararon con muestras de herbario ya
identificadas (Herbario Nacional de Costa Rica [CR], Herbario de la Escuela de Biología,
Universidad de Costa Rica [USJ] y el Herbario del Instituto Nacional de Biodiversidad [INB]).
44
Se evaluaron características macroscópicas (por ejemplo, forma, tamaño y color) y
microscópicas (por ejemplo, presencia o ausencia de estructuras estériles [cistidios, cistidiolos, setas,
etc.], esporas y dimensiones) de los cuerpos fructíferos (Ryvarden 1991, Mata 2003, Mata et al.
2003, Franco-Molano et al. 2005).
Las especies incluidas en este trabajo se listan en orden alfabético por clase, orden, familia y
género según Kirk et al. (2001, 2008) y a cada una de ellas se le asocian observaciones (cuando lo
amerita) y un ejemplar testigo (Anexo 2). Se excluyen de este estudio los microhongos y los
Myxomycetes.
RESULTADOS Y DISCUSIÓN
Descripción de los macrohongos de Baja Talamanca
Un total de 937 especímenes de macrohongos se registraron para la región de Baja
Talamanca. Estos especímenes representan 146 especies que se distribuyen en 2 clases, 11 órdenes,
27 familias y 76 géneros. La clase Basidiomycetes fue la mejor representada con 126 especies
(86,3%). La mayoría de las especies pertenecen a los órdenes Polyporales (60) y Agaricales (37),
seguidos por los Geastrales y Phallales (7), Hymenochaetales (6), Auriculariales (5), Russulales (2), y
Boletales y Trechisporales (1). De la clase Ascomycetes se encontró un número menor de especies
(20) que representa un 13,7% del total. El orden Xylariales con 14 especies fue el mejor
representado dentro de este grupo seguido por los Pezizales con 6 especies. Los Xylariales han sido
mencionados como uno de los grupos mejor conocidos en zonas tropicales (Carranza et al. en
prep.). Estos resultados coinciden con los obtenidos en La Estación La Leona, Parque Nacional
Corcovado, Península de Osa, provincia de Puntarenas, donde la mayor diversidad estuvo
representada igualmente por los Polyporales y los Agaricales (Basidiomycetes) y los Xylariales
(Ascomycetes) (Carranza et al. en prep.).
45
La familia Polyporaceae (Basidiomycetes) con 18 géneros y 37 especies es la mejor
representada en la zona de estudio (Fig.1). De acuerdo con la información disponible sobre la
diversidad de la familia en Costa Rica (Carranza & Ruiz-Boyer 2005, Ruiz-Boyer 2006, Mata et al.
2007, Mata & Ryvarden 2010), los miembros de esta familia en la zona de Baja Talamanca
representan aproximadamente un 21% de los géneros y un 11% de las especies que actualmente se
conocen para el país.
El género Xylaria (Ascomycetes, Xylariaceae, 10 especies) fue el que registró la mayor
riqueza en la zona, seguido por Geastrum (Basidiomycetes, Geastraceae, 7 especies), Polyporus
(Basidiomycetes, Polyporaceae, 6 especies), Rigidoporus (Basidiomycetes, Meripilaceae, 6 especies),
Trametes (Basidiomycetes, Polyporaceae, 6 especies) y Auricularia (Basidiomycetes,
Auriculariaceae, 5 especies).
Las especies más frecuentemente recolectadas pertenecen al grupo de los Basidiomycetes y
corresponden sin lugar a dudas a las orejas de palo: Earliella scabrosa, Phellinus gilvus, Pycnoporus
sanguineus, Rigidoporus microporus y Trametes elegans. Estas especies parecen tener una
distribución amplia en el país y es posible encontrarlas desde zonas bajas hasta zonas montañosas.
Earliella scabrosa (Polyporaceae), se caracteriza por poseer basidiocarpos resistentes, efuso-reflejos,
cutícula rojiza y los poros blancos a pardo-claros, los cuales varían de irregulares, alargados a
sinuosos (Núñez & Ryvarden 2001). Phellinus gilvus (Hymenochaetaceae), se distingue por sus
cuerpos fructíferos delgados, con la superficie del píleo que varía de glabra a densamente verrucosa,
con una tonalidad distintivamente rojiza y por sus poros, que presentan una coloración rosada-
rojiza (Núñez & Ryvarden 2000). Pycnoporus sanguineus (Polyporaceae), se distingue por su
consistencia coriácea y por poseer la superficie superior rojizo-anaranjada que con la edad se torna
blancuzca, quedando sólo algunas zonas rojizas principalmente cuando esta expuesto al sol. La
superficie inferior es del mismo color que la superior, y presenta poros redondos y pequeños
(Gilbertson & Ryvarden 1987). Rigidoporus microporus (Meripilacerae), se caracteriza, cuando
fresco, por sus basidiocarpos flexibles, de crema a anaranjados y cuando seco por su consistencia
46
dura. Sus poros son pequeños, de redondos a angulares, y difíciles de observar a simple vista.
Trametes elegans (Polyporaceae), se distingue por su himenóforo frecuentemente variable, el cual
puede ser lamelado a poroide-sinuoso en un mismo ejemplar (Ryvarden & Johansen 1980). Además,
porque sus basidiocarpos poseen la superficie del píleo blancuzca, la cual puede presentar zonas
pardo-oscuras o variar a blanco-grisáceas con la edad.
Figura 1. Familias de macrohongos mejor representadas en la región de Baja Talamanca, provincia
de Limón, Costa Rica. Se indica el número de géneros y especies por familia.
Dentro del grupo de los Ascomycetes dos especies del género Cookeina (Sarcoscyphaceae)
fueron las más comunes, a saber: C. speciosa y C. tricholoma. Ambas son especies comestibles de
consistencia flexible o hulosa, que presentan forma de copa y que son de amplia distribución en el
18
11
3
5
3
4
3
4
4
37
20
14
7
7
6
6
5
4
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Polyporaceae
Agaricaceae
Xylariaceae
Phallaceae
Ganodermataceae
Marasmiaceae
Sarcoscyphaceae
Hymenochaetaceae
Mycenaceae
Número de géneros y especies
Fam
ilias
Especies
Géneros
47
país. La primera de ellas se caracteriza por la coloración anaranjada-rojiza con varias filas de pelos
blancos finos y cortos en el margen de la copa. En tanto, que la segunda se distingue por su
tonalidad anaranjada y por la presencia de pelos blancos a pardos que cubren toda la superficie
externa de la copa. De acuerdo con Guzmán & Piepenbring (2011), estos hongos son comunes en
áreas tropicales poco o nada perturbadas, por lo que pueden emplearse como indicadores ecológicos
de poco disturbio en los bosques.
Aunque la mayoría de las especies estudiadas poseen ámbitos amplios de distribución en
Costa Rica, algunas de ellas representan datos importantes para la zona de estudio. Por ejemplo, la
especie Rigidoporus microporus fue observada utilizando como sustrato un árbol vivo de la familia
Melastomataceae, es decir, se encontró como un organismo parásito. Por lo general, esta especie se
ha observado como saprófita en troncos que se encuentran en diferentes etapas de descomposición.
Otros taxones por el contrario, como es el caso de Polyporus virgatus (Polyporaceae), parecen tener
un ámbito de distribución más restringido. Esta especie es muy rara en Costa Rica y hasta este
proyecto no se tenían ejemplares depositados en los principales herbarios nacionales (CR, USJ,
INB). Al parecer representa la segunda recolecta en el país. De acuerdo con Carranza et al. (1984),
el único registro conocido para Costa Rica hasta la fecha era el mencionado por Murrill (1915) en su
obra “Tropical Polypores”. Esta especie también se ha descrito de Cuba (Murrill 1915) y de
Colombia (Franco-Molano et al. 2005). Macroscópicamente se caracteriza por su píleo estriado (con
surcos o hendiduras), usualmente infundibuliforme (con forma de embudo) y por la superficie
oscura de los poros (Núñez & Ryvarden 1995).
Algunas de las especies estudiadas poseen una distribución cosmopolita, es decir, han sido
citadas a nivel mundial como son los casos de: Chlorophyllum molybdites, Coprinus disseminatus,
Ganoderma applanatum sensu lato, Ganoderma lucidum sensu lato y Schizophyllum commune.
Otras en cambio son más comunes a nivel tropical, tales como: Auricularia delicata, Cookeina
speciosa, Cookeina tricholoma, Coriolopsis byrsina, Datronia caperata, Earliella scabrosa,
Hexagonia hydnoides, Pycnoporus sanguineus, Trametes elegans, Trichaptum perrottetii y
48
Trichaptum sector. Aunque no fueron recolectadas o registradas durante el desarrollo de este
trabajo es de esperar que algunas otras especies como por ejemplo: Perenniporia tephropora,
Phellinus linteus y Trametes modesta, también se encuentren en la zona ya que son taxones
frecuentemente observados en áreas tropicales y subtropicales (Gilbertson & Ryvarden 1987, Núñez
& Ryvarden 2001, Ryvarden 2004).
La mayoría de las especies estudiadas (más del 90%) fueron encontradas como saprófitas, es
decir, creciendo sobre madera caída o en descomposición. Es posible que este hecho esté
relacionado con la abundante madera muerta presente en las zonas visitadas, la cual es utilizada por
los hongos que actúan como organismos descomponedores.
Descripción de los macrohongos de las planicies (0-100 msnm)
Un total de 245 especímenes de macrohongos se registraron para las planicies comprendidas
entre 0-100 msnm (esto es, Parque Nacional Cahuita, Refugio de Vida Silvestre Gandoca-
Manzanillo y los márgenes del río Bananito), provincia de Limón. Estos especímenes representan
85 especies, que se distribuyen en 2 clases, 9 órdenes, 22 familias y 53 géneros. La clase
Basidiomycetes fue la mejor representada con 82 especies (96,5%). La mayoría de las especies
pertenecen a los órdenes Polyporales (46) y Agaricales (22), seguidos por los Phallales (5),
Auriculariales (4), Hymenochaetales (2), y los Geastrales, Russulales y Trechisporales (1). En cuanto
a la clase Ascomycetes, se encontró sólo tres especies que representan un 3,5% del total estudiado.
Todas las especies encontradas pertenecen al orden Pezizales. No se documentaron especies del
orden Xylariales, a pesar de ser uno de los grupos mejor conocidos dentro de los Ascomycetes en
zonas tropicales (Carranza et al. en prep.).
La familia Polyporaceae (Basidiomycetes) con 15 géneros y 32 especies es la mejor
representada en la zona de estudio (Fig. 2). El género Polyporus (Basidiomycetes, Polyporaceae, 6
especies) fue el que registró la mayor riqueza en la zona, seguido por Trametes (Basidiomycetes,
49
Polyporaceae, 5 especies), Auricularia (Basidiomycetes, Auriculariaceae, 4 especies), Trichaptum
(Basidiomycetes, Polyporaceae, 4 especies), Coriolopsis (Basidiomycetes, Polyporaceae, 3 especies),
Ganoderma (Basidiomycetes, Ganodermataceae, 3 especies), Hexagonia (Basidiomycetes,
Polyporaceae, 3 especies) y Rigidoporus (Basidiomycetes, Meripilaceae, 3 especies).
Figura 2. Familias de macrohongos mejor representadas en las planicies de 0-100 msnm. Se indica el
número de géneros y especies por familia.
La mayor parte de las especies encontradas en la zona fueron observadas principalmente en
áreas boscosas. De ellas destacan, por la cantidad de ejemplares registrados, ocho orejas de palo que
pertenecen a varias familias del orden Polyporales, a saber: Ganoderma australe sensu lato y
Ganoderma applanatum sensu lato (Ganodermataceae), Phellinus gilvus (Hymenochaetaceae),
Rigidoporus microporus (Meripilaceae), y Coriolopsis byrsina, Datronia caperata, Fomes fasciatus y
Trametes elegans (Polyporaceae). Además, de la llamativa Caripia montagnei (Marasmiaceae,
15
9
3
2
1
2
2
32
12
5
4
4
2
2
0 5 10 15 20 25 30 35
Polyporaceae
Agaricaceae
Phallaceae
Ganodermataceae
Auriculariaceae
Marasmiaceae
Mycenaceae
Géneros y Especies
Fam
ilias
Especies
Géneros
50
Agaricales), que representa un hongo de distribución tropical, de tamaño pequeño, de consistencia
dura y en forma de copa o embudo; cuyos cuerpos fructíferos presentan un color que varía de
blanco a crema y que se desarrollan en grupos numerosos, algunas veces de más de 50 individuos.
Este hongo crece sobre ramitas o troncos en descomposición tirados en el suelo y se ha mencionado
que posee propiedades medicinales (antiinflamatorias) (Carranza et al. 2014). En el litoral, es decir,
en los troncos caídos en la playa o en la vegetación detrás de la playa, fundamentalmente aquella
ubicada a los lados de los senderos habilitados para los recorridos de los turistas, se observaron
especies muy comunes como Ganoderma lucidum sensu lato (Ganodermataceae), Oudemansiella
canarii (Physalacriaceae), Coriolopsis polyzona, Earliella scabrosa, Hexagonia hydnoides, Lentinus
crinitus y Pycnoporus sanguineus (Polyporaceae), además de Schizophyllum commune
(Schizophyllaceae). De acuerdo con Guzmán & Piepenbring (2011), los hongos Hexagonia
hydnoides, Lentinus crinitus, Pycnoporus sanguineus, y Schizophyllum commune, son frecuentes
en todos los tipos de vegetación tropical con fuerte alteración humana y que por lo tanto pueden
emplearse como indicadores ecológicos de disturbio. Cabe indicar que algunas de las especies antes
referidas se encontraron en ambos ecosistemas (área boscosa y litoral), aunque no fueron las más
recolectadas o registradas para ser mencionadas en cada uno de ellos, tales son los casos de
Coriolopsis polyzona, Earliella scabrosa y Hexagonia hydnoides. Por lo general, todas las especies
anteriores presentan una distribución amplia en el país y la mayoría de ellas se han documentado
principalmente para las zonas bajas, donde producen cuerpos fructíferos durante casi todo el año.
Las especies más frecuentemente recolectadas en ésta franja altitudinal fueron: Cookeina
speciosa, Cookeina tricholoma (Ascomycetes), Earliella scabrosa, Fomes fasciatus, Phellinus gilvus,
Pycnoporus sanguineus, Rigidoporus microporus y Trametes elegans (Basidiomycetes). Fomes
fasciatus (Polyporaceae) se caracteriza por su consistencia leñosa y por poseer la superficie superior
con zonas que varían de pardas, pardo-oliváceas, grisáceas a negras con la edad. La superficie
inferior es de pardo-clara a pardo-oscura, con poros pequeños y redondos, que son difíciles de
observar a simple vista. En el país es común en bosques de tierras bajas, aunque puede ser
observado desde el nivel del mar hasta los 2 100 m.
51
La mayoría de las especies identificadas en la zona (más del 90%) fueron encontradas
creciendo sobre madera caída o en estado en descomposición, es decir, como organismos saprófitos.
Descripción de los macrohongos de Veragua y alrededores
Un total de 169 especímenes de macrohongos se registraron para la zona de Veragua. Estos
especímenes representan 34 especies, que se distribuyen en 2 clases, 5 órdenes, 12 familias y 24
géneros. La clase Basidiomycetes fue la mejor representada con 33 especies (97,1%). La mayoría de
las especies pertenecen al orden de los Polyporales (19), seguido por los Agaricales (9),
Auriculariales (4) e Hymenochaetales (1). De la clase Ascomycetes, se encontró una sola especie,
Cookeina speciosa (Sarcoscyphaceae), que representa un 2,9% del total estudiado. No se
encontraron especies del orden Xylariales.
La familia Polyporaceae (Basidiomycetes) con 10 géneros y 12 especies es la mejor
representada en la zona de estudio (Fig. 3). El género Auricularia (Basidiomycetes, Auriculariaceae,
4 especies) fue el que registró la mayor riqueza en la zona, seguido por Ganoderma (Basidiomycetes,
Ganodermataceae, 3 especies), Rigidoporus (Basidiomycetes, Meripilaceae, 3 especies), Polyporus
(Basidiomycetes, Polyporaceae, 2 especies) y Trametes (Basidiomycetes, Polyporaceae, 2 especies).
Las especies más frecuentemente recolectadas en la zona fueron: Earliella scabrosa,
Rigidoporus microporus y Trametes elegans (Basidiomycetes). Todas son conocidas comúnmente
como orejas de palo y son representantes de la familia Polyporaceae, una de las familias mejor
estudiadas en el país (Carranza & Ruiz-Boyer 2005, Ruiz-Boyer 2006, Mata et al. 2007, Mata &
Ryvarden 2010, Ryvarden 2012).
La mayor parte de las especies analizadas (más del 90%) fueron encontradas creciendo sobre
madera caída o en descomposición, es decir, como organismos saprófitos.
52
Figura 3. Familias de macrohongos mejor representadas en la zona de Veragua y alrededores,
provincia de Limón, Costa Rica. Se indica el número de géneros y especies por familia.
Descripción de los macrohongos de las estribaciones del cerro Chimú
Un total de 10 especímenes de macrohongos se registraron para las estribaciones del cerro
Chimú, provincia de Limón. Estos especímenes representan 10 especies, que se distribuyen en 1
clase, 3 órdenes, 5 familias y 9 géneros. Todas las especies identificadas pertenecen a la clase
Basidiomycetes, por consiguiente no se encontraron especímenes de la clase Ascomycetes. La
mayoría de las especies se incluyen en el orden de los Polyporales (7), seguido por los Agaricales (2)
e Hymenochaetales (1). Las especies identificadas son: Dictyopanus pusillus, Coriolopsis floccosa,
Ganoderma lucidum sensu lato, Nigrofomes melanoporus, Phellinus gilvus, Polyporus tenuiculus,
Schizophyllum commune, Tinctoporellus epimiltinus, Trametes elegans y Trametes villosa. Todas
fueron observadas creciendo sobre troncos en descomposición, es decir, actuando como organismos
saprófitos. Excepto por Dictyopanus pusillus (Mycenaceae) y Schizophyllum commune
53
(Schizophyllaceae), el resto de las especies encontradas corresponden al grupo de las conocidas
orejas de palo, que la principal característica macroscópica en la mayor parte de las especies es la
presencia de poros en la superficie inferior del cuerpo fructífero. A pesar de poseer poros,
Dictyopanus pusillus no es considerado en la literatura como un miembro del orden Polyporales,
sino que es incluido en el orden Agaricales (Kirk et al. 2008). Esta especie presenta un tamaño
pequeño y una coloración que varía de blanca, amarillenta a gris claro y a veces presenta tonos
rosados, con poros angulares que varían de 3-4 por milímetro (Franco-Molano et al. 2000).
Descripción de los macrohongos de las estribaciones del cerro Muchilla
Un total de 21 especímenes de macrohongos se registraron para las estribaciones sureste y
noreste del cerro Muchilla, provincia de Limón. Estos especímenes representan 12 especies, que se
distribuyen en 2 clases, 3 órdenes, 5 familias y 11 géneros. La clase Basidiomycetes fue la mejor
representada con 11 especies (91,7%). La mayoría de las especies pertenecen al orden de los
Polyporales (9), seguido por los Agaricales (2). De la clase Ascomycetes, se encontró una sola
especie, Cookeina speciosa (Sarcoscyphaceae), que representa un 8,3% del total estudiado. Las
especies identificadas son: Caripia montagnei, Cookeina speciosa, Coriolopsis byrsina, Coriolopsis
polyzona, Cyathus striatus, Earliella scabrosa, Ganoderma australe sensu lato, Hexagonia
hydnoides, Nigroporus vinosus, Rigidoporus microporus, Trametes elegans y Trichaptum
perrottetii. Todas fueron observadas creciendo sobre troncos en descomposición. De las especies
anteriores, Cyathus striatus (Agaricaceae) representa una de las más llamativas por la forma de nido
de pájaro que poseen sus cuerpos fructíferos. Por su pequeño tamaño y por su coloración pardo
oscura es algo difícil de observar en el campo. Sin embargo, una vez visto es fácil de reconocer
principalmente por los surcos o hendiduras longitudinales profundas, brillantes y de color gris
ceniza que posee en la cara interna de la copa (Calonge 1999).
54
Especies de interés
A continuación se presentan algunas de las especies encontradas que son de interés por su
condición alucinógena, medicinal, comestible y tóxica.
Auricularia delicata (Auriculariaceae). Especie de distribución tropical, se ha comunicado desde
México a Ecuador e islas del Caribe (Mata 2003). En Costa Rica es común en todo el país. Se
distingue por la consistencia gelatinosa del cuerpo fructífero y por la apariencia reticulada de la
superficie fértil o inferior, característica que sólo se presenta en ésta especie de Auricularia (Mata
2003). Es comestible (Franco-Molano et al. 2005).
Auricularia fuscosuccinea (Auriculariaceae). Especie de amplia distribución, se conoce de las zonas
templadas de América del Sur y en América tropical, desde Tennessee (Estados Unidos) hasta
Argentina; Australia, Filipinas y Guyana (Franco-Molano et al. 2005). En Costa Rica es común en
todo el país. Es comestible (Franco-Molano et al. 2005).
Auricularia mesenterica (Auriculariaceae). Especie que se ha comunicado para Europa, Asia,
Australia y América (Mata 2003). En Costa Rica se encuentra en zonas húmedas, sobre madera
caída o en descomposición, aunque también es posible encontrarla como parásito (Mata 2003). Es
comestible (Mata 2003, Franco-Molano et al. 2005).
Chlorophyllum molybdites (Agaricaceae). Especie cosmopolita (Franco-Molano et al. 2000). En
Costa Rica ha sido comunicada para las provincias de San José, Heredia, Limón y Guanacaste (Mata
2003), también se ha documentado para el Parque Nacional Corcovado, Península de Osa, provincia
de Puntarenas (Carranza et al. 2014). Esta especie crece en zonas abiertas y se caracteriza por su
forma de sombrilla, su consistencia carnosa y por las escamas pardo claras que presenta en la
superficie superior del cuerpo fructífero. No obstante, su principal distinción está en la superficie
inferior, la cual posee lamelas de color blanco cuando joven a verdes cuando envejece, de ahí su
55
nombre, que proviene de las palabras griegas “Chlorós”=Verde y “Phýllon”=Lamelas. Representa un
hongo tóxico (Franco-Molano et al. 2000), que puede causar náuseas, vómito, diarrea, calambres y a
veces hemorragias intestinales (Mata 2003).
Cookeina speciosa (Sarcoscyphaceae). Especie de distribución tropical. Se ha observado en
Centroamérica, el Caribe, América del Sur, África y Asia (Denison 1967). En Costa Rica se ha
documentado en todo el país (Mata 2003), principalmente en zonas bajas, creciendo por lo general
sobre troncos en descomposición. Su forma de copa y la coloración anaranjada-rojiza del cuerpo
fructífero favorecen su fácil identificación en el campo. Ha sido comunicada como comestible en
México (Boa 2004); sin embargo, en Costa Rica sus usos no son conocidos (Mata 2003).
Coprinus disseminatus (Agaricaceae). Especie de distribución cosmopolita, se encuentra en zonas
templadas y tropicales (Franco-Molano et al. 2005). En Costa Rica es común en todo el país en
zonas boscosas y urbanas (Mata 2003). Su coloración blanco-grisácea y su superficie muy estriada y
polvosa ayudan a su identificación (Mata 2003). Es comestible, no obstante carece de interés
culinario por su pequeño tamaño y la dificultad de limpiar los cuerpos fructíferos (Mata 2003).
Ganoderma applanatum sensu lato (Ganodermataceae). Especie de distribución cosmopolita, que
pertenece a un complejo que incluye varios taxones (Moncalvo & Ryvarden 1997). Se encuentra
creciendo sobre troncos caídos o en descomposición en todo el país. Se reconoce por la consistencia
leñosa y pesada de los cuerpos fructíferos y por el himenóforo o superficie inferior formada por
poros de color blancuzco, los cuales pueden tornarse pardo-oscuros al manipularse (Mata 2003).
Posiblemente sea medicinal, ya que se estudia como inhibidor de la formación de células
cancerígenas (Mata 2003).
Ganoderma lucidum sensu lato (Ganodermataceae). Es una especie de distribución cosmopolita, que
pertenece a un complejo que incluye varios taxones (Moncalvo & Ryvarden 1997). En Costa Rica se
encuentra en todo el país, creciendo sobre árboles vivos o troncos en descomposición. Ha sido
56
utilizada tradicionalmente en la medicina oriental por su efecto vigorizante, debido a que
incrementa la longevidad, la potencia sexual, la resistencia y la recuperación de enfermedades;
también se usa en el tratamiento contra el cáncer (Franco-Molano et al. 2005).
Hexagonia hydnoides (Polyporaceae). Especie de amplia distribución en el trópico (Franco-Molano
et al. 2005). En Costa Rica, se encuentra en todo el país, principalmente en zonas bajas (Mata et al.
2003). Se distingue por poseer una masa densa de pelos negros erectos y ramificados sobre la
superficie superior del píleo (Gilbertson & Ryvarden 1986), los cuales pueden llegar a caerse total o
parcialmente y dejar al descubierto una superficie pardo-oscura y a menudo brillante. En México es
utilizado en la medicina tradicional para aliviar erupciones, verrugas o infecciones de la piel, esto se
logra frotando la superficie porosa del hongo contra la piel afectada (Guzmán 1997). En Costa Rica
sus usos son desconocidos (Mata et al. 2003).
Psilocybe cubensis (Strophariaceae). Especie de amplia distribución en América del Norte, América
Central, islas del Caribe y América del Sur (Mata 2003). En Costa Rica se encuentra en todo el país,
creciendo en potreros sobre estiércol o suelo (Mata 2003). Representa uno de los hongos
alucinógenos más comunes en los potreros subtropicales de todo el mundo (Guzmán & Piepenbring
2011). Se le conoce como el “hongo mágico” y se ha utilizado en rituales indígenas en México y
América Central (Mata 2003).
Pycnoporus sanguineus (Polyporaceae). Especie de distribución tropical. En Costa Rica se
encuentra en todo el país (Mata 2003). Se distingue por la coloración rojizo-anaranjada de los
cuerpos fructíferos (tanto la superficie superior como la inferior), los cuales crecen sobre madera en
descomposición en zonas abiertas. Es utilizado por algunas comunidades indígenas por sus
propiedades medicinales. En México lo usan para eliminar verrugas y desinflamar los pies (Pérez-
Silva et al. 1988).
57
Schizophyllum commune (Schizophyllaceae). Especie cosmopolita, que crece sobre ramas o troncos
en descomposición. En Costa Rica es muy común en todo el país (Mata 2003). Ha sido utilizada
como comestible en países como Etiopía, México y Guatemala (Franco-Molano et al. 2005). Según
Guzmán & Piepenbring (2011), es comercializada en los mercados populares en los dos últimos
países. De acuerdo con Hobbs (1995), ésta especie tiene propiedades que inhiben la formación de
tumores e incrementan la vitalidad. No obstante, Franco-Molano et al. (2000) indica que también
puede causar trastornos en personas con deficiencias inmunológicas.
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES
La presencia de los hongos en la naturaleza es de gran beneficio, entre otras razones porque
actúan como organismos descomponedores, por lo que favorecen el equilibrio en los ecosistemas a
partir del flujo de energía y nutrientes. El mantenimiento de los bosques en su estado natural, es de
suma importancia para evitar no sólo la pérdida de los sustratos que requieren los hongos para su
crecimiento, sino también para conservar la enorme biodiversidad que estos albergan,
especialmente en las zonas tropicales. Un mejor conocimiento de los hongos de zonas tropicales se
logra con ecosistemas que tengan un alto grado de conservación, es decir, donde encontremos
madera viva y madera muerta, ésta última principalmente en diferentes etapas de descomposición.
Con el cumplimiento de esta pauta favoreceríamos el desarrollo, el conocimiento y el estudio de las
diferentes especies fúngicas, que también son vitales en otros campos, debido a que tienen gran
importancia económica pues son utilizadas en la alimentación, en la industria y en la medicina. En
este estudio se incluyen hongos con propiedades alucinógenas, medicinales, comestibles y tóxicas; y
aunque, la mayoría de los hongos que encontramos en nuestros bosques no son tóxicos, siempre es
recomendable consultar con un especialista si existiese duda de la identidad de las especies. Se
espera que la información que se suministra en éste trabajo sirva de insumo y contribuya a mejorar
los planes de manejo y conservación de los bosques del Caribe Sur de nuestro país.
58
LITERATURA CITADA
Binion, D.E., S.L. Stephenson, W.C. Roody, H.H. Burdsall Jr., L.N. Vasilyeva & O.K. Miller Jr. 2008.
Macrofungi Associated with Oaks of Eastern North America. West Virginia University
Press. 467 p.
Boa, E. 2004. Wild edible fungi: a global overview of their use and importance to people. FAO
Technical papers 17. Roma, Italia. 147 p.
Calonge, F.D. 1999. Setas de Madrid (y alrededores). 2. Gasteromycetes. Sociedad Micológica de
Madrid. Eurocolor, España. 159 p.
Carranza, J. & A. Ruiz-Boyer. 2005. Checklist of polypores of Costa Rica. Revista Mexicana de
Micología 20: 45-52.
Carranza, J. & J.A. Sáenz. 1984. Wood decay fungi of Costa Rica. Mycotaxon 29: 151-166.
Carranza Velázquez, J., W. Marín Méndez, A. Ruiz Boyer & J.F. DiStéfano. 2014. Guía de los
macrohongos más comunes del Parque Nacional Corcovado, Estación La Leona. San José,
Costa Rica. Editorial de la Universidad de Costa Rica. 94 p.
Carranza, J., W. Marín Méndez, A. Ruiz-Boyer & J.F. DiStéfano. En prep. Riqueza de macrohongos
en la Estación La Leona, Parque Nacional Corcovado, Puntarenas, Costa Rica.
Denison, W. 1967. Central American Pezizales. II. The Genus Cookeina. Mycologia 59:306-317.
Franco-Molano, A.E., R. Aldana-Gómez & R.E. Halling. 2000. Setas de Colombia (Agaricales,
Boletales y otros hongos). Guía de campo. Multimpresos Ltda. Medellín, Colombia. 156 p.
Franco-Molano, A.E., A.M. Vasco-Palacios, A.A. López-Quintero & T. Boekhout. 2005.
Macrohongos de las Región del medio Caquetá-Colombia. 1 ed. Multimpresos Ltda.
Medellín, Colombia. 211 p.
Furtado, J.S. 1967. Some tropical species of Ganoderma (Polyporaceae) with pale context. Persoonia
4(4): 379-389.
Furtado, J.S. 1981. Taxonomy of Amauroderma (Basidiomycetes, Polyporaceae). Memoirs of the
New York Botanical Garden 34: 1-109.
Gilbertson, R.L. & L. Ryvarden. 1986. North American Polypores. Vol. I. Fungiflora, Oslo.
59
Gilbertson, R.L. & L. Ryvarden. 1987. North American Polypores. Vol. II. Fungiflora, Oslo.
Guzmán, G. 1997. Los nombres de los hongos y lo relacionado con ellos en América Latina.
Introducción a la etnomicobiota y micología aplicada de la región. Sinonimia vulgar y
científica. Instituto de Ecología, A.C., Xalapa, Veracruz, México. 356 p.
Guzmán, G. & M. Piepenbring. 2011. Los hongos de Panamá. Introducción a la identificación de los
macroscópicos. Instituto de Ecología, A. C., Xalapa, Veracruz, México. 372 p.
Hobbs, L. 1995. Medicinal mushrooms: an exploration of tradition, healing and culture. 3 ed.
Interweave Press, Inc. Loveland, Colorado. 161 p.
Kirk, P.M., P.F. Cannon, J.C. David & J.A. Stalpers. 2001. Ainsworth & Bisby’s Dictionary of Fungi.
9th ed. International Mycological Institute. CAB International, London, UK.
Kirk, P.M., P.F. Cannon, D.W. Minter & J.A. Stalpers. 2008. Ainsworth & Bisby’s Dictionary of
Fungi. 10th ed. CAB International, Wallingford, UK.
Larsen, M.J. & L.A. Cobb-Poulle. 1990. Phellinus (Hymenochaetaceae). A survey of the world taxa.
Fungiflora, Oslo.
Mata, M. 2003. Macrohongos de Costa Rica. Instituto Nacional de Biodiversidad. Vol. I. 2da ed.
Santo Domingo, Heredia, Costa Rica. 256 p.
Mata, M., R. Halling & G.M. Mueller. 2003. Macrohongos de Costa Rica. Instituto Nacional de
Biodiversidad. Vol. II. Santo Domingo, Heredia, Costa Rica. 240 p.
Mata, M., A. Ruiz-Boyer, J. Carranza & L. Ryvarden. 2007. Nuevos registros de hongos poliporoides
(Basidiomycetes) para Costa Rica. Boletín de la Sociedad Micológica de Madrid 31: 123-129.
Mata, M. & L. Ryvarden. 2010. More new and interesting species from Costa Rica. Studies in
neotropical polypores 27. Synopsis Fungorum 27. Fungiflora, Oslo.
Moncalvo, J.M. & L. Ryvarden. 1997. A nomenclatural study of the Ganodermataceae Donk.
Fungiflora, Oslo, Norway. 114 p.
Murrill, W. A. 1915. Tropical Polypores. New York. 113 p.
Núñez, M. & L. Ryvarden. 1995. Polyporus (Basidiomycotina) and related genera. Sinopsis
Fungorum 10. Fungiflora, Oslo.
60
Núñez, M. & L. Ryvarden. 2000. East Asian Polypores. Ganodermataceae and Hymenochaetaceae.
Vol. I. Synopsis Fungorum 13. Fungiflora, Oslo.
Núñez, M. & L. Ryvarden. 2001. East Asian Polypores. Polyporaceae s. lato. Vol. II. Synopsis
Fungorum 14. Fungiflora, Oslo.
Pérez-Silva, E., E. Aguirre-Acosta & C. Pérez-Amor. 1988. Aspectos sobre el uso y la distribución
de Pycnoporus sanguineus (Polyporaceae) en México. Rev. Mex. Micol. 4:137-144.
Ruiz-Boyer, A. 1998. La familia Ganodermataceae (Aphyllophorales) en Costa Rica. Brenesia 49-50:
21-37.
Ruiz-Boyer, A. 2006. Los hongos poliporoides (Basidiomycetes) del Área de Conservación Pacífico
Central (ACOPAC), Costa Rica. Brenesia 65:19-41.
Ryvarden, L. 1991. Genera of polypores, nomenclature and taxonomy. Synopsis Fungorum 5.
Fungiflora, Oslo.
Ryvarden, L. 2004. Neotropical polypores. Part I. Synopsis Fungorum 19. Fungiflora, Oslo.
Ryvarden, L. 2012. Studies in neotropical polypores 32. Some new species from Costa Rica.
Synopsis Fungorum 30: 33-43.
Ryvarden, L. & I. Johansen. 1980. A preliminary polypore flora of East Africa. Fungiflora, Oslo.
61
CARACTERIZACIÓN DE MAMÍFEROS EN LA REGIÓN DE BAJA TALAMANCAY
ESTRIBACIONES DE LA FILA MATAMA, LIMÓN, COSTA RICA
Francisco Durán Alvarado
Mastozoología
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
fduran@museocostarica.go.cr
RESUMEN
Se realizó un muestreo de campo y revisión de bases de datos para elaborar una
caracterización de la riqueza de mamíferos en algunos sectores de la región de Baja Talamanca,
Limón, Costa Rica. Se visitaron las localidades de Las Brisas de Veragua, Bananito, Parque Nacional
Cahuita, Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo y Cerro Chimú. Se utilizaron
varias técnicas de muestreo de mamíferos: redes de niebla, trampas Sherman, trampas Tomahawk,
cámaras trampa, recorridos para observaciones visuales, búsqueda de huellas y consultas a
funcionarios y residentes de los lugares visitados. Se registraron 91 especies de mamíferos. El grupo
con más representatividad de especies fue el de los murciélagos (Chiroptera) con 47, seguido de los
carnívoros (Carnivora) con 13 especies y los roedores (Rodentia) con 11. Entre los grupos con
menos representatividad están: el armadillo (Dasypus novemcinctus), conejo de monte (Sylvilagus gabbi) y la danta (Tapirus bairdii) solo presentan una especie. Entre los murciélagos tres especies
del género Carollia (C. perspicillata, C. castanea y C. sowelli) y una del género Artibeus (A. jamaicensis) fueron las que más se capturaron con más de la mitad de los registros. De las 91
especies de mamíferos, 54 fueron registradas en alguna de las localidades de la zona de las planicies
(Bananito, Cahuita, Gandoca-Manzanillo) y 55 fueron registradas en Veragua (esto incluye
naturalmente varias especies que fueron registradas en ambas zonas de estudio). Entre las especies
de importancia para la conservación destacan el puma (Puma concolor), el jaguar (Panthera onca),
el saino (Pecari tajacu), el cabro de monte (Mazama temama) y la danta (Tapirus bairdii). De las
especies registradas, 17 se incluyen en alguna categoría de amenaza dentro de las listas de UICN,
CITES o MINAET. La cacería y la pérdida de hábitat estén entre las principales amenazas de estas
especies de mamíferos.
62
INTRODUCCIÓN
La mastofauna de Costa Rica ha sido estudiada con cierto detalle en algunas zonas, sin
embargo aún existen zonas con menos descripción y conocimientos de este grupo. Las localidades
mejor documentadas han sido el Parque Nacional Santa Rosa (Guanacaste) y la Estación Biológica
La Selva, Puerto Viejo de Sarapiquí, unbicadas en las tierras bajas (Janzen & Wilson 1991). Las
tierras medias y altas de Costa Rica en general han sido poco estudiadas y la región menos
documentada en general es la Cordillera de Talamanca (Rodríguez-H. et al. 2002).
En mamíferos se han efectuado algunos estudios en diversas partes de la vertiente Caribe,
algunos con mayor esfuerzo de muestreo que otros (Timm et al. 1989, Timm 1994, Sáenz 2010,
Astiazarán 2013). Las investigaciones en La Selva, que es uno de los más detallados han arrojado
una riqueza de 116 especies, la cuál es una de las más elevadas del país, por ser una zona que limita
con el Parque Nacional Braulio Carrillo y otras grandes zonas protegidas (Timm 1994). Se
caracteriza por una elevada cantidad de especies de murciélagos (105 spp.) y roedores (45 spp.),
además de que la mayoría se las especies de mamíferos de la localidad son ampliamente distribuidas
en el trópico americano (Timm 1994). En muestreos en otras zonas del Caribe, en general se
esperaría una riqueza de especies similar, incluyendo algunas pocas que solo se encuentran en la
vertiente Caribe hasta el momento como el caso del murciélago blanco Ectophylla alba (La Val &
Rodríguez-H. 2002). Este trabajo tiene como objetivo hacer una descripción preliminar de la
mastofaunala zona de Baja Talamanca, con el fin de incentivar su conocimiento y protección por
parte de entes gubernamentales y sociedad civil.
MATERIAL Y MÉTODOS
El estudio se llevó a cabo en la zona conocida como Baja Talamanca (ver Fig. 1, de la sección
de introducción de este informe). Se dividió la región en tres abarcó tres zonas altitudinales: la
primera comprende las planicies situadas a una altitud entre 0 y un poco más de 100 msnm. Se
63
trabajó en tres localidades: Parque Nacional Cahuita (0-30 msnm), Refugio Nacional de Vida
Silvestre Gandoca-Manzanillo (0-30 msnm), Estero Negro (0-15 msnm) y Bananito (30-130 msnm).
La segunda zona fue la localidad de Las Brisas de Veragua específicamente en la propiedad de
Veragua Rainforest Park, en un gradiente altitudinal entre 200 y 460 msnm. La tercera zona fue el
cerro Chimú, que se ubica de 700 a 800 msnm.
Se efectuaron un total de 15 giras entre noviembre del 2010 y mayo del 2013, repartidas de
la siguiente manera: 6 giras a Veragua (30 noviembre-3 diciembre 2010, 21-25 febrero 2011, 5-8
abril 2011, 11-13 mayo, 4-7 octubre, 24-28 octubre), 3 giras a Bananito (25-29 abril 2011, 30 mayo-
2 junio 2011, 28 noviembre-1 diciembre 2011), 2 giras a Parque Nacional Cahuita (22-26 agosto
2011, 21-25-mayo 2012), 3 giras a Gandoca-Manzanillo (16-20 abril 2012, 5-9 noviembre 2012, 14-
16 mayo 2013) y 1 gira a cerro Chimú-Veragua (25-29 junio 2012). La primera gira de Cahuita
incluyo un breve muestreo en Estero Negro, Cahuita.
El sitio de trabajo en Bananito (provincia Limón, cantón Limón, distrito Valle de la Estrella)
es un mosaico de bosque secundario, potreros y plantaciones de palma africana (9° 48’ 46” N, 83° 03’
41,6” W). Se encuentra en las márgenes del río Bananito, dentro de la zona de vida de Bosque Muy
Húmedo Tropical. Se trabajó en un área de bosque secundario perteneciente a la empresa Selva
Bananito Lodge. Este bosque presenta gran variedad de árboles altos (7 m ó más) y de alturas
inferiores, con algunas palmas y piperáceas entre otros tipos de arbustos en el sotobosque. También
se trabajó en un área de crecimiento secundario cerca del albergue con presencia de heliconias,
melastomatáceas y otros arbustos o árboles de hasta unos 4 m (9° 49’ 20” N, 83° 03’ 46,9” W).
El Parque Nacional Cahuita (provincia Limón, cantón Talamanca, distrito Cahuita), es un
área natural protegida, ubicada a 42 km al sur de la ciudad de Limón. Cuenta con un área de 1 067,9
ha terrestres y 22 400 ha marinas. El parque se encuentra dentro de la zona de vida de Bosque muy
húmedo tropical. Posee varios hábitats importantes como son el bosque pantanoso, el bosque mixto
no inundado, el manglar, con predominio del mangle colorado, y la vegetación del litoral.
64
En este parque se recorrió el sendero que pasa por áreas de vegetación a orillas de la playa
con partes de crecimiento secundario, donde destacan cocoteros, palmas, hierbas y algunos árboles
altos (5 m o más), estos últimos sobre todo en el sector de Puerto Vargas. En agosto del 2011, se
incluyó un breve muestreo en un fragmento de bosque a orillas de Estero Negro, detrás del Hotel
Colón Caribe (9° 51’ 15,6” N, 82° 56’ 43,6” W). Este fragmento presenta algunos árboles de cerca de
7 m de alto, palmas y en las márgenes del río predominio de vegetación herbácea.
El Refugio Nacional Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo (provincia Limón, cantón
Talamanca, distrito Sixaola) se ubica al SE de la costa Caribe costarricense, entre la desembocadura
de los ríos Cocles y el Sixaola. Es parte integral del Corredor Biológico Talamanca Caribe (CBTC) en
su extremo SE. Va desde el nivel del mar hasta 185 msnm, en los cerros de Manzanillo. Tiene una
extensión de 9 449 ha que se distribuyen en: 4 436 ha de ambientes marinos, 5 013 comunidades
terrestres (tanto zonas naturales como con alteración antrópica), y 15 km de línea de costa. En el
refugio, existe solamente una zona de vida, el Bosque muy húmedo tropical. Los ecosistemas
terrestres mejor representados son humedales; como yolillales, manglares, cativales y pantanos;
pero también se encuentran bosques secundarios maduros, plantaciones de bananos y crecimiento
secundario (García & Grant 2012).
La segunda zona altitudinal el bosque de Veragua (provincia de Limón, cantón Limón,
distrito Río Blanco), se ubica 12 km al sur de Liverpool, cerca de la comunidad denominada Las
Brisas de Veragua, en la cuenca del río Victoria, propiamente en terrenos pertenecientes a la
empresa Veragua Rainforest (9° 55’ 35,2” N, 83° 11’ 27,8” W). Los terrenos aledaños al centro de
visitantes se encuentran dentro de la zona de vida de Bosque muy húmedo tropical. Se muestreó en
varias áreas de bosque secundario maduro con presencia de piperáceas, heliconias y palmas en el
sotobosque, entre otras especies (por ejemplo 9° 55’ 32,8” N, 83° 11’ 18,5” W; 9° 55’ 22,5” N, 83°
11’24,1” W). Los árboles alcanzan alturas hasta unos 25 m o más. También se trabajó cerca de la
entrada al parque Veragua, a orillas del camino, donde es una vegetación de crecimiento secundario
65
con predominio de heliconias, piperáceas, hierbas y algunos arbustos de poca altura, que bordean
sectores de bosque secundario (9° 56’ 40,6” N, 83° 12’ 12,1” W).
La tercera zona se ubica en el cerro Chimú (Provincia de Limón, cantón Limón, distrito
Matama). Se tomaron algunos registros de mastofauna en varios sectores de un bosque primario con
árboles de 25 m o más de alto (9° 53’ 00,6” N, 83° 13’ 53,0” W).
Recolección e identificación de murciélagos (Chiroptera)
En cada uno de los sitios de muestreo se colocaron de dos a tres redes de niebla de 12 m de
longitud (24-36 m), las cuales se mantuvieron abiertas de 6:00 p.m. a 11:00 p.m. o más,
dependiendo de la actividad de los murciélagos y las condiciones del clima. Las redes fueron
revisadas entre 15 ó 30 minutos, según la frecuencia de la captura de murciélagos. Los sitios
muestreados fueron:
Áreas de bosque secundario, con árboles de alturas mayores a 10 m, vegetación de
sotobosque con piperáceas, palmas, heliconias y otras.
Crecimiento secundario con vegetación herbácea y arbustos de menos de 3 m.
Crecimiento secundario con menos vegetación herbácea y más presencia de piperáceas y
heliconias arbustos de alturas mayores a 3 m.
Borde bosque secundario junto a zona de playa (Cahuita).
Ribera de río cerca de bosque secundario y potrero (Bananito).
Ribera de río bordeada de bosque secundario, con predominio de heliconias, árboles de
entre 10-15 m y plantación de palma.
Ribera de laguna o pantano en la playa (Gandoca-Manzanillo).
Las especies y número de individuos capturados se registraron cada noche. Se identificaron
con ayuda de la Clave de Campo para los Murciélagos de Costa Rica (Timm et al. 1999). Se
66
recolectaron individuos pertenecientes a especies poco representadas en la Colección de
Mastozoología del Museo Nacional de Costa Rica, especies comunes como registro para el área, o
bien de especies de difícil identificación en el campo. Se tomaron datos de sexo, edad, estado
reproductivo, algunas medidas corporales y ubicación geográfica mediante un aparato de GPS. No
se recolectaron hembras activas o preñadas. Los especímenes no recolectados se anotaron en la
bitácora de observaciones.
Recolección e identificación de roedores y otros mamíferos
El muestreo se realizó mediante la colocación trampas para pequeños mamíferos en algunos
hábitats. Se utilizaron las trampas Sherman pequeñas y grandes por ser el método más efectivo para
capturar pequeños mamíferos terrestres (Jones et al. 1996). Las trampas fueron colocadas en: Áreas
de bosque secundario, con árboles de alturas mayores a 10 m, vegetación de sotobosque con
piperáceas, palmas, heliconias y otras. Áreas de crecimiento secundario con vegetación herbácea y
arbustos de menos de 3 m. Áreas de crecimiento secundario con menos vegetación herbácea y más
presencia de piperáceas y heliconias y arbustos de alturas mayores a 3 m. Borde bosque secundario
y de plantaciones de banano (Gandoca-Manzanillo).
Estas trampas se cebaron con semillas de girasol y esencia de vainilla, para luego colocarlas
preferentemente en horas de la tarde, para ser revisadas a la mañana siguiente. Se colocaron las
trampas en línea recta separándolas cada cinco metros entre sí. Se registró del número de
individuos y especies.
También se colocaron dos trampas Tomahawk no plegables (Modelo 106) para captura o
registro de especies de tamaño pequeño a mediano, como zorros pelones. Estas se cebaron con
banano u otra fruta y atún para gatos. Se colocaron en el sotobosque a nivel del suelo o en ocasiones
a alturas de aproximadamente 1 m.
67
Fototrampeo
Para apoyo del muestreo de medianos y grandes mamíferos se utilizaron cámaras trampa de
las marcas Wildgame XC6, Reconyx HC 500 Hyperfire y Bushnell Trophy Cam XLT, con modos de
imagen (Reconyx) y video. Se colocaron, durante las giras programadas, al margen de senderos o
ciertos puntos estratégicos como lugares donde se detectara acumulaciones de frutos, semillas o
desperdicios de comida. En algunos casos se utilizó un atrayente como frutos, atún, perfume o
aceite de bacalao. Se revisaron aproximadamente cada 24 h.
Observaciones complementarias de especies de tamaño medio
Para registro de mamíferos medianos y grandes también se hicieron caminatas por los
senderos existentes tanto en horas diurnas como nocturnas, con el fin de detectar registros visuales,
huellas o excrementos. Para algunas especies se tomó en cuenta los avistamientos por lugareños o
funcionarios de las áreas protegidas, para la confección de una lista de especies esperadas o
probables. Estos registros fueron tomados en cuenta solo si presentó la suficiente certeza de las
especies mencionadas y su ubicación por lo menos aproximada. Adicionalmente para los registros
visuales se tomaron datos del número de individuos, especie y sitio donde se observó para efectos de
cuantificar dichos registros.
Bases de datos
De forma complementaria se realizó una búsqueda de los registros de mamíferos dentro de
la zona de estudio (localidades de Baja Talamanca, Costa Rica), depositados en la base de datos de la
Global Biodiversity Information Facility (GBIF), una organización internacional que trata que los
datos científicos sobre biodiversidad estén disponibles en Internet (http://data.gbif.org). En el
Anexo 3 se presenta una lista de especies de la zona de estudio.
68
Imágenes digitales
Se tomaron imágenes digitales de las especies observadas y/o recolectadas, rastros de
mamíferos y algún otro aspecto importante del bosque o del hábitat de la fauna. Las imágenes se
depositaron en la colección de imágenes del Departamento de Historia Natural, del Museo Nacional
de Costa Rica.
RESULTADOS
En la región de Baja Talamanca se registraron 91 especies de mamíferos, incluyendo especies
informadas por funcionarios y residentes de las localidades, además de los especímenes incluídos en
la base de datos de GBIF. En la lista anexa, se observan los registros y capturas en cada uno de estos
sitios. De las especies registradas, 17 poseen alguna categoría de amenaza según UICN, CITES o
MINAET. Estas son tres especies de monos, dos especies de murciélagos, el perezoso de dos dedos,
el delfín costero, el manatí, la danta y ocho carnívoros.
El grupo con más especies registradas fueron los murciélagos (Chiroptera) con 47 especies,
seguido por los carnívoros (Carnivora) con 13 especies y los roedores (Rodentia) con 11 especies.
Por otro lado los grupos de los armadillos (Cingulata), conejos (Lagomorpha), dantas
(Perissodactyla) y los mamíferos acuáticos (Sirenia y Cetacea) solo registran una especie (Fig. 1).
69
Figura 1. Especies de mamíferos por orden, registrados en la región de Baja Talamanca.
La mayoría de las especies registradas fueron del orden Chiroptera (murciélagos), que es el
grupo con más especies dentro de los mamíferos en Costa Rica, con más de 100 especies
(Rodríguez-H. et al. 2002). Dentro de este ordens, como es usual, las especies más comunes son los
filostómidos que frecuentan los estratos inferiores del bosque (Fig. 2). Destacan especies de ámbito
de distribución amplio como las de los géneros Carollia y Artibeus. Tres especies del género
Carollia (C. perspicillata, C. castanea y C. sowelli) y una del género Artibeus (A. jamaicensis) fueron
las que más se capturaron con más de la mitad de los registros.
Otros murciélagos del género Artibeus fueron menos frecuentes en las capturas, pero
también se trata de especies altamente adaptables a sitios con vegetación alterada, fragmentada o de
crecimiento secundario (Galindo-González 2004). Todas, incluyendo las del género Carollia se
caracterizan por dietas altas en frutos de plantas como Ficus sp., Piper sp.y Cecropia sp. entre otros,
lo que los convierte en importantes dispersores de semillas en terrenos abiertos.
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
CHIROPTERA
CARNIVORA
RODENTIA
DIDELPHIMORPHIA
PILOSA
PRIMATES
ARTIODACTYLA
CINGULATA
LAGOMORPHA
PERISSODACTYLA
CETACEA
SIRENIA
Número de especies
Órd
enes
70
Otras especies importantes son el murciélago bilobulado (Uroderma bilobatum) con 24
registros y el murciélago narigón (Rhynchonycteris naso) con 26 registros. Sin embargo, cabe
señalar que la alta captura de especímenes de U. bilobulatum se debió a la alta visitación en busca
de alimento por parte de individuos de esta especie a un higuerón (Ficus sp.) cercano, en la
localidad de Bananito, en otros sitios estudiados las capturas fueron menores. Por su parte el
murciélago narigón no fue capturado en redes, pero es relativamente fácil de observar en los
árboles a orillas de ríos y en algunas edificaciones, en donde reposa durante el día, en grupos de
varios individuos.
Figura 2. Especies de murciélagos con más registros de individuos en la región de Baja Talamanca.
En menor número se capturaron especies insectívoras y nectarívoras, al igual que aquellas
consideradas en el gremio de insectívoras del follaje. Estas últimas se consideran más dependientes
de cierta cubierta boscosa (Clarke et al. 2005). Son los casos de especies pertenecientes al género
0 10 20 30 40 50 60
Carollia castanea
Artibeus jamaicensis
Carollia perspicillata
Carollia sowelli
Rhynchonycteris naso
Uroderma bilobatum
Artibeus watsoni
Artibeus lituratus
Noctilio leporinus
Glossophaga soricina
Mimon crenulatum
Micronycteris hirsuta
Número de registros
Esp
ecie
s
71
Micronycteris, de Trachops cirrhosus (en Cahuita y Gandoca-Manzanillo), Tonatia saurophila (en
Veragua) y la especie Mimon crenulatum (en Bananito, cerro Chimú y Veragua).
En el caso de los roedores, algunas especies fueron registradas con mayor frecuencia. La
guatuza (Dasyprocta punctata) fue observada frecuentemente en Veragua, además de sus rastros en
los senderos y ser uno de los mamíferos más frecuentes en el fototrampeo. Su presencia es un buen
indicador, pues según estudios recientes, la desaparición de los roedores de este género a menudo
influye en la distribución y abundancia de algunas especies de plantas (Vargas 2008). También se
registraron a menudo sus rastros y por fototrampeo en Cahuita y en Gandoca-Manzanillo. No ha
sido tan frecuente su registro en Bananito. El otro roedor de gran tamaño, el tepezcuintle
(Cuniculus paca) fue registrado sobre todo en Veragua y Cahuita por medio del fototrampeo.
La captura de roedores menores como los ratones (Cricetidae y Echimyidae) fue muy baja.
Solamente la rata de monte (Proechymis semispinosus) y la rata semiespinosa con abazones
(Heteromys desmarestianus) fueron capturadas con las trampas Sherman. En las selvas tropicales de
tierras bajas a menudo ha sido notable esta baja captura de los roedores (Voss & Emmos 1996).
Los mamíferos carnívoros se encuentran a menudo bien representados por varias familias
debido a su variedad de formas y ecología. En este caso las especies registradas corresponden a las
familias Felidae o gatos silvestres (5), Procyonidae (mapaches, pizotes y afines) con 4 especies,
Mustelidae o parientes de la comadreja (3) y Mephitidae con 1 especie.
Especies muy comunes de didélfidos como el zorro pelón (Didelphis marsupialis) y el zorro
cuatro ojos (Philander opossum), fueron registrados en casi todas las localidades, tanto como por
observación directa, fototrampeo, huellas y por trampas Tomahawk. En general, en el fototrampeo
o por medio de huellas, se ha registrado la presencia de varias especies de medianos y grandes
mamíferos como el saíno (Pecari tajacu), el cabro de monte (Mazama americana), el grisón (Galictis
vittata), el jaguar (Panthera onca) y el puma (Puma concolor). Un registro notable es el mono
72
colorado o mono araña (Ateles geoffroyi), por ser una especie amenazada que es altamente sensible
a la destrucción de su hábitat (Wainwright 2002). Fue observado en el fragmento de bosque en
Estero Negro y en un área de manglar en Gandoca-Manzanillo.
Otras especies registradas por los residentes y que son importantes para la conservación son
dos mamíferos acuáticos: el manatí (Trichechus manatus) y el delfín fluvial (Sotalia fluviatilis).
Estas especies están limitadas a algunos sectores de la costa caribeña del país (García & Grant 2012).
El manatí es una especie amenazada, y ha sido históricamente de gran importancia para los
pobladores del Caribe costarricense como parte de su dieta (Palmer 1994). El delfín fluvial es de
importancia por su vulnerabilidad a las prácticas pesqueras inapropiadas y actualmente ha llegado a
ser un atractivo turístico en la zona de Gandoca para los turistas (Wainwright 2002).
Un registro particular mencionado en la base de datos de GBIF (Field Museum of Natural
History 18286) es de un ejemplar de pecari labiado, chancho de monte o cariblanco (Tayassu
pecari) que dice únicamente “Limón” como localidad, sin fecha de recolección y sus coordenadas
caen en el distrito de Limón. Posiblemente se trate de un especímen que estuvo en cautiverio.
Actualmente la especie está ausente en las tierras bajas del Caribe Sur ya que su área de distribución
actual son áreas protegidas y zonas aledañas de sitios como el Parque Nacional Corcovado, Parque
Nacional Tortuguero, algunas pocas partes del Área de Conservación Guanacaste y partes del
Parque Internacional de la Amistad (Wainwright 2002).
En general los registros son similares, en cuanto a composición de especies y con alguna
variación en la riqueza de especies, a otros estudios de mastofauna del Caribe. Los mamíferos
registrados son especies ampliamente distribuidas en América Latina. Este muestreo arrojó 91
especies de mamíferos en general y 31 especies medianas y grandes (se excluyen roedores,
murciélagos y mamíferos acuáticos).
73
En la Estación Biológica La Selva Timm registra 116 especies de mamíferos, con predominio
de murciélagos y roedores. Astiazarán (2013) en un muestreo de solo mamíferos medianos y
grandes (se excluyen murciélagos y roedores) en La Tirimbina, Sarapiquí, registra 17 especies, pero
en un tiempo breve de muestreo. Sáenz (2010) reporta 22 especies de mamíferos medianos y
grandes para la un sector de la Reserva Pacuare y alrededores. Las diferencias en cuanto a riqueza
de especies de pueden deber a factores como el esfuerzo de muestreo y el grado de conservación del
bosque en las localidades, que tal vez varíe de una localidad a otra.
En el caso de este muestreo en Baja Talamanca, la riqueza de especies entre las localidades de
estudio varió poco. Sin embargo algunas especies de importancia turística o para la conservación
fueron registradas únicamente en algunas de las localidades, lo que no indica necesariamente que
estén ausentes en las otras, pero sería factible su corroboración de presencia o ausencia a futuro.
Mamíferos de las planicies de (0-100 msnm)
De las 91 especies de mamíferos de la lista anexa, 54 fueron registradas en alguna de las
localidades de las planicies de la zona de estudio (incluso especies compartidas con las zonas más
altas del estudio). Algunas pocas especies son exclusivas del Caribe costarricense, como el caso de
dos mamíferos acuáticos: el manatí (Trichechus manatus) y el delfín costero (Sotalia guianensis).
En estas zonas costeras del Caribe es más fácil observar ciertas especies de mamíferos que en
las zonas montañosas. Algunas de dichas especies incluyen los monos carablanca (Cebus imitator) y
congo (Alouatta palliata), la guatuza (Dasyprocta punctata) y el perezoso de dos dedos (Choloepus
hoffmanii), en reposo en los árboles; así como carnívoros como el tolomuco (Eira barbara), el pizote
(Nasua narica) y el mapache (Procyon lotor).
En el caso del mapache, de manera similar que en el Parque Nacional Manuel Antonio
(Pacífico Central), ha variado sus hábitos para ajustarse a los grupos de turistas, donde puede
recoger sobras de comida e incluso robar bolsas (Carrillo & Vaughan 1993). De ahí la importancia
de concientizar a las personas de no alimentarlos, ni poner sus pertenencias a su alcance, para evitar
74
este comportamiento que perjudica a la fauna silvestre. Sus huellas son fáciles de hallar en la arena
de la playa.
En el grupo de los pequeños mamíferos, algunos murciélagos son frecuentes en la capturas
de redes. Los principales son los murciélagos fruteros del género Carollia, el murciélago frutero de
Jamaica (Artibeus jamaicensis), especies muy adaptables a hábitat abiertos o con vegetación alterada
(La Val & Rodríguez-H. 2002). Dentro de las especies más características de esta zona están el
murciélago pescador (Noctilio leporinus) puede habitar arriba de los 100 m, sin embargo es más
frecuente de encontrar en las zonas de Gandoca-Manzanillo y Cahuita en cursos de agua cercanos
al mar. Lo mismo para la otra especie de este género, el murciélago pescador menor (Noctilio
albiventris), no registrada en este trabajo, pero que potencialmente habita la zona y se ha observado
en zonas aledañas (lista anexa).
El caso del murciélago Rynchonycteris naso, es importante de mencionar. Este murciélago
que puede habitar hasta altitudes mucho mayores, está asociado a cursos de agua, donde captura su
alimento consistente de insectos que vuelan sobre el agua. Es muy frecuente de observar en árboles
o edificaciones de las zonas más bajas como Cahuita. Otra especie sobresaliente por ser propia de la
vertiente Caribe de parte de Centroamérica, es el murciélago blanco (Ectophylla alba), muy
conocido por aparecer a menudo en fotografías de afiches de naturaleza.
Restringidos a esta zona, específicamente a la zona de Gandoca-Manzanillo están las dos
especies acuáticas, el manatí (Trichechus manatus) y el defín fluvial (Sotalia guianensis). Por esa
limitada distribución son importantes para la conservación y el turismo, como se mencionará más
adelante.
Mamíferos de Veragua y alrededores
De las especies de mamíferos de la lista anexa, 55 fueron registradas en esta localidad
(incluso especies también registradas en las localidades de la zona basal). Aunque comparten la
mayoría de las especies con la zona basal, es indudable que el estado de conservación de sus bosques
75
y su alejamiento de zonas muy pobladas favorece la presencia de especies de mamíferos más
vulnerables a la pérdida de hábitat o la presión antropogénica.
Varias especies fueron frecuentes en esta localidad como: el zorro pelón (Didelphis
marsupialis), los primates mono congo (Alouatta palliata) y mono carablanca (Cebus imitator);
roedores como la guatuza (Dasyprocta punctata), el tepezcuintle (Cuniculus paca) y la rata espinosa
(Proechimys semispinosus); el armadillo (Dasypus novemcinctus), el saíno (Pecari tajacu), el cabro
de monte (Mazama temama) y la martilla (Potos flavus). Estas especies son potenciales dispersores y
depredadores de semillas por lo que su presencia indica un ecosistema aún saludable, que se podría
modificar con su desaparición o disminución (Stoner et al. 2007).
Algunas especies de murciélagos al parecer son más frecuentes en estos bosques, aunque no
están ausentes de bosques de la parte basal. Se trata de especies un poco más dependientes de las
zonas boscosas, menos alteradas por actividades humanas, sobre todo insectívoros de follaje, como
por ejemplo el murciélago lagartijero (Tonatia saurophila) y el murciélago parreado (Mimon
crenulatum) (Clarke et al. 2005). De modo similar especies no registradas en este muestreo, pero
recolectadas en zonas aledañas, reportadas en la revisión de bases de datos de GBIF, como el
murciélago dorado (Chrotopterus auritus) y el murciélago espectral (Vampyrum spectrum).
Mamíferos de cerro Chimú
En esta localidad solo se efectuó un muestreo. Por ese motivo se presentan muy pocos
registros, los cuales son en su mayoría de especies previamente registrados en alguna de las otras
localidades, excepto tres grandes mamíferos citados a continuación.
La danta (Tapirus bairdii) ha sido observada por uno de los funcionarios del Parque Veragua
en cerro Chimú, es posible que esta especie sea muy rara o ausente en otras zonas del Caribe Sur
más afectadas por factores antropogénicos, ya que requiere de grandes extensiones de hábitat
(González-Maya et al. 2009). Las huellas de grandes felinos como el puma (Puma concolor) y el
76
jaguar (Panthera onca) solo se registraron en el sendero a este cerro, aunque los funcionarios y
residentes los han observado en Veragua y alrededores. Al igual que la danta, los grandes felinos
también requieren para su subsistencia de grandes extensiones de bosque (González-Maya et al.
2008). Estos registros presentan a esta zona como potencialmente importante para la conservación
de especies de medianos y grandes mamíferos.
Otras especies comunes en otras zonas registradas durante esta breve gira incluyen al mono
carablanca (Cebus imitator), la martilla (Potos flavus), el saíno (Pecari tajacu), el cabro de monte
(Mazama temama) y la guatuza (Dasyprocta punctata). Los murciélagos capturados fueron de la
familia Phyllostomidae: la carolia castaña (Carollia castanea), el murciélago frutero de Jamaica
(Artibeus jamaicensis), el murciélago musaraña (Glossophaga soricina) y el murciélago parreado
(Mimon crenulatum).
Especies de interés para la conservación, ecológico o turístico
Choloepus hoffmanni (Perezoso de dos dedos), esta especie es considerada amenazada de extinción
y está protegida y regulada por la Ley de Conservación de la Vida Silvestre No. 7317, la Ley
Orgánica del Ambiente No. 7554 y el decreto No. 26435-MINAE, aunque es relativamente
frecuente de encontrar.
Ateles geoffroyi (Mono colorado), está considerado en peligro de extinción, por la pérdida de
hábitat debido a deforestación y a la cacería para aprovechar su carne. Es especie protegida por la
Ley de Conservación de la Vida Silvestre No. 7317, la Ley Orgánica del Ambiente No. 7554 y el
decreto No. 26435-MINAE. Al parecer para su supervivencia requiere de bosque poco alterado,
aunque utiliza corredores de bosque de galería, manglares y bosque seco en otras áreas (Reid 1997).
Thyroptera tricolor (Murciélago de ventosas), es una especie asociada a parches de platanilla
(Heliconia spp.), bijagua (Calathea spp.), plantaciones de bananos y plátanos (Musa spp.) o plantas
relacionadas, cuyas hojas jóvenes utiliza como refugio al pegarse con ayuda de las ventosas de sus
77
alas. Según parece la abundancia de esta especie está relacionada con la disponibilidad de estas
plantas (La Val & Rodríguez-H. 2002).
Ectophylla alba (Murciélago blanco), es una especie que solo se registra para las tierras bajas del
Caribe. Utiliza como refugio “tiendas” hechas a partir de hojas de plantas como Heliconia y
Calathea, las cuales modifica al morder las venas principales, de manera que la hoja se dobla y
forma un refugio (Wainwright 2002).
Galictis vittata (Grisón), es considerada una especie rara y amenazada de extinción, debido a la
pérdida de su hábitat por la deforestación. Está protegida por la Ley de Conservación de la Vida
Silvestre No. 7317, la Ley Orgánica del Ambiente No. 7554 y el decreto No. 26435-MINAE.
Lontra longicaudis (Nutria neotropical), es un mamífero que habita sobre todo ríos o arroyos con
poca contaminación. En estudios en La Selva, Sarapiquí, se ha determinado que se alimenta sobre
todo de crustáceos y peces (Spinola & Vaughan 1994). Se considera en peligro de extinción la
pérdida de su hábitat debido a la contaminación de los ambientes acuáticos. Está protegida por la
Ley de Conservación de la Vida Silvestre No. 7317, la Ley Orgánica del Ambiente No. 7554 y el
decreto No. 26435-MINAE. También incluida en el Apéndice l de CITES.
Bassaricyon gabbii (Olingo), es menos común que sus parientes como la martilla, es considerada
una especie amenazada de extinción, debido a la pérdida de su hábitat por la deforestación. Está
protegida según Ley de Conservación de la Vida Silvestre No. 7317, la Ley Orgánica del Ambiente
No. 7554 y el decreto No. 26435-MINAE.
Puma concolor (Puma, León americano), es uno de los mayores felinos del país. Caza una gran
variedad de presas como venados, monos, tortugas, ratas de selva y otros (Wainwright 2002). La
subespecie P.concolor costaricensis está en el Apéndice l de CITES. Está en peligro de extinción
78
debido a pérdida de hábitat y a la cacería. Está protegida por la Ley de Conservación de la Vida
Silvestre No. 7317, la Ley Orgánica del Ambiente No. 7554 y el decreto No. 26435-MINAE.
Panthera onca (Jaguar), es una especie en peligro debido a la cacería y la deforestación. Caza una
gran variedad de animales, desde pequeños roedores hasta algunos medianos mamíferos como
saínos (Pecari tajacu). Está protegida por la Ley de Conservación de la Vida Silvestre No. 7317, la
Ley Orgánica del Ambiente No. 7554, el decreto No. 26435-MINAE y el Apéndice l del Convenio
sobre el Comercio Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestre (CITES).
Cuniculus paca (Tepezcuintle), es una especie interesante para conservación en el área pues se trata
de un mamífero muy perseguido y cazado, por campesinos y cazadores furtivos, que se ha vuelto
raro o ausente en varias partes del país. En el Refugio Nacional de Vida Silvestre Barra del Colorado
y áreas cercanas, se estimó la cacería que la cacería anual es de 882 individuos (Wainwright 2002).
Pecari tajacu (Saíno), es otra especie muy perseguida por los cazadores, y que también se ve
afectada por la pérdida de hábitat debido a la deforestación. Forma grupos y es frecuente encontrar
sus huellas en áreas con poca intervención humana. Se alimenta de muchos tipos de materias desde
raíces, semillas y frutos hasta pequeños animales y carroña.
Mazama temama (Cabro de monte, venado forestal), es una especie de venado pequeño de bosques
húmedos y bosques secundarios viejos. Es cazado por su carne y a veces por ser considerado
problemático para cultivos (Wainwright 2002). Por su tamaño y aspecto es un bonito ejemplo para
educación ambiental.
Las siguientes son especies identificadas como emblemáticas para la región del Caribe costarricense,
según la consulta a funcionarios de áreas protegidas y habitantes de la zona.
79
Trichechus manatus (Manatí, vaca marina), es una especie propia de algunos sitios del Caribe. Al
parecer se encuentra en mayor abundancia en el Parque Nacional Tortuguero y en el Refugio
Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo, de ahí la necesidad promover el conocimiento y
protección de esta especie. Se alimenta de plantas acuáticas. Se incluye como especie protegida en la
Ley de Conservación de la Vida Silvestre No. 7317, la Ley Orgánica del Ambiente No. 7554, el
decreto No. 26435-MINAE y también en el apéndice l del Convenio sobre el Comercio
Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestre (CITES). Ha sido declarado
símbolo nacional de Costa Rica mediante Ley No 17984 del 30 de julio de 2014.
Chironectes minimus (Zorro de agua), es una especie de zarigüeya, familia del zorro pelón, pero
adaptado a un hábito de vida semiacuático, lo que lo hace único en su grupo. Es difícil de observar
debido a sus hábitos nocturnos y esquivos. Tiene membranas entre los dedos de las patas traseras
para nadar. Captura crustáceos e insectos acuáticos y tal vez otros organismos como pequeños peces
y ranas.
Sotalia guianensis (Delfín costero, delfín estuarino, tucuxi, delfín gris), es un delfín costero que al
parecer está restringido a la costa del Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo
(Gamboa-Poveda & May-Collado 2006). Este aspecto lo convierte en una especie emblemática de la
zona. Se alimenta de peces y pequeños calamares. Viaja en bandas de 2 a 7 ó más individuos,
aunque han sido registrados en grandes grupos en forma ocasional en otros sitios de su área de
distribución, o incluso se asocia a grupos de otras especies como el delfín bufeo (Tursiops
truncatus). Está incluido en el Apéndice l del Convenio sobre el Comercio Internacional de
Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestre (CITES).
80
CONCLUSIONES RECOMENDACIONES
En las zona de estudio los mamíferos registrados aparte de su importancia ecológica, poseen
una composición de especies que incluye 17 que poseen alguna categoría de amenaza según UICN,
CITES o MINAET.
Los monos, como el carablanca y el mono congo, sen condiciones naturales, se mantienen
estables en fragmentos de bosque variables en extensión (Zaldívar et al. 2004). Otros aspectos como
la genética pueden afectar el riesgo de amenaza a sus poblaciones (Zaldívar et al. 2004). El perezoso
de dos dedos realmente es uno de los mamíferos que se mantienen bien en áreas donde no son
cazados, aún en fragmentos de bosque variables en extensión (Wainwright 2002).
La danta es una especie que es escasa en zonas con alta cacería y deforestación, porque
requiere de bosque primario para mantener poblaciones viables (Carbonell & Torrealba 2007). Por
eso es una de las especies principales en materia de conservación, aunque en la zona de estudio es
rara y casi ausente, excepto un registro facilitado por funcionarios de Veragua.
Los carnívoros suelen ser vulnerables a la cacería y a la perdida de hábitat, debido a su baja
abundancia. Especialmente los felinos (jaguar, puma y manigordo) así como la nutria (Lontra
longicaudis). En estas zonas es muy probable la presencia de otras dos especies de felinos
costarricenses de pequeño tamaño que son frecuentes en el país como el caucel o tigrillo (Leopardus
wiedii) y león breñero (Puma yagouaroundi).
Las dos especies acuáticas (manatí y delfín costero) tienen el problema de su distribución
restringida y relativa vulnerabilidad de su hábitat. Estas dos especies son una herramienta de
educación ambiental y conservación debido a estar limitadas a solo una pequeña porción del Caribe.
81
Algunas de las especies, si bien no tienen una categoría de amenaza, son muy perseguidas
por cazadores ilegales, por lo cual es importante su protección. El caso del cabro de monte (Mazama
temama), el saíno (Pecari tajacu) y el tepezcuintle (Cuniculus paca). Estas especies son buenas
indicadoras de que el hábitat y la disponibilidad de alimento aún son adecuados, y se hace necesaria
la protección de estos sitios. Sobre todo porque según algunos funcionarios, la cacería parece ser un
factor a tomar en cuenta en las áreas visitadas, particularmente en Veragua y Bananito.
Baja Talamanca es una zona de gran riqueza de fauna. Sin embargo se requieren estudios a
más largo plazo para describir su composición absoluta. Este informe incluye una muestra notable
de esta riqueza de mastofauna que incluye mamíferos en vías de extinción o amenazadas, especies
exclusivas del Caribe latinoamericano y especies con potencial turístico, así como mamíferos con
un importante rol en las selvas tropicales húmedas, por lo que su conservación es de importancia
para la mantenimiento de la biodiversidad nacional.
LITERATURA CITADA
Aranda, M. 2000. Huellas y otros rastros de los mamíferos grandes y medianos de México.
CONABIO, Instituto de Ecología, Mexico D. F., 212 pp.
Astiazarán A., A. 2013. Riqueza y la abundancia de mamíferos medianos de la reserva biológica
Tirimbina, Costa Rica. Therya 4: 597-601.
Carbonell, F. & I. Torrealba. 2007. Conservación en ecotonos interculturales y transfronterizos: la
danta (Tapirus bairdii) en el Parque Internacional La Amistad, Costa Rica-Panamá. Tapir
Specialists Group Newsletter 16/1(21): 24-30.
Carrillo, E. & C. Vaughan. 1993. Variación en el comportamiento de Procyon spp. (Carnivora:
Procyonidae) por la presencia de turistas en un área silvestre de Costa Rica. Revista de
Biología Tropical 41: 843-848.
Clarke, F.M., D. V. Pio & P. A. Racey. 2005. A comparison of logging systems and bat diversity in
the Neotropics. Conservation Biology 19:1194-1204.
82
Galindo-González, J. 2004. Clasificación de los murciélagos de la región de Los Tuxtlas, Veracruz,
respecto a su respuesta a la fragmentación del hábitat. Acta Zoológica Mexicana 20(2):239-
243.
Gamboa-Poveda, M. & L. J. May-Collado. 2006. Insights on the ocurrence, residency, and behavior
of two coastal dolphins from Gandoca-Manzanillo, Costa Rica: Sotalia guianensis and
Tursiops truncatus (Family Delphinidae). International Whale Commission (IWC)’s
Scientific Committee Documents SC/58/SM4. 9 pp.
García, T. & I. Grant. 2012. Guía interpretativa. Un recorrido por el Refugio Nacional de Vida
Silvestre Gandoca-Manzanillo. INBio, Area de Cobservación La Amistad Caribe, MAG y
BID, Santo Domingo, Heredia, 131 pp.
González-Maya, J., B.G. Finegan, J. Schipper & F. Casanoves. 2008. Densidad absoluta y
conservación del jaguar y sus presas en la Región Talamanca Pacífico, Costa Rica. Serie
Técnica No. 7, The Nature Conservancy, San José, Costa Rica, 55 pp.
González-Maya, J.F., J. Schipper & K. Rojas-Jiménez. 2009. Elevational distribution and abundance
of Baird’s tapir (Tapirus bairdii) at different protection areas in Talamanca region of Costa
Rica. Tapir Conservation 18: 29-35.
Janzen, D. H. & D. E. Wilson. 1991. Mamíferos. In: D.H. Janzen (ed.). Historia Natural de Costa
Rica. Editorial Universidad de Costa Rica, San José. P. 439-461.
La Val, R. K. & B. Rodríguez-H. 2002. Murciélagos de Costa Rica. Santo Domingo de Heredia, C.R.,
Editorial INBio, 320 pp.
Palmer, P. 1994. Wa’apin man. La historia de la costa talamanqueña de Costa Rica según sus
protagonistas.Editorial de la Universidad de Costa Rica, San José, Costa Rica. 402 pp.
Reid, F. 1997. A field guide to the mammals of Central America & Southeast Mexico. Oxford
University Press, New York. 334 pp.
Rodríguez-H. B., F. A. Chinchilla & L. J. May. 2002. Lista de Especies, Endemismo y Conservación
de los Mamíferos de Costa Rica. Revista Mexicana de Mastozoología 6: 21-57.
83
Sáenz, C. B. 2010. Ensamble de Mamíferos medianos y grandes de un sector forestal Río Pacuare y
sus cercanías (Reserva indígena Nairi Awari y Parque Nacional Barbilla). M. Sc. Tesis,
Universidad Nacional, Costa Rica. Heredia, Costa Rica, 53 pp.
SINAC. 2014. Parque Nacional Cahuita [en línea]. http://www.sinac.go.cr/AC/ACLAC/PNCahuita/
Paginas/default.aspx [Julio 2014].
Spinola, P. & C. Vaughan. 1994. Dieta de la nutria neotropical (Lutra longicaudis) en la Estación
Biológica La Selva, Costa Rica. Vida Silvestre Neotropical 4(2): 125-132.
Stoner, K. E., P. Riba-Hernández, K. Vulinec & J. E. Lambert. 2007. The role of mammals in
creating and modifying seedshadows in tropical forests and some possible consequences of
their elimination. Biotropica 39: 316–327.
Timm, R.M. 1994. Mammals. In: L.A. McDade, K. S. Bawa, H. A. Hespenheide & G. S. Hartshorn
(eds.). La Selva: ecology and natural history of a neotropical rain forest, , 229-237. Chicago:
Univ. of Chicago Press.
Timm, R. M., D. E. Wilson, B. L. Clauson, R. K. LaVal & C. S. Vaughan. 1989. Mammals of the La
Selva–Braulio Carrillo Complex, Costa Rica. North American Fauna 75:1–162.
Timm, R. M., R. K. La Val & B. Rodríguez-H. 1999. Clave de campo para los murciélagos de Costa
Rica. Brenesia 52: 1-32.
Vargas, J. H. 2008. Defaunación de dasipróctidos y sus consecuencias sobre la distribución y
abundancia de palmas en el bosque amazónico. M. Sc. Tesis, Universidad de Chile, Facultad
de Ciencias, 34 p.
Voss, R. S. & L. H. Emmons. 1996. Mammalian diversity in Neotropical lowland rainforests: A
preliminary assessment. Bulletin of the American Museum of Natural History 230: 1-115.
Wainwright, M. 2002. The Natural History of Costa Rican Mammals. A Zona Tropical Publication,
384 pp.
Zaldivar, M.E., O. Rocha, K.E. Glander, G. Aguilar, A.S., Huertas, R. Sanchez & G. Wong. 2004.
Distribution, ecology, life history, genetic variation, and risk of extinction of nonhuman
primates from Costa Rica. Revista de Biología Tropical 52: 679-693.
84
AVIFAUNA DE LA REGIÓN DE BAJA TALAMANCA, LIMÓN, COSTA RICA
Silvia E. Bolaños Redondo
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
sbolanos@museocostarica.go.cr
RESUMEN
La vertiente Caribe de nuestro país cuenta con una enorme diversidad biológica y las aves no son la
excepción. El objetivo de este trabajo fue determinar la composición de aves de la región de Baja
Talamanca en Limón así como en detalle para cada sitio estudiado. Para cumplir con el objetivo
planteado, se realizaron muestreos en sitios de las planicies de Baja Talamanca, Veragua y los cerros
Chimú y Muchilla. Se abarcó hábitats variados desde bosques maduros hasta ambientes costeros;
asimismo, se realizó una recopilación de información disponible en bases de datos en línea. La
riqueza de especies de la región de Baja Talamanca estuvo representada por 426 especies, lo que
constituye el 47% de la avifauna nacional, sobresalen las familias Tyrannidae, Parulidae,
Accipitridae y Thraupidae. Se presenta un total de 42 especies amenazadas de acuerdo con el
Reglamento a la Ley de Conservación de Vida Silvestre, y 20 especies endémicas regionales. Dentro
del listado de aves identificadas para Baja Talamanca, una gran mayoría fueron registradas en el
área de planicies (0-100msnm) y en menor porcentaje en la zona de Veragua; respecto a la avifauna
de los cerros Chimú y Muchilla, la riqueza fue baja aunque interesante por la diferencia de altitudes
que presentan con respecto al resto de sitios (altitudes mayores a 400 mnsm). La zona de Baja
Talamanca es escenario de importantes eventos biológicos como las migraciones latitudinales y
movimientos altitudinales de algunas de las especies. La complejidad de ambientes resulta en la
enorme riqueza de aves residentes y migratorias, esfuerzos en investigaciones más detalladas y
protección conjunta entre iniciativas privadas y estatales, aunado a un programa de educación,
favorecerían la conservación de especies.
85
INTRODUCCIÓN
Costa Rica es reconocida por su alta diversidad biológica. En el caso de las aves, en un
pequeño territorio, nuestro país alberga poco más de 900 especies tanto residentes como
migratorias, por lo que en comparación con otros sitios posee la mayor riqueza de especies por área
(Sandoval & Sánchez 2011). Las diferencias en temperatura, pluviosidad y altitudes, se han
combinado para producir la rica y variada vegetación que es la base para la riqueza avifaunística
(Stiles & Skutch 2003). La región Caribe de nuestro país no es la excepción, la diversidad de hábitats
en una región influye fuertemente sobre el número de especies que se encuentran en ella (Blake et
al. 1990), de ahí la gran variedad de avifauna presente en la zona Caribe, donde la complejidad de
ambientes permite la ocupación permanente y temporal de las aves.
De acuerdo con las zonas avifaunísticas definidas por Slud (1964), el Caribe costarricense ocupa la
zona “Tierras bajas del Caribe” y de acuerdo a las Áreas Importantes para la Conservación de las
Aves de Costa Rica (AICAS), cinco zonas son las que se encierran en esta porción del territorio
nacional, una de ellas “La Amistad Caribe” que constituye uno de los puntos de mayor diversidad
debido a la continua cobertura boscosa que presenta y a la posición geográfica en que se encuentra
(Sandoval & Sánchez 2011). El Caribe ha podido defender parte de sus tierras en áreas protegidas
estatales como el Parque Nacional Cahuita, el Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-
Manzanillo, entre otras, y otras iniciativas de carácter privado que poco a poco han logrado el 50%
de cobertura boscosa en el país; estudios recientes han catalogado a Costa Rica como un caso de
éxito en torno a la deforestación, resaltando la zona Caribe (Boucher et. al 2014); no obstante, la
expansión de monocultivos como el de la piña sigue siendo una amenaza para la conservación y
continuidad de los grandes parches boscosos y por tanto, de la conservación de especies clave.
El objetivo del presente trabajo fue determinar la composición de aves de la región de Baja
Talamanca en Limón por medio de la caracterización de los ecosistemas de los sitios estudiados.
86
MATERIAL Y MÉTODOS
Sitios de estudio
El estudio se realizó en la región de Baja Talamanca (ver Fig.1, de la sección de introducción
de este informe). Se estudiaron tres zonas: las planicies entre 0-100 msnm, Las Brisas de Veragua
(100-400 msnm) y los cerros Chimú y Muchilla (alturas mayores a los 400 msnm). Las planicies
entre 0-100 msnm fueron representadas con los sitios Aguas Zarcas (9° 53´ 26.1´´ N, -83° 06´
53.9´´ W), Cuenca del río Bananito (Finca privada Selva-Bananito Lodge 9° 49´ 26.3´´ N, -83° 03´
45.6´´ W), Estero Negro (9° 51´ 06.2´´ N, -82° 56´ 50.8´´W), Parque Nacional Cahuita (9° 44´
59.2´´ N, -82° 48´ 58.2´´ W) y Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo (9° 37´
26.1´´, -82° 37´ 10.1´´W).
La zona de Aguas Zarcas se ubica cerca de la ciudad de Limón, en la cuenca del río Banano,
en este sitio se visitó la finca privada del vivero Tropical Zoo Plants, caracterizado por un hábitat de
crecimiento secundario inicial y avanzado. En la cuenca del río Bananito, la reserva Selva-Bananito
se ubica en la base del cerro Muchilla, estribaciones de la Cordillera de Talamanca, y se caracteriza
por presentar variados hábitat como bosque ripario, potrero arbolado, borde de bosque secundario,
bosque secundario, cuerpos de agua como lagunas y ríos, incluso plantaciones de palma aceitera.
Por su parte, el Parque Nacional Cahuita, importante área protegida en Limón, presenta ambientes
de playa, lagunas, bosques inundados pantanosos con Yolillo y Sangrillo. Otra significativa área
protegida de la provincia es el Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo, que
presenta humedales reconocidos a nivel internacional como sitio RAMSAR. Más arriba de los 100
msnm, los sitios de Veragua, cerro Chimú y cerro Muchilla, se ubican en las estribaciones de la
Cordilllera de Talamanca. Veragua a 12 km de de la ciudad de Liverpool se caracteriza por
presentar hábitat muy bien conservados, como bosques maduros asimismo presenta un importante
cuerpo de agua como lo es el río Victoria. Por su parte los cerros Muchilla y Chimú, presentan
bosques secundarios por arriba de los 400 msnm.
87
Durante el periodo de estudio se realizaron un total de 20 giras de campo. Al sitio Aguas
Zarcas se realizó una única visita en la semana del 16 al 19 de noviembre del 2011; a la cuenca del
río Bananito se realizaron visitas en las semanas del 19 al 22 de octubre del 2010, del 3 al 6 de mayo
de 2011 y del 21 al 24 de noviembre del 2011 (en esta misma semana se visitó el cerro Muchilla). El
Parque Nacional Cahuita fue visitado en las fechas del 22 al 26 de agosto (en esta misma semana se
visitó el Estero Negro), del 7 al 11 de mayo de 2012 y del 10 al 14 de setiembre del 2012 (en esta
misma fecha se hizo una visita al cerro Chimú). Al Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-
Manzanillo se realizaron giras del 9 al 13 de abril de 2012, del 27 al 31 de agosto de 2012, del 5 al 9
de noviembre de 2012, del 13 al 17 de mayo de 2013 y del 10 al 13 de diciembre de 2013; a Veragua
las visitas se realizaron en las siguientes fechas: del 8 al 12 de noviembre del 2010, 21 al 25 de
febrero de 2011, 11 al 15 de abril de 2011, del 13 al 16 de setiembre del 2011, del 3 al 7 de octubre
del 2011 y del 8 al 11 de octubre de 2013; y finalmente al cerro Chimú las giras se hicieron del 24 al
28 de octubre del 2011 y del 25 al 29 de junio de 2012.
Recolección e identificación de ejemplares de aves
Para la captura de aves se utilizaron redes de niebla de 6 y 12 m de longitud, las cuales se
ubicaron en los puntos de muestreo escogidos. Los hábitats muestreados fueron: cultivo con
crecimiento secundario inicial, crecimiento secundario avanzado e inicial, bosque secundario
avanzado y borde, bosque ripario, bosque secundario maduro, bosque maduro, vegetación detrás de
playa, playa, catival, vegetación al lado de estero. Las redes se abrieron de las 05:30 a las 10:30 hrs. y
de las 14:00 a las 17:30 hrs. y se revisaron cada 15-20 minutos.
Todos los ejemplares recolectados (un ejemplar de cada especie y cuando existió dimorfismo
sexual, dos ejemplares por sitio de estudio) se documentaron con notas de campo que incluyeron:
fecha, condición climática, localidad (provincia, cantón, distrito y sitio específico de recolecta),
coordenadas, altitud, recolector, acompañantes, especie, número de ave recolectada, hábitat y datos
88
del ave (coloraciones de partes suaves: iris, maxila, mandíbula, tarso, planta, uñas y peso). La
identificación de los ejemplares se hizo con base en la literatura especializada y la colección de
referencia científica. Los ejemplares se recolectaron considerando su representatividad para la
Colección de Aves del Museo Nacional de Costa Rica, como para la caracterización de la avifauna
de la zona en general; se excluyeron de la recolecta aquellas especies bajo categorías de amenaza.
Los ejemplares recolectados han sido depositados en la colección de ornitología del Museo Nacional
de Costa Rica. La información de aquellos individuos que fueron capturados y después liberados,
fue tratada como observaciones, de igual forma se tomaron los mismos datos que para las aves
recolectadas, a excepción de coloraciones de partes suaves y peso.
Registro de información de aves en el campo
La recolección de la información de campo consistió en la identificación de las aves
observadas y escuchadas en cada uno de los puntos de muestreo. Los hábitat muestreados fueron:
cultivo con crecimiento secundario inicial, crecimiento secundario avanzado e inicial, bosque
secundario avanzado y borde, bosque ripario, bosque secundario maduro, bosque maduro,
vegetación detrás de playa, playa, catival, yolillal, vegetación al lado de estero, estero, jardín,
potrero arbolado, laguna, manglar, río, estuarios.
Estos puntos de muestreo incluyeron las zonas donde se colocaron redes de niebla para la
captura de aves así como otros transectos de los sitios de estudio en donde se realizaron recorridos.
Los individuos que fueron identificados a nivel de especie, fueron anotados como observaciones;
junto a esta información, se anotaron también datos como: fecha, condición climática, localidad
(provincia, cantón, distrito, sitio específico de observación), coordenadas, altitud, observador,
hábitat, número de individuos observados y cuando fue posible, anotaciones sobre
comportamientos vistos. Se tomaron en cuenta observaciones diurnas y nocturnas.
89
Recopilación de información
Además de la información generada bajo este proyecto de investigación, se realizó una
búsqueda en la base de datos Global Biodiversity Information Facility (GBIF) así como en la base de
datos de Zoología del Museo Nacional de Costa Rica; con el fin de recopilar más información
disponible de registros de aves para el área de estudio de la provincia de Limón. En el Anexo 4 se
presenta un listado general de las especies de aves registradas para la zona de estudio.
RESULTADOS Y DISCUSIÓN
Descripción general de la avifauna de la zona de Baja Talamanca
Para la región de Baja Talamanca se ha registrado una comunidad de aves compuesta por 426
especies, constituyendo alrededor del 47% de la avifauna nacional. Tales especies se encuentran
distribuidas en 62 familias, las mejor representadas corresponden a: Tyrannidae, Parulidae,
Accipitridae y Thraupidae (Fig.1).
Los géneros mejor representados de estas cuatro familias fueron: Contopus y Empidonax de
la familia Tyrannidae, Geothlypis y Setophaga pertenecientes a la familia Parulidae; de la familia
Accipitridae, los géneros más abundantes fueron Accipiter y Buteo, y de la familia Thraupidae, los
más representativos fueron Tangara y Saltator (Fig. 2).
90
Figura 1. Familias de aves más representativas de acuerdo al número de especies, encontradas en la
zona de Baja Talamanca.
Respecto al estatus, el 70% de las especies son residentes, un 24% son migratorias y el
restante 6%, presenta poblaciones tanto residentes como migratorias.
Según el Reglamento a la Ley de Conservación de Vida Silvestre, se presentan 42 especies
con poblaciones reducidas o amenazadas, así como cinco en peligro de extinción (Jabiru mycteria,
Eurypyga helias, Ibycter americanus, Ara ambiguus, Icterus mesomelas); es decir que un 11% de las
aves registradas presentan alguna categoría de amenaza.
41
31
25
25
19
16
16
14
12
12
11
10
10
10
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Tyrannidae
Parulidae
Accipitridae
Thraupidae
Trochilidae
Thamnophilidae
Icteridae
Ardeidae
Scolopacidae
Columbidae
Furnariidae
Falconidae
Emberizidae
Cardinalidae
Número de especies
Fam
ilias
más
ab
un
dan
tes
91
Figura 2. Géneros más abundantes de acuerdo al número de especies, hallados en la zona Baja
Talamanca.
Dentro del listado de especies, se encuentran algunas de importancia por ser endémicas
regionales (especies cuya distribución se limita a Costa Rica y a otros países cercanos), 20 en total,
tales como: el copete de nieve (Microchera albocoronata), el tucancillo orejiamarillo (Selenidera
spectabilis), la tangara negro y dorado (Chrysothlypis chrysomelas), la eufonia coroniamarilla
(Euphonia luteicapilla), entre otras.
Algunas son doblemente significativas ya que no sólo se encuentran amenazadas, sino
también, son endémicas a nivel regional como el trogón ojiblanco (Trogon clathratus), el perico
frentirrojo (Aratinga finschi), el pájaro sombrilla (Cephalopterus glabricollis), el pájaro campana
(Procnias tricarunculatus), la tangara piquiganchuda (Lanio leucothorax) y la tangara lomiazufrada
(Heterospingus rubrifrons).
4 5
6
13
3
6 5
4
0
2
4
6
8
10
12
14
Co
nto
pu
s
Emp
ido
na
x
Geo
thly
pis
Seto
ph
ag
a
Acc
ipit
er
Bu
teo
Tan
ga
ra
Salt
ato
r
Tyrannidae Parulidae Accipitridae Thraupidae
Nú
mer
o d
e es
pec
ies
Géneros más abundantes
92
La zona Caribe de nuestro país forma parte de la zona avifaunística Bosque tropical muy
húmedo o pluvial (Slud 1964), caracterizado por una avifauna de extrema riqueza y diversidad
(Stiles 1971). La comunidad de aves registrada para la zona de Baja Talamanca de casi el 50% de la
avifauna nacional, es clara evidencia de esta vasta riqueza. Se presentan grupos tan variados que
reflejan la complejidad de hábitat presentes en el área, especies de zonas boscosas, de áreas abiertas
y parcialmente abiertas, de cuerpos de agua, urbanas, entre otros; quienes utilizan estos hábitat de
forma permanente (aves residentes) o temporal en su paso o residencia invernal en el país durante
la época migratoria (especies migratorias). Tal riqueza de especies y hábitat ha logrado identificar
dentro de la zona de Baja Talamanca, tres de las áreas importantes para la conservación de las aves
(AICAS) definidas para Costa Rica: A. Cahuita, Gandoca-Manzanillo, y corredor para aves
migratorias; B. Kèköldi y C. La Amistad Caribe (Sandoval & Sánchez 2011).
La lista de especies registrada abarca grupos de bosque como tinamúes, crácidos, algunos
rapaces, palomas, nictibios, colibríes, momotos, bucos, hormigueros, trepadores, cotingas, reinitas,
tangaras, entre otros; de humedales de interior como patos, zambullidores, cigüeñones, garzas,
rálidos, jacanas y martines pescadores; de mares, costas y playas como pardelas, fragatas, piqueros,
pelícanos, correlimos y gaviotas; y de zonas abiertas como algunos emberizidos, ictéridos, y
gorriones (Passeridae).
Las familias más numerosas encontradas, específicamente Tyrannidae y Parulidae, coinciden
con las más abundantes a nivel nacional. La familia Accipitridae es otra familia numerosa dentro
del país, su significativa representación en Baja Talamanca es reflejo de la importancia del área
como zona de paso para rapaces durante la migración. Las tangaras (Thraupidae), figuran dentro de
las seis familias más numerosas registradas en el territorio nacional, Stiles (1969) menciona que hay
gran diversidad de ellas en zonas de vida húmedas. Los géneros mejor representados dentro de estas
familias en la zona de estudio, coinciden con aquellos más cuantiosos dentro de las familias a nivel
nacional.
93
De la lista de especies registrada, una gran mayoría fue registrada para las planicies de 0-100
msnm, en menor porcentaje se registran especies para la zona de Veragua (entre 200 y 450 m) y el
resto son registradas en sitios que no fueron visitados en campo bajo este proyecto de investigación
pero que de igual forma son áreas valiosos para el registro de avifauna. De esta manera en lugares
como Kèköldi se enlista el gavilán de Cooper (Accipiter cooperii), la polluela sora (Porzana
carolina), el cuclillo piquigualdo (Coccyzus americanus), el cuclillo piquinegro (Coccyzus
erythropthalmus), el copete de nieve (Microchera albocoronata), el cernícalo americano (Falco
sparverius) el mosquerito lomiamarillo (Myiobius sulphureipygius) y el pájaro campana (Procnias
tricarunculatus). Para la zona de Bratsi especies como el gavilán ranero (Geranospiza caerulescens),
el caracara avispera (Ibycter americanus) y la plañidera moteada (Laniocera rufescens), y para la
Reserva Biológica Hitoy Cerere el hormiguerito pizarroso (Myrmotherula schisticolor), el
hormiguero de Zeledón (Myrmeciza zeledoni) y el vireón cejirrufo (Cyclarhis gujanensis).
El área en general, como se mencionó anteriormente, es importante para aves residentes,
endémicas, migratorias y amenazadas; es sitio visitado y ocupado por residentes que migran o se
dispersan altitudinalmente y especies migratorias latitudinales. Como migrantes altitudinales se
encuentran las más conocidas: el pájaro sombrilla (Cephalopterus glabricollis) y el pájaro campana
(P. tricarunculatus), pero también hay otros que se dispersan altitudinalmente como el copete de
nieve (M. albocoronata), el saltarín gorgiblanco (Corapipo altera) y el mosquerito ojimanchado
(Mionectes olivaceus), entre otros. Respecto a las migratorias latitudinales, muchas rapaces diurnas
son objeto de observación en el área debido a las enormes parvadas que se pueden apreciar como las
de zopilote cabeza roja (Cathartes aura), junto a gavilanes aludos (Buteo platypterus) y gavilanes de
Swainson (Buteo swainsoni) en los meses de octubre y abril principalmente; no obstante, hay
muchas otras especies de rapaces que son avistadas; asimismo hay aves que migran utilizando
humedales como los correlimos (Scolopacidae, Charadriidae) y gaviotas (Laridae), y otras que se ven
de manera menos conspicua en ecosistemas terrestres como las reinitas (Parulidae), zorzales
(Catharus spp. e Hylocichla mustelina) y mosqueros (Tyrannidae) (por mencionar algunos).
94
Avifauna de las planicies (0-100 msnm)
La riqueza de aves de la zona de 0-100 msnm estuvo compuesta por 397 especies, lo que
representa un 44% de la avifauna del país. Esta comunidad avifaunística se encuentra distribuida en
62 familias, las más abundantes en términos de especies son: Tyrannidae, Parulidae y Thraupidae.
Respecto a los géneros mejor representados en términos de número de especies para dichas
familias, los constituyen Contopus, Empidonax (Familia Tyrannidae), Geothlypis, Setophaga
(Familia Parulidae) y Tangara, Saltator (Familia Thraupidae).
El estado de distribución de las especies registradas para la zona basal está compuesto en un
71% por especies residentes, un 23% por especies migratorias y un 6% por especies que poseen
poblaciones residentes y migratorias.
De acuerdo con la legislatura nacional, 42 especies de las 397 registradas para la zona se
encuentran amenazadas: 38 presentan poblaciones reducidas o amenazadas y cuatro en peligro de
extinción.
El endemismo regional para las planicies entre 0-100 msnm está representado por 15
especies, algunas de ellas el carpinterito alirrufo (Piculus simplex), el tororoi pechicanelo
(Hylopezus dives), la cotinga nivosa (Carpodectes nitidus), el soterrey gorginegro (Pheugopedius
atrogularis), el soterrey pechirrayado (Cantorchilus thoracicus), el semillero piquirrosado
(Oryzoborus nuttingi), entre otras.
Esta zona encierra una gama de hábitats importantes para las aves, los ecosistemas de bosque
tropical húmedo, litoral (playa y vegetación detrás de la playa), bosques anegados (catival y
yolillal), manglar y laguna, registran la ocupación de una gran cantidad de especies residentes y
95
migratorias. Una importante riqueza fue reportada, en donde el 93% de la avifauna de Baja
Talamanca es identificada en su área basal.
El bosque tropical lluvioso presente en esta región de Costa Rica es exuberante, con una
enorme riqueza de fauna, donde las aves no son la excepción. Dentro de las especies que se
informan para este hábitat se encuentran algunas doblemente importantes por tratarse de especies
residentes que están amenazadas y cuya distribución abarca solamente la vertiente Caribe del país,
entre ellas: el tinamú pizarroso (Crypturellus boucardi), el gavilán dorsiplomizo (Leucopternis
semiplumbeus), el buco pinto (Notharchus tectus), el halcón de monte dorsigrís (Micrastur
mirandollei), el perico azteco (Aratinga nana), la lapa verde (Ara ambiguus), el saltarín cabecigrís
(Piprites griseiceps), la urraca pechinegra (Cyanocorax affinis), la tangara lomiazufrada
(Heterospingus rubrifrons) y el bolsero coliamarillo (Icterus mesomelas). No obstante, hay otras
especies que ocupan la zona boscosa y que llaman la atención por encontrarse también amenazadas
(presentan poblaciones reducidas), por ejemplo el tinamú mayor (Tinamus major), la pava crestada
(Penelope purpurascens), el pavón (Crax rubra), el rey de zopilotes (Sarcoramphus papa), el gavilán
negro mayor (Buteogallus urubitinga), la paloma escamosa (Patagioenas speciosa), la lechucita
vermiculada (Megascops guatemalae), el búho penachudo (Lophostrix cristata), la tangara
piquiganchuda (Lanio leucothorax) y varias especies de psitácidos, entre otros. Dentro de los
bosques se ubican cuerpos de agua como ríos y quebradas. En el caso del río Bananito se registraron
especies como el garzón (Mycteria americana), la garza real (Ardea alba), la garceta azul (Egretta
caerulea), el andarríos maculado (Actitis macularius), la garza nivosa (Egretta thula), el águila
pescadora (Pandion haliaetus), entre otros. En la cuenca del río Bananito hay presencia de pequeñas
quebradas rodeadas de bosques en los que se registran especies importantes como la garza del sol
(Eurypyga helias), de igual manera en éstos bosques riparios se avistaron aves como la tangara
hormiguera gorgirroja (Habia fuscicauda), el batará lineado (Cymbilaimus lineatus), el picogrueso
negro azulado (Cyanocompsa cyanoides), entre otros. No obstante, a pesar del estado de éstos
parches boscosos, en los alrededores del río Bananito también se presentan ambientes alterados
como plantaciones de palma aceitera, potreros arbolados, crecimientos secundarios iniciales
96
caracterizados por avifauna como sargentos (Ramphocelus passerinii), tijos (Crotophaga
sulcirostris), espigueros variables (Sporophila americana), semilleros picogrueso (Oryzovorus
funereus), pinzones cabecilistados (Arremonops conirostris), garcillas bueyeras (Bubulcus ibis) e
incluso chachalacas (Ortalis cinereiceps) en los bordes de bosque colindantes a los potreros.
Los hábitats ya mencionados son sitios de refugio y alimentación de paso o residencia
invernal de grupos de especies migratorias como es el caso de rapaces, mosqueros, vireos, reinitas y
tangaras.
El área importante para la conservación de las aves (AICA) Cahuita, Gandoca-Manzanillo, y
corredor para aves migratorias, abarca distintos hábitats con cobertura boscosa entre la línea costera
y las montañas por debajo de los 300 msnm, desde el sur de la ciudad de Limón hasta el río Sixaola.
En esta área se incluyen ecosistemas como lagunas, yolillales, manglares, ríos y canales. Gran parte
de esta AICA se encuentra en áreas protegidas como el Parque Nacional Cahuita y el Refugio
Nacional Mixto de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo (Sandoval & Sánchez 2011).
Muchas de las especies de las planicies (0-100 msnm) se comparten entre los diferentes
ambientes acuáticos, por lo que es difícil hacer una caracterización por hábitat. Sin embargo, para
hábitat litorales como las playas se registran especies de ambientes marinos como la tijereta de mar
(Fregata magnificens), el pelícano pardo (Pelecanus occidentalis) y el piquero moreno (Sula
leucogaster). Respecto a este último, la colonia de anidación del Caribe se ubica en los islotes
cercanos a la isla Uvita, donde enfrenta diferentes amenazas debido a la presencia humana
(Villarreal et al. 2010). Otras especies residentes que se observan en este ecosistema litoral incluyen
chorlitos como el collarejo (Charadrius collaris) y el picudo (Charadrius wilsonia); asimismo, las
costas caribeñas también son ocupadas por aves migratorias como chorlitejos (Pluvialis spp. y
Charadrius spp.), playeros como el arenero (Calidris alba) y el vuelvepiedras rojizo (Arenaria
interpres), gaviotas como la gaviota reidora (Leucophaeus atricilla) y la pagaza real (Thalasseus
maximus), entre otros. Otros avistamientos interesantes que se dieron en las costas fue el paso de
97
cientos de individuos en migración de la golondrina tijereta (Hirundo rustica) y de la golondrina
ribereña (Riparia riparia).
En la vegetación detrás de la playa es común observar al gavilán cangrejero (Buteogallus
anthracinus) buscando presas que se encuentren en playa. Otras especies como el trogón
coliplomizo (Trogon massena), el tucán pico iris (Ramphastos sulfuratus), el batará plomizo
(Thamnophilus atrinucha), la reinita mielera (Coereba flaveola) y reinitas migratorias como la
gusanera (Helmitheros vermivorum) y la de costados castaña (Setophaga pensylvanica), fueron
registradas en este tipo de vegetación. Estas son especies que habitan bordes de bosque pero
también algunas se encuentran dentro del bosque y sitios con vegetación de crecimiento secundario
alto (Garrigues & Dean 2007).
Otros hábitats importantes son los bosques anegados como los cativales y yolillales; sin
embargo, para una caracterización más detallada de su avifauna es necesario dedicar más horas de
observación. Un escaso ejemplo donde se incluye este tipo de hábitats es el trabajo realizado en el
Refugio Nacional Mixto de Vida Silvestre Limoncito, donde se registran poco más de 70 especies de
aves, compuesta principalmente por especies de hábitos acuáticos como las garzas (Piedra & Bravo
2002).
En el presente trabajo dentro de las cativeras se identificaron, entre otras, aves como el
rascón cuelligrís (Aramides cajaneus), el hormiguero dorsicastaño (Myrmeciza exsul), el
hormiguero calvo (Gymnocichla nudiceps), el saltarín cuelliblanco (Manacus candei), el soterrey
castaño (Cantorchilus nigricapillus) y la reinita cabecidorada (Protonotaria citrea); aves que
prefieren zonas boscosas con agua o pantanosas (Stiles & Skutch 2003). En los yolillales, se
encuentran algunas de las especies mencionadas anteriormente pero otras fueron identificadas
también, tales como la garza tigre (Tigrisoma mexicanum) y el huevo frito (Laterallus albigularis).
En sectores como Cahuita es frecuente ver en los bosques inundados al martín pescador enano
(Chloroceryle aenea).
98
El manglar más grande y menos alterado de la costa caribeña costarricense se encuentra
alrededor de la Laguna de Gandoca, este manglar es de los pocos en el país que aún cuenta con
zonas continuas de bosque y manglar; asimismo, la laguna de Gandoca es la más extensa del Caribe
Sur, dominada por mangle, yolillos y palma real (Coll et al. 2001, MINAE/SINAC-UICN/ORMA
1998). Esta laguna es hábitat de especies como la garceta azul (Egretta caerulea), la garza real (Ardea
alba), la garcilla verde (Butorides virescens), el martín pescador collarejo (Megaceryle torquatus) y
el martín pescador verde (Chloroceryle americana). En la parte cercana a la costa se registran aves
como el soldadito (Himantopus mexicanus), el chorlitejo semipalmado (Charadrius semipalmatus) y
el cormorán neotropical (Phalacrocorax brasilianus). En otras lagunas de reducido tamaño, aves
como la gallina de agua (Porphyrio martinicus) y la jacana centroamericana (Jacana spinosa) son
comunes de observar. Por otro lado, en sitios como los canales en el límite sur del Parque Nacional
Cahuita habitan especies como el pato aguja (Anhinga ahnhinga), el martinete cabecipinto
(Nyctanassa violacea) y la garceta tricolor (Egretta tricolor), y en los canales de Estero Negro otras
como el chocuaco (Cochlearius cochlearius) y la golondrina lomiblanca (Tachycineta albilinea).
Es importante mencionar que para las bajuras del Caribe Sur, hay identificados reportes
particulares como por ejemplo el del galán sin ventura (Jabiru mycteria) sobre la quebrada
Westfalia (Alvarado et al. 1999) y en Kèköldi, avistamientos accidentales de la especie.
Avifauna de Veragua
De acuerdo a los registros procesados, la avifauna de la zona de Veragua estuvo compuesta
por 220 especies, lo que representa el 24% de la riqueza del país. Del total de 42 familias
identificadas, las más abundantes, es decir aquellas con mayor número de especies fueron
Tyrannidae, Thraupidae y Trochilidae.
99
Dentro de estas familias, se destacaron ciertos géneros por su abundancia de especies, como
lo fueron Todirostrum, Contopus, Myiarchus y Myiozetetes, pertenecientes a la familia Tyrannidae;
Tachyphonus y Tangara, correspondientes a la familia Thraupidae, y por último, los géneros
Phaethornis y Amazilia de la familia Trochilidae.
Para la localidad de Veragua, el 82% de las especies registradas son residentes, el 15%,
migratorias y el restante 3% son especies con poblaciones tanto residentes como migratorias.
El número de especies amenazadas según el Reglamento a la Ley de Conservación de Vida
Silvestre es de 22, la garza del sol (Eurypyga helias) es la única amenazada de extinción, el resto
están catalogadas como especies con poblaciones reducidas o amenazadas.
Aves como el trogón ojiblanco (Trogon clathratus), el pájaro sombrilla (Cephalopterus
glabricollis), la tangara lomiazufrada (Heterospingus rubrifrons), la tangara cenicienta (Tangara
inornata), y la eufonia gorricanela (Euphonia anneae), son algunas de las 11 especies que dentro de
la lista de aves de Veragua presentan endemismo regional.
La zona de Veragua forma parte de las estribaciones de la Fila Matama, Cordillera de
Talamanca, contiene bosques en un estado de conservación relativamente bueno, por lo que posee
una rica biodiversidad. En el caso de la avifauna, poco más de la mitad (52%) de las especies
registradas para la zona de estudio, Baja Talamanca, fueron identificadas en esta localidad.
Las familias más abundantes coinciden con aquellas que son numerosas a nivel nacional, se
encontraron entre las cinco primeras, las familias Trochilidae y Thamnophilidae. En el caso de los
colibríes, es un grupo que muestra una mayor diversidad en bosques húmedos de bajuras y altitudes
intermedias, mientras que los hormigueros es un grupo común y característico del bosque tropical
húmedo (Stiles 1969). Respecto a los géneros identificados como abundantes, algunos de ellos
corresponden con los más numerosos de las familias correspondientes, así sucede con Contopus
para Tyrannidae, Tangara para Thraupidae y Amazilia para Trochilidae.
100
Debido al tipo de cobertura presente en el área (principalmente boscosa), la representación
de especies acuáticas es baja, y prácticamente ninguna para aquellas de hábitos costeros. En Veragua
figuran cuerpos de agua como ríos y quebradas, el más notorio es el río Victoria donde se registran
especies como la garza del sol (E. helias), ave en peligro de extinción; las reinitas acuáticas (Parkesia
spp.) y la guardaribera (Myiothlypis fulvicauda).
La franja altitudinal donde se encuentra Veragua (200 - 450 msnm), presenta la
particularidad de que se observan especies cuya distribución incluye bajuras y elevaciones
intermedias, otras de solo elevaciones intermedias y otras de zonas más altas que migran o se
dispersan altitudinalmente. De esta manera, en el listado anexo resalta avifauna propia de Veragua
como lo es la garza tigre de río (Tigrisoma fasciatum), el vencejo común o grisáceo (Chaetura vauxi)
que habita entre los 600 y 2200 msnm pero que desciende en ocasiones a bajuras cercanas (Stiles &
Skutch 2003, Garrigues & Dean 2007), el mirlo montañero (Turdus plebejus) que habita en áreas
superiores a los 1200 msnm y que después de la época de cría se dispersa a sitios más bajos (Stiles &
Skutch 2003, Garrigues & Dean 2007), el trogón ojiblanco (T. clathratus), la tangara negro y dorado
(Chrysothlypis chrysomelas) y la eufonia gorricanela (E. anneae); éstos últimos tres, como ya fue
mencionado anteriormente, endémicos para la región y en el caso del trogón, catalogado
amenazado con poblaciones reducidas o amenazadas.
Veragua es importante sitio para especies residentes y migratorias, se han hecho interesantes
registros como por ejemplo el nictibio grande (Nyctibius grandis) con cría, así como adulto y cría
del búho penachudo (Lophostrix cristata), la presencia de migrantes altitudinales en la segunda
mitad del año, la garza del sol (E. helias) cazando en el río Victoria, individuos del gavilán aludo
(Buteo platypterus) ocupando perchas de descanso, numerosas capturas de zorzales (Catharus spp.)
dentro del bosque, uso de plantas para alimentación por diferentes especies, entre otros. En general,
la mayoría de la avifauna de Veragua, es de hábitat con buena cobertura boscosa, lo que evidencia
el buen estado de los ecosistemas que encierra el lugar.
101
Avifauna de cerros Chimú y Muchilla
En las visitas realizadas a los cerros Chimú y Muchilla, se logró identificar un total de 61
especies, distribuidas en 29 familias. Las familias más numerosas de acuerdo al número de especies
fueron: Trochilidae (6 especies), Thamnophilidae (4 especies), Furnariidae (4 especies), Tyrannidae
(4 especies) y Turdidae (4 especies).
Debido a la poca cantidad de especies registradas, muchos de los géneros de dichas familias
cuentan son tan sólo un representante, de esta manera para la familia Trochilidae, el género
Phaethornis sobresale con tres especies, pero el resto de géneros Eutoxeres, Chalybura y Thalurania
sólo cuentan con una. Para las familias Thamnophilidae, Furnariidae y Tyrannidae los respectivos
géneros (1. Thamnophilus, Epinecrophylla, Myrmeciza, Phaenostictus; 2. Dendrocincla,
Glyphorhynchus, Dendrocolaptes, Lepidocolaptes y 3. Mionectes, Contopus, Empidonax,
Megarhynchus), cuentan con tan sólo una especie. En la familia Turdidae, sobresale el género
Catharus con tres especies.
La avifauna identificada en los cerros Chimú y Muchilla, está compuesta por un 77% de
especies residentes, un 20% de especies migratorias y un 3% de aves con poblaciones residentes y
migratorias.
Las especies tinamú grande (Tinamus major), pava crestada (Penelope purpurascens), rey de
zopilotes (Sarcorhamphus papa) y el loro verde (Amazona farinosa) registradas en estos sitios, están
catalogadas como especies con poblaciones reducidas o amenazadas según el Reglamento a la Ley de
Conservación de Vida Silvestre. Respecto al endemismo, sólo la especie Pheugopedius atrogularis,
el soterrey gorginegro, es endémico regional, su distribución abarca del este de Nicaragua hasta el
noroeste de Panamá (Stiles & Skutch 2003, Garrigues & Dean 2007).
102
La avifauna registrada en los cerros Chimú y Muchilla es muy semejante a aquella
encontrada para las partes más bajas (0-100 msnm) y Veragua; no obstante, en el cerro Chimú se
registraron dos especies únicas para éste sitio, el gallito hormiguero cabecinegro (Formicarius
nigricapillus) y el zorzal cabecinegro (Catharus mexicanus), ambos registrados a una altura
alrededor de los 700 msnm. El gallito hormiguero cabecinegro se distribuye a lo largo de la
vertiente Caribe entre los 400 y 1200 msnm, en la parte sureste de la vertiente se le encuentra entre
los 600 y 1200 msnm; y el zorzal cabecinegro es una especie que habita entre los 300 y 800 msnm,
desplazándose en la vertiente Caribe hasta los 1000 msnm, ambas especies son de bosques maduros,
aunque el gallito puede visitar las áreas de crecimiento secundario avanzado que se encuentren
adjuntas (Stiles & Skutch 2003, Garrigues & Dean 2007); reflejando el hábitat conservado que
presenta Chimú.
Especies importantes para la conservación
Sula leucogaster: El piquero moreno es un ave marina que se encuentra distribuida a lo largo de
ambas costas del país, se reproduce en islas, en el Caribe, lo hace en los islotes cerca de Isla Uvita
(Quiribrí), cerca de Limón; no obstante, esta colonia enfrenta amenazadas como contaminación,
depredación por animales domésticos y silvestres, así como la afluencia no controlada de turismo.
Eurypyga helias: Esta especie conocida como la garza del sol, sol y luna o ave canasta. Se le puede
observar en quebradas dentro de áreas boscosas, principalmente en aquellas de curso rápido. Se ha
catalogado para el país como especie en peligro de extinción. Al desplegar sus alas con el llamativo
patrón que poseen, atrae la atención de quienes la observan.
Trogon clathratus: El trogón ojiblanco es una especie amenazada con poblaciones reducidas o
amenazadas, su distribución mundial se restringe a Costa Rica y el oeste de Panamá, por tanto es
endémica para la región. Dentro del país, habita en las laderas más bajas y piedemontes del lado
103
Caribe (de Panamá al Volcán Miravalles); la literatura menciona que se reproduce entre 90 y 1100
msnm y desciende de las partes altas de su distribución entre mediados y fines de la época lluviosa.
Chloroceryle inda: Comúnmente conocido como Martín pescador ventrirrufo, es un ave con
poblaciones reducidas o amenazadas, y cuya distribución se restringe a las bajuras del Caribe, en
especial a bosques pantanosos costaneros como los presentes en Cahuita y Manzanillo. También es
posible observarlo aunque menos frecuente en quebradas de bosques.
Falco peregrinus: El halcón peregrino es un rapaz migratorio, cuyas poblaciones se han catalogado
como reducidas o amenazadas, sus números disminuyeron gravemente por el uso del DDT
(insecticida) en Norteamérica. Es un representante de las muchas especies rapaces que forman parte
del evento de la migración latitudinal que tiene lugar en el país y que se observa de forma tan
espectacular en la zona Caribe.
Ara ambiguus: La lapa verde se encuentra en la lista de especies en peligro de extinción de acuerdo
al Reglamento a la Ley de Conservación de Vida Silvestre. Sus poblaciones han sido fuertemente
afectadas por la deforestación. Esta ave habita bosques húmedos de bajuras, se alimenta
principalmente de frutos de almendro amarillo (Dipteryx panamensis), desplazándose
estacionalmente de acuerdo a su fructificación.
Pionus menstruus: El loro cabeciazul o chucuyo presenta poblaciones reducidas o amenazadas en el
país. Su distribución es restringida a las bajuras del Caribe desde Limón y Siquirres hacia el sur, y
también en las bajuras de la zona del Pacífico sur al norte de Sierpe y en el área de San Vito. Como
el resto de las especies de psitácidos, el tráfico de mascotas es un problema.
Cephalopterus glabricollis: El pájaro sombrilla es una especie endémica de Costa Rica y el oeste de
Panamá. Según el Reglamento a la Ley de Conservación de Vida Silvestre, se ubica en la categoría
de aves con poblaciones reducidas o amenazadas. Frecuenta áreas boscosas y realiza migraciones
104
altitudinales, debido a su estado, es una especie poco común de observar, lo que la hace atractiva de
avistar.
Heterospingus rubrifrons: Esta especie conocida comúnmente como tangara lomiazufrada es
endémica de la región, se distribuye de Costa Rica al este de Panamá. En Costa Rica forma parte de
la lista de aves con poblaciones reducidas o amenazadas, su distribución dentro del país está
confinada a las bajuras y piedemontes del Caribe Sur, desde el nivel del mar hasta los 700 msnm.
Eventos biológicos de interés
Las aves realizan diferentes movimientos, algunas lo hacen a nivel local, son especies
residentes que se mueven de una zona a otra dentro del mismo territorio nacional; y otras que
realizan desplazamientos pero a una escala mayor, moviéndose latitudinalmente, especies que
migran de Norteamérica hacia Centro y Suramérica ó aquellas que lo hacen en dirección contraria.
Se estima que al menos la mitad de la avifauna costarricense muestra algún grado de movimiento
estacional (Stiles 1983). La zona Caribe de nuestro país es un importante escenario para la
observación de tan interesantes eventos biológicos.
MOVIMIENTOS ALTITUDINALES
Los movimientos altitudinales de las especies pueden involucrar migraciones o dispersiones,
se estima que hay de 50 a 75 especies (y probablemente más) migrantes en el país (Stiles 1991).
Generalmente las aves que realizan estos movimientos son de hábitos frugívoros y nectarívoros,
cuyos recursos alimentarios varían espacial y temporalmente de acuerdo a los periodos de floración
y fructificación de la vegetación (Stiles & Skutch 2003). Para la zona del Caribe se han identificado
especies de colibríes, palomas, tucanes, trogones, cotingas, saltarines, mirlos, tangaras, entre otros
(Pringle et al. 1984, Blake & Loiselle 2000).
105
Durante las visitas en campo realizadas bajo este proyecto, se registraron especies de zonas
altas en elevaciones intermedias, patrón más común de observar en migrantes altitudinales del país
(desplazarse a alturas mayores para reproducirse durante la época seca y posterior al periodo
reproductivo moverse hacia elevaciones menores) (Stiles 1991); de esta manera, por ejemplo, en
Veragua en los meses de octubre y noviembre, se capturaron y observaron aves como el pájaro
sombrilla (Cephalopterus glabricollis), la paloma collareja (Patagioenas fasciata), el mirlo
montañero (Turdus plebejus) y el mirlo vientriblanco (Turdus obsoletus). También se registró la
amazilia pechiazul (Amazilia amabilis) quien realiza otro patrón, posterior a la época reproductiva
pasa de las bajuras a elevaciones intermedias, tal y como lo informan Stiles & Skutch (2003).
Por otra parte, se registraron especies de elevaciones intermedias en áreas de bajuras, en
Aguas Zarcas de Limón en el mes de noviembre se capturaron varios individuos del saltarín
gorgiblanco (Corapipo altera), especie que habita regularmente entre los 400 y 1000 msnm en la
vertiente Caribe, pero durante los meses de julio y enero, se mueve a menores elevaciones
(Garrigues & Dean 2007). En estudios realizados en esta especie, se observa una correlación positiva
entre los movimientos desde bajuras hacia zonas altas con los picos de fructificación (fructificación
que coincide específicamente con la época de cría de la especie) (Boyle 2006, Rosselli 1994). Al
parecer la abundancia de frutos no es clave en sus movimientos de zonas más altas a zonas más
bajas, otras razones que deben ser probadas, podrían ser las que causantes de tales migraciones
(Boyle 2006).
Otra especie que llama la atención es la clorofonia cejidorada (Chlorophonia callophrys)
para la cual recolectas históricas en las bajuras del Caribe Sur de especímenes depositados en el
Museo de Zoología Comparada de la Universidad de Harvard, evidencian su migración altitudinal,
Stiles & Skutch (2003) mencionan que en el Caribe esta ave puede descender a razón de la escasez
de frutos en las partes más altas durante la época lluviosa.
106
De las especies registradas en este trabajo, hay otras aparte de las mencionadas, que según la
bibliografía (Stiles 1991, Stiles & Skutch 2003), realizan movimientos de este tipo dentro del país
como el jacobino nuquiblanco (Florisuga mellivora), el copete de nieve (Microchera albocoronata),
la ninfa coronivioleta (Thalurania colombica), el tucancillo orejiamarillo (Selenidera spectabilis), la
tangara dorada (Tangara icterocephala), la tangara cabecicastaña (Tangara gyrola), la eufonia
gorricanela (Euphonia anneae), entre otros.
A pesar de la falta de estudios que demuestren la ruta precisa que utilizan las diferentes
especies que migran o se dispersan altitudinalmente en la zona de Caribe Sur, es importante resaltar
que los corredores biológicos representan áreas fundamentales para el desplazamiento de
individuos; de esta forma en el Área de Conservación La Amistad Caribe, corredores como
Cordillera a Cordillera y Talamanca Caribe junto a áreas protegidas como la Zona Protectora
Cuenca del Río Banano y la Reserva Biológica Hitoy Cerere, pueden estar jugando un papel muy
significativo para el paso de especies entre el Parque Internacional La Amistad (Cordillera de
Talamanca) y las bajuras y piedemontes del Caribe Sur.
MIGRACIÓN LATITUDINAL
En Costa Rica se presenta la migración latitudinal boreal y austral. En este trabajo se
registran 125 especies que migran y utilizan la región de Baja Talamanca como sitio de paso o
residencia temporal. La migración latitudinal boreal es fuertemente notoria en esta zona con el paso
de grandes grupos de rapaces como zopilotes, gavilanes, halcones y paserinos como golondrinas;
asimismo, en los diferentes hábitats, se pueden encontrar otras especies cuya migración es menos
llamativa, pero igualmente interesante.
En la zona de Baja Talamanca se ubica parte del corredor migratorio de aves del Caribe
Mesoamericano, por el que pasan millones de individuos de 150 especies aproximadamente entre
ellas aves acuáticas, canoras y rapaces; con respecto a estas últimas, la zona de Kèköldi se ha
107
identificado como uno de los tres mejores puntos a nivel mundial para observar rapaces en
migración, este territorio indígena ha tenido picos de conteos de 3,6 millones de aves en la
migración de otoño y de 1,5 millones en primavera (Sandoval & Sánchez 2011).
En la lista registrada para Baja Talamanca se registran especies de rapaces como el zopilote
cabeza roja (Cathartes aura) (que llama la atención por sus numerosos grupos), el águila pescadora
(Pandion haliaetus), el elanio colinegro (Ictinia mississippiensis), el elanio plomizo (Ictinia
plumbea), el aguilucho norteño (Circus cyaneus), el gavilán aludo (Buteo platypterus), el gavilán de
Swainson (Buteo swainsoni), el gavilán colirrojo (Buteo jamaicensis), el cernícalo americano (Falco
sparverius) y el halcón peregrino (Falco peregrinus). Durante las visitas de campo en el camino de
entrada hacia Veragua y hacia el cerro Chimú, se observaron muchos individuos aislados del
gavilán aludo (B. platypterus) durante el día y al atardecer, utilizando esta área como sitio de
descanso.
Otras aves como golondrinas también se observan en la zona en grandes cantidades, a finales
del mes de agosto (migración de otoño), en unos cuantos minutos se contabilizaron más de 500
individuos de la golondrina tijereta (Hirundo rustica), volando sobre mar y playa del sector Puerto
Vargas en el Parque Nacional Cahuita; durante el mes de mayo (migración de primavera) esta
misma especie se vio acompañada por la golondrina ribereña (Riparia riparia) en su paso por el
mismo sitio. Muchas veces estas golondrinas son acompañadas durante la migración por la
golondrina risquera (Petrochelidon pyrrhonota) (Garrigues & Dean 2007).
Muchas especies de hábitos acuáticos también utilizan el área, algunas son: la garza ceniza
(Ardea herodias), el chorlito dorado menor (Pluvialis dominica), el zarapito trinador (Numenius
phaeopus), el playero arenero (Calidris alba), el vuelvepiedras rojizo (Arenaria interpres), el
correlimos occidental (Calidris mauri), la gaviota reidora (Leucophaeus atricilla), la pagaza real
(Thalasseus maximus).
108
Dentro de las migratorias terrestres que se identifican en Baja Talamanca se encuentran
cucos, chotacabras, mosqueros, vireos, zorzales, reinitas, tangaras y caciques, especies que utilizan
todos los hábitat disponibles desde crecimientos secundarios hasta bosques maduros. Entre las
frecuentes se pueden observar el zorzal de Swainson (Catharus ustulatus), la tangara veranera
(Piranga rubra), el cacique veranero (Icterus galbula), entre otras. Llaman la atención los casos del
zorzal dorsirrojizo (Catharus fuscescens), el pájaro-gato gris (Dumetella carolinensis), la población
migratoria del añapero menor (Chordeiles acutipennis), el añapero zumbón (Chordeiles minor), el
vencejo de paso (Chaetura pelagica), el mosquerito verdoso (Empidonax virescens) y la reinita
coronicastaña (Setophaga palmarum), ya que son migratorias más comunes de observar a lo largo de
la costa Caribe del país (Stiles 1988, Stiles & Skutch 2003, Garrigues & Dean 2007).
Algunas de las especies migratorias registradas en el campo, fueron vistas en los diferentes
lugares haciendo uso de los recursos, por ejemplo se vio a la tangara veranera (Piranga rubra), a la
tangara escarlata (Piranga olivacea) y a la reinita verdilla (Oreothlypis peregrina) alimentándose de
frutos del árbol de capulín (Muntingia calabura); al vireo ojirrojo (Vireo olivaceus) se le vio
ingiriendo frutos de Psychotria berteriana y al cacique (Icterus galbula), néctar de poró (Erythrina
fusca). Así también, especies como el andarríos maculado y el martín pescador norteño, se les
observó en busca de alimento en el río Bananito y a las reinitas acuáticas (Parkesia motacilla y P.
noveboracensis) en el río Victoria. Los tiránidos como los pibís (Contopus spp.) y los mosqueritos
(Empidonax spp), se les vio cazando insectos en los diferentes hábitat.
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES
El Caribe de Costa Rica presenta una complejidad de hábitat que confluye en una
extraordinaria diversidad de especies. Tales ambientes se distribuyen en áreas protegidas por el
Estado así como en territorios privados y son ocupados por una variedad de aves tanto residentes
como migratorias. Las reservas privadas son importantes sitios para las aves; no obstante, es
necesario un mayor acercamiento entre los propietarios y el Sistema Nacional de Áreas de
Conservación con el fin de fomentar las iniciativas de investigación y protección en estos sitios, los
109
cuales representan zonas de amortiguamiento de las áreas protegidas y de conexión entre las
mismas. La creación o el fortalecimiento de zonas que conecten los distintos parches boscosos
(como los corredores biológicos), aunado a un programa de educación ambiental, permitirá un
panorama más positivo para estas poblaciones, así como para el resto de las especies vulnerables a la
fragmentación, por ejemplo el caso de las migrantes altitudinales. Tales estrategias de manejo que se
generen a partir de las distintas investigaciones que se realicen, idealmente, deberían ejecutarse en
conjunto entre áreas protegidas y reservas privadas.
Respecto a las iniciativas de investigación, a pesar del inventario avifaunístico que maneja la
zona, aún hay lagunas de información, el sitio tiene potencial para mucha más investigación, por
ejemplo estudios sobre la ruta de migración altitudinal que realizan algunas aves residentes, así
como avifauna ligada a ecosistemas como cativeras y yolillales, e informes más sencillos como las
ampliaciones de distribución que podrían darse a futuro para ciertas especies. Entre mejor se
conozca la avifauna del área, mejores medidas de manejo se podrán aplicar e incluso realizar una
mejor interpretación ambiental de las áreas de la zona.
LITERATURA CITADA
Alvarado, G. M., M. García & H. Gómez. 1999. Avistamiento de Jabiru mycteria (Aves: Ciconiidae),
en Westfalia, Limón, Costa Rica. Brenesia 52: 65-66.
Blake, J. G., F. G. Stiles & B. A. Loiselle. 1990. Birds of La Selva Biological Station: Habitat Use,
Trophic Composition, and Migrants. In: A.H. Gentry (ed.). Four Neotropical Rainforests.
Yale University Press. Pp. 161-269.
Blake, J. G. & B. A. Loiselle. 2000. Diversity of birds along an elevational gradient in the Cordillera
Central, Costa Rica. The Auk 117 (3): 663-686.
Boucher, D., P. Elias, J. Faires & S. Smith. 2014. Historias de éxito en torno a la deforestación.Union
of Concerned Scientists. 55 pp
110
Boyle, A. 2006. Why do birds migrate? The role of food, habitat, predation and competition. Tesis
de Doctorado. Universidad de Arizona, Tucson, Arizona. 272 pp.
Coll, M., A. C. Fonseca & J. Cortés. 2001. El manglar y otras asociaciones vegetales de la laguna de
Gandoca, Limón, Costa Rica. Rev. Biol. Trop. 49. Supl. 2: 321-329.
Garrigues, R & R. Dean. 2007. The Birds of Costa Rica: A Field Guide. Editorial Zona Tropical.
Ithaca, Nueva York. 387 pp.
Martínez, D. 2007. Campanas en Kèköldi. Zeledonia 11 (1): 47.
MINAE/SINAC-UICN/ORMA. Inventario de los humedales de Costa Rica. Editorial Editorama. San
José, Costa Rica. 380 pp.
Piedra, L. & J. Bravo. 2002. Refugio Nacional de Vida Silvestre Limoncito (RNVSL): Restauración y
Manejo de Bosques Inundables de Palma (Raphia taedigera) y Cativo (Prioria copaifera).
Informe Final. Programa Humedales de Costa Rica: Uso y Conservación. 22 pp.
Pringle, C., I. Chacón, M. Grayum, H. Greene, G. Hartshom, G. Schatz, G. Stiles, C. Gómez & M.
Rodríguez. 1984. Natural History Observations and Ecological Evaluation of the La Selva
Protection Zone, Costa Rica. Brenesia 22: 189-206.
Reglamento a Ley de Conservación de la Vida Silvestre. (2005, 10 de marzo). La Gaceta, 180,
setiembre 20, 2005.
Rosselli, L. 1994. The anual cycle of the White-ruffed manakin Corapipo leucorrhoa, a tropical
frugivorous altitudinal migrant, and its food plants. Bird Conservation International 4 (2-3):
143-160.
Sandoval, L. & C. Sánchez (eds.). 2011. Important bird Areas in Costa Rica. Unión de Ornitólogos
de Costa Rica. San José, Costa Rica. 196 pp.
Stiles, F. G. 1969. Introduction to the Avifauna of Costa Rica. Organization for Tropical Studies. 42
pp.
Stiles, F.G. 1988. Notes on the distribution and status of certain birds in Costa Rica. The Condor 90:
931-933.
Stiles, F.G. 1991. Aves: Introducción. In: D.H. Janzen (ed.). Historia Natural de Costa Rica. Editorial
de la Universidad de Costa Rica, San José, Costa Rica. pp. 515-629.
111
Stiles, F.G. & A. Skutch. 2003. Guía de Aves de Costa Rica. 3era edición. Editorial INBio. Santo
Domingo, Heredia, Costa Rica. 571 pp.
Slud, P. 1964. The Birds of Costa Rica: Distribution and Ecology. Bulletin of the American Museum
of Natural History 128: 1-430.
Villarreal, J., J. Pereira & M. Salazar. 2010. Colonia de piqueros morenos (Sula leucogaster) del
Caribe sur, Costa Rica: una supervivencia amenazada. Zeledonia 14 (1): 14-20.
112
DIVERSIDAD DE MARIPOSAS DIURNAS Y NOCTURNAS EN LA REGIÓN DE BAJA
TALAMANCA, LIMÓN, COSTA RICA
German Vega Araya
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
gvega@museocostarica.go.cr
RESUMEN
Se realizó un muestreo en la zona de Baja Talamanca, Limón, Costa Rica para determinar e
interpretar la fauna de mariposas diurnas y nocturnas de esta región. Por otra parte se hizo una
búsqueda de registros en las bases de datos del Museo Nacional y del INBio para completar el
listado de especies. Se registraron 448 especies de mariposas diurnas distribuidas en 5 familias, 25
subfamilias y 253 géneros. Esta diversidad representa el 28% de las especies de mariposas diurnas
informadas para Costa Rica. La mayor diversidad la presentó la familia Nymphalidae con 224
especies, seguida por Lycaenidae con 111 y Hesperiidae con 101. El 55% de las especies (246) están
asociadas al ecosistema de bosque y un 45% (202) al ecosistema de crecimiento secundario. La
familia con mayor diversidad de especies asociadas al ecosistema de bosque fue Nymphalidae con
135 (67%), seguida por Lycaenidae con 65 y Hesperiidae con 25 especies. Se inventariaron 1 631
especies de mariposas nocturnas pertenecientes a 24 familias, 47 subfamilias y 743 géneros. La
mayor diversidad se presentó en 5 familias: Arctidae (288), Noctuidae (498), Geometridae (229),
Notodontidae (194) y Sphingidae (101). Resultó particularmente interesante la familia Sphingidae,
con una diversidad que representa más del 60% de las especies de esta familia documentadas para
Costa Rica. Las cinco familias de mariposas diurnas encontradas aportaron especies o subespecies
con algún grado de endemismo. La familia Lycaenidae presentó el mayor número de subespecies
endémicas de Costa Rica (10) y endémicas regionales, Costa Rica-Panamá (18); no obstante, la
familia Nymphalidae mostró la mayor diversidad de especies endémicas de Costa Rica (3) y
endémicas regionales (9). A nivel general se determinaron 13 especies y 36 subespecies endémicas
regionales, entre las que se puede mencionar: Mimoides pausanias prasinus (Costa Rica-Panamá),
Godyris zavaleta caesiopicta (Costa Rica-Panamá), Opsiphanes zelotes zelotes (Costa Rica-
Colombia), Meseme hypermegala (Costa Rica-Colombia).
113
INTRODUCIÓN
Las mariposas son uno de los grupos de insectos mejor conocidos desde el punto de vista
taxonómico y biológico, y el tercer orden más numeroso dentro del reino animal. La mayor
diversidad de mariposas se presenta en la región neotropical, con el 42% de las especies de las
superfamilias Papilionoidea y Hesperioidea (Lamas 2000). En Costa Rica, se han documentado un
total de 1 595 especies de mariposas diurnas, distribuidas en 6 familias de las cuales las más diversas
son Lycaenidae con 511 especies y Hesperiidae con 486 especies (Lamas 2004, Chacón 2007). No
obstante, la familia mejor estudiada en su taxonomía y biología es Nymphalidae, además de ser la
mas importante desde del punto de vista turístico y económico. En lo que referente a las mariposas
nocturnas, en Costa Rica se han registrado alrededor de 6 000 especies pertenecientes a 27 familias,
de las cuales las más diversas son Noctuidae con 2 200 especies y Geometridae con 1500. De las
mariposas nocturnas las familias mejor conocidas en su biología son Sphingidae y Saturnidae.
Existe una estrecha relación entre las mariposas y las plantas tanto por los hábitos herbívoros
de los estados larvales, como por los requerimientos nectarívoros de los adultos (Kremen 1992). Esta
adaptación ultraespecífica, se traduce en la gran importancia que ellas tienen en la pirámide
ecológica de los ecosistemas terrestres y en el rol de estos insectos como polinizadores de ciertos
grupos de plantas (Anderson & Anders 2002). Las mariposas, por mantener este vínculo específico
con las plantas y presentar una sensibilidad a los cambios de temperatura, humedad y radiación
provocados por la alteración de su hábitat, constituyen excelentes indicadores de la diversidad
biológica y herramientas de gran valor en los programas de conservación, monitoreo y educación
ambiental (Santos et al. 2012, Sparrow et al. 1994 ). Las alteraciones de los ecosistemas por la acción
antropogénica, implican la necesidad de preservar la diversidad biológica, siendo fundamental el
estudio de la diversidad de especies de una zona definida, y mas aún en función con el uso de los
recursos que les presentan los diferentes ecosistemas (Lazzeri et al. 2010).
En la región Caribe de Costa Rica una de las áreas bióticas poco estudiadas, que a la vez
coincide con perturbaciones extensas, corresponde a la franja altitudinal que va desde el nivel del
114
mar hasta los 600 m. Esta área es muy diversa en especies de mariposas y exhibe subespecies típicas
de Panamá y Colombia, presentando áreas como la zona de Bibri que constituyen auténticos limites
biológicos (De Vries 1987, 1997). En el presente estudio se desarrolló y recopiló información para
determinar e interpretar la fauna de mariposas diurnas y nocturnas de la región de Baja Talamanca,
Costa Rica.
MATERIAL Y MÉTODOS
Área de estudio
El estudio abarcó la región de Baja Talamanca (ver Fig.1, de la sección de introducción de
este informe). Dentro de esta región se estudiaron dos zonas altitudinales: la primera comprende las
tierras situadas a una altitud entre 0 y 100 msnm con tres localidades: Parque Nacional Cahuita (0 -
30 msnm), Refugio Nacional de Vida Silvestre Gandoca-Manzanillo (0-30 msnm) y márgenes del
río Bananito en la propiedad de Selva Bananito Lodge (30-130 msnm). La segunda corresponde a la
localidad de Las Brisas de Veragua, concretamente en la propiedad de Veragua Rainforest Park (200
y 460 msnm).
Metodología
La información que se presenta sobre la diversidad de mariposas en la zona de estudio, se
compiló mediante una revisión de la Colección Entomológica del Museo Nacional de Costa Rica, y
la base de datos del Instituto Nacional de Biodiversidad (INBio 2001). Además se realizaron
recolectas y observaciones de campo en diferentes visitas a las localidades estudiadas. La
información recopilada se integró en una base de datos propiedad del Museo Nacional, donde se
especifica la información taxonómica, biogeográfica y biológica de cada ejemplar, imagen u
observación obtenida.
Se realizaron un total de 13 giras entre noviembre del 2010 y mayo del 2013, distribuidas de
la siguiente forma: 5 giras a Veragua Rain Forest Park (30 noviembre -3 diciembre 2010, 21-25
115
febrero de 2011, 5-8 abril de 2011, 4-7 octubre, 24-28 octubre), 3 giras a Bananito (25-29 abril 2011,
30 mayo-2 junio 2011, 28 noviembre-1 diciembre 2011), 2 giras a Parque Nacional Cahuita (22-26
agosto 2011, 21-25-mayo 2012), 3 giras a Gandoca-Manzanillo (16-20 abril 2012, 17-21 julio 2012,
5-9 noviembre de 2012).
Las recolectas y observaciones de las mariposas se iniciaron a las 9:30 a.m para concluir entre
las 4:00 y 5:00 p.m. Para la recolecta de las especies de mariposas que utilizan las flores como su
fuente de alimentación (néctar y polen) se utilizaron redes de mano, y para las especies que se
alimentan de frutos en descomposición trampas de altura tipo Van Someren – Rydon (Hughes et al.
1998). Se emplearon 9 trampas de altura con cebo de banano en descomposición y fueron colocadas
a diferentes alturas dentro del bosque, procurando abarcar los diferentes estratos (sotobosque,
subdosel, dosel). Con las redes de mano se realizaron recolectas principalmente en bordes de
bosque, matorrales, claros, bordes de ríos, quebradas, vegetación arbustiva en bordes de playa, y
parches de floración en potreros o cultivos abandonados (crecimiento secundario). Adicionalmente
algunas especies se registraron por observación directa en los sitios estudiados.
RESULTADOS Y DISCUSIÓN
Diversidad taxonómica
En total se informan 1 631 especies de mariposas diurnas y nocturnas. En el Anexo 5 se
presenta una lista con anotaciones de las especies por localidad, colección y grado de endemismo.
La lista de mariposas diurnas esta ordenada taxonómicamente según Lamas (2004) y las nocturnas
de acuerdo con Chacón & Montero (2007).
116
Mariposas diurnas
Se registraron 448 especies de mariposas diurnas pertenecientes a 5 familias, 25 subfamilias y
253 géneros. La mayor diversidad la presentaron las familia Nymphalidae con 224 especies, seguida
por Lycaenidae con 111 y Hesperiidae con 101 (Fig. 1). La familia Nymphalidae representa el 47%
de las especies de mariposas diurnas registradas. Dentro de esta familia la subfamilia más diversa fue
Nymphalinae con 80 especies y 40 géneros. Los géneros más importantes fueron Adelpha con 14
especies, seguido por Memphis con 11. En la familia Lycaenidae la subfamilia Riodininae resultó la
más diversa con 71 especies y el género más importante fue Mesosemia con 7 especies. En la familia
Hesperiidae la subfamilia Pyrginae presentó la mayor diversidad con 59 especies y él género con
mayor número de especies resulto ser Urbanus con 12 especies. La diversidad de especies de
mariposas diurnas en la zona de estudio representa aproximadamente un 28% de las especies
registradas para Costa Rica (Lamas 2004, Chacón & Montero 2007).
Figura 1. Diversidad de géneros y especies por familia de mariposas diurnas en la región de Baja
Talamanca, Limón, Costa Rica.
0 50 100 150 200 250
Nymphalidae
Lycaenidae
Hesperiidae
Pieridae
Papilionidae
Número de géneros y especies
Fam
ilias
Géneros
Especies
117
El 55% de las especies (246) están asociadas al ecosistema de bosque y un 45% (202) al
ecosistema de crecimiento secundario. La familia con mayor diversidad de especies asociadas al
ecosistema de bosque fue Nymphalidae con 135 (67%), seguida por Lycaenidae con 65 y
Hesperiidae con 25 (Fig. 2). Entre las especies asociadas al ecosistema de bosque están las siguientes:
Parides childrenae (Papilionidae), Dismorphia amphione (Pieridae), Eumaeus godarti (Lycaenidae),
Eryphanis lycomedon (Nymphalidae). En el ecosistema de crecimiento secundario las familias que
aportaron el mayor número de especies fueron Nymphalidae con 89 y Hesperiidae con 76; sin
embargo, la familia con mayor porcentaje de especies de crecimiento secundario fue Pieridae con el
75% del total recolectado de esta familia. Como especies típicas de crecimiento secundario se
pueden mencionar la siguientes: Pyrgus oileus (Hesperiidae), Heraclides thoas (Papilionidae),
Rekoa palegon (Lycaenidae) y Danaus plexippus (Nymphalidae).
Figura 2. Diversidad de mariposas diurnas por ecosistema encontradas en la región de Baja
Talamanca, Limón, Costa Rica.
0 50 100 150
Nymphalidae
Hesperiidae
Lycaenidae
Papilionidae
Pieridae
Especies
Fam
ilias
Crecimiento Secundario
Bosque
118
Evidentemente la familia mejor representada es Nymphalidae; no obstante, es la tercera en
diversidad de especies en Costa Rica después de Lycaenidae y Hesperiidae (Chacón & Montero
2007). El haber obtenido una mayor diversidad de especies en Nymphalidae, se puede atribuir a que
aproximadamente el 50% de las especies de esta familia se alimentan de frutos en descomposición
por lo que pueden determinarse un mayor número de especies utilizando trampas de altura dentro
del bosque. En el este estudio, con la colocación de estas trampas, se registraron 50 especies en su
mayoría de las subfamilias Charaxinae y Morphinae. La alta diversidad en Nymphalidae se ve
reflejada en los dos géneros de mariposas diurnas más espectaculares del Neotrópico: Morpho y
Caligo. Del género Morpho se halló las cinco especies registradas para Costa Rica dentro del bosque
lluvioso: M. cypris, M. deidamia, M. helenor, M. menelaus y M. theseus; en el género Caligo
también asociado al ecosistema de bosque, las seis especies informadas para este género en Costa
Rica están presentes en el área estudiada: Caligo brasiliensis, C. illioneus, C. oedipus, C. oileus, C.
telamonius, y C. atreus.
Mariposas nocturnas
Se registraron 1 631 especies de mariposas nocturnas pertenecientes a 24 familias, 47 subfamilias y
743 géneros. La mayor diversidad se presentó en 5 familias: Arctidae (288), Noctuidae (498),
Geometridae (229), Notodontidae (194) y Sphingidae (101); en conjunto representan el 87% de las
especies registradas (Fig. 3). Resultó particularmente interesante la familia Sphingidae, con una
diversidad que representa más del 60% de las especies de esta familia informadas para Costa Rica
(Chacón & Montero 2007). Los géneros más diversos fueron: Euglyphis (Lasiocampidae) con 26
especies, Hemicereas (Notodontidae) con 24, Xylophanes (Sphingidae) con 22, Disphragis
(Notodontidae) con 18, Cosmosoma (Arctidae) con 16, y Automeris (Saturnidae) con 14. Es
importante mencionar que se obtuvo el 77% de las especies del género Automeris registradas para
Costa Rica.
119
En los ecosistemas boscosos las mariposas nocturnas son más numerosas e importantes que
las diurnas como polinizadoras; así, se distingue la familia Sphingidae por su nivel de
especialización en la función polinizadora y por la cantidad de especies vegetales de las cuales es
vector; Posoqueria latifolia (Rubiaceae), conocida como fruta de mono, es polinizada por este grupo
de mariposas, así como otras especies de esta familia con flores largas y tubulares. Las guabas (Inga
ruiziana, I. marginata, Fabaceae), el gavilán (Pentaclethra macroloba, Fabaceae) y el guácimo
colorado (Luehea seemannii, Malvaceae), entre otras (Haber & Frankie 1980, Finegan 1993).
Figura 3. Diversidad de familias de mariposas nocturnas en la región de Baja Talamanca, Limón,
Costa Rica.
0 100 200 300 400 500 600
Noctuidae
Arctidae
Geometridae
Notodontidae
Crambidae
Sphingidae
Número de géneros y especies
Fam
ilias
Géneros
Especies
120
Endemismo
Las cinco familias de mariposas diurnas encontradas aportaron especies o subespecies con
algún grado de endemismo. La familia Lycaenidae presentó el mayor número de subespecies
endémicas de Costa Rica (10) y endémicas regionales, Costa Rica-Panamá (18); no obstante, la
familia Nymphalidae mostró la mayor diversidad de especies endémicas de Costa Rica (3) y
endémicas regionales (9).
A nivel general se determinaron 13 especies y 36 subespecies endémicas regionales, entre las
que se puede mencionar: Mimoides pausanias prasinus (Costa Rica-Panamá), Godyris zavaleta
caesiopicta (Costa Rica-Panamá), Opsiphanes zelotes zelotes (Costa Rica-Colombia), Meseme
hypermegala (Costa Rica-Colombia). Estos taxones endémicos regionales son compartidos con
Panamá y en algunos casos con Suramérica. Según DeVries (1987, 1997) esta particularidad se
atribuye a que en esta región, alrededor de Bibrí, parece existir un genuino limite biológico
respecto a la fauna de mariposas de Panamá y Suramérica. Además en esta región están presentes la
especie y subespecie endémicas de Costa Rica, Magneuptychia agnata y Napeogenes peridia
hemisticta. Todas las especies y subespecies con algún grado de endemismo están asociadas a
ecosistemas de bosque poco alterado.
Especies notables
Mimoides pausanias prasinus (Papilionidae). Esta especie es endémica regional (Costa Rica –
Panamá) y está restringida a la vertiente Caribe entre los 100 y 500 msnm. En Costa Rica es rara en
colecciones y siempre está asociada a ecosistemas de bosque (DeVries 1987). Recientemente fue
descrito su ciclo biológico en Annona amazonica (Murillo 2013).
Asphita leander (Hesperiidae). Se distribuye entre México y Colombia, sin embargo es la primera
vez que se recolecta en Costa Rica, lo cual representa un nuevo género y una nueva especie para elo
121
país. Este ejemplar fue recolectado mientras se alimentaba del néctar de flores de asteráceas que
crecen en el borde del bosque.
Pyrrhopygopsis agaricon (Hesperiidae). Este género hasta el momento aparecía con una
distribución entre Colombia y Brasil. La aparición en esta zona del país significa una ampliación de
ámbito de distribución y un nuevo género y una nueva especie de mariposa para Costa Rica. Este
ejemplar se recolectó en flores de acantáceas y asteráceas en los márgenes del río Victoria.
Nymphidium manthus (Riodinidae). Esta especie se distribuye de Costa Rica a Venezuela y Brasil;
sin embargo, el único registro que se tenía de esta especie para Costa Rica obedece a un único
ejemplar del Museo Británico de Historia Natural sin datos precisos de localidad (DeVries 1997).
Catoblepia orgetorix championi (Nymphalidae). Esta especie es endémica regional (Nicaragua
Panamá) y está restringida a la vertiente atlántica.
Vettius chagres (Hesperiidae). Este es el único ejemplar en colecciones de esta especie para Costa
Rica.
Mariposas de las planicies zona de 0-100 msnm
Mariposas diurnas
Se registraron 303 especies de mariposas diurnas pertenecientes a cinco familias, 18
subfamilias y 168 géneros. La mayor diversidad la presentaron las familia Nymphalidae con 146
especies, seguida por Hesperiidae con 65 y Lycaenidae con 60. Nymphalidae representa el 48% de
las especies de mariposas registradas. Dentro de esta familia la subfamilia más diversa fue Biblidinae
con 26 especies y 14 géneros. Los géneros más importantes fueron Heliconius con nueve especies,
seguido por Adelpha con siete. En la familia Hesperiidae la subfamilia Pyrginae resultó la más
122
diversa con 45 especies y el género más importante fue Urbanus con siete especies. En la familia
Lycaenidae el 70% de las especies (35) pertenecen a la subfamilia Riodininae y la mayoría de
géneros presentan menos de tres especies.
El 49% de las especies (148) están asociadas al ecosistema de bosque y un 51% (155) a
ecosistemas de crecimiento secundario como: vegetación arbustiva en bordes de playa, matorrales
en áreas de cultivo abandonadas, potreros arbolados y bordes de quebradas y ríos. La familia con
mayor diversidad de especies asociadas al ecosistema de bosque fue Nymphalidae con 135 (67%),
seguida por Lycaenidae con 46 y Hesperiidae con 25. Entre las especies asociadas al ecosistema de
bosque están las siguientes: Parides sesostris (Papilionidae), Dismorphia amphione (Pieridae),
Eumaeus godarti (Lycaenidae) y Eryphanis lycomedon (Nymphalidae). En ambientes de
crecimiento secundario las familias que aportaron el mayor número de especies fueron
Nymphalidae con 89 y Hesperiidae con 76; sin embargo, la familia con mayor porcentaje de
especies fue Pieridae con el 75% del total recolectado de esta familia (Fig. 5). DeVries (1994)
sostiene que el aumento en la diversidad de especies de la familia Pieridae y principalmente de la
subfamilia Colidianidae, es un reflejo de la perturbación humana, que crea hábitats para las plantas
hospederas como las leguminosas herbáceas, las crucíferas y otras familias como asteráceas y
verbenáceas cuyas flores son fuentes de néctar para los adultos de esta familia. Como especies
típicas de este ecosistema se pueden mencionar a Pyrgus oileus (Hesperiidae), Heraclides thoas
(Papilionidae), Rekoa palegon (Lycaenidae) y Phoebis philea (Pieridae), todas características de
áreas de crecimiento secundario.
La diversidad de especies de mariposas diurnas registrada en esta zona representa
aproximadamente un 26% de las especies reportada para Costa Rica (Lamas 2004, Chacón &
Montero 2007). Este porcentaje es significativo considerando que la zona muestreada es
prácticamente la vegetación que crece en borde de playa, y que a pesar de estar alterada, conserva
recursos como plantas hospederas, productoras de néctar y frutos dulces necesarios para mantener
las poblaciones de las diferentes especies de mariposas que allí viven.
123
Es importante destacar que los bosques conocidos como cativales son ecosistemas de bosque
poco alterado que presenta diversos hábitats para mariposas. En los claros donde entra la luz de
forma directa alrededor del medio día, se observaron hierbas creciendo sobre el sendero cuyas
flores pequeñas y de color blanco fueron visitadas por especies propias de este ecosistema como
Entheus matho, Mictris crispus, Celanenorrhinus monartus, Nymphidium haematostictu y Aeria
eurimedia agna; estas dos últimas endémicas entre Costa Rica y Panamá. En el suelo del sotobosque
donde son típicos los satíridos se encontraron las especies Pierella helvina y P. luna volando encima
del mantillo o posadas sobre hongos en descomposición, además de una hembra de P. helvina
ovopositando en las base de las hojas de una platanilla. En la mayor parte del catival donde entra la
luz de forma difusa se observaron volando diferentes helicónidos como Heliconius hecale formosus,
Philaethria diatonica, y H. cydno galanthus posada sobre flores de Psychotria berteriana. Sobre la
vegetación arbustiva en el borde de las quebradas que delimitan o atraviesan el catival se
encontraron volando hembras y machos de Parides childrenae, Battus belus, Biblis hyperia y dos
machos de Eurybia patrona persona visitando las flores de platanillas. En los bordes de este bosque
y en áreas de matorrales se encontraron especies propias de crecimiento secundario como
Heliconius erato, Chlosyne janais, Urbanus viteroboana, Theope publius, Panthiades bathildis,
Xenophaens tryxus visitando flores de Stachytarpheta sp. y de otros arbustos o hierbas.
Mariposas nocturnas
Se registraron 1 204 especies de mariposas nocturnas pertenecientes a 21 familias, 11
subfamilias y 675 géneros. La mayor diversidad de especies se presentó en cinco familias: Noctuidae
(430), Arctidae (252), Geometridae (198), Notodontidae (186) y Sphingidae (86). Es importante
mencionar que esta zona está aportando al inventario total de Baja Talamanca el 59% de las
especies registradas para Costa Rica de la familia Sphingidae. Los géneros más diversos fueron:
Xylophanes (Sphingidae) con 18 especies, Pero (Geometridae) con 16, Automeris (Saturniidae) con
12 y Nemoria (Geometridae) con 12.
124
Mariposas de Veragua
Mariposas diurnas
Se registraron 272 especies de mariposas diurnas pertenecientes a cinco familias, 17
subfamilias y 92 géneros. La mayor diversidad la presentaron las familias Nymphalidae con 140
especies, seguida por Lycaenidae con 58 y Hesperiidae con 57. Nymphalidae representa el 51% de
las especies de mariposas diurnas registradas. Dentro de esta familia la subfamilia más diversa fue
Charaxinae con 23 especies y ocho géneros. Los géneros más importantes fueron Memphis con 10
especies, seguido por Adelpha con ocho. En la familia Lycaenidae la subfamilia Riodininae resultó
la más diversa con 30 especies y el género Mesosemia aportó el mayor número de especies (5). En la
familia Hesperiidae la subfamilia Pyrginae presentó la mayor diversidad con 39 especies y él género
Urbanus presentó la mejor representación con seis especies.
El 61% de las especies (168) están asociadas al ecosistema de bosque y un 38% al ecosistema
de crecimiento secundario. La familia con mayor diversidad de especies asociadas al ecosistema de
bosque fue Nymphalidae con 100 especies (59%), seguida por Lycaenidae con 32 y Hesperiidae con
30. Es importante resaltar la alta diversidad de charaxinos encontrada en esta localidad, la cual
representa el 45% de las especies de esta subfamilia registradas para Costa Rica (Lamas 2004, De
Vries 1987). Entre las especies de esta subfamilia se pueden mencionar: Memphis anna elina, Agrias
aedon, A. amydon y Zaretis isidora, muy raras en colecciones. En los ambientes de crecimiento
secundario las familias que aportaron el mayor número de especies fueron Nymphalidae con 40
especies y Hesperiidae con siete. La familia Pieridae exhibió el mayor porcentaje de especies de
crecimiento secundario con el 90% del total recolectado de esta familia. Como especies típicas de
este ecosistema se pueden mencionar Phoebis philea (Pieridae), Dryas iulia (Nymphalidae),
Urbanus simplicius y Arawacus togarna (Lycaenidae).
125
Mariposas nocturnas
Se registraron 640 especies de mariposas nocturnas pertenecientes a 18 familias, 38
subfamilias y 284 géneros. La mayor diversidad de especies de mariposas nocturnas se presentó en
cinco familias: Noctuidae (193), Arctidae (141), Geometridae (102), Notodontidae (89) y Sphingidae
(41); en conjunto representan el 82% de las especies registradas. Los géneros más diversos fueron:
Xylophanes (Sphingidae) con 15 especies, Euglyphis (Lasiocampidae) con 12 especies, y Gonodonta
(Noctuidae) con 11. Xylophanes obtuvo el 51% de las 31 especies registradas para Costa Rica en este
género (Janzen 2005).
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES
La fauna de mariposas presente en la región de Baja Talamanca comparte una considerable
cantidad de especies y subespecies con Panamá y Suramérica. Se presenta un importante
endemismo regional y local en las cinco familias de mariposas diurnas presentes en Costa Rica.
Precisamente esta condición evidenciada en relativamente pocas visitas a las localidades de estudio
y en condiciones climáticas extremas, pone de manifiesto el gran potencial biológico que posee esta
región.
La conservación de las poblaciones de mariposas registradas en este estudio, principalmente
de las especies dependientes de ecosistemas de bosque, depende de la continuidad de las áreas
boscosas. Esto por cuanto estas áreas son utilizadas por los machos durante la búsqueda de las
hembras, y por las hembras en la búsqueda de las plantas hospederas. Además las áreas de bosque
garantizan la disponibilidad de frutos en descomposición y néctar como fuente de alimento para los
adultos. Esta condición también es fundamental para otros organismos como aves y mamíferos. Por
tanto, se pone de manifiesto la importancia de recomendar a los sectores administrativos de áreas
silvestres tanto privadas como estatales, la reforestación con especies nativas relacionadas con estos
grupos zoológicos.
126
Los altos valores de diversidad en las familias Lycaenidae y Riodinidae puede atribuirse que
en Baja Talamanca se mantienen ambientes con niveles intermedios de perturbación, lo que genera
una heterogeneidad ambiental. Estas condiciones permiten el establecimiento de un gran número
de especies al encontrar diferentes sitios o hábitat para percha, alimentación y reproducción,
principalmente de especies que se alimentan de néctar y polen, como son la totalidad de estas dos
familias.
La zona de Baja Talamanca es una región con alto potencial turístico, de modo que es posible
integrar a través de la educación y capacitación de los pobladores, el conocimiento sobre mariposas
comunes y raras. Las granjas de mariposas han demostrado que estos insectos pueden convivir en
armonía con las poblaciones humanas, si se dan las condiciones adecuadas, como puede ser la
promoción de una producción sostenible, la protección de los bosques existentes y un
enriquecimiento de la vegetación que permita el aumento y mantenimiento de la diversidad. A
partir información base desarrollada con este estudio, se puede comenzar a realizar investigación
sobre las comunidades de mariposas diurnas y nocturnas en las distintas zonas de bosque, y
seleccionar especies con potencial a nivel de jardines de mariposas, para generar información sobre
su biología, ecología y comportamiento. Con esta información se capacita a productores que
mantienen grupos de especies tradicionales que no les permiten competir en el mercado, y que les
impide obtener una mayor aceptación del producto ante las empresas exportadoras de crisálidas.
Es necesario concientizar a los productores de mariposas de exportación sobre las ventajas de
la diversificación de especies. En esta región se encontraron las cinco especies del género Morpho ,
asociadas a ecosistemas de bosques húmedos y muy húmedos en Costa Rica. Las cinco especies son
de gran valor estético y comercial, no obstante, en Costa Rica solo se cultiva una de ellas, la especie
Morpho helenor, dejando de lado las restantes que son de mayor atractivo turístico y valor
comercial. Aunado a lo anterior lo más interesante, es que en los bosques de las diferentes
127
localidades estudiadas se encontraron las especies de plantas hospederas de cada una de estas
especies.
LITERATURA CITADA
Anderson, S. & L. A. Anders. 2002. Floral scents in butterfly-pollinated plants: possible
convergence in chemical composition. Botanical Journal of the Liennean Society. 140: 129-
153.
Chacón, I. & J. Montero. 2007. Mariposas de Costa Rica. Instituto Nacional de Biodiversidad
(INBio). Heredia, Costa Rica. 366 pp.
D´Abrera, B. 1994. Butterflies of the Neotropical Region. Part VII. Lycaenidae. Hill House.
Victoria, Australia. 1270 pp.
DeVries, P.J. 1987. The Butterflies of Costa Rica and their Natural History: Papilionidae, Pieridae,
Nymphalidae. Vol 1. New Jersey, Princeton University Press. 327 pp.
DeVries, P.J. 1997. The Butterflies of Costa Rica and their Natural History: Riodinidae. Vol. 2. New
Jersey, Princeton University Press. 288 pp.
Finegan, B. 1993. Curso Intensivo Internacional de Silvicultura y Manejo de Bosques Naturales
Tropicales. Tema: bases ecológicas para la silvicultura. Turrialba, Costa Rica, Catie. 225 pp.
Haber, W.A. & G.W. Frankie. 1989. A Tropical Haw moth – Community: Costa Rican Dry Forest.
Sphingidae. Biotropica. 21: 155 – 172.
Hughes, J. B., C. D. Gretchen & P.R. Ehrlich. 1998. Use of fruit bait traps for monitoring of
butterflies (Lepidoptera: Nymphalidae). Revista de Biología Tropical 46: 220 – 225.
Instituto Nacional de Biodiversidad. 2001. ATTA [en línea]. <http: atta.inbio.ac.cr > [Febrero 2014].
Janzen, D.H. & W. Hallwachs. 2005. Caterpillars, pupae, butterflies & moths of the ACG [en línea].
<http//Janzen.sas.upenn.edu/caterpillars/database.lasso>[Enero 2013].
Kremen, C. 1992.Assessing the indicator properties of species assemblages for natural areas
monitoring. Ecological Applications, 2:203-217.
128
Lamas, G. 2000. Estado actual del conocimiento de la sistemática de los lepidópteros, con especial
referencia a la Región Neotropical. In: M.F. Piera, J.J. Morrone & A. Meliá (eds.). Hacia un
Proyecto CYTED para el Inventario y Estimación de la Diversidad Entomológica en
Iberoamérica: PriBES 2000 (Monografía Tercer Milenio). Sociedad Entomológica Aragonesa,
Zaragoza, España. Pp. 253-260.
Lamas, G. 2004. Checklist: Part 4A. Hesperioidea-Papilionionoidea. In: J.B. Heppner (ed). Atlas of
Neotropical Lepidoptera. Vol. 5. Gainsville, Fl., Scientific Publishers, 439 pp.
Lazzeri, M.G. & M.E. Bar. 2010. Diversidad del orden Lepidoptera (Hesperioidea y Papilionoidea)
de la Ciudad Corrientes, Argentina. Revista de Biología Tropical 59: 299-308.
Murillo, L.R. 2013. Early Stages and Natural History of Mimoides Pausanias prasinus and M.
euryleon clusocolis (Lepidoptera, Papilionidae) from Costa Rica. Annual Review & Resarch
in Biology, 3 (1): 22 – 30.
Narváez, Z. & P. Soriano. 1996. Composición y Estructura de la Comunidad de Sphingidae (Insecta:
Lepidoptera) de una Selva Nublada Andina. ECOTROPICOS. 9 (1):9-20.
Santos, A., R.A. Muñoz, M. A. Osorios & M. Osorios M. 2012. Mariposas Papilionoidea y
Hesperioidea (Insecta: Lepidoptera) de la Isla Majé, Comarca Guna Madungandí, Panamá.
Tecnociencia 14: 39- 46.
Sparrow, H.R., T.D. Sisk, P.R. Ehrlich & D.D. Myrphy. 1994. Techniques and guidelines for
monitoring Neotropical Butterflies. Conservat. Biol. 8: 800-809.
ANEXOS
129
Anexo 1. Listado de Plantas Vasculares de la región de Baja Talamanca y los cerros Chimú y
Muchilla, Limón, Costa Rica
Armando Estrada
Herbario Nacional (CR)
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
(23 de julio de 2014)
Abreviaciones y códigos de iniciales empleados Códigos de Procedencia Int. No nativa del país, introducida y cultivada en la zona Natu. No nativa del país, pero creciendo naturalmente (naturalizada) Nat. Nativa del país End. Endémica de CR Excl. En en país restringida (exclusiva) al Caribe Sur (Nativa o Endémica) * Se refiere a especies que no se registraron para la región de Baja Talamanca, solo se registraron en las
estribaciones de Fila Matama. Códigos de Forma de Crecimiento Herb. Herbácea terrestre Herb. ep. Herbácea epífita Arbu. Arbustiva Arbu. ep. Arbustiva epífita Arb. Arborescente Bej. Bejucos y enredaderas Códigos de Herbarios CR: Herbario Nacional de Costa Rica (CR) INB: Herbario del Instituto Nacional de Biodiversidad JBL s/n (Obs.): tomado de Página Epidendra. Parque Nacional Cahuita [online].
<http://www.epidendra.org/parquesnacionales/cahuita/index.htm>. [julio 2014] Obs. Especies observadas (sin ejemplar de herbario)
130
Nombre y abreviaciones de recolectores botánicos mencionados en la lista AC Cascante, Alfredo JL León, Jorge AE Estrada Chavarría, Armando JLG Gentry, Johnnie L. AF Fernández, Álvaro JRG Grant, Jason R. AHG Gentry, Alwyn H. JS Sánchez González, Joaquín AJ Jiménez, Allan JU Utley, John F. AJI Jiménez, Alfonso JWK Kress, W. John AKM Monro, A. K. K Khan AL Lot, Antonio KB Barringer, Kerry A. AM Moreno, Alberth KSW Walter, K. S. AMC Chacón, Abelardo M. LA Acosta, Luis AMO Mora, Angela LDG Gómez Pignataro, Luis Diego AQ Quesada, Alonso LDV Vargas, Luis Diego AR Rojas, Alexander Francisco LG González, Luis ARB Ruiz - Boyer, Armando LP Poveda Álvarez, Luis Jorge ARG Rodríguez González, Alexánder LRH Holdridge, Leslie R. AS Soto, Armando MBA Barrelier, Marlon ASO Solís, Angel MBG Gargiullo, Margaret B. AT Tonduz, Adolphe MCR Roviralta, María del Carmen BH Hammel, Barry E. MG Grayum, Michael Howard CAT Todzia, Carol A. MJB Bumby, M. J. CKH Horich, Clarence Kl. MMC Chavarría, María Marta CS Schnell, Charles MQ Quirós, Manuel CSA Sánchez, César NG Garwood, Nancy DMA Martínez, Daniel NZ Zamora V., Nelson DMP Porter, Duncan M. OV Valverde, Oscar DS Solano, Daniel PJM Maas, Paul J. M. DSn Santamaría, Daniel PKG Godfrey, R. K. EA Alfaro, Evelio PS Sánchez Vindas, Pablo E. EL Lépiz, Eduardo PW Wilkin, Paul EMC Mora Castro, Edgar PZ Zika, Peter F. ER Rojas, Elías QJ Jiménez, Quírico EWL Lathrop, Earl W. RA Aguilar, Reinaldo FA Almeda, Frank RB Baker, Richard A. FL Ling, Francisco RC Callejas, Ricardo FQ Quesada, Freddy RCH Chacón, Rafael GC Carballo, Gerardo RH Hernández, Ricardo GCR Crow, Garrett RK Kriebel, Ricardo GD Davidse, Gerrit RLW Wilbur, Robert L. GES Schatz, George E. RM Moran, Robbin C. GG Gallardo, Gerardina RMA Alfaro, Rita M. GH Herrera, Gerardo RO Ocampo, Rafael A. GR Rivera, Gerardo RP Pohl, Richard W. GSH Hartshorn, Gary S. RS Soto, Ricardo HK Kennedy, Helen RWL Lent, Roy W. HP Pittier, Henry SG Ginzbarg, Steven JAE Echeverría, José Antonio SL Lobo, Silvia JB Bittner, Jens TBC Croat, Thomas B. JBE Berrocal, José TDP Pennington, Terence D. JBL Jardin Botanico Lankester TFD Daniel, T. F. JEJ Jiménez Vargas, José Esteban UC Chavarría, Ulises JFM Morales, Juan Francisco WA Alverson, William S. JG González Ramírez, Jose Angel WB Burger, William Carl JGL Gomez-Laurito, Jorge WH Hammitt, William E. JJC Córdoba, José J.
131
Pteridophyta
LYCOPHYTA
Lycopodiaceae
Huperzia dichotoma (Jacq.) Trevis. GH 2375 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Huperzia linifolia (L.) Trevis. HP 9206 (CR) Nat. Herb. ep.
Lycopodiella cernua (L.) Pic. Serm. HP 12406 (CR) Nat. Herb.
Phlegmariurus dichaeoides (Maxon) B. Øllg. MG 9644 (CR-INB) Nat. Herb.
Phlegmariurus polycarpos (Kunze) B. Øllg. MG 9652 (CR-INB) Nat. Herb.
Selaginellaceae
Selaginella anceps (C. Presl) C. Presl AT 9491 (CR) Nat. Herb.
Selaginella arthritica Alston RM 3097 (CR) Nat. Herb.
Selaginella atirrensis Hieron. EMC 178 (CR-INB) Nat. Herb.
Selaginella bombycina Spring LDG 23431 (CR) Nat. Herb.
Selaginella erythropus (Mart.) Spring AR 4537 (CR-INB) Nat. Herb.
Selaginella eurynota A. Braun RO 1735 (CR) Nat. Herb.
Selaginella oaxacana Spring LA 1932 (CR-INB) Nat. Herb.
Selaginella plana (Desv. ex Poir.) Hieron. MQ 461 (CR) Intr. Herb. Selaginella porelloides (Lam.) Spring GG 359 (CR-INB) Nat. Herb.
Selaginella sertata Spring GG 343 (INB) Nat. Herb.
Selaginella umbrosa Lem. ex Hieron. GG 355 (CR-INB) Nat. Herb.
PTEROPHYTA
Aspleniaceae
Asplenium auriculatum Sw. GG 373 (INB) Nat. Herb. ep.
Asplenium auritum Sw. JG 1617 (INB) Nat. Herb. ep.
Asplenium cirrhatum Rich. ex Willd. RO 1983 (CR) Nat. Herb. ep.
Asplenium formosum Willd. AT 9456 (CR) Nat. Herb.
Asplenium holophlebium Baker * RR 2713 (CR) Nat. Herb. ep.
Asplenium laetum Sw. GH 7715 (CR) Nat. Herb.
Asplenium macilentum Kunze ex Klotzsch GG 327 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Asplenium pteropus Kaulf. JG 1877 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Asplenium rigidum Sw. AT 9475 (CR) Nat. Herb. ep.
Asplenium riparium Liebm. AT 9473 (CR) Nat. Herb.
Asplenium serra Langsd. et Fisch. AT 9459 (CR) Nat. Herb. ep.
Asplenium serratum L. AT 9450 (CR) Nat. Herb. ep.
Hemidictyum marginatum (L.) C. Presl ARG 3530 (CR-INB) Nat. Herb.
Blechnaceae
Blechnum occidentale L. AT 9482 (CR) Nat. Herb. Blechnum schiedeanum (Schltdl. ex C. Presl) Hieron. * GH 2716 (CR) Nat. Herb. Blechnum serrulatum Rich. GH 7704 (CR) Nat. Herb. Salpichlaena volubilis (Kaulf.) J. Sm. AT 9468 (CR) Nat. Bej.
132
Cyatheaceae
Alsophila cuspidata (Kunze) D. S. Conant AE 4878 (CR) Nat. arb.
Cyathea bicrenata Liebm. AE 4796 (CR) Nat. arb.
Cyathea chiricana var. contigua (Underw. ex Maxon) Lehnert FQ 14 (INB) Nat. arb.
Cyathea microdonta (Desv.) Domin ARG 1903 (INB) Nat. arb.
Cyathea multiflora Sm. LDG 407(CR) Nat. arb.
Cyathea poeppigii (Hook.) Domin AT 9202 (CR) Nat. arb.
Cyathea povedae A. Rojas * RR 2726 (CR) Nat. Arb.
Cyathea squarrosa (Rosenst.) Domin GG 71 (INB) End. arb.
Cyathea ursina (Maxon) Lellinger AE 5694 (CR) Nat. Herb.
Davalliaceae
Nephrolepis biserrata (Sw.) Schott AE 5078 (CR) Nat. Herb. ep.
Nephrolepis brownii (Desv.) Hovenkamp & Miyam. SL 3071 (CR) Nat. Herb.
Nephrolepis multiflora (Roxb.) Jarrett ex C. V. Morton GC 276 (INB) Nat. Herb. ep.
Nephrolepis pendula (Raddi) J. Sm. GG 348 (INB) Nat. Herb. ep.
Nephrolepis rivularis (Vahl) Mett. ex Krug AT 9455 (CR) Nat. Herb. ep.
Dennstaedtiaceae
Dennstaedtia bipinnata (Cav.) Maxon ARG 1910 (CR-INB) Nat. Herb.
Dennstaedtia cicutaria (Sw.) T. Moore AT 8644 (CR) Nat. Herb.
Dennstaedtia dissecta (Sw.) T. Moore AT 9452 (CR) Nat. Herb.
Dennstaedtia globulifera (Poir.) Hieron. * GH 2598 (INB) Nat. Herb.
Dennstaedtia wercklei (H. Christ) R. M. Tryon * GH 2641 (CR-INB) Nat. Herb.
Hypolepis hostilis (Kunze) C. Presl ARG 648 (INB) Nat. Herb.
Saccoloma inaequale (Kunze) Mett. RO 1670 (CR) Nat. Herb.
Dryopteridaceae
Bolbitis lindigii (Mett.) Ching GH 2345 (CR-INB) Nat. Herb.
Bolbitis nicotianifolia (Sw.) Alston GH 7708 (CR) Nat. Herb.
Bolbitis oligarchica (Baker) Hennipman * RR 2754 (CR) Nat. Herb.
Bolbitis portoricensis (Spreng.) Hennipman AT 9477 (CR) Nat. Herb.
Didymochlaena truncatula (Sw.) J. Sm. GC 470 (INB) Nat. Herb.
Elaphoglossum backhouseanum T. Moore AT 9449 (CR) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum herminieri (Bory ex Fée) T. Moore GH 3011 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum lalitae L. D. Goméz JBE 43 (CR) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum latum (Mickel) Atehortua ex Mickel GG 349 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum nigrescens (Hook.) T. Moore ex Diels AR 4545 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum nigrosquama A. Rojas * GH 2621 (CR) End. Herb. ep.
Elaphoglossum oblanceolatum C. Chr. * GH 2633 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum palmense H. Christ * AE 5506 (CR) Nat. Herb. ep.
Elaphoglossum variabile A. Rojas GH 3014 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
133
Lastreopsis exculta (Mett.) Tindale ARG 3510 (CR-INB) Nat. Herb.
Megalastrum lunense (Christ) A. R. Sm. & R. C. Moran RM 3117 (CR) Nat. Herb.
Megalastrum squamosum A. Rojas ARG 688 (CR-INB) Nat. Excl. Herb.
Megalastrum subincisum (Willd.) A. R. Sm. et R. C. Moran AT 9478 (CR) Nat. Herb.
Olfersia cervina (L.) Kunze RO 1996 (CR) Nat. Herb.
Polybotrya caudata Kunze AR 847 (CR) Nat. Herb. ep.
Polybotrya osmundacea Humb. et Bonpl. ex Willd. GG 357 (INB) Nat. Herb. ep.
Polybotrya polybotryoides (Baker) H. Christ GG 345 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Stigmatopteris lechleri (Mett.) C. Chr. AT 9480 (CR) Nat. Herb.
Stigmatopteris sordida (Maxon) C. Chr. RM 3315 (CR) Nat. Herb.
Gleicheniaceae
Dicranopteris pectinata (Willd.) Underw. GG 360 (CR-INB) Nat. Bej.
Hymenophyllaceae
Hymenophyllum horizontale C. V. Morton * DSn 6464 (INB) Nat. Herb. ep.
Trichomanes crispum L. BH 24856 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Trichomanes diversifrons (Bory) Mett. ex Sadeb. RM 3100 (CR) Nat. Herb.
Trichomanes elegans Rich. LDG 23423 (CR) Nat. Herb.
Trichomanes galeottii E. Fourn. GH 7684 (CR) Nat. Herb. ep.
Trichomanes hymenophylloides Bosch LDG 23500 (CR) Nat. Herb. ep.
Trichomanes membranaceum L. JBE 46 (CR) Nat. Herb. ep.
Trichomanes punctatum Poir. ARG 650 (INB) Nat. Herb. ep.
Trichomanes rigidum Sw. * GH 2508 (CR) Nat. Herb.
Vandenboschia collariata (Bosch) Ebihara & K. Iwats. EMC 156 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Lindsaeaceae
Lindsaea divaricata Klotzsch GH 7597 (CR) Nat. Herb.
Lindsaea lancea (L.) Bedd. GH 7686 (CR) Nat. Herb.
Lindsaea stricta (Sw.) Dryand. GH 7688 (CR) Nat. Herb.
Lonchitis hirsuta L. GH 7717 (CR) Nat. Herb.
Lomariopsidaceae
Cyclopeltis semicordata (Sw.) J. Sm. AT 8522 (CR) Nat. Herb.
Lomariopsis fendleri D. C. Eaton JB 2236 (CR) Nat. Herb.
Lomariopsis japurensis (Mart.) J. Sm. GH 7580 (CR) Nat. Herb.
Lomariopsis vestita E. Fourn. HP 9203 (CR) Nat. Herb.
Lygodiaceae
Lygodium heterodoxum Kunze JB 2234 (CR) Nat. Bej.
Lygodium venustum Sw. MQ 481 (CR) Nat. Bej.
134
Marattiaceae
Angiopteris evecta (G. Forst.) Hoffm. AE 5481 (CR) Intr. Herb.
Danaea carillensis H. Christ * GH 2514 (CR) End. Herb.
Danaea moritziana C. Presl RCH 943 (CR) Nat. Herb.
Danaea nodosa (L.) Sm. MG 8008 (CR-INB) Nat. Herb.
Danaea wendlandii Rchb. f. ARG 653 (INB) Nat. Herb.
Marattia interposita H. Christ * GH 2586 (CR-INB) Nat. Herb.
Metaxyaceae
Metaxya rostrata (Kunth) C. Presl BH 17511 (CR-INB) Nat. Herb.
Ophioglossaceae
Ophioglossum reticulatum L. MG 8028 (CR-INB) Nat. Herb.
Osmundaceae
Osmundastrum cinnamomeum (L.) C. Presl BH 24858 (CR-INB) Nat. Herb.
Polypodiaceae
Campyloneurum aphanophlebium (Kunze) T. Moore JBE 45 (CR) Nat. Herb. ep.
Campyloneurum costatum (Kunze) C. Presl GG 331 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Campyloneurum latum T. Moore AT 9441 (CR) Nat. Herb. ep.
Cochlidium serrulatum (Sw.) L. E. Bishop GH 7700 (CR) Nat. Herb. ep.
Dicranoglossum panamense (C. Chr.) L. D. Goméz RO 1556 (CR) Nat. Herb. ep.
Enterosora trifurcata (L.) L. E. Bishop LDG 23438 (CR) Nat. Herb. ep.
Microgramma lycopodioides (L.) Copel. RM 3106 (CR) Nat. Herb.
Microgramma nitida (J. Sm.) A. R. Sm. LDG 7100 (CR) Nat. Herb. ep.
Microgramma percussa (Cav.) de la Sota MG 8040 (CR-INB) Nat. Herb.
Microgramma reptans (Cav.) A. R. Sm. MQ 462 (CR) Nat. Herb. ep.
Niphidium crassifolium (L.) Lellinger RS 849 (CR) Nat. Herb. ep.
Niphidium oblanceolatum A. Rojas HP 12702 (CR) Nat. Herb. ep.
Pecluma pectinata (L.) M. G. Price JG 1718 (INB) Nat. Herb. ep.
Phlebodium pseudoaureum (Cav.) Lellinger AT 9460 (CR) Nat. Herb. ep.
Polypodium dissimile L. RB 38 (CR) Nat. Herb. ep.
Polypodium dulce Poir. * RR 2755 (CR) Nat. Herb.
Polypodium fraternum Schltdl. et Cham. LDG 897 (CR) Nat. Herb. ep.
Polypodium fraxinifolium Jacq. * RR 2718 (CR) Nat. Herb. ep.
Polypodium furfuraceum Schltdl. et Cham. AT 9474 (CR) Nat. Herb. ep.
Polypodium plectolepidioides Rosenst. AR 4563 (CR-INB) End. Herb. ep.
Polypodium polypodioides (L.) Watt JB 2210 (CR) Nat. Herb. ep.
Polypodium tico A. Rojas * GH 2695 (CR) End. Herb. ep.
Serpocaulon caceresii (Sodiro) A.R. Sm. AT 9451 (CR) Nat. Herb. ep.
Serpocaulon dissimile (L.) A.R. Sm. AR 4540 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
135
Serpocaulon loriciforme (Rosenst.) A.R. Sm. RO 1563 (CR) Nat. Herb. ep.
Serpocaulon maritimum (Hieron.) A.R. Sm. LDG 398 (CR) Nat. Herb. ep.
Terpsichore atroviridis (Copel.) A. R. Sm. * GH 2540 (CR) Nat. Herb. ep.
Terpsichore lehmanniana (Hieron.) A. R. Sm. MG 9651 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Psilotaceae
Psilotum nudum (L.) P. Beauv. MG 10030 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Pteridaceae
Acrostichum aureum L. OV 1287 (CR) Nat. Herb.
Acrostichum danaeifolium Langsd. et Fisch. MBG 712 (CR) Nat. Herb.
Adiantum × variopinnatum Jermy et T. G. Walker GH 7562 (CR) Nat. Herb.
Adiantum fructuosum Poepp. ex Spreng. AR 4532 (CR-INB) Nat. Herb.
Adiantum isthmicum B. Zimmer JG 1844 (INB) Nat. Herb.
Adiantum latifolium Lam. RO 1669 (CR) Nat. Herb.
Adiantum macrophyllum Sw. AT 9458 (CR) Nat. Herb.
Adiantum obliquum Willd. RO 1982 (CR) Nat. Herb.
Adiantum petiolatum Desv. AT 9485 (CR) Nat. Herb.
Adiantum reptans A. Rojas AQ 3267 (CR) Nat. Herb.
Adiantum seemannii Hook. AT 8580 (CR) Nat. Herb.
Adiantum tenerum Sw. MG 8471 (CR) Nat. Herb.
Adiantum terminatum Kunze ex Miq. GG 369 (INB) Nat. Herb.
Adiantum tetraphyllum Humb. et Bonpl. ex Willd. AT 9442 (CR) Nat. Herb.
Adiantum trichochlaenum Mickel et Beitel JB 2213 (CR) Nat. Herb.
Adiantum villosum L. TBC 43239 (CR) Nat. Herb.
Adiantum wilsonii Hook. MG 8006 (CR-INB) Nat. Herb.
Ananthacorus angustifolius (Sw.) Underw. et Maxon GH 2998 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anetium citrifolium Splitg. GH 7567 (CR) Nat. Herb. ep.
Antrophyum lineatum (Sw.) Kaulf. GH 7714 (CR) Nat. Herb. ep.
Ceratopteris pteridoides (Hook.) Hieron. AR 9050 (CR) Nat. Herb.
Ceratopteris thalictroides (L.) Brongn. MG 8030 (CR-INB) Nat. Herb.
Pityrogramma calomelanos (L.) Link RO 1744 (CR) Nat. Herb.
Pityrogramma dealbata (C. Presl) R. M. Tryon MG 8065 (CR) Nat. Herb.
Pityrogramma trifoliata (L.) R. M. Tryon LDG 6807 (CR) Nat. Herb.
Polytaenium cajenense (Desv.) Benedict AT 9479 (CR) Nat. Herb. ep.
Polytaenium guayanense (Hieron.) Alston * DSn 6746 (CR) Nat. Herb. ep.
Polytaenium lineatum (Sw.) J. Sm. * GH 2594 (CR) Nat. Herb. ep.
Pteris altissima Poir. AT 9440 (CR) Nat. Herb.
Pteris grandifolia L. ARG 545 (CR-INB) Nat. Herb.
Pteris herrerae A. Rojas et M. Palacios * GH 2599 (CR-INB) Nat. Herb.
Pteris propinqua J. Agardh ARG 1904 (CR-INB) Nat. Herb.
Pteris pungens Willd. AT 9471 (CR) Nat. Herb.
136
Pteris quadriaurita Retz. AT 8579 (CR) Nat. Herb.
Pteris tripartita Sw. MG 8035 (INB) Nat. Herb.
Radiovittaria stipitata (Kunze) E. H. Crane JBE 44 (CR) Nat. Herb. ep.
Vittaria lineata (L.) Sm. MQ 465 (CR) Nat. Herb. ep.
Salviniaceae
Azolla mexicana C. Presl AT 9165 (CR) Nat. Herb.
Salvinia minima Baker AE (Obs.) Nat. Herb.
Schizaeaceae
Actinostachys pennula (Sw.) Hook. GH 7606 (CR) Nat. Herb.
Schizaea elegans (Vahl) Sm. GH 7693 (CR) Nat. Herb.
Tectariaceae
Tectaria acutiloba (Hieron.) Maxon JFM 7721 (INB) Nat. Herb.
Tectaria athyrioides (Baker) C. Chr. AR 4530 (CR) Nat. Herb.
Tectaria brauniana (H. Karst.) C. Chr. RO 1999 (CR) Nat. Herb.
Tectaria draconoptera (D. C. Eaton) Copel. WB 10909 (CR) Nat. Herb.
Tectaria faberiana A. Rojas ARB 1941 (CR) Nat. Herb.
Tectaria heracleifolia (Willd.) Underw. HP 14138 (CR) Nat. Herb.
Tectaria incisa Cav. AT 9483 (CR) Nat. Herb.
Tectaria nicotianifolia (Baker) C. Chr. AT 9445 (CR) Nat. Herb.
Tectaria plantaginea (Jacq.) Maxon GH 2990 (CR-INB) Nat. Herb.
Tectaria rivalis (Mett. ex Kuhn) C. Chr. AT 9484 (CR) Nat. Herb.
Tectaria rufovillosa (Rosenst.) C. Chr. MG 4485 (CR) Nat. Herb.
Tectaria subebenea (H. Christ) C. Chr. AT 9447 (CR) Nat. Herb.
Thelypteridaceae
Macrothelypteris torresiana (Gaudich.) Ching RM 3095 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris balbisii (Spreng.) Ching AT 9461 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris curta (H. Christ) C. F. Reed AT 9439 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris decussata (L.) Proctor AT 9453 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris dentata (Forssk.) E. P. St. John WH 114 (CR) Natu. Herb.
Thelypteris eggersii (Hieron.) C. F. Reed AR 4555 (CR-INB) Nat. Herb.
Thelypteris falcata (Liebm.) R. M. Tryon GG 350 (INB) Nat. Herb.
Thelypteris francoana (E. Fourn.) C. F. Reed AT 9463 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris ghiesbreghtii (Hook.) C. V. Morton WB 10968 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris gigantea (Mett.) R. M. Tryon * RR 2762 (CR-INB) Nat. Herb.
Thelypteris glandulosa (Desv.) Proctor WB 10916 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris grandis A. R. Sm. LDG s/n (CR) Nat. Herb.
Thelypteris hispidula (Decne.) C. F. Reed LDG s/n (CR) Nat. Herb.
Thelypteris imbricata (Liebm.) C. F. Reed AMO 163 (CR-INB) Nat. Herb.
137
Thelypteris interrupta (Willd.) Iwatsuki GCR 7499 (INB) Nat. Herb.
Thelypteris leprieurii (Hook.) R. M. Tryon * RR 2666 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris lingulata (C. Chr.) C. V. Morton JG 1631 (CR-INB) Nat. Herb.
Thelypteris nicaraguensis (E. Fourn.) C. V. Morton EMC 159 (CR-INB) Nat. Herb.
Thelypteris oligocarpa (Humb. et Bonpl. ex Willd.) Ching LDG s/n (CR) Nat. Herb.
Thelypteris opulenta (Kaulf.) Fosberg GH 7727 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris oroniensis L. D. Goméz JB 2216 (CR) End. Excl. Herb.
Thelypteris patens (Sw.) Small AR 4536 (CR-INB) Nat. Herb.
Thelypteris pellita (Willd.) Proctor et Lourteig PKG 66439 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris serrata (Cav.) Alston LDG 7101 (CR) Nat. Herb.
Thelypteris tetragona (Sw.) Small HP 12703 (CR) Nat. Herb.
Woodsiaceae
Diplazium cristatum (Desr.) Alston HP 9200 (CR) Nat. Herb.
Diplazium diplazioides (Klotzsch et H. Karst.) Alston LA 1948 (INB) Nat. Herb.
Diplazium ferulaceum (T. Moore ex Hook.) Lellinger LDG 23496 (CR) Nat. Herb.
Diplazium grandifolium (Sw.) Sw. TBC 43249 (CR) Nat. Herb.
Diplazium ingens H. Christ AT 9443 (CR) Nat. Herb.
Diplazium lechleri (Mett.) T. Moore * DSn 6505 (INB) Nat. Herb.
Diplazium lindbergii (Mett.) H. Christ AT 9438 (CR) Nat. Herb.
Diplazium prominulum Maxon GH 7707 (CR) Nat. Herb.
Diplazium striatastrum Lellinger ARG 4898 (CR-INB) Nat. Herb.
Diplazium striatum (L.) C. Presl MG 5767 (CR) Nat. Herb.
138
Spermatophyta
Gimnospermae
CYCADOPHYTA
Zamiaceae
Zamia neurophyllidia D. W. Stev. AE 5226 (CR) Nat. Arbu.
GNETOPHYTA
Gnetaceae
Gnetum leyboldii Tul. LDG 20464 (CR) Nat. Bej.
Angiospermae
MONOCOTYLEDONEAE
Alismataceae
Echinodorus tunicatus Small AJI 2894 (CR) Nat. Herb.
Limnocharis flava (L.) Buchenau JG 1539 (CR-INB) Nat. Herb.
Limnocharis laforestii Duchass. ex Griseb. JG 2266 (INB) Nat. Herb.
Alstroemeriaceae
Bomarea obovata Herb. JBE 59 (CR) Nat. Bej.
Amaryllidaceae
Crinum erubescens L. f. JFM 7699 (CR-INB) Nat. Herb.
Hymenocallis littoralis (Jacq.) Salisb. OV 1282 (CR) Nat. Herb.
Araceae
Alocasia plumbea Van Houtte RO 3090 (CR) Intr. Herb.
Anthurium acutangulum Engl. MG 4321 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium bakeri Hook. f. GH 7556 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium bradeanum Croat & Grayum MG 5810 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium brownii Mast. * GH 2629 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium caperatum Croat & R. A. Baker * RR 2737 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium clavigerum Poepp. AMC 75 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium clidemioides Standl. EMC 198 (INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium consobrinum Schott RB 151 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium cucullispathum Croat * GH 2512 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium cuspidatum Mast. HP 9229 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium durandii Engl. GH 7596 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium dwyeri Croat ARG 722 (INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium fatoense K. Krause GH 7549 (CR) Nat. Excl. Herb. ep.
Anthurium flexile Schott OV 1153 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium formosum Schott JBE 39 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium gracile (Rudge) Schott KB 3541 (CR) Nat. Herb. ep.
139
Anthurium interruptum Sodiro JBE 50 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium kunthii Poepp. GH 3064 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium lancifolium Schott BH 17522 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium llanense Croat GH 7573 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium michelii Guillaumin AE 4893 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium microspadix Schott * DSn 6841 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium obtusilobum Schott * RR 2743 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium obtusum (Engl.) Grayum AT 9511 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium ochranthum K. Koch TBC 43243 (CR) Nat. Herb.
Anthurium orteganum Engl. * DSn 6454 (INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium pageanum Croat LDG 23448 (CR) Nat. Excl. Herb. ep.
Anthurium paludosum Engl. GH 7690 (CR) Nat. Excl. Herb. ep.
Anthurium panduriforme Schott * RR 2723 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium pentaphyllum (Aubl.) G. Don EMC 138 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium propinquum Sodiro * DS 4847 (INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium ramonense Engl. ex K. Krause GH 7553 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium ravenii Croat & R. A. Baker GH 7652 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium scandens (Aubl.) Engl. HP 9227 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium scherzerianum Schott * RR 2747 (CR) End. Herb. ep.
Anthurium schottianum Croat & R. A. Baker TBC 43247 (CR) End. Herb.
Anthurium spathiphyllum N. E. Br. AC 538 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium spectabile Schott LA 2826 (INB) End. Herb. ep.
Anthurium subsignatum Schott EMC 145 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Anthurium upalaense Croat & R. A. Baker AT 9507 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium watermaliense hort. ex L. H. Bailey & Nash RO 2210 (CR) Nat. Herb. ep.
Anthurium wendlingeri G. M. Barroso * GH 2510 (CR) Nat. Herb. ep.
Dieffenbachia concinna Croat & Grayum BH 21895 (CR-INB) End. Herb.
Dieffenbachia davidsei Croat & Grayum BH 21884 (INB) Nat. Herb.
Dieffenbachia grayumiana Croat BH 21904 (CR-INB) Nat. Herb.
Dieffenbachia longispatha Engl. & K. Krause WB 10905 (CR) Nat. Herb.
Dieffenbachia nitidipetiolata Croat & Grayum BH 24685 (CR-INB) Nat. Herb.
Dieffenbachia oerstedii Schott BH 21928 (CR-INB) Nat. Herb.
Dieffenbachia tonduzii Croat & Grayum AE 5275 (CR) Nat. Herb.
Dracontium gigas (Seem.) Engl. SG s/n (CR) Nat. Herb.
Dracontium spruceanum (Schott) G. H. Zhu AQ 333 (CR) Nat. Excl. Herb.
Epipremnum pinnatum (L.) Engl. LA 2215 (INB) Intr. Herb. ep.
Heteropsis oblongifolia Kunth RMA 22 (CR) Nat. Bej.
Homalomena wendlandii Schott MG 4516 (CR) Nat. Herb.
Monstera costaricensis (Engl. & K. Krause) Croat & Grayum MG 5247 (CR) End. Herb. ep.
Monstera dissecta (Schott) Croat & Grayum MG 5761 (CR) Nat. Herb. ep.
Monstera diversifolia Croat & Grayum MG 8063 (INB) Nat. Bej.
Monstera glaucescens Croat & Grayum KB 3043 (CR) Nat. Herb. ep.
140
Monstera luteynii Madison JG 3272 (INB) End. Herb. ep.
Monstera obliqua Miq. AC 551 (CR) Nat. Excl. Herb. ep.
Monstera oreophila Madison * DS 4857 (INB) Nat. Herb. ep.
Monstera pinnatipartita Schott MG 5281 (CR) Nat. Herb. ep.
Monstera pittieri Engl. MG 4341 (CR) Nat. Herb. ep.
Monstera spruceana (Schott) Engl. MG 4352 (CR) Nat. Herb. ep.
Monstera standleyana G. S. Bunting AE (Obs.) Nat. Herb. ep.
Monstera tenuis K. Koch TBC 43306 (CR) Nat. Herb. ep.
Monstera tuberculata Lundell RMA 26 (CR) Nat. Herb. ep.
Montrichardia arborescens (L.) Schott OV 1270 (CR) Nat. Herb.
Philodendron alliodorum Croat & Grayum AC 2279 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron aurantiifolium Schott MG 5268 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron brevispathum Schott MG 8024 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Philodendron fragrantissimum (Hook.) G. Don BH 17512 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Philodendron grandipes K. Krause TBC 43253 (CR) Nat. Herb.
Philodendron grayumii Croat JG 1643 (INB) Nat. Excl. Herb. ep.
Philodendron hederaceum (Jacq.) Schott RS 839 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron herbaceum Croat & Grayum BH 17529 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Philodendron inaequilaterum Liebm. MG 5269 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron jodavisianum G. S. Bunting * DSn 6498 (INB) Nat. Herb. ep.
Philodendron ligulatum Schott JBE 49 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron radiatum Schott LP 1166 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron rhodoaxis G. S. Bunting AC 259 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron rigidifolium K. Krause RO 3657 (CR) Nat. Bej.
Philodendron rothschuhianum (Engl.) Croat & Grayum AC 2291 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron sagittifolium Liebm. RS 832 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron schottianum H. Wendl. ex Schott * DSn 6803 (INB) Nat. Herb. ep.
Philodendron schottii K. Koch HP 9223 (CR) Nat. Bej.
Philodendron sulcatum K. Krause * DSn 6816 (INB) Nat. Herb. ep.
Philodendron tripartitum (Jacq.) Schott MG 5809 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron verrucosum L. Mathieu ex Schott AT 9512 (CR) Nat. Herb. ep.
Philodendron wendlandii Schott GH 2993 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Pistia stratiotes L. JFM 19695 (INB) Nat. Herb.
Rhodospatha pellucida Croat & Grayum UC 1933 (INB) Nat. Herb. ep.
Spathiphyllum friedrichsthalii Schott MBG 690 (CR) Nat. Herb.
Spathiphyllum laeve Engl. OV 1144 (CR) Nat. Herb.
Spathiphyllum montanum (R. A. Baker) Grayum * AE (Obs.) Nat. Herb.
Spathiphyllum phryniifolium Schott WB 10958 (CR) Nat. Herb.
Spathiphyllum wendlandii Schott AE 5007 (CR) Nat. Herb.
Spirodela intermedia W. Koch AL 1251 (CR) Nat. Herb.
Stenospermation angustifolium Hemsl. HP 9226 (CR) Nat. Herb. ep.
Stenospermation marantifolium Hemsl. AT 9508 (CR) Nat. Herb. ep.
141
Syngonium macrophyllum Engl. LA 1887 (INB) Nat. Herb. ep.
Syngonium peliocladum Schott LDV 3848 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Syngonium podophyllum Schott JGL 5578 (CR) Nat. Herb. ep.
Syngonium schottianum H. Wendl. ex Schott EMC 133 (INB) Nat. Herb. ep.
Syngonium triphyllum Birdsey ex Croat WB 10943 (CR) Nat. Herb. ep.
Urospatha grandis Schott OV 1221 (CR) Nat. Herb.
Xanthosoma dealbatum Grayum RB 75 (CR) End. Herb.
Xanthosoma undipes (K. Koch & C. D. Bouché) K. Koch AE 4869 (CR) Nat. Herb.
Arecaceae
Asterogyne martiana (H. Wendl.) H. Wendl. ex Hemsl. EA 2143 (CR-INB) Nat. Arbu.
Astrocaryum alatum H. F. Loomis AE 528 (CR) Nat. arb.
Astrocaryum standleyanum L. H. Bailey UC 1939 (INB) Nat. arb.
Attalea rostrata Oerst. BH 21910 (INB) Nat. arb.
Bactris caudata H. Wendl. ex Burret * GH 2526 (CR) Nat. Arbu.
Bactris dianeura Burret * DSn 6800 (INB) Nat. Arbu.
Bactris gasipaes Kunth UC 1947 (INB) Intr. Arb.
Bactris glandulosa Oerst. MG 5254 (CR) Nat. Arbu.
Bactris gracilior Burret RO 1894 (CR) Nat. Arbu.
Bactris hondurensis Standl. JB 2243 (CR) Nat. Arbu.
Bactris maraja Mart. MG 8003 (CR-INB) Nat. Arbu.
Bactris militaris H. E. Moore GH 7653 (CR) Nat. Arbu.
Calyptrogyne condensata (L. H. Bailey) Wess. Boer OV 1129 (CR) Nat. Excl. Arbu.
Calyptrogyne ghiesbreghtiana (Linden & H. Wendl.) H. Wendl. KB 3039 (CR) Nat. Arbu.
Chamaedorea dammeriana Burret ARG 1920 (CR-INB) Nat. Arbu.
Chamaedorea deckeriana (Klotzsch) Hemsl. OV 1117 (CR) Nat. Arbu.
Chamaedorea lucidifrons L. H. Bailey AC 2294 (CR) Nat. Arbu.
Chamaedorea macrospadix Oerst. RO 1896 (CR) Nat. Arbu.
Chamaedorea palmeriana Hodel & N. W. Uhl * DSn 6478 (INB) Nat. Arbu.
Chamaedorea pinnatifrons (Jacq.) Oerst. KB 3562 (CR) Nat. Arbu.
Chamaedorea pumila H. Wendl. * GH 2521 (CR) Nat. Arbu.
Chamaedorea scheryi L. H. Bailey BH 22351 (INB) Nat. Arbu.
Chamaedorea tepejilote Liebm. HP 9236 (CR) Nat. Arbu.
Cocos nucifera L. AE (Obs.) Nat. arb.
Cryosophila cookii Bartlett BH 21859 (INB) End. arb.
Cryosophila warscewiczii (H. Wendl.) Bartlett AE 5460 (CR) Nat. arb.
Desmoncus costaricensis (Kuntze) Burret MG 4463 (CR) End. Excl. Arbu.
Desmoncus schippii Burret AE 5184 (CR) Nat. Arbu.
Elaeis oleifera (Kunth) Cortés LDV 3755 (CR-INB) Nat. arb.
Euterpe precatoria Mart. BH 21938 (INB) Nat. arb.
Geonoma congesta H. Wendl. ex Spruce RO 2898 (CR) Nat. Arbu.
Geonoma cuneata H. Wendl. ex Spruce WB 10941 (CR) Nat. Arbu.
142
Geonoma deversa (Poit.) Kunth AQ 329 (CR) Nat. Arbu.
Geonoma interrupta (Ruíz & Pav.) Mart. GH 2984 (CR-INB) Nat. Arbu.
Geonoma longevaginata H. Wendl. ex Spruce OV 1145 (CR) Nat. Arbu.
Geonoma oxycarpa Mart. FL 46 (CR) Nat. Arbu.
Iriartea deltoidea Ruíz & Pav. AE 524 (CR) Nat. arb.
Prestoea decurrens (H. Wendl. ex Burret) H. E. Moore JG 1843 (INB) Nat. arb.
Raphia taedigera (Mart.) Mart. LP 1169 (CR) Nat. arb.
Reinhardtia gracilis (H. Wendl.) Drude ex Dammer RO 2205 (CR) Nat. Arbu.
Reinhardtia simplex (H. Wendl.) Drude ex Dammer OV 1139 (CR) Nat. Arbu.
Sabal mauritiiformis (H. Karst.) Griseb. & H. Wendl. MG 5253 (CR) Nat. arb.
Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl. BH 21887 (INB) Nat. arb.
Synechanthus fibrosus (H. Wendl.) H. Wendl. RO 1896 (CR) Nat. Arbu.
Synechanthus warscewiczianus H. Wendl. * RR 2689 (CR) Nat. Arbu.
Welfia regia Mast. JFM 7751 (INB) Nat. arb.
Asparagaceae
Cordyline fruticosa (L.) A. Chev. WB 10937 (CR) Intr. Arbu.
Bromeliaceae
Aechmea angustifolia Poepp. & Endl. JGL 8780 (CR) Nat. Herb. ep.
Aechmea bracteata (Sw.) Griseb. JG 1670 (INB) Nat. Herb. ep.
Aechmea magdalenae (André) André ex Baker JB 2291 (CR) Nat. Herb.
Aechmea mariae-reginae H. Wendl. GG 114 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Aechmea nudicaulis (L.) Griseb. AMO 108 (INB) Nat. Herb. ep.
Aechmea pittieri Mez GG 219 (INB) End. Herb. ep.
Aechmea pubescens Baker LDG sn (CR) Nat. Herb. ep.
Aechmea tillandsioides (Schult. f. ex Mart.) Baker GH 7568 (CR) Nat. Herb. ep.
Catopsis juncifolia Mez & Werckle EL 289 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Catopsis morreniana Mez JGL 12329 (CR) Nat. Herb. ep.
Catopsis nutans (Sw.) Griseb. BH 24868 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Catopsis sessiliflora (Ruíz & Pav.) Mez SL 3029 (CR) Nat. Herb. ep.
Guzmania desautelsii Read & L. B. Sm. LDG 23433 (CR) Nat. Herb. ep.
Guzmania lingulata (L.) Mez QJ 1836 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Guzmania monostachia (L.) Rusby ex Mez GG 189 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Guzmania scherzeriana Mez AC 2289 (CR) Nat. Herb. ep.
Guzmania sprucei (André) L. B. Sm. * AE 5407 (CR) Nat. Herb. ep.
Guzmania stenostachya L. B. Sm. SL 3020 (CR) Nat. Herb. ep.
Pitcairnia atrorubens (Beer) Baker BH 17513 (INB) Nat. Herb.
Ronnbergia hathewayi L. B. Sm. * AE 5202 (CR) Nat. Herb. ep.
Tillandsia acostae Mez & Tonduz LA 1937 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Tillandsia anceps G. Lodd. JFM 4929 (INB) Nat. Herb. ep.
Tillandsia bulbosa Hook. MG 8041 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
143
Tillandsia festucoides Brongn. ex Mez EA 2153 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Tillandsia filifolia Schltdl. & Cham. JGL 9555 (CR) Nat. Herb. ep.
Tillandsia juncea (Ruíz & Pav.) Poir. EA 2154 (INB) Nat. Herb. ep.
Tillandsia monadelpha (E. Morren) Baker JGL 9554 (CR) Nat. Herb. ep.
Tillandsia usneoides (L.) L. ARG 1922 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Tillandsia variabilis Schltdl. JFM 7717 (INB) Nat. Herb. ep.
Vriesea chontalensis (Baker) L. B. Sm. EL 290 (INB) Nat. Herb. ep.
Vriesea heliconioides (Kunth) Hook. ex Walp. AC 529 (CR) Nat. Herb. ep.
Werauhia viridiflora (Regel) J. R. Grant AC 2280 (CR) Nat. Herb. ep.
Burmanniaceae
Apteria aphylla (Nutt.) Barnhart GH 7609 (CR) Nat. Herb.
Gymnosiphon panamensis Jonker GH 7610 (CR) Nat. Herb.
Cannaceae
Canna indica L. MBG 700 (CR) Nat. Herb.
Commelinaceae
Callisia monandra (Sw.) Schult. & Schult. f. GH 2414 (INB) Nat. Herb.
Cochliostema odoratissimum Lem. OV 1224 (CR) Nat. Herb. ep.
Commelina diffusa Burm. f. WB 10340 (CR) Nat. Herb.
Commelina erecta L. AMC 73 (CR-INB) Nat. Herb.
Commelina rufipes Seub. PJM 7905 (INB) Nat. Herb.
Dichorisandra amabilis J. R. Grant WH 145 (CR) Nat. Herb.
Dichorisandra hexandra (Aubl.) Standl. AE 5422 (CR) Nat. Herb. ep.
Floscopa robusta (Seub.) C. B. Clarke OV 1120 (CR) Nat. Herb.
Gibasis geniculata (Jacq.) Rohweder RK 424 (INB) Nat. Herb.
Murdannia nudiflora (L.) Brenan JG 2277 (CR-INB) Natu. Herb.
Tinantia leiocalyx C. B. Clarke ex Donn. Sm. GG 75 (CR-INB) Nat. Herb.
Tradescantia grantii Faden MG 5776 (CR) End. Herb.
Tradescantia spathacea Sw. MQ 472 (CR) Nat. Herb.
Tradescantia zanonia (L.) Sw. AE 540 (CR) Nat. Herb.
Tradescantia zebrina hort. ex Heynh. RO 2850 (CR) Nat. Herb.
Tripogandra serrulata (Vahl) Handlos K 1192 (CR) Nat. Herb.
Costaceae
Costus bracteatus Rowlee GH 7638 (CR) Nat. Herb.
Costus laevis Ruíz & Pav. WB 10395 (CR) Nat. Herb.
Costus lima K. Schum. GG 187 (CR-INB) Nat. Herb.
Costus nitidus Maas AQ 3284 (CR) Nat. Herb.
Costus pulverulentus C. Presl GH 7674 (CR) Nat. Herb.
Costus speciosus Sm. ARG 2640 (CR-INB) Natu. Herb.
144
Costus woodsonii Maas ARG 2257 (CR-INB) Nat. Herb.
Dimerocostus strobilaceus Kuntze HK 4675 (CR-INB) Nat. Herb.
Cyclanthaceae
Asplundia alata Harling MG 5270 (CR) Nat. Herb.
Asplundia ceci Hammel * DSn 6462 (INB) Nat. Herb. ep.
Asplundia euryspatha Harling ARG 4901 (INB) Nat. Herb. ep.
Asplundia ferruginea Grayum & Hammel MG 5280 (CR) Nat. Herb. ep.
Asplundia multistaminata Harling JS 2297 (CR) Nat. Herb. ep.
Asplundia uncinata Harling BH 21870 (INB) Nat. Herb.
Asplundia utilis (Oerst.) Harling KB 3547 (CR) Nat. Herb. ep.
Carludovica drudei Mast. FL 51 (CR) Nat. Herb.
Carludovica palmata Ruíz & Pav. BH 14286 (CR) Nat. Herb.
Carludovica rotundifolia H. Wendl. ex Hook. f. AE 527 (CR) Nat. Herb.
Carludovica sulcata Hammel BH 14356 (CR) Nat. Herb.
Cyclanthus bipartitus Poit. ex A. Rich. RB 44 (CR) Nat. Herb.
Dicranopygium grandifolium Harling BH 18094 (INB) Nat. Excl. Herb. ep.
Dicranopygium tatica Hammel AE 5009 (CR) End. Excl. Herb. ep.
Dicranopygium umbrophilum Hammel KB 3487 (CR) Nat. Herb.
Dicranopygium wallisii (Regel) Harling BH 22355 (INB) Nat. Excl. Herb.
Dicranopygium wedelii Harling JGL 8718 (CR) Nat. Herb. ep.
Evodianthus funifer (Poit.) Lindm. AE 568 (CR) Nat. Herb. ep.
Sphaeradenia garciae Harling * DSn 6481 (INB) Nat. Herb. ep.
Thoracocarpus bissectus (Vell.) Harling BH 18107 (CR-INB) Nat. Bej.
Cymodoceaceae
Halodule wrightii Asch. AL 1256 (CR) Nat. Excl. Herb.
Syringodium filiforme Kütz. AL 1258 (CR) Nat. Excl. Herb.
Cyperaceae
Calyptrocarya glomerulata (Brongn.) Urb. MG 4499 (CR) Nat. Herb.
Calyptrocarya luzuliformis T. Koyama GH 7591 (CR) Nat. Herb.
Cladium jamaicense Crantz JGL 8330 (CR) Nat. Herb.
Cyperus aggregatus (Willd.) Endl. JGL 9511 (CR) Nat. Herb.
Cyperus amabilis Vahl AT 8606 (CR) Nat. Herb.
Cyperus compressus L. JGL 9505 (CR) Nat. Herb.
Cyperus croceus Vahl GH 2994 (CR-INB) Nat. Herb.
Cyperus esculentus L. AT 8739 (CR) Nat. Herb.
Cyperus giganteus Vahl JGL 1026 (CR) Nat. Herb.
Cyperus hermaphroditus (Jacq.) Standl. AT 9505 (CR) Nat. Herb.
Cyperus imbricatus Retz. WH 118 (CR) Nat. Herb.
Cyperus laxus Lam. AT 9501 (CR) Nat. Herb.
145
Cyperus ligularis L. MBG 692 (CR) Nat. Herb.
Cyperus luzulae (L.) Rottb. ex Retz. MBG 722 (CR) Nat. Herb.
Cyperus miliifolius Poepp. & Kunth RO 3287 (CR) Nat. Herb.
Cyperus ochraceus Vahl WH 121 (CR) Nat. Herb.
Cyperus odoratus L. MBG 734 (CR) Nat. Herb.
Cyperus prolixus Kunth RO 1705 (CR) Nat. Herb.
Cyperus rotundus L. RH 83095 (CR) Nat. Herb.
Cyperus sphacelatus Rottb. JGL 8345 (CR) Nat. Herb.
Cyperus surinamensis Rottb. RS s/n (CR) Nat. Herb.
Eleocharis elegans (Kunth) Roem. & Schult. AT 9219 (CR) Nat. Herb.
Eleocharis geniculata (L.) Roem. & Schult. AT 9216 (CR) Nat. Herb.
Eleocharis interstincta (Vahl) Roem. & Schult. GCR 7493(CR) Nat. Herb.
Eleocharis minima Kunth GH 7698 (CR) Nat. Herb.
Eleocharis mutata (L.) Roem. & Schult. HP 10342 (CR) Nat. Herb.
Eleocharis plicarhachis (Griseb.) Svenson GCR 7495 (CR) Nat. Herb.
Eleocharis retroflexa (Poir.) Urb. SL 3036 (CR) Nat. Herb.
Fimbristylis autumnalis (L.) Roem. & Schult. EA 2105 (CR-INB) Nat. Herb.
Fimbristylis cymosa R. Br. MQ s/n (CR) Nat. Herb.
Fimbristylis dichotoma (L.) Vahl AT 9221 (CR) Nat. Herb.
Fimbristylis littoralis Gaudich. JGL 3945 (CR) Nat. Herb.
Fimbristylis spadicea (L.) Vahl GCR 7503 (INB) Nat. Herb.
Fuirena camptotricha C. Wright LA 2186 (CR-INB) Nat. Herb.
Fuirena umbellata Rottb. RO 2788 (CR) Nat. Herb.
Hypolytrum longifolium (Rich.) Nees GH 7557 (CR) Nat. Herb.
Kyllinga brevifolia Rottb. AT 9218 (CR) Nat. Herb.
Kyllinga pumila Michx. AT 8747 (CR) Nat. Herb.
Kyllinga tibialis Ledeb. AT 9122 (CR) Nat. Herb.
Lipocarpha micrantha (Vahl) G. C. Tucker AT 8607 (CR) Nat. Herb.
Mapania assimilis T. Koyama JGL 8849 (CR) Nat. Herb.
Remirea maritima Aubl. JGL 9578 (CR) Nat. Herb.
Rhynchospora colorata (L.) H. Pfeiff. JGL 3030 (CR) Nat. Excl. Herb.
Rhynchospora corymbosa (L.) Britton AE 5753 (CR) Nat. Herb.
Rhynchospora polyphylla (Vahl) Vahl JGL 8720 (CR) Nat. Herb.
Rhynchospora radicans subsp. microcephala (Bertero ex Spreng.) W. W. Thomas RO 2002
(CR) Nat. Herb.
Rhynchospora radicans subsp. radicans (Schltdl. & Cham.) H. Pfeiff. WH 122 (CR) Nat. Herb.
Rhynchospora watsonii (Britton) Davidse MG 4487 (CR) Nat. Herb.
Scleria flagellum-nigrorum P. J. Bergius * DS 4925 (INB) Nat. Herb.
Scleria latifolia Sw. JGL 8389 (CR) Nat. Herb.
Scleria macrophylla J. Presl & C. Presl WH 123 (CR) Nat. Herb.
Scleria melaleuca Rchb. ex Schltdl. & Cham. RO 2795 (CR) Nat. Herb. Scleria microcarpa Nees ex Kunth JGL 3946 (CR) Nat. Herb.
146
Scleria mitis P. J. Bergius MBG 689 (CR) Nat. Herb.
Scleria secans (L.) Urb. JGL 9542 (CR) Nat. Herb.
Dioscoreaceae
Dioscorea alata L. RO 3285 (CR) Intr. Bej.
Dioscorea davidsei O. Téllez BH 21919 (CR-INB) Nat. Bej.
Dioscorea mexicana Scheidw. JJC 2030 (CR) Nat. Bej.
Dioscorea pilosiuscula Bertero AT 9517 (CR) Nat. Bej. Dioscorea standleyi C. V. Morton LDG 23463 (CR) Nat. Bej. Dioscorea trifida L. f. RO 3286 (CR) Intr. Bej. Dioscorea urophylla Hemsl. BH 21857 (CR-INB) Nat. Bej.
Eriocaulaceae
Tonina fluviatilis Aubl. JS 2610 (CR) Nat. Herb.
Haemodoraceae
Xiphidium caeruleum Aubl. EA 2123 (CR-INB) Nat. Herb.
Heliconiaceae
Heliconia calatheiphylla G. S. Daniels & F. G. Stiles * GH 2596 (INB) End. Herb.
Heliconia colgantea R. R. Sm. ex G. S. Daniels & F. G. Stiles * DSn 6830 (INB) Nat. Herb.
Heliconia ignescens G. S. Daniels & F. G. Stiles * ARG 11657 (INB) Nat. Herb.
Heliconia imbricata (Kuntze) Baker AC 265 (CR) Nat. Herb.
Heliconia irrasa R. R. Sm. AC 268 (CR) Nat. Herb.
Heliconia latispatha Benth. WB 10331 (CR) Nat. Herb.
Heliconia longa (Griggs) H. J. P. Winkl. AE 4820 (CR) Nat. Herb.
Heliconia lophocarpa G. S. Daniels & F. G. Stiles AE 5185 (CR) Nat. Herb.
Heliconia mariae Hook. f. WB 10456 (CR) Nat. Herb.
Heliconia mathiasiae G. S. Daniels & F. G. Stiles AE 4819 (CR) Nat. Herb.
Heliconia pogonantha Cufod. KB 3455 (CR) Nat. Herb.
Heliconia rostrata Ruíz & Pav. LDV 3838 (CR-INB) Intr. Herb.
Heliconia talamancana G. S. Daniels & F. G. Stiles WB 1100 (CR) Nat. Excl. Herb.
Heliconia trichocarpa G. S. Daniels & F. G. Stiles AE 5190 (CR) Nat. Herb.
Heliconia vaginalis Benth. OV 1223 (CR) Nat. Herb.
Heliconia wagneriana Petersen AT 9434 (CR) Nat. Herb.
Hydrocharitaceae
Halophila decipiens Ostenf. AL 1257 (CR) Nat. Excl. Herb.
Najas guadalupensis (Spreng.) Magnus MJB 423 (CR) Nat. Herb.
Thalassia testudinum K. D. Koenig AL 1255 (CR) Nat. Excl. Herb.
147
Marantaceae
Calathea carlae H. Kenn. * ARG 11661 (INB) Nat. Herb.
Calathea crotalifera S. Watson HK 5245 (INB) Nat. Herb.
Calathea inocephala (Kuntze) H. Kenn. & Nicolson FL 34 (CR) Nat. Herb.
Calathea lasiostachya Donn. Sm. BH 18102 (CR-INB) Nat. Herb.
Calathea lutea (Aubl.) Schult. AT 9435 (CR) Nat. Herb.
Calathea similis H. Kenn. NZ 4898 (INB) Nat. Herb.
Ctenanthe dasycarpa (Donn. Sm.) K. Schum. RB 49 (CR) Nat. Herb.
Goeppertia allenii (Woodson) Borchs. & S. Suárez BH 22287 (INB) Nat. Excl. Herb.
Goeppertia cleistantha (Standl.) Borchs. & S. Suárez BH 18093 (INB) Nat. Herb.
Goeppertia foliosa (Rowlee ex Woodson & Schery) Borchs. & S. Suárez OV 1118 (CR) Nat.
Herb.
Goeppertia gymnocarpa (H. Kenn.) Borchs. & S. Suárez HK 3797 (CR) Nat. Herb.
Goeppertia hammelii (H. Kenn.) Borchs. & S. Suárez WB 10377 (CR) End. Herb.
Goeppertia indecora (Woodson) Borchs. & S. Suárez BH 18125 (CR-INB) Nat. Herb.
Goeppertia leucostachys (Hook. f.) Borchs. & S. Suárez * DSn 6487 (INB) Nat. Herb.
Goeppertia martinicensis (Standl.) Borchs. & S. Suárez WB s/n (CR) Nat. Herb.
Goeppertia micans (L. Mathieu) Borchs. & S. Suárez BH 18108 (CR-INB) Nat. Herb.
Goeppertia robiniae (H. Kenn.) Borchs. & S. Suárez AC 261 (CR) End. Herb.
Goeppertia silvicola (H. Kenn.) Borchs. & S. Suárez HK 3796 (CR) Nat. Herb.
Goeppertia warszewiczii (L. Mathieu ex Planch.) Borchs. & S. Suárez AJI 2870 (CR) Nat.
Herb.
Ischnosiphon elegans Standl. MG 4376 (CR) Nat. Herb.
Ischnosiphon inflatus L. Andersson JS 2338 (CR) Nat. Herb.
Maranta gibba Sm. AHG 1298 (CR) Nat. Herb.
Pleiostachya leiostachya (Donn. Sm.) Hammel OV 1321 (CR) Nat. Herb.
Pleiostachya pruinosa (W. Bull ex Regel) K. Schum. WB 8438 (CR) Nat. Herb.
Stromanthe palustris H. Kenn. BH 14352 (CR) End. Herb.
Musaceae
Musa coccinea Andrews AMC 48 (CR-INB) Intr. Herb.
Musa textilis Née BH 24489 (INB) Intr. Herb.
Musa velutina H. Wendl. & Drude AKM 6598 (INB) Intr. Herb.
Orchidaceae
Acianthera ellipsophylla (L. O. Williams) Pridgeon & M. W. Chase MG 8055 (INB) Nat. Herb.
ep.
Acronia cardiothallis (Rchb. f.) Luer * GH 2719 (CR) Nat. Herb.
Acronia phyllocardioides (Schltr.) Luer AQ 3262 (CR) Nat. Herb.
Brassavola nodosa (L.) Lindl. AE 2513 (CR) Nat. Herb. ep.
Brassia arcuigera Rchb. f. JFM 7704 (INB) Nat. Herb. ep.
Campylocentrum fasciola (Lindl.) Cogn. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
148
Catasetum maculatum Kunth RB 2 (CR) Nat. Herb. ep.
Caularthron bilamellatum (Rchb. f.) R. E. Schult. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Comparettia falcata Poepp. & Endl. JFM 7679 (INB) Nat. Herb. ep.
Coryanthes picturata Rchb. f. RO 2186 (CR) Nat. Herb. ep.
Coryanthes sp. Hook. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Cryptarrhena guatemalensis Schltr. BH 22320 (INB) Nat. Herb. ep.
Elleanthus glaucophyllus Schltr. MCR 1259 (CR) Nat. Herb. ep.
Elleanthus hymenophorus (Rchb. f.) Rchb. f. GH 3018 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Encyclia alata (Bateman) Schltr. GH 7622 (CR) Nat. Herb. ep.
Epidendrum anceps Jacq. RO 2213 (CR) Nat. Herb. ep.
Epidendrum angustisegmentum (L. O. Williams) Hágsater JBL s/n (Obs.) Nat. Excl. Herb. ep.
Epidendrum cardiophorum Schltr. AMO 170 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Epidendrum eburneum Rchb. f. RS 848 (CR) Nat. Herb. ep.
Epidendrum flexuosum G. Mey. JFM 7695 (INB) Nat. Herb. ep.
Epidendrum macroclinium Hágsater GH 2505 (INB) Nat. Herb. ep.
Epidendrum nocturnum Jacq. GH 7685 (CR) Nat. Herb. ep.
Epidendrum storkii Ames JFM 10928 (INB) Nat. Herb. ep.
Epidendrum strobiliferum Rchb. f. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Epidendrum tridens Poepp. & Endl. GH 7687 (CR) Nat. Herb. ep.
Epidendrum turialvae Rchb. f. AM 59 (CR-INB) End. Herb. ep.
Epistephium ellipticum R. O. Williams & Summerh. GH 7605 (CR) Intr. Herb.
Erycina pumilio (Rchb. f.) N. H. Williams & M. W. Chase RO 1674 (CR) Nat. Herb. ep.
Erythrodes lunifera (Schltr.) Ames AQ 3283 (CR) Nat. Herb.
Erythrodes vesicifera (Rchb. f.) Ames AQ 3277 (CR) Nat. Herb.
Gongora leucochila Lem. GH 7586 (CR) Nat. Herb. ep.
Heterotaxis maleolens (Schltr.) I. Ojeda & Carnevali GH 3003 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Ionopsis satyrioides (Sw.) Rchb. f. CAT 186 (CR) Nat. Herb. ep.
Ionopsis utricularioides (Sw.) Lindl. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Leochilus labiatus (Sw.) Kuntze JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Leochilus scriptus (Scheidw.) Rchb. f. GH 2383 (INB) Nat. Herb. ep.
Lycaste tricolor (Klotzsch) Rchb. f. LA 2220 (INB) Nat. Herb. ep.
Maxillaria bracteata (Schltr.) Ames & Correll JFM 10932 (INB) Nat. Herb. ep.
Maxillaria elatior (Rchb. f.) Rchb. f. BH 24651 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Maxillaria fulgens (Rchb. f.) L. O. Williams AE (Obs.) Nat. Herb. ep.
Maxillaria microphyton Schltr. * GH 2724 (CR) End. Herb. ep.
Maxillaria sanguinea Rolfe RWL 1498 (CR) Nat. Herb. ep.
Maxillariella diuturna (Ames & C. Schweinf.) M.A. Blanco & Carnevali AE 4990 (CR) Nat.
Herb. ep.
Microchilus tridax (Rchb. f.) Ormerod * AE 5178 (CR) Nat. Herb.
Mormolyca dressleriana (Carnevali & J.T. Atwood) M.A. Blanco JS 2434 (CR) Nat. Herb. ep.
Mormolyca hedwigiae (Hamer & Dodson) M.A. Blanco JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Muscarella aristata (Hook.) Luer MG 9656 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
149
Muscarella zephyrina (Rchb. f.) Luer MG 4444 (CR) Nat. Herb. ep.
Nidema boothii (Lindl.) Schltr. GG 204 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Notylia sp. Lindl. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Octomeria valerioi Ames & C. Schweinf. AE (Obs.) Nat. Herb. ep.
Oncidium stenotis Rchb. f. RB 86 (CR) Nat. Herb. ep.
Ornithocephalus bicornis Lindl. GH 3069 (INB) Nat. Herb. ep.
Pescatorea cerina (Lindl. & Paxton) Rchb. f. * AE 5406 (CR) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis geminicaulina Ames GH 7621 (CR) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis helleri A. D. Hawkes AE 5255 (CR) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis lanceana G. Lodd. GH 7695 (CR) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis microphylla A. Rich. & Galeotti GH 7628 (CR) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis rhodoglossa Schltr. GH 2415 (INB) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis rowleei Ames EA 2091 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Pleurothallis setosa C. Schweinf. JFM 14718 (INB) Nat. Herb. ep.
Polystachya masayensis Rchb. f. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Prosthechea vespa (Vell.) W. E. Higgins * GH 2686 (CR) Nat. Herb. ep.
Psychopsis krameriana (Rchb. f.) H. G. Jones GH 3061 (INB) Nat. Herb. ep.
Psygmorchis pusilla (L.) Dodson & Dressler RB 168 (CR) Nat. Herb. ep.
Reichantha tonduzii (Woolward) Luer GH 2422 (INB) Nat. Herb. ep.
Rodriguezia compacta Schltr. RO 2099 (CR) Nat. Herb. ep.
Scaphyglottis minutiflora Ames & Correll SL 3100 (CR) Nat. Herb. ep.
Scaphyglottis prolifera Cogn. CAT 206 (CR) Nat. Herb. ep.
Sigmatostalix integrilabris Pupulin * GH 2640 (INB) Nat. Herb. ep.
Sobralia fragrans Lindl. AE 5256 (CR) Nat. Herb. ep.
Specklinia grobyi (Bateman ex Lindl.) Pridgeon & M.W. Chase AE 4861 (CR) Nat. Herb. ep.
Specklinia imraei (Lindl.) Luer * AE 5403 (CR) Nat. Herb. ep.
Stanhopea sp. J. Frost ex Hook. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Stanhopeastrum pullum (Rchb. f.) Szlach. AE (Obs.) Nat. Herb. ep.
Trichocentrum ascendens (Lindl.) M. W. Chase & N. H. Williams JFM 7691 (CR-INB) Nat.
Herb. ep.
Trichocentrum cebolleta (Jacq.) M. W. Chase & N. H. Williams RO 3686 (CR) Nat. Herb. ep.
Trichosalpinx memor (Rchb. f.) Luer GH 7627 (CR) Nat. Herb. ep.
Trigonidium egertonianum Bateman ex Lindl. JBL s/n (Obs.) Nat. Herb. ep.
Trisetella triaristella (Rchb. f.) Luer CAT 239 (CR) Nat. Herb. ep.
Vanilla costaricensis Soto Arenas LA 2187 (CR-INB) End. Bej.
Vanilla dressleri Soto Arenas GC 325 (INB) Nat. Bej.
Vanilla planifolia Andrews EL 87 (CR-INB) Nat. Bej.
Vanilla sarapiquensis Soto Arenas JBL s/n (Obs.) End. Bej.
Warrea costaricensis Schltr. AE 5232 (CR) Nat. Herb.
Xylobium squalens (Lindl.) Lindl. AE (Obs.) Nat. Herb. ep.
Xylobium sulfurinum (Lem.) Schltr. RO 2512 (CR) Nat. Herb. ep.
150
Pandanaceae
Pandanus tectorius Parkinson WH 22 (CR) Intr. Arb.
Poaceae
Acroceras zizanioides (Kunth) Dandy AT 8566 (CR) Nat. Herb.
Andropogon bicornis L. SL 3043 (CR) Nat. Herb.
Andropogon fastigiatus Sw. JFM 7782 (CR-INB) Nat. Herb.
Andropogon glomeratus (Walter) Britton RB 24 (CR) Nat. Herb.
Anthephora hermaphrodita (L.) Kuntze RO 1782 (CR) Nat. Herb.
Arundinella berteroniana (Schult.) Hitchc. & Chase RO 1977 (CR) Nat. Herb.
Arundinella deppeana Nees ex Steud. MG 9659 (CR-INB) Nat. Herb.
Axonopus compressus (Sw.) P. Beauv. RP 12912 (CR) Nat. Herb.
Bambusa vulgaris Schrad. ex J. C. Wendl. RO 2613 (CR) Intr. Arbu.
Calamagrostis bogotensis (Pilg.) Pilg. RP 10022 (CR) Nat. Herb.
Cenchrus brownii Roem. & Schult. MBG 733 (CR) Nat. Herb.
Cenchrus echinatus L. HP 4202 (CR) Nat. Herb.
Cenchrus incertus M. A. Curtis AT 9121 (CR) Nat. Herb.
Chloris barbata Sw. SL 2595 (CR) Nat. Herb.
Chloris radiata (L.) Sw. RO 1790 (CR) Nat. Herb.
Chusquea simpliciflora Munro WB 10441 (CR) Nat. Arbu.
Coix lacryma-jobi L. RP 12925 (CR) Natu. Herb.
Cryptochloa concinna (Hook. f.) Swallen MG 8068 (CR-INB) Nat. Herb.
Cymbopogon citratus (DC.) Stapf RO 2855 (CR) Intr. Herb.
Cymbopogon winterianus Jowitt ex Bor MG 4528 (CR) Intr. Herb.
Cynodon dactylon (L.) Pers. 4204 (CR) Natu. Herb.
Dactyloctenium aegyptium (L.) Willd. HP 4198 (CR) Natu. Herb.
Digitaria abyssinica (Hochst. ex A. Rich.) Stapf SL 2968 (CR) Natu. Herb.
Digitaria bicornis (Lam.) Roem. & Schult. RP 9971 (CR) Nat. Herb.
Digitaria ciliaris (Retz.) Koeler AT 9119 (CR) Nat. Herb.
Digitaria horizontalis Willd. RP 9965 (CR) Nat. Herb.
Digitaria setigera Roth ex Roem. & Schult. MG 10034 (CR-INB) Natu. Herb.
Dinebra panicea (Retz.) P. M. Peterson & N. Snow RP 13194 (CR) Nat. Herb.
Dinebra scabra (Nees) P. M. Peterson & N. Snow HP 4199 (CR) Nat. Herb.
Echinochloa colona (L.) Link RO 2497 (CR) Nat. Herb.
Echinochloa polystachya (Kunth) Hitchc. RS 804 (CR) Nat. Herb.
Eleusine indica (L.) Gaertn. RP 11093 (CR) Natu. Herb.
Elytrostachys clavigera McClure RP 13719 (CR) Nat. Arbu.
Eragrostis acutiflora (Kunth) Nees RP 10006 (CR) Nat. Herb.
Eragrostis amabilis (L.) Wight & Arn. ex Nees JGL 3964 (CR) Natu. Herb.
Eragrostis ciliaris (L.) R. Br. JGL 3963 (CR) Natu. Herb.
Eragrostis pectinacea (Michx.) Nees RO 2843 (CR) Nat. Herb.
Eriochloa polystachya Kunth RO 197 3 (CR) Nat. Herb.
151
Eustachys petraea (Sw.) Desv. JGL 300 (CR) Nat. Herb.
Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv. RP 9995 (CR) Nat. Arbu.
Homolepis aturensis (Kunth) Chase RS 2099 (CR) Nat. Herb.
Hymenachne amplexicaulis (Rudge) Nees RO 2307 (CR) Nat. Herb.
Hyparrhenia rufa (Nees) Stapf RO 3084 (CR) Natu. Herb.
Ichnanthus nemorosus (Sw.) Döll RO 1645 (CR) Nat. Herb.
Ichnanthus pallens (Sw.) Munro ex Benth. AT 8636 (CR) Nat. Herb.
Imperata contracta (Kunth) Hitchc. RP 9941 (CR) Nat. Herb.
Isachne arundinacea (Sw.) Griseb. RO 2492 (CR) Nat. Herb.
Ischaemum timorense Kunth RO 3086 (CR) Natu. Herb.
Ixophorus unisetus (J. Presl) Schltdl. RP 9993 (CR) Nat. Herb.
Lasiacis divaricata (L.) Hitchc. AT 8527 (CR) Nat. Herb.
Lasiacis nigra Davidse JJC 2036 (CR) Nat. Herb.
Lasiacis oaxacensis (Steud.) Hitchc. WB 10405 (CR) Nat. Herb.
Lasiacis scabrior Hitchc. UC 1943 (CR-INB) Nat. Herb.
Lasiacis sloanei (Griseb.) Hitchc. RP 11123 (CR) Nat. Herb.
Lasiacis sorghoidea (Desv. ex Ham.) Hitchc. & Chase AT 9213 (CR) Nat. Herb.
Lasiacis standleyi Hitchc. AT 9500 (CR) Nat. Herb.
Leptochloa virgata (L.) P. Beauv. RP 13197 (CR) Nat. Herb.
Lithachne pauciflora (Sw.) P. Beauv. RP 11106 (CR) Nat. Herb.
Megathyrsus maximus (Jacq.) B.K. Simon & S.W.L. Jacobs AT 9114 (CR) Nat. Herb.
Ocellochloa stolonifera (Poir.) Zuloaga & Morrone RP 13188 (CR) Nat. Herb.
Olyra latifolia L. AT 9494 (CR) Nat. Herb.
Oplismenus burmannii (Retz.) P. Beauv. AT 8637 (CR) Nat. Herb.
Oplismenus hirtellus (L.) P. Beauv. LDG 23468 (CR) Nat. Herb.
Orthoclada laxa (Rich.) P. Beauv. AT 9210 (CR) Nat. Herb.
Oryza latifolia Desv. AT 100 (CR) Nat. Herb.
Oryza sativa L. RO 2846 (CR) Intr. Herb.
Panicum grande Hitchc. & Chase RP 13718 (CR) Nat. Herb.
Panicum laxum Sw. RO 3085 (CR) Nat. Herb.
Panicum pilosum Sw. AT 9495 (CR) Nat. Herb.
Panicum polygonatum Schrad. AT 8557 (CR) Nat. Herb.
Panicum trichanthum Nees AT 8600 (CR) Nat. Herb.
Panicum trichoides Sw. RO 1971 (CR) Nat. Herb.
Pariana parvispica R. W. Pohl MG 4303 (CR) End. Herb.
Paspalum conjugatum P. J. Bergius RP 9945 (CR) Nat. Herb.
Paspalum fasciculatum Willd. ex Flügge RP 11108 (CR) Nat. Herb.
Paspalum microstachyum J. Presl RO 3158 (CR) Nat. Herb.
Paspalum minus E. Fourn. EWL 5535 (CR) Nat. Herb.
Paspalum notatum Flügge RP 9968 (CR) Nat. Herb.
Paspalum orbiculatum Poir. RO 1993 (CR) Nat. Herb.
Paspalum paniculatum L. AT 9496 (CR) Nat. Herb.
152
Paspalum pilosum Lam. JS 342 (CR) Nat. Herb.
Paspalum plicatulum Michx. RP 11104 (CR) Nat. Herb.
Paspalum saccharoides Nees ex Trin. RO 1678 (CR) Nat. Herb.
Paspalum setaceum Michx. RP 9970 (CR) Nat. Herb.
Paspalum standleyi Chase EWL 5534 (CR) Nat. Herb.
Paspalum vaginatum Sw. HP 4210 (CR) Nat. Herb.
Paspalum virgatum L. AT 8691 (CR) Nat. Herb.
Pennisetum purpureum Schumach. RO 2171 (CR) Natu. Herb.
Pharus lappulaceus Aubl. JFM 7707 (CR-INB) Nat. Herb.
Pharus latifolius L. RP 11095 (CR) Nat. Herb.
Pharus virescens Döll AT 9207 (CR) Nat. Herb.
Pharus vittatus Lem. AT 9552 (CR) Nat. Herb.
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. JGL 3989 (CR) Nat. Herb.
Pseudechinolaena polystachya (Kunth) Stapf RP 13189 (CR) Nat. Herb.
Rhynchelytrum repens (Willd.) C. E. Hubb. AS 30 (CR-INB) Natu. Herb.
Rottboellia cochinchinensis (Lour.) Clayton RP 11097 (CR) Natu. Herb.
Setaria palmifolia Stapf RP 11101 (CR) Nat. Herb.
Setaria parviflora (Poir.) Kerguélen AT 9215 (CR) Nat. Herb.
Setaria vulpiseta (Lam.) Roem. & Schult. AMO 146 (CR-INB) Nat. Herb.
Sorghum bicolor (L.) Moench RH 83100 (CR) Intr. Herb.
Sorghum halepense (L.) Pers. RP 11087 (CR) Intr. Herb.
Spartina spartinae (Trin.) Merr. ex Hitchc. HP 4209 (CR) Nat. Excl. Herb.
Sporobolus jacquemontii Kunth JGL 5559 (CR) Nat. Herb.
Sporobolus tenuissimus (Mart. ex Schrank) Kuntze RO 1789 (CR) Nat. Herb.
Sporobolus virginicus (L.) Kunth RP 9942 (CR) Nat. Herb.
Stenotaphrum secundatum (Walter) Kuntze RP 13203 (CR) Nat. Herb.
Streptochaeta sodiroana Hack. WB 10305 (CR) Nat. Herb.
Triplasis purpurea (Walter) Chapm. RP 10010 (CR) Nat. Excl. Herb.
Uniola pittieri Hack. RP 11084 (CR) Nat. Herb.
Urochloa fusca (Sw.) B. F. Hansen & Wunderlin RO 1779 (CR) Natu. Herb.
Urochloa mutica (Forssk.) T. Q. Nguyen RO 1572 (CR) Nat. Herb.
Pontederiaceae
Eichhornia crassipes (Mart.) Solms RS s/n (CR) Natu. Herb.
Heteranthera reniformis Ruíz & Pav. JG 1547 (CR-INB) Nat. Herb.
Pontederia sagittata C. Presl JGL 10012 (CR) Nat. Herb.
Potamogetonaceae
Potamogeton crispus L. AL 1254 (CR) Natu. Herb.
153
Smilacaceae
Smilax domingensis Willd. AT 9242 (CR) Nat. Bej.
Smilax mollis Humb. & Bonpl. ex Willd. ARG 1912 (CR-INB) Nat. Bej.
Smilax panamensis Morong RMA 24 (CR) Nat. Bej.
Smilax spinosa Mill. WA 3216 (CR) Nat. Bej.
Smilax vanilliodora F. W. Apt AT 9516 (CR) Nat. Bej.
Typhaceae
Typha domingensis Pers. RB 177 (CR) Nat. Herb.
Zingiberaceae
Alpinia purpurata (Vieill.) K. Schum. K 1201 (CR) Intr. Herb.
Hedychium coronarium J. König RH 83113 (CR) Natu. Herb.
Kaempferia rotunda L. MG 8256 (CR-INB) Intr. Herb.
Renealmia alpinia (Rottb.) Maas AT 9436 (CR) Nat. Herb.
Renealmia cernua (Sw. ex Roem. & Schult.) J. F. Macbr. AT 9238 (CR) Nat. Herb.
Renealmia concinna Standl. JS 2410 (CR) Nat. Herb.
Renealmia costaricensis Standl. MG 4488 (CR) Nat. Herb.
Renealmia foliifera Standl. * DSn 6810 (INB) Nat. Herb.
Renealmia lucida Maas * RR 2715 (CR) Nat. Herb.
Renealmia mexicana Klotzsch ex Petersen HK 3792 (CR) Nat. Herb.
Renealmia pluriplicata Maas AC 555 (CR) Nat. Herb.
Renealmia scaposa Maas * GH 2714 (CR) End. Herb.
Zingiber officinale Roscoe RO 2848 (CR) Intr. Herb.
DICOTILEDONEAE
Acanthaceae
Aphelandra aurantiaca (Scheidw.) Lindl. UC 1904 (CR-INB) Nat. Herb.
Aphelandra campanensis Durkee JGL 9496 (CR) Nat. Arbu.
Aphelandra dolichantha Donn. Sm. * AE 5200 (CR) Nat. Herb.
Aphelandra golfodulcensis McDade JJC 2050 (CR) Nat. Arbu.
Aphelandra seibertii Leonard AT 9384 (CR) Nat. Excl. Herb.
Aphelandra sinclairiana Nees AT 9302 (CR) Nat. Arbu.
Asystasia gangetica (L.) T. Anderson K 1217 (CR) Natu. Herb.
Avicennia germinans (L.) L. RS s/n (CR) Nat. arb.
Chamaeranthemum tonduzii Lindau AT 8567 (CR) End. Herb.
Graptophyllum pictum (L.) Griff. BH 24711 (INB) Intr. Herb.
Hemigraphis alternata (Burm. f.) T. Anderson RK 448 (INB) Intr. Herb.
Herpetacanthus panamensis Leonard CS 810 (CR) Nat. Herb.
Herpetacanthus stenophyllus Gómez-Laur. & Grayum OV 1147 (CR) End. Excl. Arbu.
Justicia almedae T. F. Daniel TFD 6228 (CR) End. Excl. Herb.
Justicia betonica L. JS 2365 (CR) Nat. Arbu.
Justicia chamaephyton D. N. Gibson AT 9553 (CR) Nat. Herb.
154
Justicia comata (L.) Lam. AT 9304 (CR) Nat. Herb.
Justicia crenata (Leonard) Durkee AC 530 (CR) Nat. Arbu.
Justicia densibracteata Durkee & McDade * DS 4922 (CR-INB) End. Arbu.
Justicia metallica Lindau GH 7575 (CR) Nat. Herb.
Justicia parvibracteata Leonard DS 991 (CR-INB) End. Herb.
Justicia pittieri Lindau HP 8642 (CR) Nat. Herb.
Justicia refractifolia (Kuntze) Leonard WB 10951 (CR) Nat. Herb.
Justicia tonduzii Lindau JGL 9523 (CR) End. Herb.
Justicia trichotoma (Kuntze) Leonard GG 58 (CR-INB) Nat. Arbu.
Louteridium costaricense Radlk. & Donn. Sm. ARB 1934 (CR) Nat. Arbu.
Mendoncia gracilis Turrill JS 2531 (CR) Nat. Bej.
Mendoncia retusa Turrill ARG 3542 (CR-INB) Nat. Bej.
Odontonema callistachyum (Schltr. & Cham.) Kuntze AT 8508 (CR) Nat. Herb.
Razisea spicata Oerst. JGL 8756 (CR) Nat. Arbu.
Razisea wilburii McDade AF 1414 (CR-INB) End. Arbu.
Ruellia biolleyi Lindau QJ 784 (CR-INB) Nat. Herb.
Ruellia blechum L. AT 9303 (CR) Nat. Herb.
Ruellia cooperi Leonard AT 9297 (CR) Nat. Herb.
Ruellia malacosperma Greenm. RS 2108 (CR) Intr. Herb.
Ruellia metallica Leonard RS 821 (CR) Nat. Herb.
Ruellia nudiflora (Engelm. & A. Gray) Urb. GC 475 (INB) Nat. Herb.
Ruellia pittieri Lindau AS 42 (INB) Nat. Herb.
Ruellia praeclara Standl. GH 2372 (CR-INB) Nat. Arbu.
Ruellia tonduzii Lindau GH 7655 (CR) Nat. Herb.
Ruellia tubiflora Kunth AT 9296 (CR) Nat. Arbu.
Stenostephanus silvaticus (Nees) T. F. Daniel AE 376 (CR-INB) Nat. Arbu.
Streblacanthus monospermus Kuntze AM 9 (CR-INB) End. Excl. Herb.
Thunbergia fragrans Roxb. MG 5258 (CR) Intr. Bej.
Achariaceae
Carpotroche platyptera Pittier EA 2078 (CR-INB) Nat. arb.
Actinidiaceae
Saurauia rubiformis Vatke DS 3592 (INB) Nat. arb.
Saurauia yasicae Loes. JU 682 (CR) Nat. arb.
Aizoaceae
Sesuvium portulacastrum (L.) L. JGL 8699 (CR) Nat. Herb.
Alzateaceae
Alzatea verticillata Ruíz & Pav. * GH 2713 (CR) Nat. Arb.
155
Amaranthaceae
Achyranthes aspera L. HP 4295 (CR) Nat. Herb.
Alternanthera costaricensis Kuntze AE 5736 (CR) Nat. Herb.
Alternanthera laguroides (Standl.) Standl. AT 8634 (CR) Nat. Herb.
Alternanthera tenella Colla JG 2252 (INB) Nat. Herb.
Amaranthus dubius Mart. ex Thell. JG 504 (INB) Nat. Herb.
Amaranthus spinosus L. LG 1970 (CR-INB) Nat. Herb.
Blutaparon vermiculare (L.) Mears HP 12692 (CR) Nat. Herb.
Chamissoa altissima (Jacq.) Kunth AT 9288 (CR) Nat. Herb.
Cyathula achyranthoides (Kunth) Moq. ARG 2299 (CR-INB) Nat. Herb.
Cyathula prostrata (L.) Blume LDV 3847 (CR-INB) Nat. Herb.
Iresine diffusa Humb. & Bonpl. ex Willd. AT 8635 (CR) Nat. Herb.
Pleuropetalum pleiogynum (Kuntze) Standl. LA 1899 (CR-INB) Nat. Arbu.
Pleuropetalum sprucei (Hook. f.) Standl. * ARG 11651 (CR-INB) Nat. Arbu.
Anacardiaceae
Anacardium excelsum (Bertero & Balb. ex Kunth) Skeels AE 4933 (CR) Nat. arb.
Anacardium occidentale L. RO 1900 (CR) Intr. Arb.
Campnosperma panamense Standl. OV 1135 (CR) Nat. arb.
Mangifera indica L. AE s/n () Intr. Arb.
Spondias dulcis Parkinson SL 3025 (CR) Intr. Arb.
Spondias mombin L. WH 11 (CR) Nat. arb.
Tapirira guianensis Aubl. AE (Obs.) Nat. arb.
Annonaceae
Anaxagorea crassipetala Hemsl. JG 1540 (CR-INB) Nat. arb.
Anaxagorea panamensis Standl. ARG 1014 (CR-INB) Nat. Arbu.
Anaxagorea phaeocarpa Mart. JS 2212 (CR) Nat. arb.
Annona amazonica R. E. Fr. AE 5234 (CR) Nat. arb.
Annona glabra L. AE 5377 (CR) Nat. arb.
Annona mucosa Jacq. JG 1880 (CR-INB) Nat. arb.
Annona muricata L. MG 10027 (CR-INB) Intr. Arb.
Annona papilionella (Diels) H. Rainer WH 49 (CR) Nat. arb.
Annona pittieri Donn. Sm. GC 305 (CR-INB) Nat. arb.
Annona reticulata L. RO 2308 (CR) Nat. arb.
Annona volubilis Lundell GC 225 (CR-INB) Nat. Bej.
Cananga odorata (Lam.) Hook. f. & Thomson ARG 2256 (CR-INB) Intr. Arb.
Cymbopetalum costaricense (Donn. Sm.) Saff. AC 557 (CR) Nat. arb.
Desmopsis heteropetala R. E. Fr. AE 415 (CR-INB) End. arb.
Desmopsis microcarpa R. E. Fr. OV 1146 (CR) Nat. Arbu.
Desmopsis panamensis (B. L. Rob.) Saff. JGL 8809 (CR) Nat. arb.
Desmopsis schippii Standl. NZ 4868 (INB) Nat. Arbu.
156
Duguetia panamensis Standl. MG 4484 (CR) Nat. arb.
Guatteria aeruginosa Standl. AM 70 (CR-INB) Nat. arb.
Guatteria amplifolia Triana & Planch. OV 1219 (CR) Nat. arb.
Guatteria diospyroides Baill. RS 823 (CR) Nat. arb.
Guatteria dolichopoda Donn. Sm. HP 9166 (CR) Nat. arb.
Guatteria elegantissima R. E. Fr. * GH 2701 (CR) Nat. Arb.
Guatteria lucens Standl. ARG 687 (CR-INB) Nat. arb.
Mosannona costaricensis (R. E. Fr.) Chatrou GES 1111 (CR) End. arb.
Rollinia danforthii Standl. WA 2584 (CR) Nat. arb.
Sapranthus viridiflorus G. E. Schatz MG 4503 (CR) Nat. arb.
Stenanona panamensis Standl. OV 1142 (CR) Nat. arb.
Unonopsis bullata Maas & G. E. Schatz ARG 636 (INB) Nat. arb.
Unonopsis hammelii G. E. Schatz & Maas NZ 4899 (INB) End. arb.
Unonopsis storkii Standl. & L. O. Williams OV 1222 (CR) Nat. arb.
Xylopia bocatorena Schery OV 1126 (CR) Nat. arb.
Xylopia sericophylla Standl. & L. O. Williams LA 2095 (INB) Nat. arb.
Apiaceae
Eryngium foetidum L. MBG 718 (CR) Nat. Herb.
Hydrocotyle ranunculoides L. f. AE (Obs.) Nat. Herb.
Apocynaceae
Allamanda cathartica L. OV 1260 (CR) Intr. Bej.
Asclepias curassavica L. RO 1742 (CR) Nat. Herb.
Aspidosperma excelsum Benth. BH 17510 (INB) Nat. arb.
Aspidosperma spruceanum Benth. ex Müll. Arg. AE (Obs.) Nat. arb.
Catharanthus roseus (L.) G. Don MG 10039 (INB) Intr. Herb.
Fischeria panamensis Spellman AE 393 (CR-INB) Nat. Bej.
Gonolobus albomarginatus (Pittier) Woodson AE 4736 (CR) Nat. Bej.
Lacmellea panamensis (Woodson) Markgr. JG 2817 (CR-INB) Nat. arb.
Macoubea mesoamericana J. F. Morales BH 17516 (CR-INB) Nat. arb.
Macropharynx renteriae A. H. Gentry JFM 8000 (CR-INB) Nat. Bej.
Malouetia guatemalensis (Müll. Arg.) Standl. OV 1216 (CR) Nat. arb.
Mandevilla hirsuta (A. Rich.) K. Schum. GG 8 (INB) Nat. Bej.
Mesechites trifidus (Jacq.) Müll. Arg. GC 306 (INB) Nat. Bej.
Odontadenia macrantha (Roem. & Schult.) Markgr. AE 4934 (CR) Nat. Bej.
Odontadenia verrucosa (Willd. ex Roem. & Schult.) K. Schum. ex Markgr. JFM 4926 (INB)
Nat. Bej.
Prestonia longifolia (Sessé & Moc.) J. F. Morales JS 2360 (CR) Nat. Bej.
Prestonia portobellensis (Beurl.) Woodson AE 2504 (CR) Nat. Bej.
Prestonia riverae J. F. Morales JFM 7748 (INB) End. Bej.
Rauvolfia aphlebia (Standl.) A. H. Gentry HP 14034 (CR) Nat. arb.
157
Rhabdadenia biflora (Jacq.) Müll. Arg. LA 2202 (CR-INB) Nat. Arbu.
Sarcostemma clausum (Jacq.) Schult. AT 8661 (CR) Nat. Bej.
Stemmadenia alfaroi (Donn. Sm.) Woodson DS 3587 (CR-INB) Nat. arb.
Stemmadenia donnell-smithii (Rose) Woodson AMO 117 (CR-INB) Nat. arb.
Stemmadenia robinsonii Woodson HP 8617 (CR) Nat. Arbu.
Tabernaemontana alba Mill. RA 4670 (CR-INB) Nat. arb.
Tabernaemontana amygdalifolia Jacq. * AE 5146 (CR) Nat. Arb.
Tabernaemontana arborea Rose ex Donn. Sm. AF 1427 (CR-INB) Nat. arb.
Tabernaemontana longipes Donn. Sm. AE (obs.) Nat. arb.
Tassadia obovata Decne. MG 5775 (CR) Nat. Bej.
Thevetia ahouai (L.) A. DC. AT 9770 (CR) Nat. Arbu.
Thevetia peruviana (Pers.) K. Schum. RR 3128 (INB) Intr. Arb.
Aquifoliaceae
Ilex guianensis (Aubl.) Kuntze GH 7692 (CR) Nat. arb. Ilex maxima W. J. Hahn AE 5235 (CR) Nat. arb. Ilex paraguariensis A. St.-Hil. AE 5482 (CR) Intr. Arb. Ilex skutchii Edwin ex T. R. Dudley & T. R. Dudley AE 4809 (CR) Nat. arb.
Araliaceae
Dendropanax arboreus (L.) Decne. & Planch. AT 8512 (CR) Nat. arb.
Dendropanax globosus M. J. Cannon & Cannon * GH 2616 (INB) Nat. Arb.
Dendropanax gonatopodus (Donn. Sm.) A. C. Sm. AE 387 (CR-INB) Nat. arb.
Dendropanax oliganthus (A. C. Sm.) A. C. Sm. ARG 4914 (INB) Nat. arb.
Hydrocotyle mexicana Schltdl. & Cham. JBE 56 (CR) Nat. Herb.
Oreopanax capitatus (Jacq.) Decne. & Planch. ARG 575 (CR-INB) Nat. Arbu.
Schefflera nicaraguensis (Standl.) A. C. Sm. JFM 4933 (INB) Nat. arb.
Schefflera systyla (Donn. Sm.) R. Vig. * RR 2687 (CR) Nat. Arbu. ep.
Aristolochiaceae
Aristolochia cordiflora Mutis ex Kunth GH 3066 (CR-INB) Nat. Bej.
Aristolochia gorgona M.A. Blanco GC 246 (INB) Nat. Bej.
Aristolochia odoratissima L. HP 16039 (CR) Nat. Bej.
Aristolochia pilosa Kunth MQ 640 (CR) Nat. Bej.
Aristolochia sprucei Mast. AT 9373 (CR) Nat. Bej.
Aristolochia tonduzii O. C. Schmidt HP 9286 (CR) Nat. Bej.
Aristolochia trilobata L. OV 1293 (CR) Nat. Bej.
Asteraceae
Adenostemma platyphyllum Cass. GC 286 (CR-INB) Nat. Herb.
Ageratina badia (Klatt) R. M. King & H. Rob. AT 8685 (CR) Nat. Herb.
Ayapana elata (Steetz) R. M. King & H. Rob. AT 9313 (CR) Nat. Herb.
Baccharis pedunculata (Mill.) Cabrera * DSn 6541 (CR) Nat. Herb.
158
Bidens pilosa L. AT 8724 (CR) Nat. Herb.
Bidens reptans (L.) G. Don WH 156 (CR) Nat. Bej.
Calea jamaicensis (L.) L. MQ 1040 (CR) Nat. Arbu.
Chaptalia nutans (L.) Pol. GG 74 (CR-INB) Nat. Herb.
Chromolaena odorata (Lam.) R. M. King & H. Rob. AT 8647 (CR) Nat. Herb.
Clibadium eggersii Hieron. KB 3512 (CR) Nat. Arbu.
Clibadium glomeratum Greenm. LA 1875 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clibadium grandifolium S. F. Blake GG 213 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clibadium surinamense L. JRG 92-01956 (CR) Nat. Arbu.
Clibadium sylvestre Aubl. JG 1662 (CR-INB) Nat. Herb.
Conyza bonariensis (L.) Cronquist GG 196 (INB) Nat. Herb.
Conyza canadensis (L.) Cronquist RO 1743 (CR) Nat. Herb.
Cosmos caudatus Kunth WB 10407 (CR) Nat. Herb.
Crassocephalum crepidioides (Benth.) S. Moore DS 1310 (CR-INB) Nat. Herb.
Critonia morifolia (Mill.) R. M. King & H. Rob. AT 9571 (CR) Nat. Arbu.
Cyanthillium cinereum (L.) H. Rob. RH 83-105 (CR) Nat. Herb.
Dresslerothamnus angustiradiatus (T.M. Barkley) H. Rob. MG 9648 (CR-INB) Nat. Excl. Bej.
Eclipta prostrata (L.) L. RS sn (CR) Nat. Herb.
Eirmocephala brachiata (Benth.) H. Rob. AT 75461 (CR) Nat. Arbu.
Eleutheranthera ruderalis (Sw.) Sch. Bip. ARG 11154 (INB) Nat. Herb.
Emilia fosbergii Nicolson WB 10512 (CR) Nat. Herb.
Emilia sonchifolia (L.) DC. JGL 6050 (CR) Nat. Herb.
Erechtites hieraciifolius (L.) Raf. ex DC. AT 9139 (CR) Nat. Herb.
Fleischmannia imitans (B.L. Rob.) R. M. King & H. Rob. * DS 4900 (INB) Nat. Herb.
Fleischmannia microstemon (Cass.) R. M. King & H. Rob. WB 10899 (CR) Nat. Herb.
Fleischmannia pycnocephala (Less.) R. M. King & H. Rob. AT 8698 (CR) Nat. Herb.
Fleischmannia sideritidis (Benth.) R. M. King & Rob. ARG 2293 (CR-INB) Nat. Herb.
Garcilassa rivularis Poepp. & Endl. AT 8559 (CR) Nat. Herb.
Hebeclinium macrophyllum (L.) DC. AT 8603 (CR) Nat. Herb.
Heterocondylus vitalbae (DC.) R. M. King & H. Rob. AT 8611 (CR) Nat. Herb.
Ichthyothere scandens S. F. Blake * GH 2578 (INB) Nat. Herb.
Koanophyllon hylonoma (B. L. Rob.) R. M. King & H. Rob. LA 1952 (CR-INB) Nat. Arbu.
Koanophyllon pittieri (Klatt) R. M. King & H. Rob. AT 8516 (CR) Nat. arb.
Lagascea mollis Cav. ARG 2652 (CR-INB) Nat. Herb.
Lasianthaea fruticosa (L.) K. M. Becker AT 9314 (CR) Nat. Arbu.
Liabum bourgeaui Hieron. GH 2506 (INB) Nat. Herb.
Melanthera nivea (L.) Small JGL 10199 (CR) Nat. Herb.
Mikania banisteriae DC. LA 2061 (INB) Nat. Bej.
Mikania guaco Humb. & Bonpl. LA 2863 (CR-INB) Nat. Bej.
Mikania hookeriana DC. AE 4806 (CR) Nat. Bej.
Mikania houstoniana (L.) B. L. Rob. AT 9316 (CR) Nat. Arbu.
Mikania micrantha Kunth PZ 2629 (CR) Nat. Bej.
159
Mikania vitifolia DC. AT 8534 (CR) Nat. Bej.
Neomirandea araliifolia (Less.) R. M. King & H. Rob. GH 2428 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Neurolaena lobata R. Br. AT 95680 (CR) Nat. Arbu.
Pectis diffusa Hook. & Arn. RO 2866 (CR) Nat. Herb.
Pectis prostrata Cav. ARG 2280 (CR-INB) Nat. Herb.
Porophyllum ruderale (Jacq.) Cass. GH 2442 (CR-INB) Nat. Herb.
Pseudelephantopus spicatus (Juss.) Vahl LP 3272 (CR) Nat. Herb.
Pseudelephantopus spiralis (Less.) Cronquist LP s/n (CR) Nat. Herb.
Salmea scandens (L.) DC. HP 9566 (CR) Nat. Arbu.
Schistocarpha eupatorioides (Fenzl) Kuntze RO 2303 (CR) Nat. Herb.
Sciadocephala dressleri R. M. King & H. Rob. QJ 1835 (CR-INB) Nat. Excl. Herb.
Sinclairia polyantha (Klatt) Rydb. AE (Obs.) Nat. Arbu.
Sphagneticola trilobata (L.) Pruski AT 8750 (CR) Nat. Herb.
Spilanthes urens Jacq. K 1180 (CR) Nat. Herb.
Struchium sparganophorum (L.) Kuntze GH 7639 (CR) Nat. Herb.
Synedrella nodiflora (L.) Gaertn. ARG 2311 (CR-INB) Nat. Herb.
Tagetes erecta L. DSn 6437 (INB) Nat. Herb.
Tessaria integrifolia Ruíz & Pav. FA 3241 (CR) Nat. Arbu.
Tithonia diversifolia (Hemsl.) A. Gray AMO 120 (INB) Nat. Herb.
Tridax procumbens L. DMP 1131 (CR) Nat. Herb.
Tuxtla pittieri (Greenm.) Villaseñor & Strother HP 9565 (CR) Nat. Bej.
Vernonia patens Kunth AT 8650 (CR) Nat. Arbu.
Zexmenia virgulta Klatt AT 9569 (CR) Nat. Arbu.
Balanophoraceae
Helosis cayennensis (Sw.) Spreng. * GH 2519 (CR) Nat. Herb.
Begoniaceae
Begonia carletonii Standl. RB 062879 (CR) Nat. Herb.
Begonia convallariodora C. DC. * RR 2730 (CR) Nat. Herb.
Begonia corredorana C. DC. AE 4816 (CR) Nat. Herb.
Begonia fischeri Schrank AE (Obs.) Nat. Herb.
Begonia glabra Aubl. AT 8520 (CR) Nat. Herb.
Begonia hirsuta Aubl. ARB 1954 (CR) Nat. Herb.
Begonia multinervia Liebm. LA 1914 (INB) Nat. Herb.
Begonia semiovata Liebm. AT 9588 (CR) Nat. Herb.
Begonia sericoneura Liebm. RO 1727 (CR) Nat. Herb.
Bignoniaceae
Amphitecna isthmica (A. H. Gentry) A. H. Gentry JGL 9530 (CR) Nat. arb.
Amphitecna kennedyae (A. H. Gentry) A. H. Gentry ARG 1009 (CR-INB) Nat. arb.
Amphitecna latifolia (Mill.) A. H. Gentry HP 16004 (CR) Nat. arb.
160
Anemopaegma chrysoleucum (Kunth) Sandwith SL 2956 (CR) Nat. Bej.
Arrabidaea florida DC. JGL 9540 (CR) Nat. Bej.
Arrabidaea verrucosa (Standl.) A. H. Gentry AHG 1320 (CR) Nat. Bej.
Callichlamys latifolia (Rich.) K. Schum. AHG 1313 (CR) Nat. Bej.
Clytostoma binatum (Thunb.) Sandwith AE 5774 (CR) Nat. Bej.
Crescentia cujete L. AE 542 (CR) Nat. arb.
Cydista aequinoctialis (L.) Miers HP 16105 (CR) Nat. Bej.
Jacaranda copaia (Aubl.) D. Don RO 3550 (CR) Nat. arb.
Lundia corymbifera (Vahl) Sandwith GG 179 (CR-INB) Nat. Bej.
Macfadyena uncata (Andrews) Sprague & Sandwith ARG 2235 (CR-INB) Nat. Bej.
Mansoa kerere (Aubl.) A. H. Gentry MG 4411 (CR) Nat. Bej.
Mansoa standleyi (Steyerm.) A. H. Gentry RO 3552 (CR) Nat. Bej.
Martinella obovata (Kunth) Bureau & K. Schum. ARG 4902 (INB) Nat. Bej.
Paragonia pyramidata (Rich.) Bureau KB 3599 (CR) Nat. Bej.
Parmentiera macrophylla Standl. ARG 605 (CR-INB) Nat. arb.
Stizophyllum inaequilaterum Bureau & K. Schum. JFM 7762 (CR-INB) Nat. Bej.
Stizophyllum riparium (Kunth) Sandwith ARG 2236 (CR-INB) Nat. Bej.
Tabebuia rosea (Bertol.) DC. AE (obs.) Nat. arb.
Tanaecium jaroba Sw. JFM 7959 (CR-INB) Nat. Bej.
Tynanthus macranthus L. O. Williams KB 198085 (CR) Nat. Arbu.
Bixaceae
Bixa orellana L. RO 3656 (CR) Natu. arb.
Bixa urucurana Willd. BH 18115 (CR-INB) Nat. arb.
Boraginaceae
Bourreria mollis Standl. UC 1911 (CR-INB) Nat. arb.
Cordia alliodora (Ruíz & Pav.) Oken WH 18 (CR) Nat. arb.
Cordia collococca L. JG 1726 (CR-INB) Nat. arb.
Cordia cymosa (Donn. Sm.) Standl. AE 5575 (CR) Nat. arb.
Cordia diversifolia Pav. ex A. DC. MBG 691 (CR) Nat. arb.
Cordia dwyeri Nowicke AE 4815 (CR) Nat. arb.
Cordia eriostigma Pittier AE 5765 (CR) Nat. arb.
Cordia lucidula I. M. Johnst. MG 4514 (CR) Nat. arb.
Cordia megalantha S. F. Blake AE 5218 (CR) Nat. arb.
Cordia porcata Nowicke ARG 2262 (CR-INB) Nat. arb.
Tournefortia angustiflora Ruíz & Pav. JGL 12177 (CR) Nat. Arbu.
Tournefortia bicolor Sw. AE 2506 (CR) Nat. Arbu.
Tournefortia cuspidata Kunth MG 5819 () Nat. Arbu.
Tournefortia glabra L. AKM 6558 (INB) Nat. Arbu.
Tournefortia hirsutissima L. AT 9321 (CR) Nat. Arbu.
Tournefortia latisepala Nowicke EA 2135 (INB) Nat. Bej.
161
Tournefortia maculata Jacq. JBE 37 (CR) Nat. Bej.
Varronia curassavica Jacq. AE 2507 (CR) Nat. Arbu.
Varronia spinescens (L.) Borhidi AT 9291 (CR) Nat. Arbu.
Brassicaceae
Nasturtium officinale R. Br. ARG 611 (INB) Natu. Herb.
Burseraceae
Bursera simaruba (L.) Sarg. AE 544 (CR) Nat. arb.
Protium confusum (Rose) Pittier JS 2304 (CR) Nat. arb.
Protium costaricense (Rose) Engl. JBE 65 (CR) Nat. arb.
Protium glabrum (Rose) Engl. AC 401 (CR) Nat. arb.
Protium panamense (Rose) I. M. Johnst. WA 3280 (CR) Nat. arb.
Protium pittieri (Rose) Engl. WB 10923 (CR) Nat. arb.
Protium ravenii D. M. Porter AE 4799 (CR) Nat. arb.
Tetragastris panamensis (Engl.) Kuntze AF 475 (CR-INB) Nat. arb.
Trattinnickia aspera (Standl.) Swart RO 3662 (CR) Nat. arb.
Cactaceae
Epiphyllum phyllanthus (L.) Haw. RO 3691 (CR) Nat. Herb. ep.
Epiphyllum phyllanthus subsp. hookeri (Haw.) U. Guzmán UC 1930 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Epiphyllum thomasianum (K. Schum.) Britton & Rose AE 5547 (CR) Nat. Herb. ep.
Hylocereus calcaratus (F. A. C. Weber) Britton & Rose CKH 9 (INB) End. Herb. ep.
Hylocereus stenopterus (F. A. C. Weber) Britton & Rose RB 149 (CR) Nat. Herb. ep.
Pereskia lychnidiflora DC. DMA 1 (CR) Nat. Arbu.
Rhipsalis baccifera (J. S. Muell.) Stearn HP 9259 (CR) Nat. Herb.
Weberocereus trichophorus H. Johnson & Kimnach GH 7623 (CR) End. Excl. Herb. ep.
Weberocereus tunilla (F. A. C. Weber) Britton & Rose RS 800 (CR) Nat. Herb.
Calophyllaceae
Calophyllum brasiliense Cambess. BH 24885 (INB) Nat. arb.
Calophyllum inophyllum L. AE 5436 (CR) Natu. arb.
Mammea americana L. LA 2827 (CR-INB) Intr. Arb.
Campanulaceae
Burmeistera cyclostigmata Donn. Sm. JBE 36 (CR) Nat. Herb. ep.
Burmeistera microphylla Donn. Sm. MG 9647 (INB) Nat. Herb.
Burmeistera vulgaris E. Wimm. * GH 2717 (CR) Nat. Herb. ep.
Centropogon coccineus (Hook.) Regel ex B. D. Jacks. DS 142 (CR-INB) Nat. Herb.
Centropogon granulosus C. Presl WB 10482 (CR) Nat. Herb.
Centropogon palmanus (Donn. Sm.) E. Wimm. * ARG 11405 (CR-INB) End. Herb.
Hippobroma longiflora (L.) G. Don RH 83088 (CR) Natu. Herb.
162
Cannabaceae
Cannabis sativa L. GC 409 (CR-INB) Intr. Herb.
Celtis iguanaea (Jacq.) Sarg. GG 154 (CR-INB) Nat. arb.
Celtis schippii Standl. AE 5222 (CR) Nat. arb.
Trema integerrima (Beurl.) Standl. AE (Obs.) Nat. arb.
Trema micrantha (L.) Blume AQ 3314 (CR) Nat. arb.
Capparaceae
Caphexandra heydeana (Donn. Sm.) H. H. Iltis & Cornejo AT 8528 (CR) Nat. Arbu.
Capparidastrum discolor (Donn. Sm.) Cornejo & Iltis JG 1536 (INB) Nat. arb.
Capparidastrum mollicellum (Standl.) X. Cornejo & H. H. Iltis JGL 11962 (CR-INB) Nat. arb.
Crateva tapia L. JGL 9551 (CR) Nat. arb.
Forchhammeria trifoliata Radlk. ARG 865 (CR-INB) Nat. arb.
Preslianthus pittieri (Standl.) H. H. Iltis & Cornejo QJ 787 (CR-INB) Nat. arb.
Quadrella filipes (Donn. Sm.) H. H. Iltis & Cornejo BH 18142 (CR-INB) Nat. Arbu.
Caricaceae
Carica cauliflora Jacq. AE 5064 (CR) Nat. Arbu.
Carica papaya L. WB 10508 (CR) Nat. arb.
Jacaratia dolichaula (Donn. Sm.) Woodson FL 62 (CR) Nat. arb.
Jacaratia spinosa (Aubl.) A. DC. LA 2105 (CR-INB) Nat. arb.
Caryophyllaceae
Drymaria cordata (L.) Willd. ex Schult. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Celastraceae
Cheiloclinium cognatum (Miers) A. C. Sm. JFM 7736 (CR-INB) Nat. arb.
Crossopetalum parviflorum (Hemsl.) Lundell ARG 2285 (CR-INB) Nat. Arbu.
Elachyptera floribunda (Benth.) A. C. Sm. RS 831 (CR) Nat. Bej.
Hippocratea volubilis L. JGL 10190 (CR) Nat. Arbu.
Maytenus guyanensis Klotzsch AE (Obs.) Nat. arb.
Peritassa pruinosa (Seem.) A. C. Sm. * GH 2689 (CR) Nat. Bej.
Salacia multiflora (Lam.) DC. * GH 2627 (INB) Nat. Bej.
Tontelea hondurensis A. C. Sm. GH 7665 (CR) Nat. Bej.
Ceratophyllaceae
Ceratophyllum sp. RS s/n (CR) Nat. Herb.
Chloranthaceae
Hedyosmum brenesii Standl. AM 28 (CR-INB) Nat. Arbu.
Hedyosmum costaricense C. E. Wood ex W. C. Burger * DSn 6619 (CR) Nat. Arbu.
Hedyosmum goudotianum Solms AQ 3309 (CR) Nat. arb.
163
Chrysobalanaceae
Chrysobalanus icaco L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Hirtella guatemalensis Standl. JGL 13205 (CR) Nat. arb.
Hirtella racemosa Lam. AE 390 (INB) Nat. arb.
Hirtella triandra Sw. AT s/n (CR) Nat. arb.
Licania belloi Prance GH 7548 (CR) Nat. arb.
Licania platypus (Hemsl.) Fritsch RO 2593 (CR) Nat. arb.
Maranthes panamensis (Standl.) Prance & F. White AE 4895 (CR) Nat. arb.
Parinari parvifolia Sandwith AE (Obs.) Nat. arb.
Cleomaceae
Andinocleome pilosa (Benth.) Iltis RO 2505 (CR) Nat. Herb.
Cleoserrata serrata (Jacq.) Iltis MBG 705 (CR) Nat. Herb.
Corynandra viscosa (L.) Cochrane & Iltis JEJ 1548 (CR) Nat. Herb.
Melidiscus giganteus (L.) Raf. AT 9371 (CR) Nat. Herb.
Podandrogyne decipiens (Triana & Planch.) Woodson * GH 2610 (CR-INB) Nat. Arbu.
Tarenaya hassleriana (Chodat) Iltis FQ 7 (INB) Nat. Herb.
Tarenaya longipes (DC.) Iltis ARG 4584 (CR-INB) Nat. Herb.
Clusiaceae
Chrysochlamys glauca (Oerst. ex Planch. & Triana) Hemsl. ARG 883 (CR-INB) Nat. arb.
Chrysochlamys grandifolia (L. O. Williams) Hammel DS 3598 (CR-INB) Nat. arb.
Chrysochlamys nicaraguensis (Oerst., Planch. & Triana) Hemsl. OV 1206 (CR) Nat. arb.
Chrysochlamys silvicola (Hammel) Hammel * JS 2382 (CR) Nat. Arbu.
Chrysochlamys tenuis Hammel JGL 8839 (CR) Nat. arb.
Clusia cooperi Standl. GH 7701 (CR) Nat. arb.
Clusia croatii D' Arcy RS 825 (CR) Nat. arb.
Clusia cylindrica Hammel JGL 3914 (CR) Nat. arb.
Clusia dukei Maguire * RR 2769 (CR-INB) Nat. Arbu. ep
Clusia gracilis Standl. GC 359 (CR-INB) Nat. arb.
Clusia uvitana Pittier HP 12704 (CR) Nat. arb.
Clusia valerioi Standl. JS 2566 (CR) Nat. arb.
Dystovomita paniculata (Donn. Sm.) Hammel * GH 2710 (CR) Nat. Arb.
Garcinia intermedia (Pittier) Hammel ARG 582 (CR-INB) Nat. arb.
Garcinia madruno (Kunth) Hammel JGL 12172 (CR) Nat. arb.
Garcinia magnifolia (Pittier) Hammel BH 22315 (INB) Nat. arb.
Garcinia mangostana L. AE 5489 (CR) Intr. Arb.
Garcinia sp. B. Hammel FL 55 (CR) Nat. arb.
Marila laxiflora Rusby AE (Obs.) Nat. arb.
Symphonia globulifera L. f. AT s/n (CR) Nat. arb.
Tovomita croatii Maguire MG 5276 (CR) Nat. Arbu.
Tovomita longifolia (Rich.) Hochr. JG 1866 (CR-INB) Nat. arb.
164
Combretaceae
Buchenavia sp. AE 5424 (CR) Nat. arb.
Combretum cacoucia Exell QJ 810 (CR-INB) Nat. Bej.
Combretum decandrum Jacq. BH 22338 (INB) Nat. Bej.
Combretum laxum Jacq. LA 2176 (CR-INB) Nat. Arbu.
Conocarpus erectus L. RS s/n (CR) Nat. arb.
Laguncularia racemosa (L.) C. F. Gaertn. OV 1272 (CR) Nat. arb.
Terminalia buceras (L.) C. Wright AE 5366 (CR) Nat. arb.
Terminalia bucidoides Standl. & L. O. Williams RA 4674 (INB) Nat. arb.
Terminalia catappa L. NG 1442 (CR) Natu. arb.
Terminalia oblonga (Ruíz & Pav.) Steud. AE (obs.) Nat. arb.
Connaraceae
Connarus costaricensis G. Schellenb. GC 335 (INB) End. Bej.
Connarus lambertii (DC.) Sagot ARG 696 (CR-INB) Nat. Arbu.
Connarus panamensis Griseb. PS 92 (CR) Nat. Bej.
Rourea suerrensis Donn. Sm. HP s/n (CR) Nat. Bej.
Convolvulaceae
Ipomoea × leucantha Jacq. MG 4410 (CR) Nat. Bej.
Ipomoea alba L. GC 268 (INB) Nat. Bej.
Ipomoea batatas (L.) Lam. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Ipomoea batatoides Choisy JG 1657 (INB) Nat. Bej.
Ipomoea carnea Jacq. RS 2103 (CR) Nat. Arbu.
Ipomoea imperati (Vahl) Griseb. AE 2508 (CR) Nat. Herb.
Ipomoea indica (Burm.) Merr. PW 118 (CR) Nat. Bej.
Ipomoea mauritiana Jacq. AC 388 (CR) Nat. Bej.
Ipomoea pes-caprae (L.) R. Br. HP s/n (CR) Nat. Bej.
Ipomoea philomega (Vell.) House MBG 701 (CR) Nat. Bej.
Ipomoea quamoclit L. AMC 57 (CR-INB) Nat. Bej.
Ipomoea tiliacea (Willd.) Choisy PW 476 (CR) Nat. Bej.
Ipomoea variabilis (Schltdl. & Cham.) Choisy JG 3002 (INB) Nat. Bej.
Iseia luxurians (Moric.) O'Donell BH 19654 (CR-INB) Nat. Bej.
Itzaea sericea (Standl.) Standl. & Steyerm. * JS 2462 (CR) Nat. Bej.
Maripa nicaraguensis Hemsl. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Merremia dissecta (Jacq.) Hallier f. RO 3661 (CR) Nat. Bej.
Merremia tuberosa (L.) Rendle GC 333 (CR-INB) Nat. Bej.
Merremia umbellata (L.) Hallier f. AE 5767 (CR) Nat. Bej.
Cornaceae
Nyssa talamancana Hammel & N. Zamora * AE 5405 (CR) Nat. Arb.
165
Crassulaceae
Kalanchoe pinnata (Lam.) Pers. PZ 2601 (CR) Natu. Herb.
Cucurbitaceae
Cayaponia attenuata (Hook. & Arn.) Cogn. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Cayaponia glandulosa (Poepp. & Endl.) Cogn. RA 4671 (CR-INB) Nat. Bej.
Cayaponia macrocalyx Harms AE 4826 (CR) Nat. Bej.
Cayaponia racemosa (Mill.) Cogn. RO 3284 (CR) Nat. Bej.
Cayaponia sessiliflora Wunderlin AE 5786 (CR) Nat. Bej.
Cionosicys guabubu Grayum & J. A. González * AE 5310 (CR) Nat. Bej.
Cionosicys macranthus (Pittier) C. Jeffrey AE 5270 (CR) Nat. Bej.
Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum. & Nakai RB 164 (CR) Nat. Bej.
Cucumis melo L. GH 2440 (CR-INB) Intr. Bej.
Cyclanthera multifoliola Cogn. AT 8704 (CR) Nat. Bej.
Cyclanthera tenuisepala Cogn. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Elateriopsis oerstedii (Cogn.) Pittier 44 (CR-INB) Nat. Bej.
Fevillea cordifolia L. GH 2434 (CR-INB) Nat. Bej.
Gurania coccinea Cogn. * GH 2536 (CR) Nat. Bej.
Gurania makoyana (Lem.) Cogn. MBG 686 (CR) Nat. Bej.
Gurania tubulosa Cogn. AE 4864 (CR) Nat. Bej.
Luffa acutangula (L.) Roxb. WB 11015 (CR) Intr. Bej.
Melothria dulcis Wunderlin AE 5748 (CR) Nat. Bej.
Melothria pendula L. K 1221 (CR) Nat. Bej.
Melothria trilobata Cogn. AE 2509 (CR) Nat. Bej.
Momordica charantia L. RO 2856 (CR) Nat. Bej.
Psiguria sp. AE 5156 (CR) Nat. Bej.
Psiguria triphylla (Miq.) C. Jeffrey JGL 9539 (CR) Nat. Bej.
Psiguria warscewiczii (Hook. f.) Wunderlin OV 1191 (CR) Nat. Bej.
Rytidostylis gracilis Hook. & Arn. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Sechium edule (Jacq.) Sw. WB 11014 (CR) Nat. Bej.
Sechium pittieri (Cogn.) C. Jeffrey ARG 553 (CR-INB) Nat. Bej.
Sechium venosum (L. D. Goméz) Lira & F. Chiang AT s/n (CR) Nat. Bej.
Selysia prunifera (Poepp. & Endl.) Cogn. GH 2371 (CR-INB) Nat. Bej.
Sicydium tamnifolium (Kunth) Cogn. JG 2981 (CR) Nat. Bej.
Tecunumania quetzalteca Standl. & Steyerm. * GH 2600 (INB) Nat. Bej.
Dichapetalaceae
Dichapetalum grayumii Prance AE 5583 (CR) Nat. Bej.
Dichapetalum nevermannianum Standl. & Valerio ARG 852 (INB) Nat. Arbu.
Dichapetalum rugosum (Vahl) Prance ARG 572 (CR-INB) Nat. Arbu.
166
Dilleniaceae
Davilla kunthii A. St.-Hil. PS 121 (CR) Nat. Bej.
Davilla nitida (Vahl) Kubitzki JG 1645 (CR-INB) Nat. Bej.
Doliocarpus dentatus (Aubl.) Standl. JS 2279 (CR) Nat. Bej.
Doliocarpus major J. F. Gmel. AJI 2861 (CR) Nat. Bej.
Doliocarpus multiflorus Standl. RK 179 (INB) Nat. Bej.
Tetracera portobellensis Beurl. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Tetracera volubilis L. AKM 6593 (INB) Nat. Bej.
Tetracera willdenowiana Steud. LP 1146 (CR) Nat. Bej.
Dipentodontaceae
Perrottetia sessiliflora Lundell JS 2323 (CR) Nat. arb.
Elaeocarpaceae
Sloanea guianensis (Aubl.) Benth. * GH 2653 (INB) Nat. Arb.
Sloanea laevigata Dam. A. Sm. BH 22298 (INB) End. arb.
Sloanea medusula K. Schum. & Pittier LP 121138 (CR) Nat. arb.
Sloanea picapica Standl. BH 22319 (INB) Nat. arb.
Sloanea tuerckheimii Donn. Sm. ARG 719 (INB) Nat. arb.
Ericaceae
Cavendishia herrerae Luteyn & J. F. Morales * GH 2623 (INB) End. Arbu. ep.
Cavendishia melastomoides (Klotzsch) Hemsl. * DS 4908 (INB) Nat. Arbu. ep.
Cavendishia quereme (Kunth) Benth. & Hook. f. * ARG 11665 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Psammisia ramiflora Klotzsch JS 2419 (CR) Nat. Arbu. ep.
Erythroxylaceae
Erythroxylum macrophyllum Cav. AC 577 (CR) Nat. arb.
Euphorbiaceae
Acalypha arvensis Poepp. & Endl. PZ 2612 (CR) Nat. Herb.
Acalypha costaricensis (Kuntze) Knobl. ex Pax & K. Hoffm. JB 2252 (CR) Nat. Arbu.
Acalypha diversifolia Jacq. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Acalypha ferdinandii K. Hoffm. JS 2286 (CR) Nat. Arbu.
Acalypha hispida Burm. GC 361 (CR-INB) Intr. Arbu.
Acalypha macrostachya Jacq. ARG 2259 (CR-INB) Nat. arb.
Acalypha villosa Jacq. JG 7095 (CR) Nat. Arbu.
Acidoton nicaraguensis (Hemsl.) G. L. Webster EA 2067 (CR-INB) Nat. Arbu.
Adelia triloba (Müll. Arg.) Hemsl. JG 1601 (CR-INB) Nat. arb.
Adenophaedra grandifolia (Klotzsch) Müll. Arg. * RR 2668 (CR) Nat. Arb.
Alchornea costaricensis Pax & K. Hoffm. JG 2968 (CR-INB) Nat. arb.
Caperonia palustris (L.) A. St.-Hil. OV 1197 (CR) Nat. Herb.
167
Cleidion castaneifolium Müll. Arg. ARG 4920 (CR-INB) Nat. arb.
Cnidoscolus aconitifolius (Mill.) I. M. Johnst. MG 10025 (CR-INB) Nat. arb.
Conceveiba pleiostemona Donn. Sm. BH 17521 (CR-INB) Nat. arb.
Croton billbergianus Müll. Arg. OV 1154 (CR) Nat. arb.
Croton punctatus Jacq. OV 1211 (CR) Nat. Arbu.
Croton schiedeanus Schltdl. JG 1554 (CR-INB) Nat. arb.
Dalechampia dioscoreifolia Poepp. AC 548 (CR) Nat. Herb.
Dalechampia shankii (Ant. Molina) Huft GH 3070 (CR-INB) Nat. Bej.
Dalechampia websteri Armbr. ARG 651 (CR-INB) Nat. Herb.
Euphorbia bahiensis (Klotzsch & Garcke) Boiss. WH 175 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia bombensis Jacq. ARG 4578 (CR-INB) Nat. Herb.
Euphorbia cotinifolia L. AT s/n (CR) Nat. arb.
Euphorbia cyathophora Murray RO 1693 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia heterophylla L. KB 3083 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia hirta L. AT 8759 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia hypericifolia L. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Euphorbia hyssopifolia L. MQ 510 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia mesembryanthemifolia Jacq. K 1235 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia oerstediana (Klotzsch & Garcke) Boiss. AQ 3317 (CR) Nat. Herb.
Euphorbia pulcherrima Willd. JG 2217 (INB) Natu. arb.
Euphorbia thymifolia L. RB 139 (CR) Nat. Herb.
Gymnanthes riparia (Schltdl.) Klotzsch GSH 1853 (CR) Nat. arb.
Hippomane mancinella L. JG 2798 (INB) Nat. arb.
Hura crepitans L. AT s/n (CR) Nat. arb.
Jatropha curcas L. RO 2867 (CR) Nat. arb.
Jatropha gossypiifolia L. AQ 380 (CR) Nat. Herb.
Jatropha integerrima Jacq. GC 353 (CR-INB) Intr. Arbu.
Jatropha podagrica Hook. MQ 522 (CR) Intr. Arbu.
Mabea occidentalis Benth. MG 4311 (CR) Nat. arb.
Manihot brachyloba Müll. Arg. KB 3080 (CR) Nat. Arbu.
Manihot esculenta Crantz AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Omphalea diandra L. JGL 9342 (CR) Nat. Bej.
Plukenetia stipellata L. J. Gillespie JFM 7965 (CR-INB) Nat. Bej.
Sapium allenii Huft AE 5723 (CR) End. arb.
Sapium laurifolium (A. Rich.) Griseb. RA 4678 (CR-INB) Nat. arb.
Sapium rigidifolium Huft BH 22293 (INB) Nat. arb.
Tetrorchidium euryphyllum Standl. * GH 2515 (CR) Nat. Arb.
Fabaceae
Abarema barbouriana (Standl.) Barneby & J. W. Grimes RA 4665 (CR-INB) Nat. arb.
Abrus precatorius L. AE 5785 (CR) Natu. Bej.
Aeschynomene americana L. MQ s/n (CR) Nat. Herb.
168
Aeschynomene ciliata Vogel RO 2299 (CR) Nat. Herb.
Aeschynomene sensitiva Sw. ARG 4591 (CR-INB) Nat. Herb.
Albizia carbonaria Britton AE 5236 (CR) Nat. arb.
Alysicarpus vaginalis (L.) DC. PZ 2604 (CR) Nat. Herb.
Andira inermis (W. Wright) Kunth AT s/n (CR) Nat. arb.
Arachis pintoi Krapov. & W. C. Greg. MBG 683 (CR) Intr. Herb.
Balizia elegans (Ducke) Barneby & J. W. Grimes OV 1175 (CR) Nat. arb.
Bauhinia beguinotii Cufod. AE (Obs.) Nat. Arbu.
Bauhinia monandra Kurz RR 3114 (INB) Intr. Arb.
Brownea macrophylla hort. ex Mast. AE 5478 (CR) Intr. Arb.
Cajanus cajan (L.) Millsp. MBG 710 (CR) Intr. Arbu.
Calliandra calothyrsus Meisn. JG 3250 (INB) Nat. arb.
Calliandra riparia Pittier LDV 3842 (CR-INB) Intr. Arb.
Calliandra trinervia Benth. * AE 5174 (CR) Nat. Arb.
Calopogonium caeruleum (Benth.) Sauv. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Calopogonium mucunoides Desv. GC 282 (CR-INB) Nat. Bej.
Canavalia oxyphylla Standl. & L. O. Williams BH 22302 (CR) Nat. Bej.
Canavalia rosea (Sw.) DC. AT 9146 (CR) Nat. Bej.
Canavalia villosa Benth. SL 3058 (CR) Nat. Bej.
Cassia grandis L. f. WH 71 (CR) Nat. arb.
Centrosema molle Mart. ex Benth. RO 2302 (CR) Nat. Bej.
Centrosema plumieri (Turpin) Benth. RB 136 (CR) Nat. Bej.
Chaetocalyx latisiliqua (Poir.) Benth. ex Hemsl. RO 3089 (CR) Nat. Bej.
Chamaecrista nictitans (L.) Moench WB 10352 (CR) Nat. Herb.
Chloroleucon sp. AE 4942 (CR) End. Excl. arb.
Clitoria ternatea L. MQ s/n (CR) Intr. Bej.
Cojoba catenata (Donn. Sm.) Britton & Rose * GH 2547 (CR) Nat. Arb.
Cojoba sp. A. Sin autor ARG 681 (CR-INB) Nat. arb.
Copaifera aromatica Dwyer OV 1355 (CR) Nat. arb.
Crotalaria incana L. WB 8456 (CR) Nat. Herb.
Crotalaria retusa L. MBG 699 (CR) Nat. Herb.
Crotalaria sagittalis L. OV 1165 (CR) Nat. Herb.
Cynometra hemitomophylla (Donn. Sm.) Britton & Ros BH 18147 (CR-INB) Nat. arb.
Cynometra retusa Britton & Rose BH 24674 (CR-INB) Nat. arb.
Dalbergia ecastaphyllum (L.) Taub. RA 4666 (CR-INB) Nat. arb.
Dalbergia monetaria L. f. MG 8057 (CR-INB) Nat. arb.
Delonix regia (Bojer) Raf. RR 3112 (INB) Intr. Arb.
Desmodium adscendens (Sw.) DC. ARG 2310 (CR-INB) Nat. Herb.
Desmodium axillare (Sw.) DC. RO 3156 (CR) Nat. Herb.
Desmodium barbatum (L.) Benth. & Oerst. GG 63 (CR-INB) Nat. Herb.
Desmodium cajanifolium (Kunth) DC. GH 2377 (CR-INB) Nat. Arbu.
Desmodium incanum DC. AT s/n (CR) Nat. Herb.
169
Desmodium intortum (Mill.) Urb. WB 8466 (CR) Nat. Bej.
Desmodium purpusii Brandegee GG 32 (CR-INB) Nat. Bej.
Desmodium scorpiurus (Sw.) Desv. WB 10449 (CR) Nat. Herb.
Dioclea malacocarpa Ducke AC 569 (CR) Nat. Bej.
Dioclea reflexa Hook. f. AE 5347 (CR) Nat. Bej.
Dioclea wilsonii Standl. JG 1663 (CR-INB) Nat. Bej.
Diphysa americana (Mill.) M. Sousa JG 1641 (CR-INB) Nat. arb.
Dipteryx panamensis (Pittier) Record & Mell BH 24883 (INB) Nat. arb.
Dussia macroprophyllata (Donn. Sm.) Harms PS 68 (CR) Nat. arb.
Dussia tessmannii Harms LA 2085 (INB) Nat. arb.
Entada polystachya (L.) DC. AE 5512 (CR) Nat. Bej.
Enterolobium cyclocarpum (Jacq.) Griseb. AE (Obs.) Nat. arb.
Erythrina berteroana Urb. GC 467 (INB) Nat. arb.
Erythrina cochleata Standl. AC 578 (CR) Nat. arb.
Erythrina gibbosa Cufod. AM 19 (INB) Nat. arb.
Fairchildia panamensis (Benth.) Britton & Rose OV 1215 (CR) Nat. arb.
Flemingia macrophylla (Willd.) Kuntze ex Merr. MG 10026 (INB) Nat. Arbu.
Flemingia strobilifera (L.) Aiton MG 8067 (CR-INB) Intr. Arbu.
Gliricidia sepium (Jacq.) Kunth ex Walp. JG 2779 (INB) Nat. arb.
Guilandina bonduc L. AE (Obs.) Nat. Bej.
Hymenolobium mesoamericanum H. C. Lima WB 10428 (CR) Nat. arb.
Indigofera hirsuta L. JS 2632 (CR) Natu. Arbu.
Indigofera suffruticosa Mill. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Indigofera trita L. f. WB 10448 (CR) Nat. Herb.
Inga chocoensis Killip ex T. S. Elias JFM 7995 (CR-INB) Nat. arb.
Inga ciliata C. Presl JG 1661 (CR-INB) Nat. arb.
Inga densiflora Benth. PS 99 (CR) Nat. arb.
Inga edulis Mart. AT s/n (CR) Natu. arb.
Inga exalata T. S. Elias * GH 2703 (CR) Nat. Arb.
Inga goldmanii Pittier AT 9358 (CR) Nat. arb.
Inga jefensis Liesner & D'Arcy ARG 4515 (CR-INB) Nat. arb.
Inga jinicuil Schltdl. & Cham. ex G. Don LA 1919 (INB) Nat. arb.
Inga latipes Pittier * AE 5722 (CR) End. Arb.
Inga leiocalycina Benth. GC 494 (CR-INB) Nat. arb.
Inga marginata Willd. AT s/n (CR) Nat. arb.
Inga mortoniana Jorge León AS 66 (CR-INB) Nat. arb.
Inga multijuga Benth. OV 1273 (CR) Nat. arb.
Inga nobilis Willd. LA 2875 (INB) Nat. arb.
Inga oerstediana Benth. ex Seem. JG 2281 (INB) Nat. arb.
Inga pezizifera Benth. AE 4830 (CR) Nat. arb.
Inga punctata Willd. OV 1295 (CR) Nat. arb.
Inga ruiziana G. Don AT s/n (CR) Nat. arb.
170
Inga samanensis L. Uribe WB 8468 (CR) Nat. arb.
Inga sapindoides Willd. MG 5816 (CR) Nat. arb.
Inga spectabilis (Vahl) Willd. AMC 49 (CR-INB) Nat. arb.
Inga thibaudiana DC. ARG 652 (CR-INB) Nat. arb.
Inga tonduzii Donn. Sm. ARG 900 (CR-INB) Nat. arb.
Inga umbellifera (Vahl) Steud. AE 4873 (CR) Nat. arb.
Lecointea amazonica Ducke GSH 1851 (CR) Nat. arb.
Lonchocarpus densiflorus Benth. OV 1254 (CR) Nat. Bej.
Lonchocarpus heptaphyllus (Poir.) DC. LA 2171 (CR-INB) Nat. arb.
Lonchocarpus luteomaculatus Pittier AE 5367 (CR) Nat. arb.
Lonchocarpus macrophyllus Kunth MG 5291 (CR) Nat. arb.
Lonchocarpus unifoliolatus Benth. OV 1201 (CR) Nat. arb.
Machaerium floribundum Benth. GH 2500 (CR-INB) Nat. Arbu.
Machaerium seemannii Benth. RS 2102 (CR) Nat. Arbu.
Macrolobium costaricense W. C. Burger AM 61 (CR-INB) Nat. arb.
Macrolobium hartshornii R. S. Cowan GH 3073 (CR-INB) Nat. arb.
Macroptilium lathyroides (L.) Urb. MG 4521 (CR) Nat. Herb.
Mimosa diplotricha C. Wright ex Sauvalle GG 223 (CR-INB) Nat. Herb.
Mimosa guilandinae (DC.) Barneby SL 3049 (CR) Nat. Bej.
Mimosa myriadenia (Benth.) Benth. GG 64 (INB) Nat. Bej.
Mimosa pigra L. WB 10974 (CR) Nat. Arbu.
Mimosa pudica L. WB 10339 (CR) Nat. Herb.
Mucuna holtonii (Kuntze) Moldenke DS 3588 (CR-INB) Nat. Bej.
Mucuna sloanei Fawc. & Rendle AE 2521 (CR) Nat. Bej.
Mucuna urens (L.) DC. AE 2522 (CR) Nat. Bej.
Muellera unifoliolata (Benth.) M. Sousa JG 1743 (CR-INB) Nat. arb.
Ormosia amazonica Ducke ARG 4860 (INB) Nat. arb.
Ormosia coccinea (Aubl.) Jacks. PS 88 (CR) Nat. arb.
Ormosia macrocalyx Ducke RS 2100 (CR) Nat. arb.
Ormosia panamensis Benth. AE 5365 (CR) Nat. arb.
Ormosia subsimplex Spruce ex Benth. JG 3269 (INB) Nat. arb.
Oxyrhynchus trinervius (Donn. Sm.) Rudd JG 2848 (CR-INB) Nat. Bej.
Pentaclethra macroloba (Willd.) Kuntze PS 82 (CR) Nat. arb.
Prioria copaifera Griseb. OV 1278 (CR) Nat. arb.
Prosopis juliflora (Sw.) DC. MQ s/n (CR) Nat. arb.
Pterocarpus officinalis Jacq. WH 75 (CR) Nat. arb.
Pueraria phaseoloides (Roxb.) Benth. AKM 6615 (INB) Intr. Herb.
Rhynchosia erythrinoides Schltdl. & Cham. BH 18391 (CR-INB) Nat. Herb.
Rhynchosia minima (L.) DC. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Samanea saman (Jacq.) Merr. RLW 25631 (CR) Nat. arb.
Schnella guianensis (Aubl.) Wunderlin ARG 728 (INB) Nat. Bej.
Schnella outimouta (Aubl.) Wunderlin RO 3542 (CR) Nat. Bej.
171
Senegalia hayesii (Benth.) Britton & Rose AC 523 (CR) Nat. Bej.
Senegalia multipinnata (Ducke) Seigler & Ebinger LA 1865 (INB) Nat. Bej.
Senna cobanensis (Britton & Rose) H. S. Irwin & Barneby AT 9148 (CR) Nat. Herb.
Senna hayesiana (Britton & Rose) H. S. Irwin & Barneby AT 9796 (CR) Nat. Arbu.
Senna obtusifolia (L.) H. S. Irwin & Barneby WB 10388 (CR) Nat. Herb.
Senna occidentalis (L.) Link AT s/n (CR) Nat. Herb.
Senna papillosa (Britton & Rose) H. S. Irwin & Barneby WH 27 (CR) Nat. arb.
Senna reticulata (Willd.) H. S. Irwin & Barneby MBG 684 (CR) Nat. arb.
Sophora tomentosa L. JGL 12108 (CR) Nat. Arbu.
Swartzia costaricensis (Britton) N. Zamora HP s/n (CR) Nat. arb.
Tamarindus indica L. JG 2290 (INB) Intr. Arb.
Vachellia ruddiae (D. H. Janzen) Seigler & Ebinger AE 419 (CR) Nat. arb.
Vigna caracalla (L.) Verdc. MG 4429 (CR) Nat. Bej.
Vigna luteola (Jacq.) Benth. MBG 697 (CR) Nat. Herb.
Vigna peduncularis (Kunth) Fawc. & Rendle AMO 114 (CR-INB) Nat. Herb.
Vigna unguiculata (L.) Walp. JEJ 1542 (CR) Intr. Bej.
Vigna vexillata (L.) A. Rich. MQ s/n (CR) Nat. Bej.
Zygia brenesii (Standl.) L. Rico RA 5021 (CR-INB) End. arb.
Zygia confusa L. Rico JGL 12201 (CR) Nat. arb.
Zygia gigantifoliola (Schery) L. Rico QJ 727 (CR-INB) Nat. arb.
Zygia inaequalis (Humb. & Bonpl. ex Willd.) Pittier LA 2195 (CR-INB) Nat. arb.
Zygia latifolia (L.) Fawc. & Rendle ARG 2549 (CR-INB) Nat. arb.
Zygia longifolia (Humb. & Bonpl. ex Willd.) Britton & Rose OV 1296 (CR) Nat. arb.
Gentianaceae
Enicostema verticillatum (L.) Engl. JL 2571 (CR) Nat. Herb.
Voyria aphylla (Jacq.) Pers. GH 7604 (CR) Nat. Herb.
Voyria corymbosa Splitg. AE 5363 (CR) Nat. Herb.
Voyria flavescens Griseb. MG 8548 (INB) Nat. Herb.
Voyria kupperi Suess. AE 4805 (CR) Nat. Herb.
Voyria tenella Hook. WH 43 (CR) Nat. Herb.
Gesneriaceae
Besleria columneoides Hanst. JGL 8375 (CR) Nat. Arbu.
Besleria flavovirens Nees & Mart. AE 4920 (CR) Nat. Arbu.
Besleria laxiflora Benth. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Besleria notabilis C. V. Morton AQ 3254 (CR) Nat. Arbu.
Besleria pauciflora Rusby MMC 988 (CR-INB) Nat. Arbu.
Besleria robusta Donn. Sm. AT 9556 (CR) Nat. Arbu.
Besleria solanoides Kunth * DS 4856 (INB) Nat. Herb.
Besleria trichostegia Donn. Sm. AT 9558 (CR) Nat. Arbu.
Chrysothemis friedrichsthaliana (Hanst.) H. E. Moore GG 201 (CR-INB) Nat. Herb.
172
Chrysothemis pulchella (Donn) Decne. AE 536 (CR) Nat. Herb. ep.
Codonanthe crassifolia (H. Focke) C. V. Morton WH 77 (CR) Nat. Herb. ep.
Codonanthe macradenia Donn. Sm. GH 7696 (CR) Nat. Herb. ep.
Codonanthe uleana Fritsch GH 7590 (CR) Nat. Herb. ep.
Columnea consanguinea Hanst. * DSn 6453 (INB) Nat. Arbu. ep.
Columnea gloriosa Sprague AE 5195 (CR) End. Herb. ep.
Columnea grata C. V. Morton HP 16010 (CR) End. Herb. ep.
Columnea kalbreyeriana Mast. BH 17950 (INB) Nat. Herb.
Columnea maculata C. V. Morton GH 3000 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Columnea nicaraguensis Oerst. AE 2505 (CR) Nat. Herb. ep.
Columnea oxyphylla Hanst. MG 9650 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Columnea parviflora C. V. Morton * ARG 11404 (INB) Nat. Herb. ep.
Columnea purpurata Hanst. AT s/n (CR) Nat. Herb. ep.
Columnea sanguinolenta (Klotzsch ex Oerst.) Hanst. AT 9307 (CR) Nat. Herb. ep.
Columnea tulae Urb. AT s/n (CR) Nat. Herb. ep.
Diastema affine Fritsch ARB 1932 (CR) Nat. Herb.
Diastema racemiferum Benth. AC 528 (CR) Nat. Herb.
Drymonia alloplectoides Hanst. AE 388 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia conchocalyx Hanst. AE 5196 (CR) Nat. Arbu. ep.
Drymonia coriacea (Oerst.) Wiehler GH 3010 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia lanceolata (Hanst.) C. V. Morton * DSn 6794 (INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia macrantha (Donn. Sm.) D. N. Gibson AT s/n (CR) Nat. Arbu. ep.
Drymonia macrophylla (Oerst.) H. E. Moore MG 8053 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia multiflora (Oerst.) Wiehler NZ 4910 (INB) Nat. Bej.
Drymonia ovatifolia J.L. Clark * GH 2606 (INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia rubra C. V. Morton GH 2499 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia rubripilosa Kriebel AE 399 (CR-INB) End. Bej.
Drymonia serrulata (Jacq.) Mart. JFM 7990 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia stenophylla (Donn. Sm.) H. E. Moore ARG 583 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Drymonia submarginalis Gómez-Laur. & Chavarria AE 4734 (CR) Nat. Arbu. ep.
Drymonia tomentulifera Kriebel * DS 4902 (INB) End. Bej.
Drymonia turrialvae Hanst. GH 2411 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Drymonia warszewicziana Hanst. ARB 1712 (CR) Nat. Arbu. ep.
Episcia lilacina Hanst. AM 47 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Gasteranthus acropodus (Donn. Sm.) Wiehler AT 9554 (CR) Nat. Excl. Herb.
Gasteranthus imbricans (Donn. Sm.) Wiehler LDG 23515 (CR) Nat. Excl. Arbu.
Gasteranthus osaensis L. E. Skog & L. P. Kvist JGL 8333 (CR) End. Herb.
Glossoloma tetragonum Hanst. * RR 2720 (CR) Nat. Herb.
Kohleria spicata (Kunth) Oerst. MQ 513 (CR) Nat. Herb.
Kohleria tubiflora (Cav.) Hanst. MQ 488 (CR) Nat. Herb.
Monopyle maxonii C. V. Morton * ARG 11406 (CR-INB) Nat. Herb.
Napeanthus apodemus Donn. Sm. HP s/n (CR) Nat. Herb.
173
Napeanthus bracteatus C. V. Morton GH 2987 (CR-INB) Nat. Herb.
Paradrymonia alata Kriebel AE 4894 (CR) End. Excl. Herb. ep.
Paradrymonia lineata (C. V. Morton) Wiehler JBE 55 (CR) Nat. Herb. ep.
Reldia minutiflora (L. E. Skog) L. P. Kvist & L. E. Skog MMC 992 (CR-INB) Nat. Excl. Herb.
Hernandiaceae
Hernandia didymantha Donn. Sm. HP 12682 (CR) Nat. arb.
Hernandia stenura Standl. NZ 1008 (CR) Nat. arb.
Humiriaceae
Humiriastrum diguense (Cuatrec.) Cuatrec. ARG 645 (INB) Nat. arb.
Sacoglottis trichogyna Cuatrec. BH 18390 (CR-INB) Nat. arb.
Hydnoraceae
Prosopanche costaricensis L. D. Goméz & Gómez-Laur. MBA 36 (INB) End. Herb.
Hydrangeaceae
Hydrangea peruviana Moric. LA 2114 (INB) Nat. Arbu. ep.
Hypericaceae
Vismia billbergiana Beurl. AQ 3273 (CR) Nat. arb.
Vismia macrophylla Kunth AJI 4105 (CR) Nat. arb.
Icacinaceae
Calatola costaricensis Standl. JS 2238 (CR) Nat. arb.
Lacistemataceae
Lacistema aggregatum (P. J. Bergius) Rusby AE 4905 (CR) Nat. arb.
Lozania pittieri (S. F. Blake) L. B. Sm. JG 1700 (CR-INB) Nat. arb.
Lamiaceae
Aegiphila anomala Pittier JFM 7729 (CR-INB) Nat. arb.
Aegiphila costaricensis Moldenke OV 1192 (CR) Nat. arb.
Aegiphila elata Sw. JFM 7683 (CR-INB) Nat. Arbu.
Aegiphila falcata Donn. Sm. AT s/n (CR) Nat. arb.
Aegiphila panamensis Moldenke PS s/n (CR) Nat. arb.
Callicarpa acuminata Kunth HP s/n (CR) Nat. arb.
Clerodendrum paniculatum L. WB 10983 (CR) Intr. Arbu.
Hyptis capitata Jacq. AQ 351 (CR) Nat. Herb.
Hyptis obtusiflora C. Presl ex Benth. MQ s/n (CR) Nat. Herb.
Hyptis pectinata (L.) Poit. JG 3253 (INB) Nat. Herb.
Hyptis suaveolens (L.) Poit. RO 3687 (CR) Nat. Herb.
174
Hyptis verticillata Jacq. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Hyptis vilis Kunth & C. D. Bouché ARG 564 (CR-INB) Nat. Herb.
Marsypianthes chamaedrys (Vahl) Kuntze JG 3015 (CR-INB) Nat. Herb.
Mentha × piperita L. RO 2849 (CR) Intr. Herb.
Ocimum campechianum Mill. AT 8729 (CR) Nat. Herb.
Plectranthus amboinicus (Lour.) Spreng. RO s/n (CR) Intr. Herb.
Plectranthus scutellarioides (L.) R. Br. RK 444 (INB) Natu. Herb.
Salvia occidentalis Sw. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Salvia serotina L. MQ s/n (CR) Nat. Herb.
Scutellaria costaricana H. Wendl. SG s/n (CR) Nat. Herb.
Scutellaria tenuipetiolata A. Pool AT 9549 (CR) Nat. Excl. Herb.
Teucrium vesicarium Mill. AJI 2867 (CR) Nat. Herb.
Vitex cooperi Standl. EA 2096 (CR-INB) Nat. arb.
Lauraceae
Aniba venezuelana Mez AE 538 (CR) Nat. arb.
Beilschmiedia costaricensis (Mez & Pittier) C. K. Allen BH 18116 (CR-INB) Nat. arb.
Caryodaphnopsis sp. AE 5564 (CR) Nat. arb.
Cassytha filiformis L. GH 7582 (CR) Nat. Excl. Herb.
Cinnamomum camphora (L.) Nees & Eberm. AE s/n () Intr. Arb.
Cinnamomum verum J. Presl AQ 386 (CR) Intr. Arb.
Licaria caribaea Gómez-Laur. & Cascante OV 1239 (CR) End. arb.
Licaria excelsa Kosterm. BH 18098 (CR-INB) Nat. arb.
Nectandra hihua (Ruíz & Pav.) Rohwer MG 8060 (CR-INB) Nat. arb.
Nectandra longipetiolata van der Werff MG 5769 (CR) End. Excl. arb.
Nectandra membranacea (Sw.) Griseb. AJI 1867 (CR) Nat. arb.
Nectandra purpurea (Ruíz & Pav.) Mez JGL 11959 (CR-INB) Nat. arb.
Nectandra reticulata (Ruíz & Pav.) Mez AM 35 (CR-INB) Nat. arb.
Nectandra umbrosa (Kunth) Mez PS 113 (CR) Nat. arb.
Ocotea atirrensis Mez & Donn. Sm. HP 9172 (CR) Nat. Arbu.
Ocotea cernua (Nees) Mez RA 4672 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea dendrodaphne Mez GG 21 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea dentata van der Werff AM 1 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea insularis (Meisn.) Mez * GH 2580 (INB) Nat. Arb.
Ocotea laetevirens Standl. & Steyerm. QJ 806 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea leucoxylon (Sw.) Laness. AMC 58 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea macropoda (Kunth) Mez JG 1722 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea mollifolia Mez & Pittier OV 1150 (CR) Nat. arb.
Ocotea pentagona Mez AT s/n (CR) Nat. arb.
Ocotea tenera Mez & Donn. Sm. OV 30 (CR) Nat. arb.
Ocotea valerioides W. C. Burger AMO 110 (CR-INB) Nat. arb.
Ocotea wedeliana C. K. Allen JFM 7979 (CR-INB) Nat. arb.
175
Persea americana Mill. WB 10501 (CR) Nat. arb.
Persea silvatica van der Werff QJ 726 (CR-INB) End. arb.
Pleurothyrium oblongum van der Werff AE 445 (CR-INB) Nat. arb.
Lecythidaceae
Couroupita nicaraguarensis DC. WH 50 (CR) Nat. arb.
Eschweilera calyculata Pittier LP 1167 (CR) Nat. arb.
Eschweilera collinsii Pittier GC 408 (INB) Nat. arb.
Eschweilera pittieri R. Knuth QJ 789 (CR-INB) Nat. arb.
Grias cauliflora L. WH 61 (CR) Nat. arb.
Lepidobotryaceae
Ruptiliocarpon caracolito Hammel & N. Zamora QJ 1834 (INB) Nat. arb.
Linderniaceae
Lindernia crustacea (L.) F. Muell. RO 1694 (CR) Nat. Herb.
Lindernia diffusa (L.) Wettst. MQ 533 (CR) Nat. Herb.
Loganiaceae
Spigelia anthelmia L. K 1233 (CR) Nat. Herb.
Spigelia hamelioides Kunth WH 136 (CR) Nat. Herb.
Spigelia humboldtiana Cham. & Schltdl. ARG 2284 (CR-INB) Nat. Herb.
Strychnos colombiensis Krukoff & Barneby MG 5768 (CR) Nat. Bej.
Strychnos panamensis Seem. GH 2378 (CR-INB) Nat. Bej.
Loranthaceae
Oryctanthus cordifolius (C. Presl) Urb. JGL 10193 (CR) Nat. Arbu. ep.
Oryctanthus occidentalis (L.) Eichler HP s/n (CR) Nat. Arbu. ep.
Passovia pyrifolia (Kunth) Tiegh. EMC 181 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Struthanthus leptostachyus (Kunth) G. Don * GH 2550 (CR) Nat. Arbu. ep.
Struthanthus orbicularis (Kunth) Blume AMO 153 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Lythraceae
Adenaria floribunda Kunth AQ 346 (CR) Nat. Arbu.
Cuphea calophylla Cham. & Schltdl. GC 355 (INB) Nat. Arbu.
Cuphea carthagenensis (Jacq.) J. F. Macbr. WB 10466 (CR) Nat. Herb.
Cuphea elliptica Koehne MQ 526 (CR) Nat. Herb.
Cuphea epilobiifolia Koehne HP s/n (CR) Nat. Herb.
Lawsonia inermis L. RO 3170 (CR) Intr. Arbu.
Rotala ramosior (L.) Koehne JG 1587 (CR-INB) Nat. Herb.
176
Magnoliaceae
Michelia champaca L. AE 5435 (CR) Intr. Arb.
Talauma gloriensis Pittier AE 4794 (CR) Nat. arb.
Malpighiaceae
Adelphia hiraea (Gaertn.) W. R. Anderson TBC 43269 (CR) Nat. Bej.
Banisteriopsis elegans (Triana & Planch.) Sandwith BH 22709 (CR-INB) Nat. Bej.
Bunchosia costaricensis Rose * DSn 6450 (INB) End. Arb.
Bunchosia dwyeri Cuatrec. & Croat ARG 874 (CR-INB) Nat. Arbu.
Bunchosia grayumii W. R. Anderson MG 4384 (CR) Nat. arb.
Bunchosia macrophylla Rose ex Donn. Sm. HP 8686 (CR) Nat. arb.
Bunchosia polystachia (Andrews) DC. JS 2310 (CR) Nat. arb.
Bunchosia ursana W. R. Anderson ARG 4871 (CR-INB) End. Arbu.
Byrsonima arthropoda A. Juss. AE (Obs.) Nat. arb.
Byrsonima crassifolia (L.) Kunth AM 52 (CR-INB) Nat. Arbu.
Byrsonima herrerae W. R. Anderson * GH 2709 (CR) Nat. Arb.
Heteropterys leona (Cav.) Exell JFM 4940 (CR-INB) Nat. Bej.
Hiraea fagifolia (DC.) A. Juss. BH 14308 (CR) Nat. Arbu.
Hiraea faginea (Sw.) Nied. JGL 10201 (CR) Nat. Arbu.
Hiraea smilacina Standl. JGL 12162 (CR) Nat. Bej.
Malpighia albiflora (Cuatrec.) Cuatrec. EA 2082 (CR-INB) Nat. Arbu.
Malpighia emarginata DC. MG 10024 (CR-INB) Intr. Arbu.
Malpighia romeroana Cuatrec. AE 5114 (CR) Nat. Arbu.
Stigmaphyllon ellipticum (Kunth) A. Juss. OV 1217 (CR) Nat. Bej.
Stigmaphyllon lindenianum Juss. HP s/n (CR) Nat. Bej.
Stigmaphyllon puberum (Rich.) A. Juss. HP s/n (CR) Nat. Bej.
Tetrapterys tinifolia Triana & Planch. AMC 66 (CR-INB) Nat. Bej.
Malvaceae
Abelmoschus esculentus (L.) Moench AQ 355 (CR) Intr. Herb.
Abelmoschus moschatus Medik. RO 2606 (CR) Natu. Herb.
Apeiba membranacea Spruce ex Benth. BH 22296 (INB) Nat. arb.
Byttneria aculeata (Jacq.) Jacq. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Ceiba pentandra (L.) Gaertn. AC 495 (CR) Nat. arb.
Corchorus siliquosus L. ARG 2534 (CR-INB) Nat. Herb.
Durio zibethinus Rumph. ex Murray AE 5487 (CR) Intr. Arb.
Goethalsia meiantha (Donn. Sm.) Burret GC 255 (CR-INB) Nat. arb.
Gossypium barbadense L. 1125 (CR) Intr. Arbu.
Guazuma invira (Willd.) G. Don WH 198 (CR) Nat. arb.
Hampea appendiculata (Donn. Sm.) Standl. AE 562 (CR) Nat. arb.
Heliocarpus appendiculatus Turcz. AT s/n (CR) Nat. arb.
Herrania purpurea (Pittier) R. E. Schult. ARG 3513 (CR-INB) Nat. Arbu.
177
Hibiscus acetosella Welw. ex Ficinus AE 5475 (CR) Intr. Arbu.
Hibiscus bifurcatus Cav. AE 5540 (CR) Nat. Arbu.
Hibiscus rosa-sinensis L. K 1205 (CR) Intr. Arbu.
Hibiscus sabdariffa L. LP sn (CR) Intr. Arbu.
Luehea seemannii Triana & Planch. AT s/n (CR) Nat. arb.
Malachra alceifolia Jacq. RH 101 (CR) Nat. Herb.
Malachra fasciata Jacq. JG 502 (CR-INB) Nat. Herb.
Malvaviscus arboreus Cav. HP s/n (CR) Nat. Arbu.
Malvaviscus concinnus Kunth AM 36 (CR-INB) Nat. arb.
Matisia bracteolosa Ducke LP 1155 (CR) Nat. arb.
Matisia cordata Bonpl. BH 22313 (INB) Nat. arb.
Matisia obliquifolia Standl. OV 1167 (CR) Nat. arb.
Matisia ochrocalyx K. Schum. JGL 12332 (CR) Nat. arb.
Melochia lupulina Sw. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Mortoniodendron anisophyllum (Standl.) Standl. & Steyerm. OV 1152 (CR) Nat. arb.
Mortoniodendron costaricense Standl. & L. O. Williams GC 265 (INB) Nat. arb.
Mortoniodendron longipedunculatum Al. Rodr. JGL 9531 (CR) End. Excl. Arbu.
Mortoniodendron moralesii Al. Rodr. OV 1209 (CR) End. arb.
Ochroma pyramidale (Cav. ex Lam.) Urb. AE (Obs.) Nat. arb.
Pachira aquatica Aubl. WH 9 (CR) Nat. arb.
Pachira quinata (Jacq.) W. S. Alverson AC 510 (CR) Nat. arb.
Pavonia castaneifolia A. St.-Hil. & Naudin JGL 12328 (CR) Nat. Arbu.
Pavonia fruticosa (Mill.) Fawc. & Rendle AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Pavonia oxyphyllaria Donn. Sm. GC 487 (INB) Nat. Arbu.
Pavonia paludicola Nicolson K 1203 (CR) Nat. Arbu.
Pavonia peruviana Gürke ARG 872 (INB) Nat. Arbu.
Pavonia schiedeana Steud. ARG 1003 (CR-INB) Nat. Arbu.
Quararibea asterolepis Pittier AC 534 (CR) Nat. arb.
Quararibea gomeziana W. S. Alverson WA 2136 (CR) Nat. Excl. arb.
Quararibea parvifolia Standl. AE 4851(CR) Nat. arb.
Quararibea pendula W. S. Alverson WA 2135 (CR) Nat. arb.
Quararibea platyphylla Pittier & Donn. Sm. LDG 23484 (CR) Nat. arb.
Quararibea stenophylla Pittier HP 12410 (CR) Nat. arb.
Sida rhombifolia L. GG 172 (INB) Nat. Arbu.
Sida spinosa L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Sida ulmifolia Mill. WA 3108 (CR) Nat. Arbu.
Sterculia costaricana Pittier ER 349 (CR-INB) Nat. arb.
Sterculia recordiana Standl. AE 4798 (CR) Nat. arb.
Talipariti tiliaceum (L.) Fryxell PZ 2641 (CR) Nat. arb.
Theobroma angustifolium Sessé & Moc. ex DC. HP s/n (CR) Nat. arb.
Theobroma bicolor Bonpl. AE 529 (CR) Nat. arb.
Theobroma cacao L. MG 4400 (CR) Nat. arb.
178
Theobroma grandiflorum (Willd. ex Spreng.) K. Schum. AE 5488 (CR) Intr. Arb.
Theobroma mammosum Cuatrec. & Jorge León AE 4922 (CR) Nat. arb.
Theobroma simiarum Donn. Sm. BH 18106 (CR-INB) Nat. arb.
Trichospermum grewiifolium (A. Rich.) Kosterm. AC 400 (CR) Nat. arb.
Triumfetta bogotensis DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Triumfetta lappula L. RO 3088 (CR) Nat. Arbu.
Urena lobata L. AE 5760 (CR) Nat. Arbu.
Wercklea ferox (Hook. f.) Fryxell GC 336 (CR-INB) Nat. Herb.
Wissadula excelsior (Cav.) C. Presl AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Marcgraviaceae
Marcgravia caudata Triana & Planch. JS 2412 (CR) Nat. Arbu. ep.
Marcgravia glandulosomarginata Hammel JU 5516 (CR) Nat. Arbu. ep.
Marcgravia mexicana Gilg BH 21937 (INB) Nat. Arbu. ep.
Marcgravia nepenthoides Seem. KSW 79295 (CR) Nat. Arbu. ep.
Marcgravia nervosa Triana & Planch. AM 68 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Marcgravia roonii S. Dressler * RR 2714 (CR) Nat. Arbu. ep.
Marcgravia schippii Standl. JU 669 (CR) Nat. Arbu. ep.
Sarcopera rosulata de Roon & Bedell * DS 4906 (INB) Nat. Arbu. ep.
Sarcopera sessiliflora (Triana & Planch.) Bedell BH 22710 (INB) Nat. Arbu. ep.
Souroubea sympetala Gilg WB 8447 (CR) Nat. Arbu. ep.
Melastomataceae
Aciotis indecora Triana AE 4910 (CR) Nat. Herb.
Aciotis rubricaulis (Mart. ex DC.) Triana KB 3475 (CR) Nat. Herb.
Adelobotrys adscendens (Sw.) Triana AS 58 (CR-INB) Nat. Bej.
Arthrostemma ciliatum Pav. ex D. Don RCH 935 (CR) Nat. Herb.
Blakea anomala Donn. Sm. * ARG 11670 (CR-INB) End. Arbu. ep.
Blakea gracilis Hemsl. DS 3611 (INB) Nat. Arbu. ep.
Blakea litoralis L. O. Williams GC 453 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Blakea maurofernandeziana (Cogn.) Penneys & Almeda AT s/n (CR) Nat. Arbu. ep.
Blakea watsonii (Cogn.) Penneys & Almeda GH 7630 (CR) Nat. Arbu. ep.
Clidemia capitellata (Bonpl.) D. Don ARG 1911 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clidemia crenulata Gleason HP s/n (CR) Nat. Arbu.
Clidemia densiflora (Standl.) Gleason KB 3573 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia dentata D. Don. JG 1591 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clidemia discolor (Triana) Cogn. FA 3255 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia epiphytica (Triana) Cogn. AC 524 (CR) Nat. Bej.
Clidemia gracilis Pittier JGL 9520 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia hammelii Almeda AE 4950 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia hirta D. Don DS 1915 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clidemia japurensis DC. OV 1131 (CR) Nat. Arbu.
179
Clidemia octona (Bonpl.) L. O. Williams ARG 1909 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clidemia ombrophila Gleason * RR 2677 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia petiolaris Triana AE 2511 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia pubescens Gleason AE 453 (CR-INB) Nat. Herb.
Clidemia quinquenervia (Mill.) Almeda ARG 1915 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clidemia reitziana Cogn. & Gleason JG 1692 (CR-INB) Nat. Arbu.
Clidemia septuplinervia Cogn. AE 2518 (CR) Nat. Arbu.
Clidemia setosa (Triana) Gleason GH 7649 (CR) Nat. Herb.
Clidemia subpeltata Kriebel & Almeda ARG 4921 (CR-INB) End. Arbu.
Conostegia bracteata Triana AE 5172 (CR) Nat. arb.
Conostegia icosandra (Sw. ex Wikstr.) Urb. * GH 2557 (CR) Nat. Arb.
Conostegia lasiopoda Benth. LDG 23441 (CR) Nat. arb.
Conostegia micrantha Standl. ARG 2300 (CR-INB) Nat. arb.
Conostegia montana (Sw.) D. Don ex DC. AE 4948 (CR) Nat. arb.
Conostegia muriculata Almeda AQ 356 (CR) Nat. arb.
Conostegia rhodopetala Donn. Sm. AE 4822 (CR) End. arb.
Conostegia rufescens Naudin CS 605 (CR) Nat. arb.
Conostegia setifera Standl. FA 6841 (CR) Nat. arb.
Conostegia setosa Triana * DSn 6502 (INB) Nat. Arbu.
Conostegia subcrustulata (Beurl.) Triana GG 248 (CR-INB) Nat. Arbu.
Conostegia tenuifolia Donn. Sm. AE 416 (CR-INB) Nat. arb.
Conostegia xalapensis (Bonpl.) D. Don ex DC. OV 1218 (CR) Nat. arb.
Henriettella cuneata (Standl.) Gleason WB 10321 (CR) Nat. arb.
Henriettella fascicularis (Sw.) C. Wright JG 3231 (CR-INB) Nat. arb.
Henriettella tuberculosa Donn. Sm. OV 1193 (CR) Nat. arb.
Heterotis rotundifolia (Sm.) Jacq.-Fel. RK 433 (CR-INB) Natu. Herb.
Leandra dichotoma (D. Don) Cogn. ARG 1900 (CR-INB) Nat. Arbu.
Leandra granatensis Gleason ARG 642 (CR-INB) Nat. Arbu.
Leandra grandifolia Cogn. * DSn 6449 (CR-INB) Nat. Arbu.
Leandra longicoma Cogn. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Leandra mexicana (Naudin) Cogn. KB 3095 (CR) Nat. Arbu.
Loreya mespiloides Miq. ARG 646 (CR-INB) Nat. arb.
Meriania macrophylla (Benth.) Triana JFM 10934 (INB) Nat. arb.
Miconia affinis DC. AE 539 (CR) Nat. arb.
Miconia ampla Triana OV 1160 (CR) Nat. arb.
Miconia appendiculata Triana AM 42 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia barbinervis (Benth.) Triana WA 3224 (CR) Nat. Arbu.
Miconia benthamiana Triana AE 5199 (CR) Nat. Arbu.
Miconia brenesii Standl. * DSn 6460 (CR-INB) End. Arb.
Miconia calocoma Almeda AE 4927 (CR) End. arb.
Miconia calvescens DC. GH 2365 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia centrodesma Naudin AE 439 (CR-INB) Nat. arb.
180
Miconia chamissois Naudin GH 7558 (CR) Nat. Arbu.
Miconia doniana Naudin FA 3257 (CR) Nat. arb.
Miconia dorsiloba Gleason * DSn 6477 (INB) Nat. Arbu.
Miconia elata (Sw.) DC. JG 3239 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia friedmaniorum Almeda & Umaña D. * ARG 11408 (CR-INB) Nat. Arb.
Miconia gracilis Triana ARG 1913 (CR-INB) Nat. Arbu.
Miconia impetiolaris (Sw.) D. Don ex DC. AE 402 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia lacera (Bonpl.) Naudin AE 448 (CR-INB) Nat. Arbu.
Miconia lamprophylla Triana AE 5240 (CR) Nat. Arbu.
Miconia lateriflora Cogn. AJ 112 (CR-INB) Nat. Arbu.
Miconia ligulata Almeda AE 4909 (CR) Nat. arb.
Miconia longifolia (Aubl.) DC. MG 8047 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia matthaei Naudin BH 18099 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia nervosa (Sm.) Triana GG 72 (CR-INB) Nat. Arbu.
Miconia oraria Wurdack JG 3232 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia paleacea Cogn. BH 18141 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia prasina (Sw.) DC. AE 4902 (CR) Nat. arb.
Miconia pterocaulon Triana BH 17518 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia punctata (Desr.) D. Don ex DC. LA 2060 (CR-INB) Nat. arb.
Miconia reducens Triana OV 1294 (CR) Nat. Arbu.
Miconia schlimii Triana AE (Obs.) Nat. arb.
Miconia shattuckii Standl. * GH 2645 (CR-INB) Nat. Arbu.
Miconia simplex Triana JGL 8358 (CR) Nat. arb.
Miconia sparrei Wurdack AKM 6540 (INB) Nat. Arbu.
Miconia triplinervis Ruíz & Pav. ARG 4922 (CR-INB) Nat. Arbu.
Miconia valerioana (Standl.) Wurdack * AE 5153 (CR) Nat. Arbu.
Monolena primuliflora Hook. f. MG 9655 (INB) Nat. Excl. Herb. ep.
Mouriri cyphocarpa Standl. JGL 12171 (CR) Nat. arb.
Mouriri exilis Gleason LA 2096 (INB) Nat. arb.
Mouriri myrtilloides (Sw.) Poir. AE 5735 (CR) Nat. arb.
Ossaea brenesii Standl. JBE 52 (CR) Nat. arb.
Ossaea laxivenula Wurdack * DSn 6465 (INB) Nat. Arbu.
Ossaea micrantha (Sw.) Macfad. ex Cogn. AE 443 (CR-INB) Nat. Arbu.
Ossaea robusta (Triana) Cogn. * RR 2676 (CR) Nat. Arb.
Pilocosta erythrophylla (Gleason) Almeda & Whiffin GR 1630 (INB) End. Herb.
Tibouchina longifolia (Vahl) Baill. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Tococa guianensis Aubl. OV 1133 (CR) Nat. Arbu.
Topobea parasitica Aubl. * GH 2622 (CR) Nat. Arbu. Ep.
Triolena hirsuta Triana AT s/n (CR) Nat. Herb.
Triolena spicata (Triana) L. O. Williams MG 9654 (CR-INB) Nat. Excl. Herb. ep.
181
Meliaceae
Carapa nicaraguensis C. DC. JGL 12204 (CR) Nat. arb.
Cedrela odorata L. AE (Obs.) Nat. arb.
Guarea bullata Radlk. JGL 12342 (CR) Nat. arb.
Guarea ciliata Al. Rodr. * AE 5130 (CR) Nat. Arb.
Guarea gentryi Coronado AE (Obs.) Nat. Excl. arb.
Guarea guidonia (L.) Sleumer AE (Obs.) Nat. arb.
Guarea kegelii Turcz. JFM 7750 (INB) Nat. arb.
Guarea kunthiana A. Juss. AQ 3307 (CR) Nat. arb.
Guarea macrocalyx Al. Rodr. JG 1711 (CR-INB) End. arb.
Guarea pterorhachis Harms JGL 12206 (CR) Nat. arb.
Guarea rhopalocarpa Radlk. LA 2111 (CR-INB) Nat. arb.
Guarea sp. * AE 5204 (CR) Nat. Arbu.
Guarea tafae-malekui Al. Rodr. AE 4899 (CR) End. arb.
Guarea talamancana Gómez-Laur. & M. Valerio OV 1157 (CR) End. arb.
Sandoricum koetjape Merr. JGL 4874 (CR) Intr. Arb.
Trichilia adolfi Harms ARG 592 (CR-INB) Nat. arb.
Trichilia hirta L. BH 14295 (CR) Nat. arb.
Trichilia martiana C. DC. ARG 4923 (CR-INB) Nat. arb.
Trichilia pallida Sw. SL 3000 (CR) Nat. arb.
Trichilia pittieri C. DC. ARG 683 (INB) Nat. arb.
Trichilia quadrijuga Kunth OV 1203 (CR) Nat. arb.
Trichilia septentrionalis C. DC. AE 4841 (CR) Nat. arb.
Trichilia tuberculata (Triana & Planch.) C. DC. MG 4467 (CR) Nat. arb.
Menispermaceae
Abuta panamensis (Standl.) Krukoff & Barneby AE (Obs.) Nat. Bej.
Anomospermum reticulatum (Mart.) Eichler ARG 1000 (CR-INB) Nat. Bej.
Cissampelos andromorpha DC. AE 4937 (CR) Nat. Bej.
Cissampelos fasciculata Benth. JS 2226 (CR) Nat. Bej.
Cissampelos grandifolia Triana & Planch. HP s/n (CR) Nat. Bej.
Cissampelos pareira L. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Cissampelos tropaeolifolia DC. JG 1653 (CR-INB) Nat. Bej.
Disciphania calocarpa Standl. JS 2222 (CR) Nat. Bej.
Hyperbaena leptobotryosa (Donn. Sm.) Standl. ARG 2239 (CR-INB) Nat. Arbu.
Hyperbaena smilacina Standl. LA 2159 (CR-INB) Nat. Bej.
Metteniusaceae
Metteniusa tessmanniana (Sleumer) Sleumer AE 4988 (CR) Nat. arb.
Molluginaceae
Mollugo verticillata L. AT 8674 (CR) Nat. Herb.
182
Monimiaceae
Mollinedia costaricensis Donn. Sm. WA 3110 (CR) Nat. arb.
Mollinedia viridiflora Tul. GC 428 (INB) Nat. arb.
Moraceae
Artocarpus altilis (Parkinson) Fosberg AE s/n () Intr. Arb.
Artocarpus heterophyllus Lam. AE s/n () Intr. Arb.
Brosimum alicastrum Sw. LP 1139 (CR) Nat. arb.
Brosimum guianense (Aubl.) Huber SL 3037 (CR) Nat. arb.
Brosimum lactescens (S. Moore) C. C. Berg AE 4919 (CR) Nat. arb.
Castilla elastica Sessé ex Cerv. RO 2009 (CR) Nat. arb.
Dorstenia choconiana S. Watson AT s/n (CR) Nat. Herb.
Dorstenia contrajerva L. RO 2174 (CR) Nat. Herb.
Ficus americana Aubl. WH 55 (CR) Nat. arb.
Ficus apollinaris Dugand ARG 541 (CR-INB) Nat. Excl. arb.
Ficus brevibracteata W. C. Burger JG 2301 (INB) Nat. arb.
Ficus cahuitensis C. C. Berg AC 502 (CR) Nat. arb.
Ficus citrifolia Mill. JGL 8382 (CR) Nat. arb.
Ficus colubrinae Standl. JBE 66 (CR) Nat. arb.
Ficus crassivenosa W. C. Burger MG 8021 (INB) Nat. arb.
Ficus garcia-barrigae Dugand AE 5563 (CR) Nat. arb.
Ficus insipida Willd. PS 60 (CR) Nat. arb.
Ficus isophlebia Standl. JGL 5568 (CR) Nat. arb.
Ficus maxima Mill. OV 1298 (CR) Nat. arb.
Ficus nymphaeifolia Mill. JGL 6039 (CR) Nat. arb.
Ficus microcarpa L. f. MQ 456 (CR) Intr. Arb.
Ficus pertusa L. f. JGL 10183 (CR) Nat. arb.
Ficus popenoei Standl. AE 4970 (CR) Nat. arb.
Ficus schippii Standl. LP 1165 (CR) Nat. Bej.
Ficus sp. * AE 5408 (CR) Nat. Arb.
Ficus tonduzii Standl. AM 4 (CR-INB) Nat. arb.
Ficus turrialbana W. C. Burger OV 1249 (CR) Nat. arb.
Ficus yoponensis Desv. AE 5322 (CR) Nat. arb.
Helicostylis tovarensis (Klotzsch & H. Karst.) C. C. Berg * GH 2697 (CR) Nat. Arb.
Maquira guianensis subsp. costaricana (Standl.) C. C. Berg JGL 8355 (CR) Nat. arb.
Naucleopsis naga Pittier BH 24678 (CR-INB) Nat. arb.
Olmedia aspera Ruíz & Pav. FA 6837 (CR) Nat. arb.
Perebea hispidula Standl. OV 1204 (CR) Nat. arb.
Poulsenia armata (Miq.) Standl. JGL 9522 (CR) Nat. arb.
Pseudolmedia spuria (Sw.) Griseb. BH 17525 (CR-INB) Nat. arb.
Sorocea affinis Hemsl. WA 3277 (CR) Nat. arb.
183
Sorocea pubivena Hemsl. OV 1220 (CR) Nat. arb.
Sorocea trophoides W. C. Burger JWK 3213 (CR) Nat. arb.
Trophis involucrata W. C. Burger RA 4679 (CR-INB) Nat. Arbu.
Trophis mexicana (Liebm.) Bureau * RR 2767 (CR-INB) Nat. Arb.
Trophis racemosa (L.) Urb. PS 56 (CR) Nat. arb.
Moringaceae
Moringa oleifera Lam. AE 5479 (CR) Natu. arb.
Muntingiaceae
Dicraspidia donnell-smithii Standl. RB 68 (CR) Nat. arb.
Muntingia calabura L. AE 4939(CR) Nat. arb.
Myristicaceae
Compsoneura mexicana (Hemsl.) Janovec JG 1537 (CR-INB) Nat. arb.
Otoba acuminata (Standl.) A. H. Gentry BH 18120 (CR-INB) Nat. arb.
Otoba novogranatensis Moldenke AE (Obs.) Nat. arb.
Virola koschnyi Warb. MG 8004 (CR-INB) Nat. arb.
Virola macrocarpa A. C. Sm. AE 5428 (CR) Nat. arb.
Virola multiflora (Standl.) A. C. Sm. JG 1632 (CR-INB) Nat. arb.
Virola sebifera Aubl. JFM 8005 (CR-INB) Nat. arb.
Myrtaceae
Calyptranthes chytraculia (L.) Sw. ARG 4925 (CR-INB) Nat. arb.
Eugenia acapulcensis Steud. AE 5085 (CR) Nat. arb.
Eugenia chepensis Standl. ARG 1006 (CR-INB) Nat. arb.
Eugenia costaricensis O. Berg ARG 606 (INB) Nat. arb.
Eugenia earthiana Sin autor JGL 8364 (CR) End. arb.
Eugenia glandulosopunctata P. E. Sánchez & Poveda JS 2411 (CR) Nat. arb.
Eugenia ludoviciana Gómez-Laur. AE 4802 (CR) End. Excl. arb.
Eugenia monticola (Sw.) DC. RS 2054 (CR) Nat. arb.
Eugenia sarapiquensis P. E. Sánchez EA 2120 (CR-INB) End. arb.
Eugenia selvana Barrie LP 1153 (CR) End. arb.
Eugenia siggersii Standl. RO 3655 (CR) Nat. arb.
Eugenia stipitata McVaugh JGL 13034 (CR) Intr. Arbu.
Myrcia splendens (Sw.) DC. GG 57 (CR-INB) Nat. arb.
Pimenta guatemalensis (Lundell) Lundell AE 5224 (CR) Nat. arb.
Pimenta racemosa (Mill.) J. W. Moore AE 5495 (CR) Intr. Arb.
Plinia povedae P. E. Sánchez * GH 2643 (CR-INB) Nat. Arb.
Plinia salticola McVaugh * GH 2712 (CR) Nat. Arb.
Psidium guajava L. AQ 384 (CR) Nat. arb.
Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L. M. Perry AE 5473 (CR) Intr. Arb.
184
Nyctaginaceae
Boerhavia coccinea Mill. AT s/n (CR) Natu. Herb.
Boerhavia diffusa L. RB 161 (CR) Nat. Herb.
Boerhavia erecta L. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Guapira costaricana (Standl.) Woodson JFM 8663 (CR-INB) Nat. arb.
Neea amplifolia Donn. Sm. GH 7724 (CR) Nat. Arbu.
Neea delicatula Standl. LDV 3066 (INB) Nat. Arbu.
Neea elegans P. H. Allen JFM 8001 (CR-INB) Nat. Arbu.
Neea laetevirens Standl. AJI 2864 (CR) Nat. Arbu.
Neea orosiana Standl. * DSn 6592 (CR) Nat. Arbu.
Neea pittieri Standl. * ARG 11673 (INB) Nat. Arbu.
Neea psychotrioides Donn. Sm. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Neea urophylla Standl. MG 4382 (CR) Nat. Arbu.
Pisonia aculeata L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Nymphaeaceae
Nymphaea ampla (Salisb.) DC. RS s/n (CR) Nat. Herb.
Nymphaea glandulifera Rodschied HP s/n (CR) Nat. Herb.
Nymphaea prolifera Wiersema MJB 425 (CR) Nat. Herb.
Ochnaceae
Cespedesia spathulata (Ruíz & Pav.) Planch. AE (Obs.) Nat. Arbu.
Lacunaria panamensis (Standl.) Standl. GH 2986 (CR-INB) Nat. arb.
Ouratea crassinervia Engl. AM 79 (CR-INB) Nat. Arbu.
Ouratea lucens (Kunth) Engl. BH 24876 (CR-INB) Nat. Arbu.
Ouratea prominens Dwyer GH 7588 (CR) Nat. arb.
Ouratea valerioi Standl. AMC 59 (CR-INB) Nat. arb.
Quiina macrophylla Tul. AE 414 (CR-INB) Nat. arb.
Sauvagesia erecta L. GG 26 (CR-INB) Nat. Herb.
Olacaceae
Heisteria acuminata (Bonpl.) Engl. JG 1585 (CR-INB) Nat. arb.
Heisteria concinna Standl. LA 2112 (INB) Nat. arb.
Heisteria costaricensis Donn. Sm. WA 3220 (CR) Nat. Arbu.
Heisteria macrophylla Oerst. JS 2644 (CR) Nat. arb.
Heisteria povedae Q. Jiménez & S. Knapp HP 9174 (CR) Nat. arb.
Heisteria scandens Ducke * GH 2652 (CR-INB) Nat. Bej.
Minquartia guianensis Aubl. AE 4859 (CR) Nat. arb.
Oleaceae
Chionanthus panamensis (Standl.) Stearn AE 5233 (CR) Nat. arb.
185
Onagraceae
Ludwigia affinis (DC.) H. Hara JG 2829 (CR-INB) Nat. Herb.
Ludwigia decurrens Walter FA 3246 (CR) Nat. Herb.
Ludwigia erecta (L.) H. Hara JG 2767 (CR-INB) Nat. Herb.
Ludwigia helminthorrhiza (Mart.) H. Hara JG 2262 (CR-INB) Nat. Herb.
Ludwigia hyssopifolia (G. Don) Exell AE 5751 (CR) Nat. Herb.
Ludwigia latifolia (Benth.) H. Hara JG 1541 (CR-INB) Nat. Herb.
Ludwigia octovalvis (Jacq.) P. H. Raven MBG 706 (CR) Nat. Herb.
Ludwigia peploides (Kunth) P. H. Raven GH 7583 (CR) Nat. Herb.
Oxalidaceae
Averrhoa bilimbi L. AE 5484 (CR) Intr. Arb.
Averrhoa carambola L. RO 3547 (CR) Intr. Arb.
Oxalis barrelieri L. BH 19664 (CR-INB) Nat. Herb.
Oxalis microcarpa Benth. RO 2839 (CR) Nat. Herb.
Papaveraceae
Bocconia frutescens L. SG s/n (CR) Nat. Arbu.
Passifloraceae
Passiflora ambigua Hemsl. GH 2504 (CR-INB) Nat. Bej.
Passiflora arbelaezii L. Uribe MG 8043 (CR-INB) Nat. Bej.
Passiflora auriculata Kunth MG 8061 (CR-INB) Nat. Bej.
Passiflora biflora Lam. RB 18 (CR) Nat. Bej.
Passiflora costaricensis Killip AT 9327 (CR) Nat. Bej.
Passiflora edulis Sims MBG 199 (CR) Intr. Bej.
Passiflora foetida L. K 1183 (CR) Nat. Bej.
Passiflora guatemalensis S. Watson LA 1911 (CR-INB) Nat. Bej.
Passiflora lancearia Mast. LDG 23493 (CR) Nat. Bej.
Passiflora lobata (Killip) Hutch. ex J. M. MacDougal RB 129 (CR) Nat. Bej.
Passiflora megacoriacea Porter-Utley AE 5051 (CR) Nat. Bej.
Passiflora menispermifolia Kunth AT s/n (CR) Nat. Bej.
Passiflora nelsonii Mast. & Rose AE 5580 (CR) Nat. Bej.
Passiflora oerstedii Mast. AE 5532 (CR) Nat. Bej.
Passiflora pallida L. AE 5509 (CR) Nat. Excl. Bej.
Passiflora pittieri Mast. AE 5777 (CR) Nat. Bej.
Passiflora quadrangularis L. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Passiflora seemannii Griseb. MG 4523 (CR) Nat. Bej.
Passiflora serratifolia L. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Passiflora sp. * AE 5214 (CR) Nat. Bej.
Passiflora talamancensis Killip AE 4982 (CR) Nat. Bej.
Passiflora vitifolia Kunth WB 10375 (CR) Nat. Bej.
186
Turnera diffusa Willd. ex Schult. JJC 2146 (CR) Nat. Herb.
Turnera subulata Sm. AE 5685 (CR) Intr. Herb.
Turnera ulmifolia L. MBG 694 (CR) Nat. Herb.
Pentaphylacaceae
Ternstroemia tepezapote Schltdl. & Cham. * GH 2694 (CR) Nat. Arb.
Phyllanthaceae
Hieronyma alchorneoides Allemao DS 1928 (CR-INB) Nat. arb.
Margaritaria nobilis L. f. JFM 19675 (INB) Nat. arb.
Phyllanthus acuminatus Vahl JG 518 (CR-INB) Nat. arb.
Phyllanthus amarus Schumach. & Thonn. JG 505 (CR-INB) Nat. Herb.
Phyllanthus skutchii Standl. ARG 862 (INB) Nat. arb.
Phyllanthus urinaria L. RS 2114 (CR) Nat. Herb.
Sauropus androgynus (L.) Merr. BH 24892 (CR-INB) Intr. Arbu.
Phytolaccaceae
Microtea debilis Sw. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Petiveria alliacea L. EMC 185 (CR-INB) Nat. Herb.
Phytolacca rivinoides Kunth & C. D. Bouché AQ 353 (CR) Nat. Herb.
Rivina humilis L. MBG 693 (CR) Nat. Herb.
Trichostigma octandrum (L.) H. Walter HP s/n (CR) Nat. Arbu.
Trichostigma polyandrum (Loes.) H. Walter JS 338 (CR) Nat. Arbu.
Picramniaceae
Picramnia latifolia Tul. LA 2051 (CR-INB) Nat. arb.
Picramnia teapensis Tul. * RR 2784 (INB) Nat. Arbu.
Piperaceae
Peperomia alata Ruíz & Pav. LDG 23520 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia distachya (L.) A. Dietr. AT 9543 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia ebingeri Yunck. JGL 8377 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia emarginella (Sw. ex Wikstr.) C. DC. * RR 2740 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia emiliana C. DC. JU 667 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia glabella (Sw.) A. Dietr. AT s/n (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia guapilesiana Trel. LDG 23440 (CR) Nat. Herb.
Peperomia hernandiifolia (Vahl) A. Dietr. ARB 1757 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia lancifolia Hook. LDG 23504 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia lancifolioidea W. C. Burger * DSn 6846 (INB) Nat. Herb. ep.
Peperomia macrostachyos (Vahl) A. Dietr. WH 78 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia magnoliifolia (Jacq.) A. Dietr. MG 8470 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
187
Peperomia montecristana Trel. MG 4495 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia montium C. DC. ASO 23418 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia obtusifolia (L.) A. Dietr. AT s/n (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia oerstedii C. DC. JGL 8729 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia pellucida (L.) Kunth AT s/n (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia pernambucensis Miq. AT s/n (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia pseudopereskiifolia C. DC. AMO 185 (INB) Nat. Herb.
Peperomia pseudorhynchophoros C. DC. BH 22312 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Peperomia rotundifolia (L.) Kunth ARG 2314 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Peperomia seemanniana Miq. AT 9268 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia serpens (Sw.) Loudon AE 2519 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia syringifolia C. DC. * RR 2759 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia tsakiana C. DC. AT 9540 (CR) Nat. Herb. ep.
Peperomia urocarpa Fisch. & C. A. Mey. AS 65 (CR-INB) Nat. Herb.
Piper aduncum L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper aequale Vahl AT 9387 (CR) Nat. Arbu.
Piper aereum Trel. * GH 2704 (CR) Nat. Arbu.
Piper arboreum Aubl. AQ 3268 (CR) Nat. arb.
Piper arieianum C. DC. MG 5804 (CR) Nat. Arbu.
Piper auritum Kunth AQ 335 (CR) Nat. arb.
Piper biauritum C. DC. AT 9270 (CR) Nat. Arbu.
Piper biolleyi C. DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper biseriatum C. DC. MG 5288 (CR) Nat. Arbu.
Piper cenocladum C. DC. AT 9533 (CR) Nat. Arbu.
Piper chrysostachyum C. DC. * RR 2725 (CR) Nat. Arbu.
Piper corrugatum Kuntze AT 8721 (CR) Nat. Arbu.
Piper divaricatum G. Mey. K 1224 (CR) Nat. Arbu.
Piper dryadum C. DC. LA 2158 (CR-INB) Nat. Arbu.
Piper exiguicaule Yunck. LDG 23502 (CR) Nat. Arbu.
Piper fimbriulatum C. DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper friedrichsthalii C. DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper garagaranum C. DC. JGL 8840 (CR) Nat. Herb.
Piper glabrescens (Miq.) C. DC. AT 9271 (CR) Nat. Arbu.
Piper hispidum Sw. ARG 1907 (CR-INB) Nat. Arbu.
Piper imperiale (Miq.) C. DC. GG 122 (INB) Nat. arb.
Piper jacquemontianum Kunth HP 12690 (CR) Nat. Arbu.
Piper littorale C. DC. AT 9130 (CR) Nat. Arbu.
Piper melanocladum C. DC. MG 4469 (CR) Nat. Arbu.
Piper multiplinervium C. DC. RO 3665 (CR) Nat. Arbu.
Piper nudifolium C. DC. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Piper otophorum C. DC. JGL 8722 (CR) Nat. Arbu.
Piper ottoniifolium C. DC. AT 8675 (CR) Nat. Arbu.
188
Piper peltatum Ruíz & Pav. WH 172 (CR) Nat. Herb.
Piper perbrevicaule Yunck. LDG 23446 (CR) Nat. Arbu.
Piper phytolaccifolium Opiz JB 2206 (CR) Nat. Arbu.
Piper polytrichum C. DC. ARB 1754 (CR) Nat. Arbu.
Piper prismaticum C. DC. LA 2092 (CR-INB) Nat. Arbu.
Piper pseudolindenii C. DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper reptabundum C. DC. AT 9277 (CR) Nat. Arbu.
Piper reticulatum L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper schiedeanum Steud. ARG 1924 (CR-INB) Nat. Arbu.
Piper silvivagum C. DC. AT 9272 (CR) Nat. Arbu.
Piper sinugaudens C. DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper subsessilifolium C. DC. JGL 8804 (CR) Nat. Arbu. ep.
Piper terrabanum C. DC. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Piper tonduzii C. DC. HP 9392 (CR) Nat. Arbu.
Piper trigonum C. DC. RC 13567 (CR-INB) Nat. Arbu.
Piper tuberculatum Jacq. LG 1769 (CR-INB) Nat. Arbu.
Piper urophyllum C. DC. AT 9537 (CR) Nat. Arbu.
Piper urostachyum Hemsl. AQ 366 (CR) Nat. Arbu.
Piper villiramulum C. DC. AT 9274 (CR) Nat. Arbu.
Piper virgultorum C. DC. AT 9387 (CR) Nat. Arbu.
Piper yucatanense C. DC. RC 13555 (INB) Nat. Arbu.
Piper zacatense C. DC. RC 13578 (INB) Nat. Herb.
Plantaginaceae
Bacopa monnieri (L.) Pennell HP 10341 (CR) Nat. Herb.
Mecardonia procumbens (Mill.) Small AT 8703 (CR) Nat. Herb.
Plantago major L. AE 356 (CR-INB) Natu. Herb.
Russelia equisetiformis Schltdl. & Cham. 75-104 (CR) Intr. Herb.
Scoparia dulcis L. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Stemodia verticillata (Mill.) Hassl. JG 2975 (INB) Nat. Herb.
Tetranema gamboanum Grayum & Hammel * GH 2644 (CR-INB) End. Herb.
Plumbaginaceae
Plumbago zeylanica L. K 1211 (CR) Nat. Herb.
Podostemaceae
Marathrum foeniculaceum Bonpl. RO 2168 (CR) Nat. Herb.
Polygalaceae
Monnina parasylvatica C. M. Taylor GC 245 (INB) Nat. Arbu. Moutabea gentryi T. Wendt JG 1609 (CR-INB) Nat. Bej. Polygala paniculata L. AT s/n (CR) Nat. Herb. Securidaca diversifolia Pol. QJ 809 (CR-INB) Nat. Arbu.
189
Polygonaceae
Coccoloba lehmannii Lindau JGL 11953 (CR-INB) Nat. arb.
Coccoloba obovata Kunth ARG 4585 (INB) Extranjera arb.
Coccoloba tuerckheimii Donn. Sm. AE (Obs.) Nat. arb.
Coccoloba uvifera (L.) L. AT s/n (CR) Nat. arb.
Polygonum hydropiperoides Michx. AT 9287 (CR) Nat. Herb.
Polygonum punctatum Elliott AT s/n (CR) Nat. Herb.
Portulacaceae
Portulaca oleracea L. JGL 8391 (CR) Nat. Herb.
Primulaceae
Ardisia auriculata Donn. Sm. JS 2276 (CR) Nat. arb.
Ardisia compressa Kunth WH 182 (CR) Nat. arb.
Ardisia copeyana Standl. JS 2258 (CR) End. arb.
Ardisia nevermannii Standl. OV 1156 (CR) Nat. Arbu.
Ardisia nigropunctata Oerst. AT s/n (CR) Nat. arb.
Ardisia opegrapha Oerst. GH 2368 (CR-INB) Nat. Arbu.
Ardisia pellucida Oerst. GG 256 (INB) Nat. Arbu.
Ardisia wedelii Lundell AE 5453 (CR) Nat. Arbu.
Clavija costaricana Pittier MG 4462 (CR) Nat. Arbu.
Cybianthus schlimii (Hook. f.) G. Agostini AE 4964 (CR) Nat. Arbu.
Hymenandra pittieri (Mez) Pipoly & Ricketson RB 126 (CR) Nat. Arbu.
Hymenandra stenophylla (Donn. Sm.) Pipoly & Ricketson HP 9173 (CR) Nat. Arbu.
Stylogyne turbacensis (Kunth) Mez PS 87 (CR) Nat. arb.
Putranjivaceae
Drypetes brownii Standl. * DSn 6819 (INB) Nat. Arb.
Drypetes standleyi G. L. Webster ARG 4540 (CR-INB) Nat. arb.
Rhamnaceae
Colubrina spinosa Donn. Sm. AT 8507 (CR) Nat. arb.
Gouania colombiana Suess. JGL 8363 (CR) Nat. Bej.
Gouania hypoglauca Standl. AC 546 (CR) Nat. Bej.
Gouania polygama (Jacq.) Urb. JFM 7697 (CR-INB) Nat. Bej.
Rhamnidium caloneurum Standl. ARG 4919 (INB) Nat. Excl. arb.
Rhizophoraceae
Cassipourea guianensis Aubl. OV 1279 (CR) Nat. arb.
Rhizophora mangle L. RS 88669 (CR) Nat. arb.
190
Rubiaceae
Alibertia dwyeri Delprete & C.H. Perss. JS 2439 (CR) Nat. arb.
Alibertia edulis (A. Rich.) A. Rich. HP s/n (CR) Nat. Arbu.
Alibertia utleyorum (Dwyer) C. M. Taylor MG 4459 (CR) End. arb.
Alseis costaricensis C. M. Taylor JG 1552 (CR-INB) End. arb.
Amphidasya longicalycina (Dwyer) C. M. Taylor * GH 2520 (CR) Nat. Herb.
Arachnothryx bertieroides (Standl.) Borhidi JGL 9334 (CR) Nat. arb.
Arachnothryx calycosa (Donn. Sm.) Borhidi * 2670 (CR) End. Arb.
Arachnothryx costaricensis (Standl.) Borhidi JS 2271 (CR) Nat. arb.
Arachnothryx torresii (Standl.) Borhidi JS 2399 (CR) Nat. Arbu.
Bertiera bracteosa (Donn. Sm.) B. Ståhl & L. Andersson JBE 53 (CR) Nat. Arbu.
Bertiera guianensis Aubl. GG 60 (CR-INB) Nat. arb.
Chimarrhis parviflora Standl. JS 2565 (CR) Nat. arb.
Chiococca alba (L.) Hitchc. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Chiococca belizensis Lundell MG 8058 (CR-INB) Nat. Bej.
Chione venosa (Sw.) Urb. ARG 588 (CR-INB) Nat. arb.
Coccocypselum hirsutum Bartl. ex DC. * ARG 11411 (CR-INB) Nat. Herb.
Coffea arabica L. LA 2072 (INB) Intr. Arbu.
Coffea canephora Pierre ex A. Froehner LA 2072 (INB) Intr. Arb.
Cosmibuena grandiflora (Ruíz & Pav.) Rusby PS 118 (CR) Nat. arb.
Cosmibuena macrocarpa Benth. PS 98 (CR) Nat. arb.
Cosmibuena valerioi (Standl.) C. M. Taylor * GH 2698 (CR) Nat. Arbu. ep.
Coussarea curvigemmia Dwyer JGL 11956 (CR-INB) Nat. arb.
Coussarea duplex C. M. Taylor * RR 2748 (CR) Nat. Arbu.
Coussarea impetiolaris Donn. Sm. OV 1169 (CR) Nat. arb.
Coussarea latifolia Standl. AT 9574 (CR) Nat. arb.
Coussarea loftonii (Dwyer & M. V. Hayden) Dwyer KB 2642 (CR) Nat. Arbu.
Coussarea talamancana Standl. ARG 2240 (CR-INB) Nat. arb.
Diodia serrulata (P. Beauv.) G. Taylor JGL 12109 (CR) Nat. Herb.
Duroia costaricensis Standl. SL 3113 (CR) End. arb.
Faramea eurycarpa Donn. Sm. * DSn 6490 (INB) Nat. Arb.
Faramea glandulosa Poepp. & Endl. JS 2330 (CR) Nat. arb.
Faramea multiflora A. Rich. GH 2544 (CR) Nat. arb.
Faramea occidentalis (L.) A. Rich. JB 2284 (CR) Nat. arb.
Faramea parvibractea Steyerm. JS 2255 (CR) Nat. arb.
Faramea scalaris Standl. * RR 2692 (CR) Nat. Arb.
Faramea suerrensis (Donn. Sm.) Donn. Sm. AE 392 (CR-INB) Nat. arb.
Faramea trinervia K. Schum. & Donn. Sm. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Genipa americana L. AM 16 (CR-INB) Nat. arb.
Geophila macropoda (Ruíz & Pav.) DC. AF 1411 (CR-INB) Nat. Herb.
Geophila repens (L.) I. M. Johnst. JS 2589 (CR) Nat. Herb.
Gonzalagunia ovatifolia (Donn. Sm.) B. L. Rob. HP s/n (CR) Nat. Arbu.
191
Gonzalagunia stenostachya (Standl.) Burger * DS 4855 (INB) Nat. Arbu.
Guettarda crispiflora Vahl AE 5726 (CR) Nat. arb.
Guettarda foliacea Standl. DS 5970 (INB) Nat. arb.
Hamelia axillaris Sw. ARG 2264 (CR-INB) Nat. Arbu.
Hamelia macrantha Little JS 2346 (CR) Nat. Arbu.
Hamelia magnifolia Wernham JS 2398 (CR) Nat. Arbu.
Hamelia patens Jacq. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Hamelia xerocarpa Kuntze WB 10986 (CR) Nat. Arbu.
Hippotis panamensis (Dwyer) C. M. Taylor GH 2426 (CR-INB) Nat. arb.
Hoffmannia bullata L. O. Williams MG 5789 (CR) Nat. Herb.
Hoffmannia congesta (Oerst.) Dwyer * ARG 11648 (INB) Nat. Herb.
Hoffmannia inamoena Standl. JB 2248 (CR) Nat. Herb.
Hoffmannia liesneriana L. O. Williams GH 2989 (CR-INB) Nat. Herb.
Hoffmannia limonensis C. M. Taylor QJ 1832 (CR-INB) Nat. Herb.
Hoffmannia longipetiolata Pol. CS 812 (CR) Nat. Arbu.
Hoffmannia subauriculata Standl. FL 60 (CR) Nat. Herb.
Hoffmannia subcapitata C. M. Taylor JS 2416 (CR) End. Excl. Herb.
Hoffmannia valerioi Standl. GH 7723 (CR) Nat. Arbu.
Hoffmannia vesiculifera Standl. JS 2262 (CR) Nat. Herb.
Hoffmannia viridis Rusby JG 1881 (INB) Nat. Herb.
Isertia haenkeana DC. CSA S/n (CR) Nat. arb.
Isertia laevis (Triana) B. M. Boom JGL 8758 (CR) Nat. arb.
Ixora coccinea L. MBG 682 (CR) Intr. Arbu.
Ixora nicaraguensis Wernham HP s/n (CR) Nat. arb.
Machaonia martinicensis (DC.) Standl. HP s/n (CR) Nat. Arbu.
Macrocnemum roseum (Ruíz & Pav.) Wedd. BH 14293 (CR) Nat. arb.
Malanea erecta Seem. GH 7619 (CR) Nat. Bej.
Manettia longipedicellata C. M. Taylor JG 2852 (INB) Nat. Bej.
Manettia reclinata L. JGL 12183 (CR) Nat. Bej.
Mitracarpus hirtus (L.) DC. RB 142 (CR) Nat. Herb.
Morinda citrifolia L. LDG 307 (CR) Intr. Arb.
Morinda panamensis Seem. JGL 5542 (CR) Nat. arb.
Notopleura anomothyrsa (K. Schum. & Donn. Sm.) C.M. Taylor BH 17496 (CR) Nat. Herb.
Notopleura capacifolia (Dwyer) C. M.Taylor JG 1556 (CR-INB) Nat. Herb.
Notopleura capitata C. M. Taylor AF 479 (INB) Nat. Herb.
Notopleura macrophylla (Ruíz & Pav.) C. M. Taylor BH 17946 (INB) Nat. Herb.
Notopleura pithecobia (Standl.) C. M. Taylor * GH 2688 (CR) Nat. Arbu. ep.
Notopleura polyphlebia (Donn. Sm.) C. M. Taylor KB 3048 (CR) Nat. Herb.
Notopleura siggersiana (Standl.) C. M. Taylor JS 2414 (CR) Nat. Herb.
Notopleura tonduzii (Standl.) C. M. Taylor ARG 552 (CR-INB) Nat. Herb.
Notopleura uliginosa (Sw.) Bremek. GC 234 (CR-INB) Nat. Herb.
Oldenlandia corymbosa L. RS 2111 (CR) Nat. Herb.
192
Oldenlandia lancifolia (Schumach.) DC. RH 83103 (CR) Nat. Herb.
Palicourea beachiana C. M. Taylor * RR 2667 (CR) Nat. Arb.
Palicourea calidicola (C.M. Taylor) C.M. Taylor OV 1172 (CR) Nat. arb.
Palicourea eurycarpa (Standl.) C.M. Taylor * JS 2616 (CR) Nat. Arb.
Palicourea gomezii C. M. Taylor * DS 4899 (INB) Nat. Arbu.
Palicourea guianensis Aubl. PS 69 (CR) Nat. arb.
Palicourea hondensis (Standl.) C. M. Taylor OV 1125 (CR) Nat. arb.
Palicourea padifolia (Roem. & Schult.) C. M. Taylor & Lorence * GH 2715 (CR) Nat. Arb.
Palicourea standleyana C. M. Taylor * DSn 6637 (CR) Nat. Arbu.
Palicourea tetragona (Donn. Sm.) C. M. Taylor & Lorence ARG 2274 (CR-INB) Nat. Arbu.
Palicourea triphylla DC. OV 1134 (CR) Nat. Herb.
Palicourea umbelliformis (Dwyer & M. V. Hayden) C. M. Taylor JS 2347 (CR) Nat. Arbu.
Pentagonia costaricensis (Standl.) W. C. Burger & C. M. Taylor AF 472 (CR-INB) Nat. arb.
Pentagonia donnell-smithii (Standl.) Standl. JS 2296 (CR) Nat. arb.
Pentagonia hirsuta Standl. BH 21926 (CR-INB) Nat. Excl. arb.
Pentagonia nuciformis Dwyer ARG 654 (CR-INB) Nat. arb.
Pentagonia sp. A BH 21930 (CR-INB) Nat. arb.
Pentagonia wendlandii Hook. JGL 11958 (CR-INB) Nat. arb.
Posoqueria coriacea M. Martens & Galeotti CSA S/n (CR) Nat. arb.
Posoqueria grandiflora Standl. AE 5458 (CR) Nat. arb.
Posoqueria grandifructa Hammel & C. M. Taylor JS 2231 (CR) Nat. arb.
Posoqueria latifolia (Rudge) Roem. & Schult. OV 1263 (CR) Nat. arb.
Psychotria acuminata Benth. GH 7657 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria alfaroana Standl. MG 5271 (CR) Nat. Herb.
Psychotria angustiflora K. Krause ARG 693 (CR-INB) Nat. arb.
Psychotria berteroana DC. JS 2204 (CR) Nat. arb.
Psychotria brachiata Sw. ARG 2267 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria buchtienii (H. J. P. Winkl.) Standl. KB 3571 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria chagrensis Standl. OV 1128 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria chiriquensis (Standl.) C. M. Taylor * JS 2392 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria chitariana Dwyer & C. W. Ham. ARG 849 (CR-INB) End. Arbu.
Psychotria clivorum Standl. & Steyerm. JS 2331 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria cooperi Standl. JS 2393 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria croceovenosa Dwyer * DSn 6636 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria cyanococca Leem. GG 110 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria deflexa DC. GC 231 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria elata (Sw.) Hammel JS 2265 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria grandis Sw. JGL 9488 (CR) Nat. arb.
Psychotria guapilensis (Standl.) Hammel AC 531 (CR) Nat. Herb.
Psychotria hamiltoniana C. M. Taylor JS 2479 (CR) Nat. arb.
Psychotria hispidula Standl. ex Steyerm. AMO 130 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria hoffmannseggiana Müll. Arg. BH 14299 (CR) Nat. Arbu.
193
Psychotria jimenezii Standl. JGL 8372 (CR) End. Arbu.
Psychotria limonensis K. Krause JB 2290 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria longicuspis Müll. Arg. * JS 2472 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria luxurians Rusby ARG 716 (CR-INB) Nat. arb.
Psychotria marginata Sw. ARG 2261 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria micrantha Kunth AC 570 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria microbotrys Ruíz ex Standl. OV 1124 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria mortoniana Standl. JS 2442 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria neillii C. W. Ham. & Dwyer KB 3570 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria nervosa Sw. NG 1445 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria panamensis Standl. AMO 141 (CR-INB) Nat. arb.
Psychotria phanerandra (Standl. & Steyerm.) Lorence * JS 2386 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria pilosa Ruíz & Pav. MG 4482 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria poeppigiana Müll. Arg. OV 1225 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria psychotriifolia (Seem.) Standl. OV 1115 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria racemosa (Aubl.) Willd. ARG 2275 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria remota Benth. JGL 8817 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria simiarum Lorence OV 1288 (CR) Nat. arb.
Psychotria sixaolensis C. W. Ham. ARG 2263 (CR-INB) Nat. Excl. arb.
Psychotria stenostachya Standl. JGL 9534 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria suerrensis Donn. Sm. OV 1141 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria tenuifolia Sw. GG 254 (CR-INB) Nat. Arbu.
Psychotria trichotoma Mart. & Galeotti JS 2345 (CR) Nat. Arbu.
Psychotria tsakiana C.M. Taylor GC 482 (INB) Nat. Arbu.
Randia aculeata L. AE 2523 (CR) Nat. arb.
Randia altiscandens (Ducke) C. M. Taylor GH 2350 (CR-INB) Nat. Bej.
Randia brenesii Standl. JS 2270 (CR) Nat. arb.
Randia genipoides Dwyer AM 71 (CR-INB) Nat. arb.
Randia grandifolia (Donn. Sm.) Standl. JB 2241 (CR) Nat. arb.
Randia grayumii Dwyer MG 5287 (CR) Nat. arb.
Randia mira Dwyer LDG 23510 (CR) Nat. arb.
Raritebe palicoureoides Wernham AM 72 (CR-INB) Nat. arb.
Richardia scabra L. WB 10344 (CR) Nat. Herb.
Ronabea emetica (L. f.) A. Rich. MG 4522 (CR) Nat. Herb.
Rudgea cornifolia (Kunth) Standl. EA 2110 (CR-INB) Nat. arb.
Rudgea trifurcata Gómez-Laur. ARG 2241 (CR-INB) End. arb.
Rustia occidentalis (Benth.) Hemsl. RS 755 (CR) Nat. arb.
Sabicea panamensis Wernham AC 518 (CR) Nat. Bej.
Sabicea villosa Roem. & Schult. RO 3169 (CR) Nat. Bej.
Schradera reticulata J. Sánchez-Gonz. GH 7585 (CR) Nat. Arbu. ep.
Simira maxonii (Standl.) Steyerm. OV 1205 (CR) Nat. arb.
Sommera donnell-smithii Standl. GC 387 (CR-INB) Nat. arb.
194
Spermacoce alata Aubl. JG 2221 (INB) Nat. Herb.
Spermacoce densiflora (DC.) Alain WH 180 (CR) Nat. Herb.
Spermacoce ocymifolia Willd. ex Roem. & Schult. GG 238 (CR-INB) Nat. Herb.
Spermacoce remota Lam. JGL 5552 (CR) Nat. Herb.
Uncaria tomentosa (Willd.) DC. AE 2516 (CR) Nat. Bej.
Warszewiczia coccinea (Vahl) Klotzsch WB 10885 (CR) Nat. arb.
Rutaceae
Amyris brenesii Standl. LP 4029 (CR) End. arb.
Conchocarpus guyanensis (Pulle) Kallunki & Pirani ARG 633 (CR-INB) Nat. arb.
Conchocarpus nicaraguensis (Standl. & L. O. Williams) Kallunki & Pirani ARG 647 (CR-
INB) Nat. arb.
Esenbeckia pentaphylla (Macfad.) Griseb. GH 3068 (CR-INB) Nat. arb.
Galipea dasysperma Gómez-Laur. & Q. Jiménez JGL 8800 (CR) Nat. arb.
Murraya koenigii (L.) Spreng. AE 5474 (CR) Intr. Arb.
Ravenia rosea Standl. OV 1159 (CR) Nat. arb.
Ruta chalepensis L. RO 2857 (CR) Intr. Herb.
Stauranthus perforatus Liebm. ARG 567 (CR-INB) Nat. arb.
Zanthoxylum panamense P. Wilson AE 5259 (CR) Nat. arb.
Sabiaceae
Meliosma brenesii Standl. GH 2342 (CR-INB) Nat. arb.
Meliosma depressiva J. F. Morales * GH 2584 (INB) End. Arb.
Meliosma donnellsmithii Urb. BH 17531 (CR-INB) Nat. arb.
Meliosma glabrata (Liebm.) Urb. AE 401 (CR-INB) Nat. arb.
Salicaceae
Banara guianensis Aubl. AE 5747 (CR) Nat. arb.
Casearia aculeata Jacq. K 1220 (CR) Nat. arb.
Casearia arguta Kunth JG 2222 (INB) Nat. arb.
Casearia coronata Standl. & L. O. Williams OV 1158 (CR) Nat. arb.
Casearia standleyana Sleumer ARG 2243 (CR-INB) End. arb.
Casearia sylvestris Sw. QJ 800 (CR-INB) Nat. arb.
Casearia tacanensis Lundell ARG 1923 (INB) Nat. arb.
Hasseltia allenii Hammel & Grayum GC 368 (CR-INB) Nat. arb.
Hasseltia floribunda Kunth GG 20 (CR-INB) Nat. arb.
Laetia procera (Poepp.) Eichler AE (Obs.) Nat. arb.
Laetia thamnia L. JG 177 (INB) Nat. arb.
Lunania mexicana Brandegee RA 4664 (CR-INB) Nat. arb.
Lunania parviflora Spruce ex Benth. NZ 2317 (CR-INB) Nat. arb.
Macrohasseltia macroterantha (Standl. & L. O. Williams) L. O. Williams AE 4921 (CR) Nat.
arb.
195
Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer LDV 3870 (CR-INB) Nat. arb.
Prockia costaricensis Standl. ARG 682 (CR-INB) Nat. Arbu.
Ryania speciosa Vahl WB 10308 A (CR) Nat. arb.
Xylosma hispidula Standl. ARG 1011 (CR-INB) Nat. arb.
Xylosma intermedia (Seem.) Triana & Planch. AE 523 (CR) Nat. arb.
Xylosma oligandra Donn. Sm. AE 5759 (CR) Nat. arb.
Xylosma panamensis Turcz. NZ 2316 (CR-INB) Nat. arb.
Santalaceae
Phoradendron burgeri Kuijt HP s/n (CR) Nat. Arbu. ep.
Phoradendron piperoides (Kunth) Trel. JFM 7726 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Phoradendron quadrangulare (Kunth) Krug & Urb. ARG 2309 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Sapindaceae
Allophylus psilospermus Radlk. LDG 23456 (CR) Nat. arb.
Billia rosea (Planch. & Linden) C. Ulloa & P. Jørg. * AE (Obs.) Nat. Arb.
Blighia sapida J. König K 1172 (CR) Intr. Arb.
Cardiospermum grandiflorum Sw. RO 1799 (CR) Nat. Herb.
Cupania cinerea Poepp. & Endl. RO 2905 (CR) Nat. arb.
Cupania livida (Radlk.) Croat PS 104 (CR) Nat. arb.
Cupania rufescens Triana & Planch. LA 2874 (INB) Nat. arb.
Dodonaea viscosa Jacq. OV 1208 (CR) Nat. arb.
Matayba ingifolia Standl. * GH 2693 (CR) Nat. Arb.
Matayba oppositifolia (A. Rich.) Britton BH 17517 (CR-INB) Nat. arb.
Nephelium mutabile L. JFM 13318 (CR-INB) Intr. Arb.
Paullinia alata G. Don AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Paullinia austin-smithii Standl. JG 1742 (CR-INB) End. Arbu.
Paullinia bracteosa Radlk. JG 1551 (CR-INB) Nat. Arbu.
Paullinia clavigera Schltdl. JFM 4935 (CR-INB) Nat. Arbu.
Paullinia cupana Kunth AE 5497 (CR) Intr. Bej.
Paullinia ingifolia A. Rich. ex Juss. * AE 5721 (CR) Nat. Arbu.
Paullinia itayensis J. F. Macbr. GH 2417 (CR-INB) Nat. Arbu.
Paullinia mallophylla Radlk. WB 10327 (CR) Nat. Arbu.
Paullinia pinnata L. ARG 2550 (CR-INB) Nat. Arbu.
Paullinia pterocarpa Triana & Planch. AC 511 (CR) Nat. Arbu.
Paullinia rugosa Benth. ex Radlk. AC 494 (CR) Nat. Arbu.
Paullinia serjaniifolia Triana & Planch. OV 1136 (CR) Nat. Arbu.
Paullinia trisulca Radlk. AM 86 (CR-INB) Nat. Arbu.
Serjania atrolineata Wright AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Serjania circumvallata Radlk. JG 1646 (CR-INB) Nat. Arbu.
Serjania mexicana (L.) Willd. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Talisia nervosa Radlk. AE 5459 (CR) Nat. arb.
196
Sapotaceae
Chrysophyllum argenteum Jacq. JS 2544 (CR) Nat. Arbu.
Chrysophyllum cainito L. ARG 2234 (CR-INB) Nat. arb.
Chrysophyllum colombianum (Aubrév.) T. D. Penn. * RR 2696 (CR) Nat. Arb.
Chrysophyllum venezuelanense (Pierre) T. D. Penn. RO 2405 (CR) Nat. arb.
Manilkara chicle (Pittier) Gilly QJ 781 (CR-INB) Nat. arb.
Manilkara spectabilis (Pittier) Standl. AE 5434 (CR) End. Excl. arb.
Manilkara zapota (L.) Royen TDP 11456 (CR) Nat. arb.
Micropholis melinoniana Pierre JG 2811 (INB) Nat. arb.
Pouteria bulliformis Q. Jiménez & T. D. Penn. LP 4563 (CR) Nat. arb.
Pouteria caimito (Ruíz & Pav.) Radlk. AE 5485 (CR) Nat. arb.
Pouteria campechiana (Kunth) Baehni TDP 11467 (CR) Nat. arb.
Pouteria chiricana (Standl.) Baehni TDP 11472 (CR) Nat. arb.
Pouteria durlandii (Standl.) Baehni TDP 11460 (CR) Nat. arb.
Pouteria filiformis T. D. Penn. ARG 2242 (CR-INB) End. arb.
Pouteria fossicola Cronquist LA 2822 (CR-INB) Nat. arb.
Pouteria foveolata T. D. Penn. GC 278 (INB) Nat. arb.
Pouteria reticulata (Engl.) Eyma TDP 11469 (CR) Nat. arb.
Pouteria sapota (Jacq.) H. E. Moore & Stearn TDP 11473 (CR) Nat. arb.
Pouteria silvestris T. D. Penn. ARG 655 (INB) Nat. arb.
Pouteria sp. AE 5278 (CR) Nat. arb.
Pouteria subrotata Cronquist TDP 11463 (CR) Nat. arb.
Pouteria torta (Mart.) Radlk. TDP 11471 (CR) Nat. Arbu.
Pouteria viridis (Pittier) Cronquist TDP 11470 (CR) Nat. arb.
Sarcaulus brasiliensis (A. DC.) Eyma TDP 11466 (CR) Nat. arb.
Sideroxylon capiri (A. DC.) Pittier AE 512 (CR) Nat. arb.
Synsepalum dulcificum (Schumach. & Thonn.) Daniell AE 5477 (CR) Intr. Arb.
Schlegeliaceae
Schlegelia fastigiata Schery RB 45 (CR) Nat. Bej.
Schlegelia nicaraguensis Standl. BH 24680 (INB) Nat. Bej.
Scrophulariaceae
Capraria biflora L. MQ s/n (CR) Nat. Herb.
Simaroubaceae
Quassia amara L. AQ 354 (CR) Nat. arb.
Simarouba amara Aubl. RO 3682 (CR) Nat. arb.
Siparunaceae
Siparuna gesnerioides (Kunth) A. DC. * RR 2782 (INB) Nat. Arbu.
Siparuna grandiflora (Kunth) Perkins GG 36 (CR-INB) Nat. Arbu.
197
Siparuna guianensis Aubl. MG 4507 (CR) Nat. Arbu.
Siparuna pauciflora (Beurl.) A. DC. ARG 2298 (CR-INB) Nat. Arbu.
Siparuna thecaphora (Poepp. & Endl.) A. DC. WA 3211 (CR) Nat. Arbu.
Solanaceae
Brugmansia suaveolens (Humb. & Bonpl. ex Willd.) Bercht. & J. Presl GC 357 (INB) Nat.
Arbu.
Capsicum annuum L. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Cestrum microcalyx Francey ARG 610 (CR-INB) Nat. Arbu.
Cestrum nocturnum L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Cestrum racemosum Ruíz & Pav. AT 8624 (CR) Nat. Arbu.
Cestrum reflexum Sendtn. AT 9191 (CR) Nat. Arbu.
Cestrum schlechtendalii G. Don AM 48 (CR-INB) Nat. Arbu.
Cestrum standleyi Francey UC 1910 (CR-INB) Nat. Arbu.
Cuatresia cuneata (Standl.) Bohs ARG 4916 (INB) Nat. Arbu.
Cuatresia exiguiflora (D'Arcy) Hunz. OV 1119 (CR) Nat. Arbu.
Juanulloa mexicana (Schltdl.) Miers GH 7629 (CR) Nat. Bej.
Lycianthes amatitlanensis (J. M. Coult. & Donn. Sm.) Bitter JLG s/n (CR) Nat. Herb.
Lycianthes heteroclita (Sendtn.) Bitter MG 4437 (CR) Nat. Arbu.
Lycianthes maxonii Standl. JS 322 (CR) Nat. Herb.
Lycianthes multiflora Bitter RK 171 (INB) Nat. Bej.
Lycianthes nitida Bitter AMC 54 (CR-INB) Nat. Arbu.
Lycianthes sanctaeclarae (Greenm.) D'Arcy JS 2397 (CR) Nat. Arbu. ep.
Lycianthes sanctae-marthae Bitter AM 5 (CR-INB) Nat. Excl. Bej.
Merinthopodium neuranthum (Hemsl.) Donn. Sm. GH 2507 (CR-INB) Nat. Arbu.
Physalis angulata L. K 1182 (CR) Nat. Herb.
Physalis cordata Mill. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Physalis gracilis Miers JJC 2037 (CR) Nat. Herb.
Physalis minuta Griggs JJC 2051 (CR) Nat. Herb.
Physalis pubescens L. GG 163 (CR-INB) Nat. Herb.
Solanum adhaerens Roem. & Schult. LDV 3852 (INB) Nat. Bej.
Solanum arboreum Humb. & Bonpl. ex Dunal JGL 9533 (CR) Nat. Arbu.
Solanum aturense Dunal JBE 60 (CR) Nat. Bej.
Solanum canense Rydb. GG 162 (CR-INB) Nat. Herb.
Solanum circinatum Bohs AE 545 (CR) Nat. Arbu.
Solanum diversifolium Dunal BH 18123 (CR-INB) Nat. Arbu. ep.
Solanum hispidum Pers. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Solanum jamaicense Mill. JG 1544 (CR-INB) Nat. Arbu.
Solanum lanceifolium Jacq. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Solanum lanceolatum Cav. WB s/n (CR) Nat. Arbu.
Solanum lycopersicum L. RO 3092 (CR) Nat. Herb.
Solanum mammosum L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
198
Solanum nudum Dunal JGL 3931 (CR) Nat. Arbu.
Solanum phaseoloides Pol. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Solanum ramonense Standl. & C. V. Morton AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Solanum roblense Bitter KB 3486 (CR) Nat. Arbu.
Solanum rovirosanum Donn. Sm. JGL 12195 (CR) Nat. Arbu.
Solanum rudepannum Dunal GC 424 (INB) Nat. Arbu.
Solanum schlechtendalianum Walp. GH 3063 (CR-INB) Nat. Arbu.
Solanum sessiliflorum Dunal RO 3654 (CR) Nat. Arbu.
Solanum sotobosquense Bohs LA 1888 (INB) Nat. Arbu.
Solanum torvum Sw. GG 222 (CR-INB) Nat. Arbu.
Solanum trizygum Bitter JG 1746 (INB) Nat. Herb.
Solanum truncatum Standl. & C. V. Morton JBE 60 (CR) Nat. Arbu.
Solanum umbellatum Mill. JG 1660 (CR-INB) Nat. Arbu.
Solanum velutinum Dunal AM 64 (INB) Nat. Arbu.
Solanum volubile Sw. K 1198 (CR) Nat. Bej.
Witheringia asterotricha (Standl.) Hunz. SG s/n (CR) Nat. Herb.
Witheringia correana D'Arcy ARB 1959 (CR) Nat. Herb.
Witheringia macrantha (Standl. & Morton) Hunz. ARG 698 (CR-INB) Nat. Herb.
Witheringia meiantha (Donn. Sm.) Hunz. AT s/n (CR) Nat. Herb.
Witheringia solanacea L'Her. AC 404 (CR) Nat. Herb.
Sphenocleaceae
Sphenoclea zeylanica Gaertn. ARG 4588 (CR-INB) Natu. Herb.
Staphyleaceae
Turpinia occidentalis (Sw.) G. Don BH 14294 (CR) Nat. arb.
Theaceae
Camellia sinensis (L.) Kuntze AE 5548 (CR) Intr. Arbu.
Gordonia brenesii (Standl.) Q. Jiménez JG 2854 (INB) Nat. arb.
Gordonia fruticosa (Schrad.) H. Keng * AE 5412 (CR) Nat. Arb.
Thymelaeaceae
Daphnopsis americana (Mill.) J. R. Johnst. * GH 2603 (CR-INB) Nat. Arbu.
Daphnopsis morii Barringer & Nevling ARG 877 (CR-INB) Nat. arb.
Ticodendraceae
Ticodendron incognitum Gómez-Laur. & L. D. Goméz JFM 10930 (INB) Nat. arb.
Ulmaceae
Ampelocera macrocarpa Forero & A. H. Gentry ARG 4533 (INB) Nat. arb.
199
Urticaceae
Boehmeria ramiflora Jacq. ARB 1682 (CR) Nat. Arbu.
Cecropia insignis Liebm. AE (Obs.) Nat. arb.
Cecropia obtusifolia Bertol. ARG 2646 (INB) Nat. arb.
Coussapoa villosa Poepp. & Endl. AT 9520 (CR) Nat. arb.
Laportea aestuans (L.) Chew JGL 3951 (CR) Nat. Herb.
Myriocarpa longipes Liebm. JG 1605 (CR-INB) Nat. arb.
Phenax angustifolius (Kunth) Wedd. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Phenax hirtus (Sw.) Wedd. AQ 3321 (CR) Nat. Herb.
Phenax sonneratii (Poir.) Wedd. AS 33 (CR-INB) Nat. Herb.
Pilea ecboliophylla Donn. Sm. ARG 594 (CR-INB) Nat. Herb. ep.
Pilea involucrata (Sims) Urb. ARG 11156 (INB) Intr. Herb.
Pilea microphylla (L.) Liebm. ARG 2292 (CR-INB) Nat. Herb.
Pilea nummulariifolia (Sw.) Wedd. MQ 464 (CR) Intr. Herb.
Pilea pallida Killip ARG 3534 (CR-INB) End. Herb.
Pilea pittieri Killip * GH 2635 (INB) End. Herb.
Pilea pteropodon Wedd. MG 5272 (CR) Nat. Herb.
Pilea pubescens Liebm. BH 22327 (INB) Nat. Herb.
Pourouma bicolor Mart. AF 485 (INB) Nat. arb.
Pourouma cecropiifolia Mart. AE 534 (CR) Intr. Arb.
Pouzolzia guatemalana (Blume) Wedd. JU 5496 (CR) Nat. Arbu.
Pouzolzia obliqua (Poepp.) Wedd. ARG 2278 (CR-INB) Nat. Herb.
Urera baccifera (L.) Gaudich. JG 1563 (CR-INB) Nat. Arbu.
Urera caracasana (Jacq.) Gaudich. ex Griseb. ARG 2279 (CR-INB) Nat. Arbu.
Urera laciniata (Goudot) Wedd. LP 1159 (CR) Nat. Arbu.
Urera lianoides A. K. Monro & Al. Rodr. FQ 12 (CR-INB) Nat. Bej.
Urera simplex Wedd. AS 54 (CR-INB) Nat. Arbu.
Urtica leptophylla Kunth GD 25762 (CR) Nat. Herb.
Verbenaceae
Citharexylum caudatum L. AJI 4107 (CR) Nat. arb.
Citharexylum costaricense Moldenke AT 8735 (CR-INB) Nat. arb.
Lantana camara L. AT s/n (CR) Nat. Arbu.
Lantana trifolia L. MBG 688 (CR) Nat. Arbu.
Lippia alba (Mill.) N. E. Br. ex Britton & P. Wilson AQ 352 (CR) Nat. Arbu.
Phyla dulcis (Trevir.) Moldenke AT 9550 (CR) Nat. Herb.
Phyla nodiflora (L.) Greene AT s/n (CR) Nat. Herb.
Priva lappulacea (L.) Pers. HP s/n (CR) Nat. Herb.
Stachytarpheta cayennensis (Rich.) Vahl K 1174 (CR) Nat. Herb.
Stachytarpheta friedrichsthalii Hayek AT 9134 (CR) Nat. Arbu. Stachytarpheta jamaicensis (L.) J. Vahl JRG 92-01963 (CR) Nat. Herb. Verbena litoralis Kunth JFM 10937 (INB) Nat. Herb. Volkameria ligustrina Jacq. AE 2512 (CR) Nat. Arbu.
200
Violaceae
Amphirrhox longifolia (A. St.-Hil.) Spreng. LRH 5335 (CR) Nat. arb.
Corynostylis arborea (L.) S. F. Blake RA 4668 (CR-INB) Nat. Bej.
Gloeospermum boreale C.V. Morton JG 1635 (CR-INB) Nat. arb.
Gloeospermum diversipetalum L. O. Williams MG 4511 (CR) Nat. arb.
Hybanthus attenuatus (Humb. & Bonpl. ex Roem. & Schult.) Schulze-Menz JG 2219 (INB)
Nat. Herb.
Hybanthus denticulatus H. E. Ballard RA 5663 (INB) Nat. Arbu.
Rinorea crenata S. F. Blake WB 10919 (CR) Nat. arb.
Rinorea dasyadena A. Robyns ARG 618 (CR-INB) Nat. arb.
Rinorea squamata S. F. Blake UC 1926 (CR-INB) Nat. arb.
Vitaceae
Ampelocissus javalensis (Seem.) W. D. Stevens & A. Pool HP 8640 (CR) Nat. Bej.
Cissus alata Jacq. AT 9363 (CR) Nat. Bej.
Cissus biformifolia Standl. AM 50 (CR-INB) Nat. Bej.
Cissus descoingsii Lombardi AT 9154 (CR) Nat. Bej.
Cissus fuliginea Kunth WH 14 (CR) Nat. Bej.
Cissus microcarpa Vahl HP 12407 (CR) Nat. Bej.
Cissus ulmifolia (Baker) Planch. JFM 7980 (INB) Nat. Bej.
Cissus verticillata (L.) Nicolson & C. E. Jarvis AT 8697 (CR) Nat. Bej.
Vitis tiliifolia Humb. & Bonpl. ex Roem. & Schult. AT s/n (CR) Nat. Bej.
Vochysiaceae
Vochysia ferruginea Mart. AE (Obs.) Nat. arb.
Vochysia gentryi Marc.-Berti * AE 5720 (CR) Nat. Arb.
Vochysia guatemalensis Donn. Sm. JS 2368 (CR) Nat. arb.
Ximeniaceae
Ximenia americana L. GH 7587 (CR) Nat. arb.
201
Anexo 2. Lista de los macrohongos de la región de Baja Talamanca, Limón, Costa Rica
Armando Ruiz Boyer
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
(Actualizado: 23 de julio de 2014)
Abreviaciones y códigos empleados
Los géneros y las especies se listan en orden alfabético, según clase, orden y familia de acuerdo con
Kirk et al. (2008); con excepción del género Cotylidia que se presenta según Kirk et al. (2001).
Observaciones (Obs.): (A), alucinógeno; (C), comestible; (M), medicinal; (T), tóxico.
CLASE/Orden/Familia/Especie Testigo
Obs.
ASCOMYCETES
Pezizales
Sarcoscyphaceae
Aurophora dochmia (Berk. & M.A. Curtis) Rifai Umaña, M. 888 (INB)
Cookeina speciosa (Fr.:Fr.) Dennis Ruiz-Boyer, A. et al. 2051 (CR) C
Cookeina tricholoma (Mont.) Kuntze Umaña, M. 134 (INB) C
Phillipsia domingensis Berk. Umaña, M. 613 (INB)
Phillipsia hartmannii (W. Phillips) Rifai Calonge, F.D. s. n. (INB)
Phillipsia olivacea Rick Valladares, R. 372 (INB)
Xylariales
Xylariaceae
Hypoxylon monticulosum Mont. Valladares, R. 1757 (INB)
Hypoxylon investiens (Schwein.) M.A. Curtis Fletes, E. 56 (INB)
Kretzschmaria clavus (Fr.) Sacc. Navarro, E. 6089 (INB)
Kretzschmaria micropus (Fr.) Sacc. Valladares, R. 31 (INB)
Xylaria coccophora Mont. Valladares, R. 1751 (INB)
Xylaria enterogena Mont. Valladares, R. 1090 (INB)
Xylaria filiformis (Alb. & Schwein.) Fr. Calonge, F.D. s. n. (INB)
Xylaria gracillima (Fr.) Fr. Valladares, R. 434 (INB)
Xylaria hypoxylon (L.) Grev. Valladares, R. 41 (INB)
Xylaria multiplex (Kunze) Fr. Valladares, R. 408 (INB)
Xylaria nigrescens (Sacc.) Lloyd Umaña, L. 2004 (INB)
Xylaria obovata (Berk.) Berk. Navarro, E. 6128 (INB)
Xylaria polymorpha (Pers.) Grev. Calonge, F.D. s. n. (INB) M
Xylaria telfairii (Berk.) Sacc. Navarro, E. 6136 (INB)
202
BASIDIOMYCETES
Agaricales
Agaricaceae
Agaricus riberaltensis Heinem. Umaña, M. 352 (INB)
Calvatia candida (Rostk.) Hollós Valladares, R. 52 (INB)
Calvatia rugosa (Berk. & M.A. Curtis) D.A. Reid Umaña, M. 332 (INB)
Chlorophyllum molybdites (G. Mey.) Massee Umaña, M. 205 (INB) T
Coprinus disseminatus (Pers.) Gray Valladares, R. 455 (INB) C
Coprinus leiocephalus P.D. Orton Umaña, M. 108 (INB)
Cyathus berkeleyanus (Tul. & C. Tul.) Lloyd Navarro, E. 699 (INB)
Cyathus julietae H.J. Brodie Umaña, M. 155 (INB)
Cyathus striatus (Huds.) Willd. Ruiz-Boyer, A. et al. 2044 (CR)
Lepiota hemisclera (Berk. & M.A. Curtis) Sacc. Umaña, M. 1188 (INB)
Leucoagaricus hortensis (Murrill) Pegler Umaña, M. 1191 (INB)
Lycogalopsis solmsii E. Fisch. Umaña, M. 521 (INB)
Lycoperdon echinatum Pers. Umaña, M. 306 (INB)
Lycoperdon juruense Henn. Oses, M.X. 4722 (INB)
Lycoperdon perlatum Pers. Valladares, R. 569 (INB)
Lycoperdon pyriforme Schaeff. Navarro, E. 11161 (INB)
Morganella afra Kreisel & Dring Calonge, F.D. s. n. (INB)
Morganella fuliginea (Berk. & M.A. Curtis)
Kreisel & Dring Navarro, E. 11167 (INB)
Morganella velutina (Berk. ex Massee) Kreisel &
Dring Umaña, M. s. n. (INB)
Smithiomyces mexicanus (Murrill) Singer Umaña, M. 438 (INB)
Marasmiaceae
Caripia montagnei (Berk.) Kuntze Ruiz-Boyer, A. et al. 1892 (CR) M
Gymnopus neotropicus (Singer) J.L. Mata Umaña, M. 1174 (INB)
Gymnopus omphalodes (Berk.) Halling & J.L.
Mata
Umaña, M. 889 (INB)
Marasmius cladophyllus Berk. Umaña, M. 952 (INB)
Marasmius haematocephalus (Mont.) Fr. Umaña, M. 1019 (INB)
Tetrapyrgos nigripes (Fr.) E. Horak Oses, M.X. 1072 (INB)
Mycenaceae
Dictyopanus pusillus (Pers. ex Lév.) Singer Ruiz-Boyer, A. et al. 1725 (CR)
Filoboletus gracilis (Klotzsch ex Berk.) Singer Navarro, E. 11168 (INB)
Mycena margarita (Murrill) Murrill Umaña, M. 873 (INB)
Xeromphalina tenuipes (Schwein.) A.H. Sm. Umaña, M. 541 (INB)
Physalacriaceae
Oudemansiella canarii (Jungh.) Höhn Ruiz-Boyer, A. et al. 1763 (CR) C
203
Pleurotaceae
Pleurotus ostreatus (Jacq.) P. Kumm. Valladares, R. 146 (INB) C
Pleurotus pulmonarius (Fr.) Quél. Umaña, M. 123 (INB)
Pluteaceae
Pluteus phlebophorus (Ditmar) P. Kumm. Umaña, M. 111 (INB)
Schizophyllaceae
Schizophyllum commune Fr. Ruiz-Boyer, A. et al. 1677 (CR) C, M
Strophariaceae
Psilocybe cubensis (Earle) Singer Navarro, E. 7659 (INB) A
Tricholomataceae
Macrocybe titans (H.E. Bigelow & Kimbr.)
Pegler, Lodge & Nakasone Umaña, M. 198 (INB)
Auriculariales
Auriculariaceae
Auricularia auricula (L.) Underw. Navarro, E. 11138 (INB) C
Auricularia delicata (Mont.) Henn. Ruiz-Boyer, A. et al. 1738 (CR) C
Auricularia fuscosuccinea (Mont.) Henn. Ruiz-Boyer, A. et al. 1665 (CR) C
Auricularia mesenterica (Dicks.) Pers. Ruiz-Boyer, A. et al. 1737 (CR) C
Auricularia polytricha (Mont.) Sacc. Umaña, M. 723 (INB)
Boletales
Sclerodermataceae
Scleroderma bovista Fr. Umaña, M. 1092 (INB)
Geastrales
Geastraceae
Geastrum javanicum Lév. López, I. 5054 (INB)
Geastrum lageniforme Vittad. López, I. 5051 (INB)
Geastrum morganii Lloyd López, I. 5059 (INB)
Geastrum rufescens Pers. Valladares, R. 270 (INB)
Geastrum saccatum Fr. Oses, M.X. 4719 (INB)
Geastrum schweinitzii (Berk. & M.A. Curtis)
Zeller Umaña, M. 110 (INB)
Geastrum triplex Jungh. Valladares, R. 27 (INB)
Phallales
Phallaceae
Laternea triscapa Turpin Umaña, M. 580 (INB)
Ligiella rodrigueziana J.A. Sáenz Umaña, M. 232 (INB)
Mutinus caninus (Huds.) Fr. Valladares, R. 1062 (INB)
Neolysurus arcipulvinus O.K. Mill., Ovrebo &
Burk Umaña, M. 595 (INB)
Phallus atrovolvatus Kreisel & Calonge Calonge, F.D. s. n. (INB)
Phallus indusiatus Schltdl. Ocampo, R. s. n. (CR) C
204
Phallus duplicatus Bosc Umaña, M. 594 (INB)
Polyporales
Fomitopsidaceae
Fomitella supina (Sw.) Murrill Umaña, M. 125 (INB)
Ganodermataceae
Amauroderma boleticeum (Pat. & Gaillard)
Torrend Umaña, M. 450 (INB)
Ganoderma amazonense Weir Navarro, E. 6843 (INB)
Ganoderma applanatum (Pers.) Pat. sensu lato Ruiz-Boyer, A. et al. 1641 (CR) M
Ganoderma australe (Fr.) Pat. sensu lato Ruiz-Boyer, A. et al. 1708 (CR)
Ganoderma lucidum (Curtis) P. Karst. sensu lato Ruiz-Boyer, A. et al. 1690 (CR) M
Ganoderma stipitatum (Murrill) Murrill Umaña, M. 241 (INB)
Humphreya coffeata (Berk.) Steyaert Umaña, M. 600 (INB)
Meripilaceae
Rigidoporus biokoensis (Bres. ex Lloyd)
Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1667 (CR)
Rigidoporus lineatus (Pers.) Ryvarden Navarro, E. 11152 (INB)
Rigidoporus microporus (Sw.) Overeem Ruiz-Boyer, A. et al. 1643 (CR)
Rigidoporus ulmarius (Sowerby) Imazeki Umaña, M. 539 (INB)
Rigidoporus undatus (Pers.) Donk Valladares, R. 676 (INB)
Rigidoporus vinctus (Berk.) Ryvarden Valladares, R. 143 (INB)
Meruliaceae
Gloeoporus thelephoroides (Hook.) G. Cunn. Umaña, M. 114 (INB)
Junghuhnia carneola (Bres.) Rajchenb. Umaña, M. 994 (INB)
Junghuhnia subundata (Murrill) Manfr. Binder,
Hibbett, K.H. Larss., E. Larss., E. Langer & G.
Langer
Navarro, E. 6847 (INB)
Podoscypha fulvonitens (Berk.) D.A. Reid Umaña, M. 67 (INB)
Podoscypha nitidula (Berk.) Pat. Umaña, M. 122 (INB)
Phanerochaetaceae
Antrodiella liebmannii (Fr.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1640 (CR)
Antrodiella murrillii (Lloyd) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 2057 (CR)
Ceriporiopsis mucida (Pers.) Gilb. & Ryvarden Navarro, E. 6840 (INB)
Podoscyphaceae
Cotylidia aurantiaca (Pat.) A.L. Welden Umaña, M. 624 (INB)
Polyporaceae
Coriolopsis byrsina (Mont.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1762 (CR)
Coriolopsis floccosa (Jungh.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1668(CR)
Coriolopsis polyzona (Pers.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1873 (CR)
Datronia caperata (Berk.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1865 (CR)
Earliella scabrosa (Pers.) Gilb. & Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1724 (CR)
Echinochaete brachypora (Mont.) Ryvarden Umaña, M. 233 (INB)
205
Flabellophora obovata (Jungh.) Núñez &
Ryvarden Umaña, M. 913 (INB)
Fomes fasciatus (Sw.) Cooke Ruiz-Boyer, A. et al. 1730 (CR)
Hexagonia glaber (P. Beauv.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1897 (CR)
Hexagonia hydnoides (Sw.) M. Fidalgo Ruiz-Boyer, A. et al. 1705 (CR) M
Hexagonia papyracea Berk. Valladares, R. 148 (INB)
Lentinus concavus (Berk.) Corner Umaña, M. 238 (INB)
Lentinus crinitus (L.) Fr. Ruiz-Boyer, A. et al. 1759 (CR) C
Nigrofomes melanoporus (Mont.) Murrill Ruiz-Boyer, A. et al. 1715 (CR)
Nigroporus vinosus (Berk.) Murrill Ruiz-Boyer, A. et al. 2046 (CR)
Panus fulvus (Berk.) Pegler & R.W. Rayner Umaña, M. 152 (INB)
Panus strigellus (Berk.) Overh. Umaña, M. 73 (INB)
Perenniporia martia (Berk.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. 232 (CR)
Polyporus craterellus Berk. & M.A. Curtis Umaña, M. 197 (INB)
Polyporus dictyopus Mont. Valladares, R. 106 (INB)
Polyporus leprieurii Mont. Valladares, R. 1454 (INB)
Polyporus tenuiculus (P. Beauv.) Fr. Ruiz-Boyer, A. et al. 1691(CR) C
Polyporus tricholoma Mont. Ruiz-Boyer, A. et al. 1642 (CR)
Polyporus virgatus Berk. & M.A. Curtis Ruiz-Boyer, A. et al. 1900 (CR)
Porogramme albocincta (Cooke & Massee) J.
Lowe Ruiz-Boyer, A. et al. 1669 (CR)
Pycnoporus sanguineus (L.) Murrill Ruiz-Boyer, A. et al. 1870 (CR) M
Tinctoporellus epimiltinus (Berk. & Broome)
Ryvarden Navarro, E. 11145 (INB)
Trametes cubensis (Mont.) Sacc. Ruiz-Boyer, A. 385 (CR)
Trametes elegans (Spreng.) Fr. Ruiz-Boyer, A. et al. 1686 (CR)
Trametes maxima (Mont.) A. David & Rajchenb. Ruiz-Boyer, A. et al. 1893 (CR)
Trametes pavonia (Berk.) Fr. Ruiz-Boyer, A. et al. 2120
Trametes versicolor (L.) Lloyd Valladares, R. 1207 (INB)
Trametes villosa (Sw.) Kreisel Ruiz-Boyer, A. et al. 1678 (CR)
Trichaptum biforme (Fr.) Ryvarden Valladares, R. 941 (INB)
Trichaptum byssogenum (Jungh.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 1966 (CR)
Trichaptum perrottetii (Lév.) Ryvarden Ruiz-Boyer, A. et al. 2049 (CR)
Trichaptum sector (Ehrenb.) Kreisel Umaña, M. 721 (INB)
Hymenochaetales
Hymenochaetaceae
Inonotus patouillardii (Rick) Imazeki Valladares, R. 519 (INB)
Phellinus allardii (Bres.) S. Ahmad Navarro, E. 6375 (INB)
Phellinus gilvus (Schwein.) Pat. Ruiz-Boyer, A. et al. 1913(CR)
Phylloporia spathulata (Hook.) Ryvarden Umaña, M. 459 (INB)
Stipitochaete damicornis (Link) Ryvarden Oses, M.X. 1084 (INB)
206
Schizophoraceae
Schizopora flavipora (Berk. & M.A. Curtis ex
Cooke) Ryvarden
Valladares, R. 918 (INB)
Russulales
Bondarsewiaceae
Wrightoporia tropicalis (Cooke) Ryvarden Valladares, R. 894 (INB)
Stereaceae
Stereum ostrea (Blume & T. Nees) Fr. Ruiz-Boyer, A. 2087 (CR)
Trechisporales
Hydnodontaceae
Trechispora mollusca (Pers.) Liberta Umaña, M. 691 (INB)
207
Anexo 3. Lista de mamíferos de la región de Baja Talamanca y cerro Chimú, Limón Costa Rica
Francisco Durán Alvarado
Mastozoología
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
(29 de julio de 2014)
Abreviaciones y códigos de iniciales empleados
Observaciones
EA Especie amenazada
He Hallazgo: especie en estudio
Ha Hallazgo: ampliación de distribución
IT: e Interés turistico: ecológico
IT: m Interés turistico: especie maderable*
IT: o Interés turistico: ornamental*
IT: c Interés turistico: uso cultural
Tipo de registro
R Recolecta
Re Captura en red y liberado por algún motivo
(Preñez, lactancia, otro)
O Observación
Of Observación por funcionarios residentes del
sitio
V Vocalización
Ra Rastros, huellas
F Fototrampeo
BI Registrado en base de datos del MNCR
B Registrado en base de datos externa (GBIF,
MANIS)
C Registrado en zonas cercanas y esperados para
la zona
* Observados en Estero Negro
Categorías UICN (Unión Mundial para la
Naturaleza)
PE Especie en peligro
AM Especie casi amenazada
VU Especie vulnerable
DD No existe suficiente información
EP Especie en peligro
BP Especie a bajo riesgo de extinción
Categoría MINAE (Ministerio del Ambiente y
Energía)
PR Poblaciones Reducidas (Decreto No. 26435 –
MINAE, 1997)
PE Peligro de Extinción (Decreto No. 26435 –
MINAE, 1997)
CITES Según UICN (1999)
Estados de conservación tomados de: Rodríguez-
H. B., F. A. Chinchilla y L. J. May. 2002. Lista de
Especies, Endemismo y Conservación de los
Mamíferos de Costa Rica. Revista Mexicana de
Mastozoología 6: 21-57.
208
ORDEN
Familia
Especie
Observaciones Tipo de
Registro
Categoría
UICN
Categoría
MINAE
CITES
DIDELPHIMORPHIA
Caluromyidae Caluromys derbianus (Waterhouse, 1841) EA
O
Didelphidae Didelphis marsupialis Linnaeus, 1757 IT: c
O,F
Philander opossum (Linnaeus, 1758) O,F
Chironectes minimus (Zimmermann, 1780) EA, IT: e B, Of
Marmosidae Marmosa mexicana Merriam, 1897
O
PILOSA Bradypodidae Bradypus variegatus Schinz, 1825* IT: e
O
Megalonychidae Choloepus hoffmanni Peters, 1858 EA, IT: e
O
PR
Myrmecophagidae Cyclopes didactylus (Linnaeus, 1758) IT: e
O,Of
Tamandua mexicana (Saussure, 1860) IT: e F,O
CINGULATA Dasypodidae Dasypus novemcinctus Linnaeus, 1758 IT: e, IT: c
O, F
CHIROPTERA Emballonuridae Cormura brevirostris (Wagner, 1843)
B
Peropteryx kappleri Peters, 1867 C
Rhynchonycteris naso (Wied-Neuwied, 1820)* IT: e O*
Saccopteryx bilineata (Temminck, 1838) B
Noctilionidae Noctilio albiventris Desmarest, 1818
B
Noctilio leporinus IT: e O,R,Re
Mormoopidae Pteronotus gymnonotus Natterer 1843
R
Pteronotus parnellii (Gray, 1843) C
Phyllostomidae Desmodus rotundus (E. Geoffroy, 1810)
IT: c
R
Glossophaga commissarisi Gardner, 1962 R, BI
Glossophaga leachii Gray, 1844 B
Glossophaga soricina (Pallas, 1766) Re, B, BI
Glossophaga sp. R
Hylonycteris underwoodi R
Lonchophylla robusta Miller, 1912 B
Lonchorhina aurita Tomes, 1863 B
Macrophyllum macrophyllum (Schinz, 1821) R
Mimon crenulatum (E. Geoffroy, 1810) Re, R
Micronycteris hirsuta (Peters 1869) R
Micronycteris microtis Miller, 1898 Re, R
209
Phyllostomus discolor Wagner, 1843 R,B,BI
Phyllostomus hastatus (Pallas, 1767) C
Chrotopterus auritus (Peters, 1856) C
Tonatia saurophila Koopman & Williams, 1951 R, Re
Trachops cirrhosus (Spix, 1823) R
Vampyrum spectrum (Linnaeus, 1758) EA C AM PR
Carollia castanea H. Allen, 1890 R, Re
Carollia perspicillata (Linnaeus, 1758) R, Re
Carollia sowelli Baker et al., 2002 R, Re
Carollia sp. R
Artibeus jamaicensis Leach, 1821 R, Re
Artibeus lituratus (Olfers, 1818) R, Re
Artibeus sp. R, Re
Artibeus phaeotis (Miller, 1902) R, BI
Artibeus watsoni (Thomas, 1901) R
Ectophylla alba H. Allen 1892 IT: e, R, Of
Platyrrhinus helleri (Peters, 1866) R,B
Uroderma bilobatum Peters, 1866 R, Re
Vampyressa nymphaea Thomas, 1909 Re, B
Vampyressa thyone Thomas, 1909 B
Vampyrodes caraccioli (Thomas, 1889) C
Sturnira lillium (E. Geoffroy, 1810) O
Thyroptheridae Thyroptera tricolor Spix, 1823
R
Vespertilionidae Myotis nigricans (Schinz, 1821)
Re,B
Myotis riparius Re
Eptesicus brasiliensis (Desmarest, 1819) R
Eptesicus furinalis (d’Orbigny, 1847) B
Rhogeessa io Thomas 1903 C
Molossidae Molossus currentium J. A. Allen, 1904
C
Molossus molossus (Pallas, 1766) R*
Tadarida brasiliensis (I. Geoffroy, 1824) EA B AM
PRIMATES Atelidae Ateles geoffroyi Kuhl, 1820* EA, IT: e,IT: c
O*
PE
PE, CITES I
Alouatta palliata (Gray, 1849)* EA, IT: e,IT: c O,V PE, CITES I
Cebidae Cebus imitator (Linnaeus, 1758) EA, IT: e ,IT: c
O, F,V
PR
RODENTIA Sciuridae Sciurus variegatoides Ogilby, 1839
O
Sciurus granatensis Humboldt, 1811 O,F
Heteromyidae Heteromys desmarestianus Gray, 1868
R, B
210
Geomyidae Orthogeomys cherriei (J. A. Allen, 1893)
EA
B
Muridae Melanomys caliginosus (Tomes, 1860)
B,R
Sigmodon hirsutus Burmeister, 1854 B
Nyctomys sumichrasti (Saussure, 1860) O
Erethizontidae Sphiggurus mexicanus (Kerr, 1792)
Of
Dasyproctidae Dasyprocta punctata Gray, 1842 IT: e
O, Ra, F
Cuniculidae Cuniculus paca (Linnaeus, 1766) IT: c
F
Echimyidae Proechimys semispinosus (Tomes, 1860)
O, R, F
LAGOMORPHA Leporidae Sylvilagus gabbi (Allen 1877) IT: c
O
CARNIVORA Procyonidae Procyon lotor (Linnaeus, 1758)*
IT: e
Ra, O,F,Of
Nasua narica (Linnaeus, 1776) IT: e O,F
Potos flavus (Schreber, 1774) IT: e O, V
Bassaricyon gabbii J. A. Allen, 1876 EA V, O PE
Mustelidae
Gallictis vittata (Schreber, 1776) EA
F
PR
Eira barbara (Linnaeus, 1758) F,O,Of
Lontra longicaudis (Olfers, 1818) EA Ra, O, Of PE, CITES I
Mephitidae Conepatus semistriatus (Boddaert, 1784)
F, Of
Felidae
Leopardus pardalis (Linnaeus, 1758) EA
Ra PE, CITES I
Leopardus wiedii (Schinz, 1821) EA Of AM PE, CITES I
Puma yaguaroundi (Lacepede, 1809) EA Of PE, CITES I
Puma concolor (Linnaeus, 1771) EA Ra, Of PE, CITES I
Panthera onca (Linnaeus, 1758) EA, IT: e,IT: c Ra AM AM,PE,CITES I
CETACEA Delphinidae Sotalia guianensis P. J. van Bénéden IT: e
Of
DD
CITES I
SIRENIA Trichechidae Trichechus manatus Linnaeus, 1758 EA, IT: e,IT: c
Of
VU
PE, CITES I
PERISSODACTYLA Tapiridae Tapirus bairdii (Gill, 1865)
EA, IT: e,IT: c
Of
VU
PE, CITES I
ARTIODACTYLA Tayassuidae Pecari tajacu (Linnaeus, 1758) IT: c
Ra, F,B
Cervidae Mazama temama Kerr 1792 IT: c
Ra, ,Of(5)
211
Anexo 4. Listado de Aves de la región de Baja Talamanca y los cerros Chimú y Muchilla, Limón,
Costa Rica
Silvia Elena Bolaños Redondo
Ornitología
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
(22 de julio de 2014)
Abreviaciones y códigos de iniciales empleados
Estatus R Residente M Migratoria Observaciones EA Especie amenazada
ORDEN /Familia Especie Estatus Observaciones
TINAMIFORMES
Tinamidae Tinamus major Gmelin, 1789 R EA
Crypturellus soui Hermann, 1783 R
Crypturellus boucardi Sclater, 1859 R EA
ANSERIFORMES
Anatidae Dendrocygna autumnalis Linnaeus, 1758 R
Cairina moschata Linnaeus, 1758 R EA
Anas discors Linnaeus, 1766 M
GALLIFORMES
Cracidae Ortalis cinereiceps Gray, 1867 R
Penelope purpurascens Wagler, 1830 R EA
Crax rubra Linnaeus, 1758 R EA
212
PODICIPEDIFORMES
Podicipedidae Tachybaptus dominicus Linnaeus, 1766 R
Podilymbus podiceps Linnaeus, 1758 R
PROCELLARIIFORMES
Procellariidae Puffinus lherminieri Lesson, 1839 M
CICONIIFORMES
Ciconiidae Jabiru mycteria Lichtenstein, 1819 R EA
Mycteria americana Linnaeus, 1758 R-M
SULIFORMES
Fregatidae Fregata magnificens Mathews, 1914 R
Sulidae Sula dactylatra Lesson, 1831 R
Sula leucogaster Boddaert, 1783 R
Phalacrocoracidae Phalacrocorax brasilianus Gmelin, 1789 R
Anhingidae Anhinga anhinga Linnaeus, 1766 R
PELECANIFORMES
Pelecanidae Pelecanus occidentalis Linnaeus, 1766 R
Ardeidae Ixobrychus exilis Gmelin, 1789 R-M EA
Tigrisoma fasciatum Such, 1825 R
Tigrisoma mexicanum Swainson, 1834 R
Ardea herodias Linnaeus, 1758 M
Ardea alba Linnaeus, 1758 R-M
Egretta thula Molina, 1782 R-M
Egretta caerulea Linnaeus, 1758 R-M
Egretta tricolor Müller, 1776 R-M
Bubulcus ibis Linnaeus, 1758 R-M
Butorides virescens Linnaeus, 1758 R-M
Agamia agami Gmelin, 1789 R EA
Nycticorax nycticorax Linnaeus, 1758 R-M
Nyctanassa violacea Linnaeus, 1758 R-M
Cochlearius cochlearius Linnaeus, 1766 R
Threskiornithidae Eudocimus albus Linnaeus, 1758 R
Mesembrinibis cayennensis Gmelin, 1789 R EA
213
ACCIPITRIFORMES
Cathartidae Coragyps atratus Bechstein, 1793 R
Cathartes aura Linnaeus, 1758 R-M
Sarcoramphus papa Linnaeus, 1758 R EA
Pandionidae Pandion haliaetus Linnaeus, 1758 M
Accipitridae Leptodon cayanensis Latham, 1790 R
Chondrohierax uncinatus Temminck, 1822 R EA
Elanoides forficatus Linnaeus, 1758 R-M
Elanus leucurus Vieillot, 1818 R
Harpagus bidentatus Latham, 1790 R
Ictinia mississippiensis Wilson, 1811 M
Ictinia plumbea Gmelin, 1788 M
Circus cyaneus Linnaeus, 1766 M
Accipiter superciliosus Linnaeus, 1766 R EA
Accipiter striatus Vieillot, 1808 M
Accipiter cooperii Bonaparte, 1828 M
Geranospiza caerulescens Vieillot, 1817 R EA
Buteogallus anthracinus Deppe, 1830 R
Buteogallus urubitinga Gmelin, 1788 R EA
Morphnarchus princeps Sclater, 1865 R
Pseudastur albicollis Latham, 1790 R
Leucopternis semiplumbeus Lawrence, 1861 R EA
Buteo magnirostris Gmelin, 1788 R
Buteo platypterus Vieillot, 1823 M
Buteo brachyurus Vieillot, 1816 R-M
Buteo swainsoni Bonaparte, 1838 M
Buteo albonotatus Kaup, 1847 R-M
Buteo jamaicensis Gmelin, 1788 R-M
Spizaetus tyrannus Wied, 1820 R EA
Spizaetus melanoleucus Vieillot, 1816 R EA
Eurypygidae Eurypyga helias Pallas, 1781 R EA
GRUIFORMES
Rallidae Laterallus albigularis Lawrence, 1861 R
Laterallus exilis Temminck, 1831 R
Aramides cajaneus Müller, 1776 R
Amaurolimnas concolor Gosse, 1847 R
214
Porzana carolina Linnaeus, 1758 M
Porphyrio martinicus Linnaeus, 1766 R
Gallinula galeata Lichtenstein, 1818 R
CHARADRIIFORMES
Recurvirostridae Himantopus mexicanus Müller, 1776 R-M
Charadriidae Pluvialis squatarola Linnaeus, 1758 M
Pluvialis dominica Müller, 1776 M
Charadrius collaris Vieillot, 1818 R
Charadrius wilsonia Ord, 1814 R-M
Charadrius semipalmatus Bonaparte, 1825 M
Charadrius vociferus Linnaeus, 1758 R-M
Jacanidae Jacana spinosa Linnaeus, 1758 R
Scolopacidae Actitis macularius Linnaeus, 1766 M
Tringa solitaria Wilson, 1813 M
Tringa melanoleuca Gmelin, 1789 M
Tringa semipalmata Gmelin, 1789 M
Tringa flavipes Gmelin, 1789 M
Numenius phaeopus Linnaeus, 1758 M
Arenaria interpres Linnaeus, 1758 M
Calidris alba Pallas, 1764 M
Calidris minutilla Vieillot, 1819 M
Calidris pusilla Linnaeus, 1766 M
Calidris mauri Cabanis, 1857 M
Limnodromus griseus Gmelin, 1789 M
Laridae Leucophaeus atricilla Linnaeus, 1758 M
Gelochelidon nilotica Gmelin, 1789 M
Chlidonias niger Linnaeus, 1758 M
Sterna hirundo Linnaeus, 1758 M
Thalasseus maximus Boddaert, 1783 M
Thalasseus sandvicensis Latham, 1787 M
COLUMBIFORMES
Columbidae Patagioenas cayennensis Bonnaterre, 1792 R
Patagioenas speciosa Gmelin, 1789 R EA
Patagioenas flavirostris Wagler, 1831 R
Patagioenas fasciata Say, 1823 R
Patagioenas nigrirostris Sclater 1859 R
215
Columbina talpacoti Temminck, 1810 R
Claravis pretiosa Ferrari Pérez, 1886 R
Leptotila verreauxi Bonaparte, 1855 R
Leptotila cassinii Lawrence, 1867 R
Geotrygon veraguensis Lawrence, 1867 R
Geotrygon violacea Temminck, 1809 R EA
Geotrygon montana Linnaeus, 1758 R
CUCULIFORMES
Cuculidae Piaya cayana Linnaeus, 1766 R
Coccyzus americanus Linnaeus, 1758 M
Coccyzus erythropthalmus Wilson, 1811 M
Tapera naevia Linnaeus, 1766 R
Crotophaga sulcirostris Swainson, 1827 R
STRIGIFORMES
Tytonidae Tyto alba Scopoli, 1769 R
Strigidae Megascops guatemalae Sharpe, 1875 R EA
Lophostrix cristata Daudin, 1800 R EA
Pulsatrix perspicillata Latham, 1790 R
Glaucidium griseiceps Sharp, 1875 R
Ciccaba virgata Cassin, 1849 R
Ciccaba nigrolineata Sclater, 1859 R
Pseudoscops clamator Vieillot, 1807 R
CAPRIMULGIFORMES
Caprimulgidae Lurocalis semitorquatus Gmelin, 1789 R
Chordeiles acutipennis Hermann, 1783 R-M
Chordeiles minor Forster, 1771 M
Nyctidromus albicollis Gmelin, 1789 R
Nyctibiidae Nyctibius grandis Gmelin, 1789 R
Nyctibius griseus Gmelin, 1789 R
APODIFORMES
Apodidae Cypseloides niger Gmelin, 1789 R-M
Cypseloides cryptus Zimmer, 1945 R
Streptoprocne zonaris Shaw, 1796 R
Chaetura pelagica Linnaeus, 1758 M
Chaetura vauxi Towsend, 1839 R
Chaetura cinereiventris Sclater, 1862 R
216
Panyptila cayennensis Gmelin, 1789 R
Trochilidae Florisuga mellivora Linnaeus, 1758 R
Eutoxeres aquila Bourcier, 1847 R
Glaucis aeneus Lawrence, 1868 R
Threnetes ruckeri Bourcier, 1847 R
Phaethornis guy Lesson, 1833 R
Phaethornis longirostris DeLattre, 1843 R
Phaethornis striigularis Gould, 1854 R
Heliothryx barroti Boucier, 1843 R
Anthracothorax prevostii Lesson, 1832 R
Discosura conversii Bourcier & Mulsant, 1846 R
Calliphlox bryantae Lawrence, 1867 R, Er
Archilochus colubris Linnaeus, 1758 M
Klais guimeti Bourcier, 1843 R
Microchera albocoronata Lawrence, 1855 R, Er
Chalybura urochrysia Gould, 1861 R
Thalurania colombica Bourcier, 1843 R
Amazilia amabilis Gould, 1853 R
Amazilia tzacatl De la Llave, 1833 R
Hylocharis eliciae Bourcier & Mulsant, 1846 R
TROGONIFORMES
Trogonidae Trogon clathratus Salvin, 1866 R, Er EA
Trogon massena Gould, 1838 R
Trogon caligatus Gould, 1838 R
Trogon rufus Gmelin, 1788 R
CORACIIFORMES
Momotidae Baryphthengus martii Spix, 1824 R
Electron platyrhynchum Leadbeater, 1829 R
Alcedinidae Megaceryle torquatus Linnaeus, 1766 R
Megaceryle alcyon Linnaeus, 1758 M
Chloroceryle amazona Latham, 1790 R
Chloroceryle americana Gmelin, 1788 R
Chloroceryle inda Linnaeus, 1766 R EA
Chloroceryle aenea Pallas, 1764 R
217
PICIFORMES
Bucconidae Notharchus hyperrhynchus Sclater, 1856 R
Notharchus tectus Boddaert, 1783 R EA
Malacoptila panamensis Lafresnaye, 1847 R
Monasa morphoeus Hahn y Küster, 1823 R
Galbulidae Galbula ruficauda Cuvier, 1816 R
Ramphastidae Pteroglossus torquatus Gmelin, 1788 R
Selenidera spectabilis Cassin, 1858 R, Er
Ramphastos sulfuratus Lesson, 1830 R
Ramphastos ambiguus Swainson, 1823 R
Picidae Melanerpes pucherani Malherbe, 1849 R
Sphyrapicus varius Linnaeus, 1766 M
Picoides fumigatus D'Orbigny, 1840 R
Piculus simplex Salvin, 1870 R, Er
Celeus loricatus Reichenbach, 1854 R
Celeus castaneus Wagler, 1829 R
Dryocopus lineatus Linnaeus, 1766 R
Campephilus guatemalensis Hartlaub, 1844 R
FALCONIFORMES
Falconidae Micrastur ruficollis Vieillot, 1817 R
Micrastur mirandollei Schlegel, 1862 R EA
Micrastur semitorquatus Vieillot, 1817 R EA
Ibycter americanus Boddaer, 1783 R EA
Caracara cheriway Miller, 1777 R
Herpetotheres cachinnans Linnaeus, 1758 R
Falco sparverius Linnaeus, 1758 M
Falco columbarius Linnaeus, 1758 M
Falco rufigularis Daudin, 1800 R EA
Falco peregrinus Tunstall, 1771 M EA
PSITTACIFORMES
Psittacidae Aratinga finschi Salvin, 1871 R, Er EA
Aratinga nana Vigors, 1830 R EA
Ara ambiguus Bechstein, 1811 R EA
Brotogeris jugularis Müller, 1776 R EA
Pyrilia haematotis Sclater y Salvin, 1860 R EA
218
Pionus menstruus Linnaeus, 1766 R EA
Pionus senilis Spix, 1824 R EA
Amazona autumnalis Linnaeus, 1758 R EA
Amazona farinosa Boddaert, 1783 R EA
PASSERIFORMES
Thamnophilidae Cymbilaimus lineatus Leach, 1814 R
Taraba major Vieillot, 1816 R
Thamnophilus doliatus Linnaeus, 1764 R
Thamnophilus atrinucha Salvin y Godman,
1892 R
Dysithamnus puncticeps Salvin, 1866 R
Myrmotherula axillaris Vieillot, 1817 R
Myrmotherula schisticolor Lawrence, 1865 R
Epinecrophylla fulviventris Lawrence, 1862 R
Microrhopias quixensis Cornalia, 1849 R
Cercomacra tyrannina Sclater, 1855 R
Gymnocichla nudiceps Cassin, 1850 R
Myrmeciza exsul Sclater, 1858 R
Myrmeciza zeledoni Ridgway, 1909 R
Hylophylax naevioides Lafresnaye, 1847 R
Gymnopithys leucaspis Sclater, 1855 R
Phaenostictus mcleannani Lawrence,1860 R
Grallariidae Hylopezus dives Salvin, 1864 R, Er
Formicariidae
Formicarius analis d´Orbigny y Lafresnaye,
1837 R
Formicarius nigricapillus Ridgway, 1893 R
Furnariidae Sclerurus guatemalensis Hartlaub, 1844 R
Dendrocincla fuliginosa Vieillot, 1818 R
Glyphorhynchus spirurus Vieillot, 1819 R
Dendrocolaptes sanctithomae Lafresnaye, 1852 R
Xiphorhynchus susurrans Jardine, 1847 R
Xiphorhynchus lachrymosus Lawrence, 1862 R
Xiphorhynchus erythropygius Sclater, 1859 R
Lepidocolaptes souleyetii Des Murs, 1849 R
Xenops minutus Sparrman, 1788 R
Automolus ochrolaemus Tschudi, 1844 R
Synallaxis brachyura Lafresnaye, 1843 R
219
Tyrannidae Ornithion brunneicapillus Lawrence, 1862 R
Capsiempis flaveola Lichtenstein, 1823 R
Elaenia flavogaster Thunberg, 1822 R
Mionectes olivaceus Lawrence, 1868 R
Mionectes oleagineus Lichtenstein, 1823 R
Zimmerius vilissimus Sclater & Salvin, 1859 R
Myiornis atricapillus Lawrence, 1875 R
Oncostoma cinereigulare Sclater, 1857 R
Poecilotriccus sylvia Desmarest, 1806 R
Todirostrum cinereum Linnaeus, 1766 R
Todirostrum nigriceps Sclater, 1855 R
Tolmomyias sulphurescens Spix, 1825 R
Tolmomyias assimilis Pelzeln, 1868 R
Platyrinchus coronatus Sclater, 1858 R
Onychorhynchus coronatus Müller, 1776 R
Terenotriccus erythrurus Cabanis, 1847 R
Myiobius sulphureipygius Sclater, 1857 R
Contopus cooperi Swainson, 1832 M
Contopus sordidulus Sclater, 1859 M
Contopus virens Linnaeus, 1766 M
Contopus cinereus Spix, 1825 R
Empidonax flaviventris Baird, 1843 M
Empidonax virescens Vieillot, 1818 M
Empidonax alnorum Brewster, 1895 M
Empidonax traillii Audubon, 1828 M
Empidonax minimus Baird, W.M. & S.F.
Baird, 1843 M
Colonia colonus Vieillot, 1818 R
Attila spadiceus Gmelin, 1789 R
Rhytipterna holerythra Sclater & Salvin, 1861 R
Myiarchus tuberculifer d´Orbigny y
Lafresnaye, 1837 R
Myiarchus crinitus Linnaeus, 1758 M
Pitangus sulphuratus Linnaeus, 1766 R
Megarhynchus pitangua Linnaeus, 1766 R
Myiozetetes similis Spix, 1825 R
Myiozetetes granadensis Lawrence, 1862 R
Conopias albovittatus Lawrence, 1862 R
Myiodynastes luteiventris Sclater, 1859 M
Legatus leucophaius Vieillot, 1818 M
220
Tyrannus melancholicus Vieillot, 1819 R
Tyrannus tyrannus Linnaeus, 1758 M
Genus Incertae Sedis
Piprites griseiceps Salvin, 1865 R EA
Tytiridae Laniocera rufescens Sclater, 1858 R EA
Tityra semifasciata Spix, 1825 R
Tityra inquisitor Lichtenstein, 1823 R
Pachyramphus cinnamomeus Lawrence, 1861 R
Pachyramphus polychopterus Vieillot, 1818 R
Pachyramphus aglaiae Lafresnaye, 1839 R
Cotingidae Querula purpurata Müller, 1776 R
Cephalopterus glabricollis Gould, 1851 R, Er EA
Lipaugus unirufus Sclater,1859 R
Procnias tricarunculatus Verreaux & Verreaux,
1853 R, Er EA
Carpodectes nitidus Salvin, 1865 R, Er
Pipridae Corapipo altera Hellmayr, 1906 R
Dixiphia pipra Linnaeus, 1758 R
Ceratopipra mentalis Sclater, 1857 R
Manacus candei Parzudaki, 1841 R
Vireonidae Vireo flavifrons Vieillot, 1808 M
Vireo philadelphicus Cassin, 1851 M
Vireo olivaceus Linnaeus, 1766 M
Vireo flavoviridis Cassin, 1851 M
Hylophilus ochraceiceps Sclater, 1859 R
Hylophilus decurtatus Bonaparte, 1838 R
Vireolanius pulchellus Sclater & Salvin, 1859 R
Cyclarhis gujanensis Gmelin, 1789 R
Corvidae Psilorhinus morio Wagler, 1829 R
Cyanocorax affinis Peltzen, 1856 R EA
Hirundinidae Progne subis Linnaeus, 1758 M
Progne chalybea Gmelin, 1789 R
Tachycineta albilinea Lawrence, 1863 R
Pygochelidon cyanoleuca Vieillot, 1817 R-M
Stelgidopteryx serripennis Audubon, 1838 R-M
Stelgidopteryx ruficollis Vieillot, 1817 R
221
Riparia riparia Linnaeus, 1758 M
Petrochelidon pyrrhonota Vieillot, 1817 M
Hirundo rustica Linnaeus, 1758 M
Troglodytidae Microcerculus marginatus Sclater, 1855 R
Troglodytes aedon Vieillot, 1809 R
Campylorhynchus zonatus Lesson, 1832 R
Pheugopedius atrogularis Salvin, 1865 R, Er
Cantorchilus thoracicus Salvin, 1865 R, Er
Cantorchilus modestus Cabanis, 1861 R
Cantorchilus nigricapillus Sclater, 1861 R
Henicorhina leucosticta Cabanis, 1847 R
Cyphorhinus phaeocephalus Sclater, 1860 R
Polioptilidae Microbates cinereiventris Sclater, 1855 R
Ramphocaenus melanurus Vieillot, 1819 R
Polioptila plumbea Gmelin, 1788 R
Turdidae Catharus mexicanus Bonaparte, 1856 R
Catharus fuscescens Stephens, 1817 M
Catharus minimus Lafresnaye, 1848 M
Catharus ustulatus Nuttall, 1840 M
Hylocichla mustelina Gmelin, 1789 M
Turdus plebejus Cabanis, 1861 R
Turdus obsoletus Lawrence, 1862 R
Turdus grayi Bonaparte, 1838 R
Mimidae Dumetella carolinensis Linnaeus, 1766 M
Parulidae Seiurus aurocapilla Linnaeus, 1766 M
Helmitheros vermivorum Gmelin, 1789 M
Parkesia motacilla Vieillot, 1809 M
Parkesia noveboracensis Gmelin, 1789 M
Vermivora chrysoptera Linnaeus, 1766 M
Mniotilta varia Linnaeus, 1766 M
Protonotaria citrea Boddaert, 1783 M
Oreothlypis peregrina Wilson, 1811 M
Geothlypis poliocephala Baird, 1865 R
Geothlypis tolmiei Townsend, 1839 M
Geothlypis philadelphia Wilson, 1810 M
Geothlypis formosa Wilson, 1811 M
Geothlypis semiflava Sclater, 1860 R
222
Geothlypis trichas Linnaeus, 1766 M
Setophaga citrina Boddaert, 1783 M
Setophaga ruticilla Linnaeus, 1758 M
Setophaga tigrina Gmelin, 1789 M
Setophaga cerulea Wilson, 1810 M
Setophaga americana Linnaeus, 1758 M
Setophaga magnolia Wilson, 1811 M
Setophaga castanea Wilson, 1810 M
Setophaga fusca Müller, 1776 M
Setophaga petechia Linnaeus, 1766 R-M
Setophaga pensylvanica Linnaeus, 1766 M
Setophaga striata Forster, 1772 M
Setophaga palmarum Gmelin, 1789 M
Setophaga coronata Linnaeus, 1766 M
Myiothlypis fulvicauda Spix, 1825 R
Cardellina canadensis Linnaeus, 1766 M
Cardellina pusilla Wilson, 1811 M
Genus Incertae Sedis
Coereba flaveola Linnaeus, 1758 R
Thraupidae Chrysothlypis chrysomelas Sclater & Salvin,
1869 R, Er
Mitrospingus cassinii Lawrence, 1861 R
Lanio leucothorax Salvin, 1865 R, Er EA
Heterospingus rubrifrons Lawrence, 1865 R, Er EA
Tachyphonus luctuosus d´Orbigny &
Lafresnaye, 1837 R
Tachyphonus delattrii Lafresnaye, 1847 R
Tachyphonus rufus Boddaert, 1783 R
Ramphocelus sanguinolentus Lesson, 1831 R
Ramphocelus passerinii Bonaparte, 1831 R
Thraupis episcopus Linnaeus, 1766 R
Thraupis palmarum Wied, 1821 R
Tangara larvata Du Bus de Gisignies, 1846 R
Tangara inornata Gould, 1855 R, Er
Tangara lavinia Cassin, 1858 R
Tangara gyrola Linnaeus, 1758 R
Tangara icterocephala Bonaparte, 1851 R
Dacnis venusta Lawrence, 1862 R
Dacnis cayana Linnaeus, 1766 R
Chlorophanes spiza Linnaeus, 1758 R
Cyanerpes lucidus Sclater & Salvin, 1859 R
Cyanerpes cyaneus Linnaeus, 1766 R
223
Genus Incertae Sedis
Saltator coerulescens Vieillot, 1817 R
Saltator maximus Müller, 1776 R
Saltator atriceps Lesson, 1832 R
Saltator grossus Linnaeus, 1766 R
Emberizidae Volatinia jacarina Linnaeus, 1766 R
Sporophila schistacea Lawrence, 1863 R
Sporophila americana Gmelin, 1789 R
Sporophila torqueola Bonaparte, 1850 R
Oryzoborus nuttingi Ridgway, 1884 R, Er
Oryzoborus funereus Sclater, 1859 R
Tiaris olivaceus Linnaeus, 1766 R
Arremon aurantiirostris Lafresnaye, 1847 R
Arremonops conirostris Bonaparte, 1851 R
Zonotrichia capensis Müller, 1766 R
Cardinalidae Piranga rubra Linnaeus, 1758 M
Piranga olivacea Gmelin, 1789 M
Habia fuscicauda Cabanis, 1861 R
Chlorothraupis carmioli Lawrence, 1868 R
Caryothraustes poliogaster Du Bus de
Gisignies, 1847 R
Pheucticus ludovicianus Linnaeus, 1766 M
Cyanocompsa cyanoides Lafresnaye, 1847 R
Passerina caerulea Linnaeus, 1758 R-M
Passerina cyanea Linnaeus, 1766 M
Spiza americana Gmelin, 1789 M
Icteridae Sturnella militaris Linnaeus, 1758 R
Sturnella magna Linnaeus, 1758 R
Dives dives Deppe, 1830 R
Quiscalus mexicanus Gmelin, 1788 R
Molothrus bonariensis Gmelin, 1788 R
Molothrus aeneus Wagler, 1829 R
Molothrus oryzivorus Gmelin, 1788 R
Icterus prosthemelas Linnaeus, 1766 R
Icterus spurius Linnaeus, 1766 M
Icterus mesomelas Wagler, 1829 R EA
Icterus galbula Linnaeus, 1758 M
Amblycercus holosericeus Deppe, 1830 R
Cacicus uropygialis Lafresnaye, 1843 R
224
Psarocolius decumanus Pallas, 1769 R
Psarocolius wagleri Gray, 1845 R
Psarocolius montezuma Lesson, 1830 R
Fringillidae Euphonia luteicapilla Cabanis, 1860 R, Er
Euphonia gouldi Sclater, 1857 R
Euphonia minuta Cabanis, 1849 R
Euphonia anneae Cassin, 1865 R, Er
Chlorophonia callophrys Cabanis, 1861 R, Er
Passeridae Passer domesticus Linnaeus, 1758 R
225
Anexo 5. Lista de los mariposas de la región de Baja Talamanca, Limón, Costa Rica
German Vega Araya
Departamento de Historia Natural
Museo Nacional de Costa Rica
(Actualizado: 3 de julio de 2014)
Códigos de Fuente
MNCR Museo Nacional de Costa Rica
INBIO Instituto Nacional de Biodiversidad
Códigos de Endemismo
E Endémica de Costa Rica
Er Endémica regional (Costa Rica-Panamá)
La lista está ordenada de mayor a menor nivel taxonómico: Familia, Género, Especie, Subespecies y
alfabéticamente.Las familias se ordenaron en el orden taxonómico según Lamas (2004). Para las
mariposas nocturnas se presenta una lista resumida, debido a que es el grupo más abundante.
Familia MARIPOSAS DIURNAS Fuente Endemismo
Hesperiidae Achlyodes busirus heros Ehrmann, 1909 INBIO
Anastrus meliboea (Godman & Salvin, 1894) INBIO
Anastrus naeris naeris MNCR
Anastrus petius peto MNCR
Anthoptus epictetus (Fabricius, 1793) INBIO
Antigonus erosus (Hübner, [1812]) INBIO
Antigonus nearchus (Latreille, 1817) MNCR
Apaustus gracilis (C. Felder & R. Felder, 1867) INBIO
Argon lota (Hewitson, 1877) MNCR
Aroma aroma (Hewitson, 1867) INBIO
Aspitha leander (Boullet, 1912) MNCR
Astraptes alardus latia Evans, 1952 INBIO
Astraptes fulgerator azul (Reakirt, [1867]) MNCR
Astraptes janeira (Schaus, 1902) MNCR
Astraptes talus (Cramer, 1777) INBIO
Autochton longipennis (Plötz, 1882) INBIO
Autochton zarex (Hübner, 1818) MNCR
Bolla imbras (Godman & Salvin, 1896) INBIO
Bungalotis astylos (Cramer, 1780) MNCR
Bungalotis quadratum (Sepp, [1845]) INBIO
226
Callimormus juventus Scudder, 1872 INBIO
Calpodes ethlius (Stoll, 1782) MNCR
Carrhenes calidius Godman & Salvin, 1895 INBIO
Carystoides basoches (Latreille, [1824]) MNCR
Chioides catillus albius Evans, 1952 INBIO
Cogia calchas (Herrich-Schäffer, 1869) INBIO
Cycloglypha tisias (Godman & Salvin, 1896) MNCR
Cyclosemia anastomosis Mabille, 1878 MNCR
Cyclosemia subcaerulea Schaus, 1912 MNCR
Cyclosemia herennius subcaerulea (W. Schaus, 1913) MNCR
Cynea cynea (Hewitson, 1876) MNCR
Dyscophellus phraxanor (Hewitson, 1876) INBIO
Dyscophellus porcius (C. Felder & R. Felder, 1862) MNCR
Ebrietas anacreon (Staudinger, 1876) INBIO
Ebrietas osyris (Staudinger, 1876) MNCR
Entheus matho aequatorius Mabille & Boullet, 1919 MNCR
Eracon clineas (Mebille, 1878) MNCR
Helias cama Evans, 1953 MNCR
Heliopetes alana (Reakirt, 1868) MNCR
Heliopetes arsalte (Linnaeus, 1758) MNCR
Hyalothyrus neleus pemphigargyra (Mabille, 1888) INBIO
Milanion marciana Godman & Salvin 1895 MNCR
Molo mango(Guenée, 1865) MNCR
Mylon lassia (Hewitson, 1868) INBIO
Mylon maimon (Fabricius, 1775) INBIO
Myscelus belti Godman & Salvin, 1879 INBIO
Narcosius colossus (Herrich-Schäffer, 1869) INBIO
Nascus phocus (Cramer, 1777) INBIO
Niconiades xanthaphes Hübner, [1821] INBIO
Nisoniades bessus (Möschler, 1877) MNCR
Nisoniades torta Steinhauser 1989 MNCR Er
Noctuana stator (Godman & Salvin, 1899) INBIO
Oxynthes corusca (Herrich-Schäffer, 1869) INBIO
Paches loxus gloriosus Röber, 1925 INBIO
Pachyneuria licisca (Plötz, 1882) INBIO
Panoquina lucas (Fabricius, 1793) MNCR
Parphorus storax (Mabille, 1891) MNCR
Pellicia arina Evans, 1953 MNCR
Perichares philetes (Gmelin, [1790]) INBIO
Phanus vitreus (Stoll, 1781) INBIO
Polites vibex (Geyer, 1832) INBIO
Polythrix asine (Hewitson, 1867) INBIO
Polythrix octomaculata (Sepp, [1884]) MNCR
Pompeius pompeius (Latreille, [1824]) MNCR
227
Porphyrogenes sp Watson 1853 MNCR
Pyrgus adepta Plötz, 1884 MNCR
Pyrgus oileus (Linnaeus, 1767) MNCR
Pyrgus orcus (Stoll, 1780) INBIO
Pyrrhopygopsis agaricon agaricon H. Druce 1908 MNCR
Pyrrhopygopsis socrates (Ménétriés, 1855) MNCR Er
Pythonides jovianus amaryllis Staudinger, 1876 MNCR Er
Pythonides proxenus (Godman & Salivn, 1895) MNCR
Quadrus cerialis (Stoll, 1782) MNCR
Quadrus contubernalis (Mabille, 1883) MNCR
Saliana esperi Evans, 1955 MNCR
Saliana fusta Evans, 1955 MNCR
Saliana longirostris (Sepp, [1840]) MNCR
Spathilepia clonius (Cramer, 1775) MNCR
Staphylus vulgata (Möschler, 1879) MNCR
Talides sergestus (Cramer, 1775) INBIO
Talides sinois Hübner, [1819] INBIO
Telemiades amphion (Geyer, 1832) MNCR
Telemiades antiope (Plötz, 1882) INBIO
Telemiades fidesBell, 1949 MNCR
Telles arcalaus (C. Stoll, 1782) INBIO
Theagenes aegides Herrich-Schäffer 1869 MNCR
Thracides joannisii Mabille, 1904 INBIO
Thracides phidon (Cramer, 1779) INBIO
Turesis complanula (Herrich-Schäffer, 1869) INBIO
Typhedanus ampyx (Godman & Salvin, 1893) INBIO
Typhedanus undulatus (Hewitson, 1867) INBIO
Urbanus belli (Hayward, 1935) MNCR
Urbanus dorantes (Stoll, 1790) MNCR
Urbanus doryssus (Swainson, 1831) INBIO
Urbanus esta Evans, 1952 INBIO
Urbanus procne (Plötz, 1881) INBIO
Urbanus pronta Evans, 1952 INBIO
Urbanus proteus (Linnaeus, 1758) INBIO
Urbanus simplicius (Stoll, 1790) MNCR
Urbanus viterboana (Ehrmann, 1907) INBIO
Urbanus teleus (Hübner, 1821) MNCR
Vettius artona (Hewitson, 1868) MNCR
Vettius chagres Nicolay, 1973 MNCR Er
Vettius lafrenaye pica (Herrich-Schäffer, 1869) MNCR
Vettius marcus (Fabricius, 1787) INBIO
Xenophanes tryxus (Cramer, 1780) INBIO
Yanguna cosyra (H. Druce, 1875) INBIO
Zera hosta Evans, 1953 MNCR
228
Papilionidae Battus belus varus (Kollar, 1850) MNCR
Battus polydamas (Linnaeus, 1758) MNCR
Heraclides anchisiades idaeus (Fabricius, 1793) MNCR
Heraclides androgeus epidaurus (Godman & Salvin, 1890) INBIO
Heraclides cresphontes (Cramer, 1777) INBIO
Heraclides thoas autocles (Rothschild & Jordan, 1906) MNCR
Mimoides euryleon clusoculis (Butler, 1872) INBIO
Mimoides pausanias prasinus (Rothschild & Jordan, 1906) MNCR Er
Parides eurimedes mylotes (H. Bates, 1861) MNCR
Parides childrenae childrenae (Gray, 1832) MNCR
Parides erithalion sadyattes (H. Druce, 1874) INBIO
Parides erithalion smalli K.S. Brown, 1994 INBIO
Parides eurimedes mylotes (H. Bates, 1861) MNCR
Parides i. iphidamas (Fabricius, 1793) MNCR
Parides panares lycimenes (Boisduval, 1870) MNCR
Parides sesostris zestos (Gray, [1853]) INBIO
Eurytides dioxippus lacandones (H. Bates, 1864) INBIO
Pterourus birchallii bryki (Strand, 1930) INBIO
Pieridae Aphrissa boisduvalii (C. Felder & R. Felder, 1861) MNCR
Aphrissa statira (Cramer, 1777) INBIO
Glutophrissa drusilla tenuis (Lamas, 1981) MNCR
Archonias brassolis approximata (Butler, 1873) INBIO
Ascia monuste (Linnaeus, 1764) INBIO
Catasticta flisa melanisa Eitschberger & Racheli, 1998 INBIO
Dismorphia amphione praxinoe (Doubleday, 1844) INBIO
Dismorphia eunoe desine (Hewitson, 1869) MNCR Er
Dismorphia theucharila fortunata (Lucas, 1854) INBIO
Eurema agave millerorum Llorente & Luis, 1987 INBIO
Eurema albula marginella (C. Felder & R. Felder, 1861) MNCR
Eurema daira eugenia (Wallengren, 1860) MNCR
Eurema xantochlora xanthochlora (Kollar, 1850) INBIO
Glutophrissa drusilla tenuis (Lamas, 1981) INBIO
Leptophobia aripa elodia (Boisduval, 1836) MNCR
Perrhybris pamela alethina (Butler, 1872) INBIO Er
Phoebis argante (Brown, 1929) MNCR
Phoebis neocypris virgo (Butler, 1870) INBIO
Phoebis philea philea (Linnaeus, 1763) INBIO
Phoebis sennae marcellina (Cramer, 1777) MNCR
Pieriballia viardi noctipennis (Butler & H. Druce, 1872) INBIO
Pyrisitia lisa centralis (Herrich-Schäffer, 1865) INBIO
Pyrisitia nise nelphe (R. Felder, 1869) MNCR
Rhabdodryas trite (Linnaeus, 1758) INBIO
229
Lycaenidae Arawacus togarna (Hewitson, 1867) MNCR
Arcas cypria (Geyer, 1837) INBIO
Arcas tuneta (Hewitson, 1865) INBIO
Atlides bacis (Godman & Salvin, 1887) INBIO
Atlides polybe (Linnaeus, 1763) INBIO
Calycopis isobeon (Butler & H. Druce, 1872) MNCR
Calycopis trebula (Hewitson, 1868) INBIO
Calycopis xeneta (Hewitson, 1877) MNCR
Chalybs janias (Cramer, 1779) INBIO
Contrafacia imma (Prittwitz, 1865) INBIO
Echinargus huntingtoni hannoides (Clench, 1965) INBIO
Eumaeus godartii (Boisduval, 1870) MNCR
Evenus regalis (Cramer, 1775) INBIO
Iaspis andersoni Robbins 2010 INBIO
Iaspis temesa (Hewitson, 1868) INBIO
Janthecla cydonia (H. Druce, 1890) MNCR
Lamasina draudti (Lathy, 1926) INBIO
Lamprospilus collucia (Hewitson, 1877) INBIO
Laothus barajo (Reakirt, [1867]) INBIO
Megathecla cupentus (C. Stoll, 1781) INBIO
Ministrymon una scopas (Godman & Salvin, 1887) MNCR
Oenomaus ortygnus (Cramer, 1779) INBIO
Ostrinotes keila (Hewitson, 1869) MNCR
Paiwarria antinous (C. Felder & R. Felder, 1865) INBIO
Panthiades bathildis (C. Felder & R. Felder, 1865) MNCR
Panthiades bitias (Cramer, 1777) MNCR
Panthiades phaleros (Linnaeus, 1767) INBIO
Pseudolycaena damo (H. Druce, 1875) MNCR
Rekoa palegon (Cramer, 1780) MNCR
Strephonota malvania (Hewitson, 1867) MNCR Er
Strymon gabatha (Hewitson, 1870) INBIO
Strymon megarus (Godart, [1824]) INBIO
Theclopsis mycon (Godman & Salvin, 1887) INBIO
Theorema eumenia Hewitson, 1865 INBIO
Theritas hemon (Cramer, 1775) MNCR
Theritas mavors Hübner, 1818 INBIO
Thestius lycabas (Cramer, 1777) MNCR
Tmolus cydrara (Hewitson, 1868) MNCR
Ziegleria ceromia (Hewitson, 1877) INBIO
Riodinidae Ancyluris inca inca (Saunders, 1850) INBIO
Baeotis zonata zonata R. Felder, 1869 INBIO
Calephelis exiguus Austin, 1993 INBIO E
230
Calephelis iris (Staudinger, 1876) INBIO
Calephelis sixola McAlpine, 1971 INBIO E
Calospila cilissa (Hewitson, 1863) MNCR
Caria mantinea lampeto Godman & Salvin, 1886 INBIO
Caria rhacotis (Godman & Salvin, 1878) INBIO
Charis anius (Cramer, 1776) MNCR
Calephelis iris (Staudinger, 1876) MNCR
Chorinea bogota (Saunders, 1859) INBIO
Detritivora gynaea (Godart, [1824]) INBIO
Emesis aurimna (Boisduval, 1870) INBIO
Emesis lucinda (Cramer, 1775) MNCR
Eurybia cyclopia cyclopia Stichel, 1910 INBIO
Eurybia elvina elvina Stichel, 1910 INBIO
Eurybia lycisca Westwood, 1851 INBIO
Eurybia patrona persona Staudinger, 1876 INBIO
Eurybia unxia Godman & Salvin, 1885 INBIO Er
Euselasia cheles (Godman & Salvin, 1889) INBIO
Euselasia chrysippe (H. Bates, 1866) INBIO
Euselasia regipennis (A. Butler & H. Druce, 1872) INBIO
Euselasia rhodogyne patella Stichel, 1927 INBIO Er
Hades noctula Westwood, 1851 INBIO
Hypophylla argenissa (Stoll, 1790) INBIO
Lasaia agesilas callaina Clench, 1972 INBIO
Leucochimona lagora (Herrich-Schäffer, [1853]) MNCR Er
Leucochimona lepida (Godman & Salvin, 1885) INBIO
Melanis electron melantho (Ménétriés, 1855) MNCR
Menander menander purpurata (Godman & Salvin, 1878) INBIO
Mesene phareus (Cramer, 1777) INBIO
Mesene silaris Godman & Salvin, 1878 MNCR
Mesenopsis melanochlora (Godman & Salvin, 1878) INBIO
Mesosemia albipuncta Schaus, 1913 INBIO Er
Mesosemia asa Hewitson, 1869 INBIO Er
Mesosemia carissima H. Bates, 1866 INBIO Er
Mesosemia hesperina Butler, 1874 INBIO
Mesosemia hypermegala Stichel, 1909 INBIO Er
Mesosemia lamachus Hewitson, 1857 INBIO
Mesosemia zonalis Godman & Salvin, 1885 INBIO
Metacharis umbrata Stichel, 1929 INBIO
Metacharis victrix (Hewitson, 1870) INBIO
Methone cecilia chrysomela (A. Butler, 1872) INBIO
Napaea eucharila (Bates, 1867) MNCR
Nymphidium ascolia ascolia Hewitson, [1853] MNCR
Nymphidium azanoides occidentalis Callaghan, 1986 MNCR
Nymphidium mantus (Cramer, 1775) MNCR Er
231
Nymphidium onaeum Hewitson, 1869 MNCR
Perophthalma lasus Westwood, 1851 INBIO
Perophthalma tullius (Fabricius, 1787) INBIO
Rhetus arcius castigatus Stichel, 1909 INBIO
Rhetus periander naevianus Stichel, 1910 INBIO
Sarota gyas (Cramer, 1775) INBIO
Setabis lagus jansoni (Butler, 1870) MNCR
Symmachia probetor probetor (Stoll, 1782) INBIO
Symmachia rubina rubina H. Bates, 1866 INBIO Er
Symmachia threissa Hewitson, 1870 MNCR Er
Synargis mycone (Hewitson, 1865) INBIO
Synargis nymphidioides (A. Butler, 1872) INBIO
Synargis palaeste (Hewitson, 1870) INBIO
Theope bacenis Schaus, 1890 INBIO
Theope eudocia Westwood, 1851 INBIO
Theope publius publius C. Felder & R. Fedler, 1861 MNCR
Theope speciosa Godman & Salvin, 1897 INBIO
Theope virgilius (Fabricius, 1793) MNCR
Thisbe irenea (Stoll, 1780) INBIO
Thisbe lycorias (Hewitson, [1853]) INBIO
Xenandra desora Schaus, 1928 INBIO
Nymphalidae Actinote guatemalena guatemalena (H. Bates, 1864) INBIO
Adelpha attica attica (C. & R. Felder, 1867) MNCR
Adelpha basiloides (H. Bates, 1865) INBIO
Adelpha serpa celerio (H. Bates, 1864) MNCR
Adelpha cocala lorzae (Boisduval, 1870) INBIO
Adelpha cytherea marcia Fruhstorfer, 1913 MNCR
Adelpha erotia erotia (Hewitson, 1847) INBIO
Adelpha felderi (Boisduval, 1870) INBIO
Adelpha iphiclus iphiclus (Linnaeus, 1758) INBIO
Adelpha justina valentina Fruhstorfer, 1915 MNCR
Adelpha leucophthalma leucophthalma (Latreille, [1809]) MNCR
Adelpha lycorias lycorias (Godart, [1824]) INBIO
Adelpha phylaca pseudaethalia A. Hall, 1938 INBIO
Adelpha salmoneus salmonides A. Hall, 1938 MNCR
Adelpha zina lacina (Butler, 1872) INBIO
Aeria eurimedia agna Godman & Salvin, 1879 MNCR E
Agraulis vanillae incarnata (N. Riley, 1926) MNCR
Prepona aedon rodriguezi (Schaus, 1918) INBIO
Agrias amydon philatelica DeVries, 1980 INBIO Er
Altinote ozomene nox (H. Bates, 1864) INBIO
Anartia fatima fatima (Fabricius, 1793) MNCR
Anartia jatrophae luteipicta Fruhstorfer, 1907 MNCR
Anthanassa drusilla lelex (H. Bates, 1864) MNCR
232
Anthanassa frisia frisia (Poey, 1832) INBIO
Anthanassa otanes fulviplaga (Butler, 1872) INBIO Er
Antirrhea philoctetes tomasia Butler, 1875 INBIO Er
Archaeoprepona amphimachus amphiktion (Fruhstorfer,
1916) MNCR
Archaeoprepona camilla camilla (Godman & Salvin, 1884) INBIO
Archaeoprepona demophoon gulina (Fruhstorfer, 1904) INBIO
Archaeoprepona demophon centralis (Fruhstorfer, 1905) INBIO
Archaeoprepona meander megabates (Fruhstorfer, 1916) INBIO
Baeotus beotus (Doubleday, [1849]) INBIO
Biblis hyperia hyperia (Cramer, 1779) INBIO
Brassolis isthmia isthmia Bates, 1864 INBIO
Caerois gerdrudtus (Fabricius, 1793) INBIO
Caligo atreus dionysos Fruhstorfer, 1912 INBIO E
Caligo brasiliensis sulanus Fruhstorfer, 1904 INBIO
Caligo illioneus oberon Butler, 1870 MNCR Er
Caligo oedipus oedipus Stichel, 1903 INBIO Er
Caligo oileus scamander (Boisduval, 1870) INBIO
Caligo telamonius memnon (C. Felder & R. Felder, 1867) INBIO Er
Callicore atacama folschveilleri (Attal, 2008) INBIO Er
Callicore lyca aerias (Godman & Salvin, 1883) INBIO Er
Callicore texa titania (Salvin, 1869) INBIO
Callicore tolima bugaba (Staudinger, 1876) INBIO Er
Callithomia hezia hezia (Hewitson, [1854]) MNCR
Castilia eranites (Hewitson, 1857) INBIO
Castilia ofella (Hewitson, [1864]) INBIO
Catoblepia orgetorix championi Bristow, 1981 MNCR
Catoblepia xanthicles (Godman & Salvin, 1881) INBIO Er
Catonephele mexicana Jenkins & R. G. De la Maza, 1985 MNCR
Catonephele numilia esite (R. Felder, 1869) INBIO
Catonephele orites Stichel, 1899 INBIO
Ceratinia tutia (Hewitson, 1852) INBIO
Chloreuptychia arnaca (Fabricius, 1776) INBIO
Chlosyne gaudialis gaudialis (H. Bates, 1864) MNCR
Chlosyne janais janais (Drury, 1782) MNCR
Chlosyne lacinia lacinia (Geyer, 1837) INBIO
Chlosyne narva bonpland (Latreille, [1809]) MNCR
Cissia confusa (Staudinger, 1887) INBIO
Cissia joyceae Singer, DeVries & P. Ehrlich, 1983 MNCR E
Cissia labe (Butler, 1870) INBIO
Magneuptychia libye (Linnaeus, 1767) MNCR
Cissia pompilia (C. Felder & R. Felder, 1867) INBIO
Cissia pseudoconfusa Singer, DeVries & Ehrlich, 1983 INBIO
Cissia similis (Butler, 1867) MNCR
233
Cithaerias pireta pireta (Stoll, 1780) MNCR
Colobura annulata Willmott, Constantino & J. Hall, 2001 INBIO
Colobura dirce (Linnaeus, 1758) INBIO
Consul fabius cecrops (Doubleday, [1849]) INBIO
Consul panariste jansoni (Salvin, 1871) INBIO
Danaus gilippus thersippus (H. Bates, 1863) MNCR
Danaus plexippus (Linnaeus, 1758) MNCR
Diaethria clymena marchalii (Guérin-Méneville, [1844]) INBIO
Dione juno huascuma (Reakirt, 1866) MNCR
Dircenna dero euchytma (C. Felder & R. Felder, 1865) INBIO
Dircenna olyras relata Butler & Druce, 1872 MNCR
Doxocopa clothilda (C. Felder & R. Felder, 1867) INBIO
Dryadula phaetusa (Linnaeus, 1758) MNCR
Dryas iulia moderata (N. Riley, 1926) MNCR
Dulcedo polita (Hewitson, 1869) INBIO Er
Dynamine hecuba (Schaus, 1913) INBIO E
Dynamine paulina thalassina (Boisduval, 1870) INBIO
Dynamine postverta mexicana d'Almeida, 1952 INBIO
Dynamine sosthenes sosthenes (Hewitson, 1869) INBIO Er
Dynamine tithia salpensa (C. Felder & R. Felder, 1862) INBIO
Dynamine vicaria gillotti A. Hall, 1930 INBIO E
Dynastor macrosiris strix (H. Bates, 1864) INBIO
Ectima erycinoides C. Felder & R. Felder, 1867 INBIO
Emesis fatimella nobilata Stichel, 1910 INBIO
Eresia clio clio (Linnaeus, 1758) INBIO
Eresia emerantia coela H. Druce, 1874 INBIO Er
Eresia eunice mechanitis Godman & Salvin, 1878 INBIO Er
Eresia ithomioides alsina Hewitson, 1869 INBIO
Eryphanis lycomedon (C. Felder & R. Felder, 1862) INBIO
Eueides aliphera gracilis Stichel, 1903 MNCR
Eueides isabella eva (Fabricius, 1793) INBIO
Eueides lybia lybioides Staudinger, 1876 MNCR Er
Eueides lybia olympia (Fabricius, 1793) INBIO Er
Eunica alpais excelsa Godman & Salvin, 1877 INBIO
Euptoieta hegesia meridiania Stichel, 1938 INBIO
Euptychia insolata A. Butler & H. Druce, 1872 INBIO Er
Euptychia jesia Butler, 1869 INBIO
Fountainea eurypyle confusa (A. Hall, 1929) INBIO
Fountainea halice martinezi (J. De la Maza & Díaz, 1978) INBIO
Godyris zavaleta caesiopicta (Niepelt, 1915) MNCR Er
Haematera pyrame (Hübner, [1819]) INBIO Er
Haetera macleannania H. Bates, 1865 INBIO Er
Hamadryas amphinome mexicana (Lucas, 1853) MNCR
Hamadryas arinome arienis (Godman & Salvin, 1883) MNCR
234
Hamadryas februa ferentina (Godart, [1824]) INBIO
Hamadryas feronia farinulenta (Fruhstorfer, 1916) INBIO
Hamadryas laodamia saurites (Fruhstorfer, 1916) MNCR
Heliconius charithonia vazquezae W. Comstock & F.
Brown, 1950 MNCR
Heliconius cydno chioneus H. Bates, 1864 INBIO Er
Heliconius cydno galanthus H. Bates, 1864 MNCR
Heliconius pachinus Salvin, 1871 INBIO E
Heliconius erato petiverana (E. Doubleday, 1847) MNCR
Heliconius hecale zuleika Hewitson, 1854 MNCR
Heliconius hecalesia formosus H. Bates, 1866 INBIO Er
Heliconius melpomene rosina Boisduval, 1870 MNCR Er
Heliconius sapho leuce Doubleday, 1847 INBIO
Heliconius sara fulgidus Stichel 1906 MNCR
Hermeuptychia hermes (Fabricius, 1775) MNCR
Heterosais edessa (Hewitson, [1855]) INBIO
Heterosais giulia cadra(Hewitson, [1855]) INBIO Er
Historis acheronta acheronta (Fabricius, 1775) INBIO
Historis odius dious Lamas, 1995 MNCR
Hypna clytemnestra negra C. Felder & R. Felder, 1862 MNCR
Hypoleria lavinia cassotis (H. Bates, 1864) MNCR
Hyposcada virginiana evanides Haensch, 1909 MNCR E
Hypothyris euclea valora (Haensch, 1909) INBIO
Ithomia diasia hippocrenis H. Bates, 1866 MNCR Er
Ithomia heraldica H. Bates, 1966 INBIO Er
Ithomia jucunda bolivari Schaus, 1913 INBIO Er
Ithomia patilla Hewitson, 1852 INBIO
Janatella leucodesma (C. Felder & R. Felder, 1861) MNCR
Junonia evarete (Cramer, 1779) MNCR
Laparus doris viridis (Staudinger, 1885) INBIO
Lycorea halia atergatis E. Doubleday [1847] INBIO E
Magneuptychia agnata (Schaus, 1913) INBIO E
Magneuptychia libye (Linnaeus, 1767) INBIO
Magneuptychia tiessa (Hewitson, 1869) INBIO Er
Marpesia berania fruhstorferi (Seitz, 1914) INBIO
Marpesia chiron (Fabricius, 1775) INBIO
Marpesia furcula (Fabricius, 1793) INBIO Er
Marpesia livius alcibiades (Staudinger, 1876) INBIO Er
Marpesia merops (Doyère, [1840]) MNCR
Marpesia petreus (Cramer, 1776) MNCR
Mechanitis lysimnia labotas Distant, 1876 INBIO E
Mechanitis menapis saturata Godman, 1901 INBIO
Mechanitis polymnia isthmia H. Bates, 1863 MNCR Er
Megeuptychia antonoe (Cramer, 1775) INBIO
235
Melinaea lilis imitata H. Bates, 1864 INBIO
Memphis anna elina (Staudinger, 1897) INBIO Er
Memphis artacaena (Hewitson, 1869) INBIO
Memphis aulica (Röber, 1916) INBIO E
Memphis aureola (H. Bates, 1866) INBIO
Memphis cleomestra ada (A. Butler, 1875) INBIO Er
Memphis glauce centralis (Röber, 1916) INBIO
Memphis mora orthesia (Godman & Salvin, 1884) INBIO
Memphis moruus boisduvali (W. Comstock, 1961) INBIO
Memphis nenia (H. Druce, 1877) MNCR
Memphis philumena indigotica (Salvin, 1869) INBIO Er
Memphis proserpina (Salvin, 1869) INBIO
Morpho cypris bugaba Westwood, 1851 INBIO Er
Morpho deidamia polybaptus Butler, 1875 INBIO Er
Morpho helenor narcissus Staudinger, 1887 MNCR
Morpho menelaus amathonte Deyrolle, 1860 MNCR
Morpho theseus heraldica Niepelt, 1927 INBIO Er
Myscelia cyaniris cyaniris Doubleday, [1848] MNCR
Myscelia ethusa pattenia Butler & H. Druce, 1872 INBIO
Myscelia leucocyana smalli Jenkins, 1984 INBIO Er
Napeogenes tolosa amara Godman, 1899 MNCR Er
Nessaea aglaura aglaura (Doubleday, [1848]) INBIO
Nica flavilla canthara (Doubleday, 1849) INBIO
Oleria paula (Weymer, 1883) (Typical segregate) MNCR
Oleria rubescens (Butler & H. Druce, 1872) MNCR Er
Opsiphanes bogotanus alajuela Bristow, 1991 MNCR E
Opsiphanes cassina chiriquensis Stichel, 1902 MNCR Er
Opsiphanes invirae cuspidatus Stichel, 1904 MNCR Er
Opsiphanes quiteria quirinus Godman & Salvin, 1881 INBIO
Opsiphanes zelotes zelotes Hewitson, 1873 INBIO
Pareuptychia metaleuca (Boisduval, 1870) INBIO
Pareuptychia ocirrhoe (Fabricius, 1776) INBIO
Parides eurimedes mylotes (H. Bates, 1861) INBIO
Philaethria diatonica (Fruhstorfer, 1912) INBIO
Pierella helvina incanescens Godman & Salvin, 1877 MNCR
Pierella luna luna (Fabricius, 1793) INBIO
Prepona dexamenus Hopffer, 1874 INBIO
Prepona laertes octavia Fruhstorfer, 1905 INBIO
Prepona pylene gnorima H. Bates, 1865 INBIO
Pseudodebis zimri (A. Butler, 1869) INBIO
Pseudoscada timna saturata (Staudinger, 1885) INBIO Er
Pteronymia parva (Salvin, 1869) INBIO Er
Pyrrhogyra crameri Aurivillius, 1882 MNCR Er
Pyrrhogyra otolais otolais H. Bates, 1864 MNCR
236
Scada zibia xanthina (H. Bates, 1866) MNCR Er
Selenophanes josephus excultus Stichel, 1902 INBIO Er
Siderone galanthis (Cramer, 1775) INBIO
Siproeta epaphus epaphus (Latreille, 1813) INBIO
Siproeta stelenes biplagiata (Fruhstorfer, 1907) MNCR
Smyrna blomfildia datis Fruhstorfer, 1908 INBIO
Taygetis laches (Fabricius, 1793) INBIO
Taygetis rufomarginata Staudinger, 1888 INBIO Er
Taygetis sosis Hopffer, 1874 INBIO
Taygetis thamyra (Cramer, 1779) MNCR
Taygetis uzza Butler, 1869 INBIO
Taygetomorpha celia (Cramer, 1779) INBIO
Tegosa anieta anieta (Hewitson, 1864) INBIO
Temenis laothoe (Cramer, 1777) MNCR
Thyridia psidii melantho H. Bates, 1866 INBIO
Tigridia acesta (Linnaeus, 1758) MNCR
Tithorea tarricina pinthias Godman & Salvin, 1878 MNCR Er
Yphthimoides renata (Stoll, 1780) INBIO
Zaretis isidora (Cramer, 1779) INBIO
Zaretis itys itys (Cramer, 1777) MNCR
MARIPOSAS NOCTURNAS
Familia/ Especie Fuente
Aididae Aidos perfusa INBIO
Arctiidae Aclytia albistriga INBIO
Aclytia heber INBIO
Aclytia punctata INBIO
Aclytia ventralis INBIO
Agaraea minuta INBIO
Agaraea semivitrea INBIO
Agylla argentifera INBIO
Agylla asra INBIO
Agylla exscissa INBIO
Amaxia apyga INBIO
Amaxia beata INBIO
Amaxia chaon INBIO
Amaxia lepida INBIO
Amaxia pandama INBIO
Amaxia pardalis INBIO
Ammalo helops INBIO
Amphelarctia priscilla INBIO
Amycles anthracina INBIO
Anaulosia sp. INBIO
Antichloris eriphia INBIO
Antichloris viridis INBIO
Aptilosia crocea INBIO
Apyre separata INBIO
Araeomolis rhodographa INBIO
Arctiarpia mossi INBIO
Atyphopsis sp. INBIO
Balbura dorsisigna INBIO
Balbura fasciata INBIO
Balbura intervenata INBIO
Baritius eleutheroides INBIO
Belemnia inaurata INBIO
Bertholdia albipunctas INBIO
Bertholdia fumida INBIO
Biturix venosata INBIO
237
Calodesma maculifrons INBIO
Castrica phalaenoides INBIO
Cercopimorpha sylva INBIO
Chetone angulosa INBIO
Chetone ithomia INBIO
Chrysostola mellita INBIO
Chrysostola moza INBIO
Coreura phoenicides INBIO
Correbia affinis INBIO
Correbia undulata INBIO
Correbidia costinotata INBIO
Correbidia elegans INBIO
Correbidia germana INBIO
Correbidia striata INBIO
Correbidia striata INBIO
Cosmosoma auge INBIO
Cosmosoma caecum INBIO
Cosmosoma cingulatum INBIO
Cosmosoma festivum INBIO
Cosmosoma galatea INBIO
Cosmosoma impar INBIO
Cosmosoma metallescens INBIO
Cosmosoma orathidia INBIO
Cosmosoma pudicum INBIO
Cosmosoma saron INBIO
Cosmosoma semifulva INBIO
Cosmosoma stibostictum INBIO
Cosmosoma teuthras INBIO
Cosmosoma xanthostictum INBIO
Cosmosoma zurcheri INBIO
Cratoplastis diluta INBIO
Cresera annulata INBIO
Cyanarctia flavinigra INBIO
Cyanopepla submacula INBIO
Delphyre testacea INBIO
Dinia eagrus INBIO
Diospage carilla INBIO
Diospage chrysobasis INBIO
Disoidemata sp. INBIO
Dolichesia falsimonia INBIO
Dycladia emerita INBIO
Dycladia felderi INBIO
Dycladia vitrina INBIO
Dysschema jansonis INBIO
Dysschema leucophaea INBIO
Dysschema magdala INBIO
Dysschema panamensis INBIO
Dysschema perplexa INBIO
Dysschema salome INBIO
Dysschema viuda INBIO
Ecdemus obscurata INBIO
Elysius conspersus INBIO
Elysius discoplaga INBIO
Elysius nr. discoplaga INBIO
Emurena tripunctata INBIO
Epanycles imperialis INBIO
Epeiromulona icterinus INBIO
Epeiromulona lephina INBIO
Epidesma ursula INBIO
Episcepsis capysca INBIO
Episcepsis demonis INBIO
Episcepsis gnomoides INBIO
Episcepsis hypoleuca INBIO
Episcepsis lenaeus INBIO
Episcepsis moloneyi INBIO
Episcepsis thetis INBIO
Episcepsis venata INBIO
Episcepsis vinasia INBIO
Epitalara commixta INBIO
Eriphioides fastidiosa INBIO
Eucereon aeolum INBIO
Eucereon atrigutta INBIO
Eucereon aurantiaca INBIO
Eucereon centrale INBIO
Eucereon latifascia INBIO
Eucereon maia INBIO
Eucereon obscurum INBIO
Eucereon relegata INBIO
Eucereon rosadora INBIO
Eucereon tessellata INBIO
Eucereon varium INBIO
Eucereon venosa INBIO
Eupseudosoma aberrans INBIO
Evius cochenouri INBIO
Evius hippia INBIO
Glaucostola guttipalpis INBIO
Glaucostola metaxantha INBIO
Gymnelia colona INBIO
238
Gymnelia jansonis INBIO
Gymnelia nobilis INBIO
Gymnelia salvini INBIO
Haemaphlebiella venata INBIO
Halysidota grandis INBIO
Halysidota intensa INBIO
Halysidota interlineata INBIO
Halysidota orientalis INBIO
Halysidota pectenella INBIO
Halysidota sannionis INBIO
Halysidota sp. INBIO
Halysidota underwoodi INBIO
Heliactinidia sitia INBIO
Homoeocera stictosoma INBIO
Hyaleucerea sp. INBIO
Hyalurga fenestra INBIO
Hyalurga sixola INBIO
Hyalurga sora INBIO
Hyalurga urioides INBIO
Hyda basilutea INBIO
Hypercompe ecpantherioides INBIO
Hypercompe laeta INBIO
Hypercompe perplexa INBIO
Hypercompe sp. INBIO
Hyperthaema haemacta INBIO
Hypocharis clusia INBIO
Hypocrita albimacula INBIO
Hypocrita arcaei INBIO
Hypocrita reedia INBIO
Hyponerita tipolis INBIO
Ichoria sp. INBIO
Idalus aleteria INBIO
Idalus carinosa INBIO
Idalus crinis INBIO
Idalus critheis INBIO
Idalus dares INBIO
Idalus fasciipuncta INBIO
Idalus herois INBIO
Idalus vitrea INBIO
Illice biota INBIO
Illice opulentana INBIO
Illice tessellata INBIO
Isanthrene crabroniformis INBIO
Isanthrene felderi INBIO
Ischnognatha leucapera INBIO
Isostola nigrivenata INBIO
Ixylasia ciarana INBIO
Leucanopsis cedon INBIO
Leucanopsis flavorufa INBIO
Leucanopsis stipulata INBIO
Lophocampa atrimaculata INBIO
Lophocampa catenulata INBIO
Lophocampa citrina INBIO
Lophocampa debilis INBIO
Lophocampa maroniensis INBIO
Lophocampa modesta INBIO
Lophocampa subannula INBIO
Loxophlebia davisi INBIO
Loxophlebia egregia INBIO
Lycomorphodes correbioides INBIO
Lycomorphodes sordida INBIO
Macrocneme adonis INBIO
Macrocneme cabimensis INBIO
Macrocneme iole INBIO
Macrocneme lades INBIO
Macroptila monstralis INBIO
Macroptila nubecula INBIO
Melese incertus INBIO
Melese laodamia INBIO
Melese monima INBIO
Melese nr. flavimaculata INBIO
Melese sixola INBIO
Metallosia nidens INBIO
Metastatia pyrrhorhaea INBIO
Metaxanthia atribasis INBIO
Munona iridescens INBIO
Mydromera notochloris INBIO
Myrmecopsis ichneumonea INBIO
Napata albiplaga INBIO
Napata flaviceps INBIO
Napata leucotelus INBIO
Napata walkeri INBIO
Neonerita dorsipuncta INBIO
Neonerita intorta INBIO
Neritos leucoplaga INBIO
Nodozana picturata INBIO
Notarctia proxima INBIO
Nudur fractivittarum INBIO
239
Nyridela xanthocera INBIO
Ochrodota marina INBIO
Odozana desepta INBIO
Odozana sixola INBIO
Odozana unica INBIO
Opharus consimilis INBIO
Ordishia godmani INBIO
Ordishia rutila INBIO
Ormetica ataenia INBIO
Ormetica guapisa INBIO
Ormetica maura INBIO
Ormetica metallica INBIO
Ormetica rothschildi INBIO
Ormetica sicilia INBIO
Pachydota albiceps INBIO
Pachydota saduca INBIO
Pareuchaetes insulata INBIO
Pelochyta affinis INBIO
Pelochyta arontes INBIO
Pelochyta misera INBIO
Pelochyta ruficollis INBIO
Pheia elegans INBIO
Phoenicoprocta sanguinea INBIO
Poliopastea auripes INBIO
Poliopastea nr. esmeralda INBIO
Pompiliodes sp. INBIO
Prepiella aurea INBIO
Prepiella pexicera INBIO
Pseudohyaleucerea vulnerata INBIO
Pseudomya melanthoides INBIO
Pseudophaloe cerealia INBIO
Pseudophaloe helotes INBIO
Psilopleura dolens INBIO
Psoloptera thoracica INBIO
Psychophasma erosa INBIO
Rhabdatomis cora INBIO
Rhipha chionoplaga INBIO
Rhipha flammans INBIO
Rhynchopyga flavicollis INBIO
Robinsonia bartolana INBIO
Robinsonia deiopea INBIO
Robinsonia dewitzi INBIO
Robinsonia fogra INBIO
Sarosa mora INBIO
Saurita afflicta INBIO
Saurita costaricae INBIO
Saurita fumosa INBIO
Saurita phoenicosticta INBIO
Saurita rubripuncta INBIO
Saurita sanguinea INBIO
Saurita stryma INBIO
Saurita tipulina INBIO
Scaptius obscurata INBIO
Sciopsyche tropica INBIO
Selenarctia flavidorsata INBIO
Selenarctia schausi INBIO
Sutonocrea reducta INBIO
Symphlebia hyalina INBIO
Symphlebia ipsea INBIO
Symphlebia tessellata INBIO
Syntomeida melanthus INBIO
Syntrichura reba INBIO
Talara bombycia INBIO
Talara cara INBIO
Talara esperanza INBIO
Talara lepida INBIO
Talara mona INBIO
Talara synnephela INBIO
Thyone grisescens INBIO
Thysanoprymna hampsoni INBIO
Trichromia cardinalis INBIO
Trichromia cotes INBIO
Trichromia lophosticta INBIO
Trichromia nr. rhodocraspis INBIO
Trichromia parnelli INBIO
Tricypha imperialis INBIO
Turuptiana obliqua INBIO
Utetheisa ornatrix INBIO
Virbia hypophaea INBIO
Virbia orola INBIO
Virbia thersites INBIO
Viviennea ardesiaca INBIO
Viviennea tegyra INBIO
Watsonidia reimona INBIO
Xenosoma nicander INBIO
Hedilidae Macrosoma albida INBIO
Macrosoma bahiata INBIO
240
Macrosoma cascaria INBIO
Macrosoma conifera INBIO
Macrosoma heliconiaria INBIO
Macrosoma hyacinthina INBIO
Macrosoma intermedia INBIO
Macrosoma lucivittata INBIO
Macrosoma rubedinaria INBIO
Macrosoma semiermis INBIO
Macrosoma tipulata INBIO
Bombycidae Anticla antica INBIO
Olceclostera indentata INBIO
Anticla antica INBIO
Apatelodes adrastia INBIO
Apatelodes albipunctata INBIO
Apatelodes erotina INBIO
Apatelodes firmiana INBIO
Apatelodes lapitha INBIO
Apatelodes merlona INBIO
Apatelodes pandara INBIO
Apatelodes satellitia INBIO
Apatelodes tuisa INBIO
Colla rhodophe INBIO
Drepatelodes umbrilinea INBIO
Ephoria lybia INBIO
Epia casnonia INBIO
Epia muscosa INBIO
Olceclostera amoria INBIO
Olceclostera indentata INBIO
Olceclostera irrorata INBIO
Olceclostera nigripuncta INBIO
Quentalia chromana INBIO
Quentalia ephonia INBIO
Quentalia numalia INBIO
Quentalia surynorta INBIO
Tamphana marmorea INBIO
Zanola verago INBIO
Castnidae Amauta cacica INBIO
Castniomera INBIO
Castniomera atymnius INBIO
Castniomera humboldti INBIO
Divana diva INBIO
Leucocastnia licus INBIO
Choreutidae Hemorophila tristis INBIO
Rhobonda gaurisana INBIO
Brenthia monolychna INBIO
Hemerophila houttuinialis INBIO
Hemerophila tristis INBIO
Rhobonda gaurisana INBIO
Tortyra cuprinella INBIO
Tortyra ferratella INBIO
Tortyra malacozona INBIO
Tortyra ferratela INBIO
Crambidae Agathodes designalis INBIO
Anarmodia nebulosalis INBIO
Apilocrocis excelsalis INBIO
Apilocrocis glaucosia INBIO
Apogeshna acestealis INBIO
Argyractoides albibasalis INBIO
Argyractoides leucogonialis INBIO
Argyractoides sp.1 INBIO
Arthromastix lauralis INBIO
Asturodes fimbriauralis INBIO
Ategumia dilecticolor INBIO
Ategumia matutinalis INBIO
Atomopteryx pterophoralis INBIO
Aulacodes hodevalis INBIO
Azochis mactalis INBIO
Azochis ruscialis INBIO
Blepharomastix colubralis INBIO
Blepharomastix costaliparilis INBIO
Blepharomastix nr. schistisemalis INBIO
Blepharomastix rufilinealis INBIO
Bocchoris marucalis INBIO
Bocchoropsis plenilinealis INBIO
Ceratocilia liberalis INBIO
Ceratocilia sixolalis INBIO
Ceratoclasis delimitalis INBIO
Cirrhocephalina sp. INBIO
Coenostolopsis apicalis INBIO
Compacta hirtalis INBIO
Conchylodes arcifera INBIO
Conchylodes bryophilalis INBIO
Conchylodes grammaphora INBIO
Conchylodes nolkenialis INBIO
241
Conchylodes ovulalis INBIO
Conchylodes platinalis INBIO
Condylorrhiza vestigialis INBIO
Desmia bajulalis INBIO
Desmia clarkei INBIO
Desmia melanopalis INBIO
Desmia tages INBIO
Desmia ufeus INBIO
Desmia vulcanalis INBIO
Diacme mopsalis INBIO
Diaphania beckeri INBIO
Diaphania eumeusalis INBIO
Diaphania exclusalis INBIO
Diaphania glauculalis INBIO
Diaphania latilimbalis INBIO
Diaphania praxialis INBIO
Diaphania superalis INBIO
Diathrausta cacalis INBIO
Dichocrocis sabatalis INBIO
Dichogama prognealis INBIO
Dismidila drepanoides INBIO
Erilusa leucoplagalis INBIO
Glaphyria citronalis INBIO
Glyphodes rubrocinctalis INBIO
Glyphodes sibillalis INBIO
Goniorhynchus hampsoni INBIO
Goniorhynchus salaconalis INBIO
Gonocausta zephyralis INBIO
Hahncappsia mellinalis INBIO
Hahncappsia nigripes INBIO
Hahncappsia spp INBIO
Heptalitha argyractalis INBIO
Heptalitha enareralis INBIO
Herpetogramma agavealis INBIO
Herpetogramma decora INBIO
Herpetogramma phaeopteralis INBIO
Hositea bicincta INBIO
Hoterodes ausonia INBIO
Hymenia perspectalis INBIO
Lamprosema brunnealis INBIO
Lamprosema pelealis INBIO
Leucochroma corope INBIO
Lipocosma albibasalis INBIO
Lipocosma calla INBIO
Lygropia nr. tripunctata INBIO
Lypotigris reginalis INBIO
Maruca vitrata INBIO
Massepha lupa INBIO
Megastes grandalis INBIO
Megastes praxiteles INBIO
Megastes pusialis INBIO
Mesocondyla tarsibarbalis INBIO
Micromartinia mnemusalis INBIO
Microphysetica hermeasalis INBIO
Microthyris anormalis INBIO
Microthyris prolongalis INBIO
Midila daphne INBIO
Midila soror INBIO
Mimophobetron pyropsalis INBIO
Neoleucinodes imperialis INBIO
Neoleucinodes nr. prophetica INBIO
Neurophyseta albinalis INBIO
Neurophyseta dasymalis INBIO
Neurophyseta mollitalis INBIO
Neurophyseta renata INBIO
Nonazochis graphialis INBIO
Omiodes alboanalis INBIO
Omiodes confusalis INBIO
Omiodes croceiceps INBIO
Omiodes cuniculalis INBIO
Omiodes fulvicauda INBIO
Omiodes hallwachsae INBIO
Omiodes humeralis INBIO
Omiodes indicata INBIO
Omiodes martyralis INBIO
Omiodes ochracea INBIO
Omiodes seminitidalis INBIO
Omiodes spoliatalis INBIO
Oxyelophila necomalis INBIO
Oxyelophila puralis INBIO
Palpita jairusalis INBIO
Palpita 'venatalis' INBIO
Pantographa expansalis INBIO
Pantographa limata INBIO
Pantographa suffusalis INBIO
Parambia gnomosynalis INBIO
Parapediasia tenuistrigata INBIO
Petrophila amethystina INBIO
242
Petrophila auspicatalis INBIO
Petrophila complicatalis INBIO
Petrophila mignonalis INBIO
Petrophila nr. complicatalis INBIO
Petrophila parvissimalis INBIO
Petrophila triumphalis INBIO
Phaedropsis leialis INBIO
Phostria cyrisalis INBIO
Phostria euagra INBIO
Phostria latiapicalis INBIO
Phostria mapetalis INBIO
Phostria metalobalis INBIO
Phostria rufalis INBIO
Phostria temira INBIO
Phryganodes plicatalis INBIO
Pilocrocis cryptalis INBIO
Pilocrocis cyrisalis INBIO
Pilocrocis musalis INBIO
Pilocrocis ramentalis INBIO
Pilocrocis xanthozonalis INBIO
Plectrona dohrnii INBIO
Pleuroptya silicalis INBIO
Polygrammodes elevata INBIO
Polygrammodes fenestrata INBIO
Polygrammodes hartigi INBIO
Polygrammodes hercules INBIO
Polygrammodes nervosa INBIO
Polygrammodes rufinalis INBIO
Praeacrospila melanoproctis INBIO
Prenesta fenestrinalis INBIO
Prenesta latifascialis INBIO
Prenesta scyllalis INBIO
Psara pargialis INBIO
Pseudopyrausta nr.acutangulalis INBIO
Pyrausta aurea INBIO
Pyrausta xanthomela INBIO
Radessa pardalota INBIO
Rhectosemia multifarialis INBIO
Rhectosemia viriditincta INBIO
Salbia lotanalis INBIO
Samea ecclesialis INBIO
Siga pyronia INBIO
Sisyracera subulalis INBIO
Sparagmia gonoptera INBIO
Spilomela minoralis INBIO
Spoladea recurvalis INBIO
Syllepis hortalis INBIO
Syllepte amando INBIO
Syllepte dialis INBIO
Syllepte laticalis INBIO
Syllepte nr.amando INBIO
Syllepte nr.nitidalis INBIO
Syllepte pactolalis INBIO
Syllepte philetalis INBIO
Syllepte strigicincta INBIO
Synclera jarbusalis INBIO
Syngamia dilutalis INBIO
Syngamia florella INBIO
Syngamilyta apicolor INBIO
Terastia meticulosalis INBIO
Trichaea hades INBIO
Trichaea pilicornis INBIO
Undulambia polystichalis INBIO
Usingeriessa symphonalis INBIO
Dalceridae Acraga coa INBIO
Acraga infusa INBIO
Acraga isothea INBIO
Dalcerides alba INBIO
Dalcerides bicolor INBIO
Dalcerides dulcicola INBIO
Dalcerides gugelmanni INBIO
Paracraga argentea INBIO
Elachistidae Cerconota "ociaphilina" INBIO
Chlamydastis orion INBIO
Ethmia catapeltica INBIO
Ethmia lichyi INBIO
Ethmia ungulatella INBIO
Loxotoma elegans INBIO
Phelotropa oenodes INBIO
Philtronoma roseicorpus INBIO
Timocratica leucocapna INBIO
Sphingidae Adhemarius daphne INBIO
Adhemarius gannascus MNCR
Adhemarius palmeri INBIO
Adhemarius ypsilon MNCR
243
Aellopos ceculus INBIO
Aellopos fadus MNCR
Aellopos titan MNCR
Aellopus ceculus INBIO
Aellopus titan INBIO
Amphimoea walkeri INBIO
Amphonyx duponchel INBIO
Amphonyx lucifer INBIO
Callionima denticulata MNCR
Callionima falcifera MNCR
Callionima innus MNCR
Callionima nomius INBIO
Callionima pan INBIO
Callionima parce MNCR
Cautethia spuria INBIO
Cocytius antaeus INBIO
Cocytius duponchel MNCR
Cocytius lucifer INBIO
Enyo cavifer INBIO
Enyo lugubris MNCR
Enyo ocypete MNCR
Erinnyis alope INBIO
Erinnyis ello MNCR
Erinnyis oenotrus MNCR
Erinnys alope MNCR
Erynnis tristis tatius INBIO
Eumorpha anchemolus INBIO
Eumorpha capronnieri MNCR
Eumorpha fasciatus INBIO
Eumorpha labruscae INBIO
Eumorpha megaeacus INBIO
Eumorpha obliquus INBIO
Eumorpha phorbas INBIO
Eumorpha satellitia INBIO
Eumorpha triangulum MNCR
Eumorpha vitis INBIO
Eupyrrhoglossum sagra MNCR
Hemeroplanes ornatus INBIO
Hemeroplanes triptolemus INBIO
Isognathus scyron INBIO
Lintneria merops INBIO
Madoryx bubastus MNCR
Madoryx ochus INBIO
Madoryx oiclus MNCR
Madoryx pluto INBIO
Madoryx plutonius MNCR
Manduca albiplaga MNCR
Manduca corallina MNCR
Manduca dalica INBIO
Manduca florestan MNCR
Manduca hannibal INBIO
Manduca lichenea INBIO
Manduca occulta INBIO
Manduca ochus INBIO
Manduca pellenia MNCR
Manduca rustica INBIO
Neococytius cluentius MNCR
Nycerix stuarti INBIO
Nyceryx coffaeae MNCR
Nyceryx riscus INBIO
Nyceryx stuarti MNCR
Nyceryx tacita MNCR
Oryba achemenides MNCR
Oryba kadeni MNCR
Pachilia ficus INBIO
Pachilia resumens MNCR
Pachylia darceta MNCR
Pachylia ficus MNCR
Pachylia syces INBIO
Pachylioides rusumens MNCR
Perigonia ilus INBIO
Perigonia lusca MNCR
Protambulyx euricles MNCR
Protambulyx strigilis MNCR
Pseudosphinx tetrio MNCR
Stolidoptera tachasara INBIO
Unzela japix INBIO
Xylophanes amadis INBIO
Xylophanes anubus MNCR
Xylophanes belti MNCR
Xylophanes ceratomioides MNCR
Xylophanes chiron INBIO
Xylophanes cthulhu INBIO
Xylophanes cyrene INBIO
Xylophanes godmani INBIO
Xylophanes guianensis INBIO
Xylophanes hannemanni INBIO
Xylophanes jocasta INBIO
244
Xylophanes libya MNCR
Xylophanes loelia MNCR
Xylophanes pistacina MNCR
Xylophanes pluto MNCR
Xylophanes porcus MNCR
Xylophanes tersa INBIO
Xylophanes thyelia MNCR
Xylophanes titana INBIO
Xylophanes tyndarus INBIO
Xylophanes undata MNCR
Xylophanes zurcheri MNCR
Saturnidae Adeloneivaia boisduvalii MNCR
Adeloneivaia jason INBIO
Aphrissa boisduvalii INBIO
Arsenura armida INBIO
Arsenura archianassa INBIO
Arsenura armida MNCR
Arsenura batesii INBIO
Automeris banus INBIO
Automeris belti MNCR
Automeris celata INBIO
Automeris dagmarae INBIO
Automeris durchartrei MNCR
Automeris exigua INBIO
Automeris fieldi MNCR
Automeris hamata MNCR
Automeris janus MNCR
Automeris metzli INBIO
Automeris pallidior INBIO
Automeris phrynon INBIO
Automeris postalbida INBIO
Automeris tridens INBIO
Automeris zugana MNCR
Caio championi MNCR
Cerodirphia avenata INBIO
Citheronia bellavista MNCR
Citheronia collaris MNCR
Copaxa curvilínea MNCR
Copaxa moinieri INBIO
Copaxa multifenestrata INBIO
Copiopteryx semiramis INBIO
Dirphia horcana INBIO
Dysdaemonia boreas MNCR
Eacles imperiales decoris MNCR
Eacles masoni INBIO
Eacles ormondei MNCR
Gamelia musta INBIO
Gamelia septentrionalis INBIO
Hylesia aeneides MNCR
Hylesia annulata INBIO
Hylesia continua INBIO
Hylesia dalina INBIO
Hylesia frigida INBIO
Hylesia invidiosa INBIO
Hylesia rosacea INBIO
Hylesia rubrifrons INBIO
Hylesia rufipes INBIO
Hylesia umbrata MNCR
Hyperchiria nausica MNCR
Lonomia electra MNCR
Molippa simillima INBIO
Othorene intermedia INBIO
Othorene purpurascens INBIO
Oxytenis beprea MNCR
Oxytenis modestia MNCR
Oxytenis naemia INBIO
Oxytenis nubila MNCR
Periga cluacina INBIO
Periphoba arcaei MNCR
Pseudautomeris irene INBIO
Pseudodirphia regia MNCR
Ptiloscola dargei MNCR
Rhescyntis hippodamia MNCR
Rothschildia erycina MNCR
Rothschildia erycina nigrescens INBIO
Rothschildia lebeau inca INBIO
Rothschildia orizaba MNCR
Rothschildia triloba MNCR
Rothschilida lebeau MNCR
Syssphinx colla INBIO
Syssphinx molina INBIO
Syssphinx quadralineata INBIO
Therinia transversaria MNCR
Titaea tamerlan MNCR
Lasiocampidae Euglyphis albigrisea INBIO
Euglyphis amathuria INBIO
245
Euglyphis barda INBIO
Euglyphis braganza INBIO
Euglyphis braganzoides INBIO
Euglyphis carola INBIO
Euglyphis celebris INBIO
Euglyphis charax INBIO
Euglyphis definita INBIO
Euglyphis directa INBIO
Euglyphis gera INBIO
Euglyphis inflata INBIO
Euglyphis laronia INBIO
Euglyphis larunda INBIO
Euglyphis lepta INBIO
Euglyphis lola INBIO
Euglyphis maria INBIO
Euglyphis melancholica INBIO
Euglyphis nebula INBIO
Euglyphis necopina INBIO
Euglyphis ornata INBIO
Euglyphis phyllis INBIO
Euglyphis rundala INBIO
Euglyphis scripturata INBIO
Euglyphis sonia INBIO
Euglyphis submarginalis INBIO
Euglyphis thyatira INBIO
Euglyphis varma INBIO
Euglyphis zurcheri INBIO
Nesara caramina INBIO
Nesara casada INBIO
Titya bella INBIO
Tolype caieta INBIO
Tolype nana INBIO
Tolype perplexa INBIO
Tolype primitiva INBIO
Tytocha lineata INBIO
Limacodidae Acharia horrida INBIO
Acharia nesea INBIO
Acharia ophelians INBIO
Acharia sarans INBIO
Epiperola grandiosa INBIO
Epiperola vafera INBIO
Euclea bidiscalis INBIO
Euclea buscki INBIO
Euclea costaricana INBIO
Euclea distrahens INBIO
Euclea mesoamericana INBIO
Euclea norba INBIO
Euclea plugma INBIO
Euclea zygia INBIO
Euphobetron aquapennis INBIO
Euprosterna elaea INBIO
Euprosterna hosia INBIO
Euprosterna wemilleri INBIO
Narosopsis iangauldi INBIO
Natada fusca INBIO
Natada incandescens INBIO
Natada lalogamezi INBIO
Natada michorta INBIO
Natada nindla INBIO
Natada singulara INBIO
Paleophobetron perornata INBIO
Parasa viridogrisea INBIO
Perola repetita INBIO
Perola sericea INBIO
Perola villosipes INBIO
Phobetron hipparchia INBIO
Semyra bella INBIO
Semyra cupreitincta INBIO
Semyra finita INBIO
Semyra irena INBIO
Talima aurora INBIO
Talima rubicolor INBIO
Tanadema neutra INBIO
Vipsophobetron marisa INBIO
Lymantriidae Sarcina purpurascens INBIO
Thagona tibialis INBIO
Megalopygidae Aithorape roseicornis INBIO
Coamorpha innoxia INBIO
Hysterocladia eriphua INBIO
Macara argentea INBIO
Megalopyge albicolis INBIO
Megalopyge opercularis INBIO
Mesoscia dyari INBIO
Mesoscia terminata INBIO
Norape nevermanni INBIO
246
Podalia orsilocha INBIO
Podalia thanathos INBIO
Podalia tympania INBIO
Podalia walkerensis INBIO
Thoscora acca INBIO
Trosia dimas INBIO
Trosia nigropunctigera INBIO
Mimallonidae Bedosia ligina INBIO
Cicinnus acuta INBIO
Cicinnus forbesi INBIO
Cicinnus joanna INBIO
Cicinnus motagus INBIO
Druentica sp. INBIO
Lacosoma briasia INBIO
Lacosoma valva INBIO
Trogoptera rumina INBIO
Zaphanta infantilis INBIO
Notodontidae Anita basipuncta INBIO
Anita divisa INBIO
Ankale mixta INBIO
Antaea lichyi INBIO
Antiopha modica INBIO
Antiopha multilinea INBIO
Apela divisa INBIO
Apela dubiosa INBIO
Apela neobule INBIO
Arhacia lignaris INBIO
Azaxia dyari INBIO
Bahaia empirica INBIO
Bardaxima lucilinea INBIO
Brachyglene schausi INBIO
Calledema argenta INBIO
Calledema contingata INBIO
Calledema humboldti INBIO
Calledema marmorea INBIO
Cerura dandon INBIO
Cerura laqueata INBIO
Cerura rarata INBIO
Chliara croesus INBIO
Chliaroides svidberti INBIO
Colax phocus INBIO
Crinodes besckei INBIO
Crinodes ritsemae INBIO
Crinodes striolata INBIO
Dasylophia maxtla INBIO
Dicentria rustica INBIO
Dicentria vallima INBIO
Dicentria violacens INBIO
Didugua argentilinea INBIO
Dioptis longipenis INBIO
Disphragis baracoana INBIO
Disphragis bochica INBIO
Disphragis delecta INBIO
Disphragis gelduba INBIO
Disphragis lama INBIO
Disphragis ligneata INBIO
Disphragis livida INBIO
Disphragis medina INBIO
Disphragis mephitis INBIO
Disphragis meretricia INBIO
Disphragis mullinsi INBIO
Disphragis notabilis INBIO
Disphragis perplexa INBIO
Disphragis plebeia INBIO
Disphragis poulsoni INBIO
Disphragis proba INBIO
Disphragis splendens INBIO
Disphragis tharis INBIO
Disphragis viridiflava INBIO
Drastoma dardania INBIO
Draudtargia intermedia INBIO
Drugera mimica INBIO
Drugera morona INBIO
Dunama angulinea INBIO
Elasmia astuta INBIO
Elymiotis attenuata INBIO
Elymiotis corana INBIO
Eragisa barnesi INBIO
Eragisa sabulosa INBIO
Erbessa salvini INBIO
Euharpyia comita INBIO
Farigia foliata INBIO
Farigia gamarra INBIO
Farigia montana INBIO
Farigia sagana INBIO
Farigia vecina INBIO
247
Hadesina caerulescens INBIO
Hapigia annulata INBIO
Hapigia denhezi INBIO
Hapigia nodicornis INBIO
Hapigia repandens INBIO
Hapigia ribbei INBIO
Hapigia simplex INBIO
Hapigiodes frederica INBIO
Hapigiodes sigifredomarini INBIO
Hardingia livida INBIO
Hardingia maximespina INBIO
Hemiceras affinis INBIO
Hemiceras alba INBIO
Hemiceras cadmia INBIO
Hemiceras ceiba INBIO
Hemiceras clarki INBIO
Hemiceras coatina INBIO
Hemiceras conspirata INBIO
Hemiceras constellata INBIO
Hemiceras flava INBIO
Hemiceras flavescens INBIO
Hemiceras losa INBIO
Hemiceras metastigma INBIO
Hemiceras modesta INBIO
Hemiceras muscosa INBIO
Hemiceras nigrescens INBIO
Hemiceras pallidula INBIO
Hemiceras sabis INBIO
Hemiceras sericita INBIO
Hemiceras siderea INBIO
Hemiceras sparsipennis INBIO
Hemiceras torva INBIO
Hemiceras transducta INBIO
Hemiceras vecina INBIO
Hemiceras vinicosta INBIO
Hippia schausi INBIO
Isostyla ithomeina INBIO
Kalkoma pylaon INBIO
Kaseria pallida INBIO
Lepasta bractea INBIO
Lepasta concordens INBIO
Lepasta maltha INBIO
Limiris guatemalensis INBIO
Lirimiris auriflua INBIO
Lirimiris elongata INBIO
Lirimiris fascis INBIO
Lirimiris gigantea INBIO
Lirimiris guatemalensis INBIO
Lirimiris lignitecta INBIO
Lirimiris meridionalis INBIO
Lirimiris truncata INBIO
Lobeza medina INBIO
Lyces cruciata INBIO
Lyricinus xylophasiodes INBIO
Lysana chacon INBIO
Lysana plusiana INBIO
Magava forensis INBIO
Magava multilinea INBIO
Malocampa albolineata INBIO
Malocampa illimis INBIO
Malocampa lunula INBIO
Malocampa matralis INBIO
Malocampa piratica INBIO
Malocampa punctata INBIO
Malocampa satis INBIO
Marthula rufescens INBIO
Meragisa salvina INBIO
Meragisa thryeston INBIO
Naprepa houla INBIO
Navarcostes vernieri INBIO
Nebulosa erymas INBIO
Notoplusia joanna INBIO
Nystalea aequipars INBIO
Nystalea collaris INBIO
Nystalea corrusca INBIO
Nystalea ebalea INBIO
Nystalea lineiplena INBIO
Nystalea montana INBIO
Nystalea multiplex INBIO
Nystalea ocellata INBIO
Nystalea porgana INBIO
Nystalea squamosa INBIO
Nystalea striata INBIO
Nystalea superciliosa INBIO
Nystalea virgula INBIO
Oricia truncata INBIO
Pauluma corina INBIO
Pentobesa pinna INBIO
248
Pentobesa valta INBIO
Phanoptis cyanomelas INBIO
Phastia alcimede INBIO
Polypoetes wagneri INBIO
Poresta forfex INBIO
Procolax apulana INBIO
Psilacron macarisma INBIO
Rhapigia aymara INBIO
Rhuda difficilis INBIO
Rhuda tuisa INBIO
Rifargia apella INBIO
Rifargia causia INBIO
Rifargia culpata INBIO
Rifargia demissa INBIO
Rifargia discrepans INBIO
Rifargia dissepta INBIO
Rifargia distinguenda INBIO
Rifargia elgiva INBIO
Rifargia felderi INBIO
Rifargia lineata INBIO
Rifargia myconos INBIO
Rifargia phanerostigma INBIO
Rosema attenuata INBIO
Rosema deolis INBIO
Rosema dorsalis INBIO
Rosema epigenea INBIO
Rosema thestia INBIO
Scotura leucophleps INBIO
Sericochroa arecosa INBIO
Sericochroa luculenta INBIO
Sericochroa tenuis INBIO
Skaphita salona INBIO
Strophocerus albonotata INBIO
Strophocerus sericea INBIO
Strophocerus thermesia INBIO
Tachuda albosigma INBIO
Tachuda discreta INBIO
Tithraustes deiphon INBIO
Tithraustes lambertae INBIO
Tithraustes noctiluces INBIO
Trichomoplata cassiope INBIO
Noctuidae Acanthodica daunus INBIO
Achaea ablunaris INBIO
Achaeops esperanza INBIO
Aglaonice hirtipalpis INBIO
Agrapha meretricia INBIO
Agrapha nigra INBIO
Agyra marchandi INBIO
Amolita pepita INBIO
Ampelasia azelinoides INBIO
Amyna amplificans INBIO
Amyna tristis INBIO
Anicla infecta INBIO
Anomis aricina INBIO
Anomis illita INBIO
Anomis luridula INBIO
Anomis rufescensoides INBIO
Antachara denterna INBIO
Antachara diminuta INBIO
Antiblemma calais INBIO
Antiblemma ceras INBIO
Antiblemma chephira INBIO
Antiblemma fuscireticulata INBIO
Antiblemma hembrilla INBIO
Antiblemma imitans INBIO
Antiblemma lothos INBIO
Antiblemma memoranda INBIO
Antiblemma patifaciens INBIO
Antiblemma pira INBIO
Antiblemma rhoda INBIO
Antiblemma rubida INBIO
Anticarsia anisospila INBIO
Anticarsia gemmatalis INBIO
Argidia palmipes INBIO
Argidia palmipes INBIO
Argidia rufa INBIO
Argidia tomyris INBIO
Argidia wedelina INBIO
Argyrogramma verruca INBIO
Argyrosticta aurifundens INBIO
Argyrosticta ditissima INBIO
Argyrosticta eubotes INBIO
Argyrosticta vauaurea INBIO
Aristaria theroalis INBIO
Ascalapha odorata INBIO
Athyrma adjutryx INBIO
Athyrma misera INBIO
249
Athyrma tuberosa INBIO
Azeta mimica INBIO
Azeta rhodogaster INBIO
Azeta versicolor INBIO
Bagisara patula INBIO
Bagisara repanda INBIO
Baniana gulussa INBIO
Baniana helle INBIO
Baniana ostia INBIO
Baniana phruxus INBIO
Baniana strigata INBIO
Baniana veluta INBIO
Bleptina confusalis INBIO
Bryolymnia marginata INBIO
Callopistria floridensis INBIO
Callopistria panamensis INBIO
Callopistria panamensis INBIO
Calyptis idonoides INBIO
Carteris incana INBIO
Carteris oculatalis INBIO
Catephiodes trinidadensis INBIO
Celiptera grisescens INBIO
Celiptera levina INBIO
Ceroctena amynta INBIO
Ceroctena amynta INBIO
Ceromacra fuliginea INBIO
Ceromacra fuliginea INBIO
Ceromacra putida INBIO
Ceromacra tymber INBIO
Chalcoecia emessa INBIO
Chalcoecia gloria INBIO
Chalcoecia patricia INBIO
Chamyna homichlodes INBIO
Charmodia vectis INBIO
Charoblemma unilinea INBIO
Chytonidia chloe INBIO
Chytonix cyanochlora INBIO
Chytonix elegans INBIO
Chytonix mniochroa INBIO
Chytonix splendens INBIO
Cladenia mocha INBIO
Clapra deucalion INBIO
Clapra marginata INBIO
Closteromorpha modesta INBIO
Coenipeta anepsia INBIO
Coenipeta bibitrix INBIO
Coenipeta catoxantha INBIO
Coenipeta damonia INBIO
Coenipeta leucocyma INBIO
Coenipeta medina INBIO
Coenipeta phasis INBIO
Coenipeta suttea INBIO
Coenipeta tanais INBIO
Coenipeta umbrata INBIO
Coenobela joha INBIO
Coeriana pretiosa INBIO
Collomena filifera INBIO
Collomena interstitia INBIO
Collomena metaphaea INBIO
Concana intricata INBIO
Condica abida INBIO
Condica cupienta INBIO
Condica imitata INBIO
Condica mimica INBIO
Condica mobilis INBIO
Condica pagetolophus INBIO
Condica samula INBIO
Condica selenosa INBIO
Condica sutor INBIO
Condica vacillans INBIO
Coremagnatha orionalis INBIO
Craterestra lucina INBIO
Cropia aleuca INBIO
Cropia cedica INBIO
Cropia hadenoides INBIO
Cropia isidora INBIO
Cropia minthe INBIO
Cropia phila INBIO
Cropia templada INBIO
Cryptochrostis crocea INBIO
Cryptochrostis suppulchraria INBIO
Cryptochrysa auripennis INBIO
Cydosia curvinella INBIO
Cymatophoropsis heurippa INBIO
Darceta falcata INBIO
Deinopa signiplena INBIO
Diagrapta laminata INBIO
Dialithis gemmifera INBIO
250
Diastema tigris INBIO
Diopa corone INBIO
Diphthera festiva INBIO
Dolichosomastis dorsilinea INBIO
Dolichosomastis dorsilinea INBIO
Drobeta andrevia INBIO
Drobeta bullata INBIO
Drobeta directa INBIO
Drobeta exscendens INBIO
Drobeta grandis INBIO
Drobeta ithaca INBIO
Drobeta ochriplaga INBIO
Drobeta poliosema INBIO
Drobeta tiresias INBIO
Drobeta tristigma INBIO
Dusponera fannia INBIO
Dyomyx cimolia INBIO
Dyomyx egista INBIO
Dyomyx inferior INBIO
Dyomyx psectrocera INBIO
Dyomyx psectrocera INBIO
Dyops chromatophila INBIO
Dyops cuprescens INBIO
Dyops subdifferens INBIO
Dyops telharsa INBIO
Dysgonia expediens INBIO
Elaeognatha melanosticta INBIO
Elaeognatha phaenerostola INBIO
Elaeognatha phaeostrota INBIO
Elaphria agrotina INBIO
Elaphria deltoides INBIO
Elaphria hyposcota INBIO
Elaphria lucens INBIO
Elaphria marmorata INBIO
Elaphria pallescens INBIO
Elaphria pallescens INBIO
Elaphria phlegyas INBIO
Elaphria pulchra INBIO
Elaphria rubripicta INBIO
Elaphria subobliqua INBIO
Emarginea anna INBIO
Emarginea gammophora INBIO
Empelathra amplificans INBIO
Empelathra pindarus INBIO
Encruphion leena INBIO
Encruphion leena INBIO
Encruphion xanthotricha INBIO
Ensipia lamusalis INBIO
Ephyrodes cacata INBIO
Epitausa atriplaga INBIO
Epitausa coppryi INBIO
Epitausa dilina INBIO
Epitausa pavescens INBIO
Epitausa prona INBIO
Epitausa terranea INBIO
Epithisanotia sanctijohannis INBIO
Erastroides emarginata INBIO
Erebostrota stenelea INBIO
Erocha mummia INBIO
Eublemma deliciosa INBIO
Euclystis guerini INBIO
Euclystis laluma INBIO
Euclystis manto INBIO
Euclystis perplexa INBIO
Euclystis plusioides INBIO
Euclystis recurva INBIO
Euclystis sublignaris INBIO
Eudocima materna INBIO
Eudocima memorans INBIO
Eulepidotis addens INBIO
Eulepidotis affinis INBIO
Eulepidotis alabastraria INBIO
Eulepidotis caeruleilinea INBIO
Eulepidotis delecta INBIO
Eulepidotis dominicata INBIO
Eulepidotis folium INBIO
Eulepidotis guttata INBIO
Eulepidotis hermura INBIO
Eulepidotis juncida INBIO
Eulepidotis micca INBIO
Eulepidotis perducens INBIO
Eulepidotis perlata INBIO
Eulepidotis rectimargo INBIO
Eulepidotis superior INBIO
Eusceptis effusa INBIO
Eustrotia paloma INBIO
Eustrotia roseoviridis INBIO
Eutelia ablatrix INBIO
251
Eutelia abscondens INBIO
Eutelia auratrix INBIO
Eutelia chrysotermina INBIO
Ferenta castula INBIO
Focillidia bipunctata INBIO
Fracara viridata INBIO
Freilla abluta INBIO
Freilla humeralis INBIO
Gabara insulsa INBIO
Glympis concors INBIO
Gonodes liquida INBIO
Gonodes obliqua INBIO
Gonodonta bidens INBIO
Gonodonta bidens INBIO
Gonodonta clotilda INBIO
Gonodonta fulvangula INBIO
Gonodonta holosericea INBIO
Gonodonta immacula INBIO
Gonodonta incurva INBIO
Gonodonta indentata INBIO
Gonodonta lincus INBIO
Gonodonta nr. sinaldus INBIO
Gonodonta parens INBIO
Gonodonta pyrgo INBIO
Gonodonta sicheas INBIO
Gonodonta sinaldus INBIO
Gonodonta sitia INBIO
Gonodonta syrna INBIO
Gonodonta uxor INBIO
Gonuris flaminia INBIO
Gorgone augusta INBIO
Gorgone fellearis INBIO
Gorgone miniopila INBIO
Graphigona regina INBIO
Habershonia areos INBIO
Hampsonodes mastoides INBIO
Hampsonodes orbica INBIO
Hayesia grisella INBIO
Helia argentipes INBIO
Helia calligramma INBIO
Helia celita INBIO
Helia hermelina INBIO
Helia subjuga INBIO
Helia vitriluna INBIO
Hemeroblemma acron INBIO
Hemeroblemma dolosa INBIO
Hemeroblemma infans INBIO
Hemeroblemma mexicana INBIO
Hemeroblemma numeria INBIO
Hemeroblemma opigena INBIO
Hemeroblemma turdipennis INBIO
Hemeroblemma turdipennis INBIO
Hemicephalis alesa INBIO
Hemicephalis laronia INBIO
Hemicephalis laronia INBIO
Hemicephalis paulina INBIO
Herminodes atrosignata INBIO
Herminodes madrina INBIO
Herminodes nigripalpis INBIO
Herminodes subclara INBIO
Herminodes valida INBIO
Heterochroma bellona INBIO
Heterochroma eriopioides INBIO
Heterochroma sarepta INBIO
Hyamia palpitatalis INBIO
Hypena andria INBIO
Hypena angitia INBIO
Hypena calistalis INBIO
Hypena coatalis INBIO
Hypena covitalis INBIO
Hypena effectalis INBIO
Hypena hemonalis INBIO
Hypena lollia INBIO
Hypena mactatalis INBIO
Hypena miranda INBIO
Hypena munda INBIO
Hypena polybealis INBIO
Hypena purpuralis INBIO
Hypena xenaresalis INBIO
Hypocala andremona INBIO
Hypogrammodes confusa INBIO
Ilsea subgeminata INBIO
Iscadia argentea INBIO
Iscadia chlorographa INBIO
Iscadia furcifera INBIO
Iscadia phaeoptera INBIO
Iscadia purpurascens INBIO
Iscadia purpurascens INBIO
252
Isogona capitalis INBIO
Isogona continua INBIO
Isogona natatrix INBIO
Itomia intrahens INBIO
Juncaria samia INBIO
Lacinipolia olivacea INBIO
Lambana lebana INBIO
Lascoria alucitalis INBIO
Lascoria aon INBIO
Lascoria cristata INBIO
Lascoria leucorabdota INBIO
Lascoria manes INBIO
Lascoria orneodalis INBIO
Lepidodes gallopavo INBIO
Lepidodes limbulata INBIO
Lesmone aemylia INBIO
Lesmone detrahens INBIO
Lesmone duplicans INBIO
Lesmone formularis INBIO
Lesmone iolas INBIO
Lesmone umbrifera INBIO
Letis buteo INBIO
Letis herilia INBIO
Letis iphianasse INBIO
Letis magna INBIO
Letis mycerina INBIO
Letis scops INBIO
Letis scops INBIO
Leucania latiuscula INBIO
Leucatomis incondita INBIO
Lithacodia merta INBIO
Litoprosopus confligens INBIO
Lycaugesia calochroia INBIO
Macrochilo andaca INBIO
Macrodes columbalis INBIO
Macrodes cynara INBIO
Magusa divaricata INBIO
Marimatha botyoides INBIO
Masoga rava INBIO
Mazacyla subpicta INBIO
Mazacyla subpicta INBIO
Meganola bifiliferata INBIO
Meganola pernitens INBIO
Meganola polydonta INBIO
Melipotis fasciolaris INBIO
Melipotis januaris INBIO
Melipotis ochrodes INBIO
Metalectra carneomacula INBIO
Metria aenia INBIO
Metria angulata INBIO
Metria bruma INBIO
Metria celia INBIO
Metria compotrix INBIO
Metria lydia INBIO
Metria meretricia INBIO
Metria minta INBIO
Metria mollis INBIO
Metria obsolefacta INBIO
Metria pacifica INBIO
Metria subrosea INBIO
Micrathetis dasarada INBIO
Mimophisma delunaris INBIO
Mocis diffluens INBIO
Mocis disseverans INBIO
Mocis dyndima INBIO
Mocis latipes INBIO
Mopothila ardalus INBIO
Motya absceuzalis INBIO
Mursa sotiusalis INBIO
Nagara fenestra INBIO
Neocodia asna INBIO
Neogalea sunia INBIO
Neophaenis respondens INBIO
Neophaltis madates INBIO
Neostictoptera nigripuncta INBIO
Nicetas annon INBIO
Nigetia sp. INBIO
Nola carilla INBIO
Nola intermedia INBIO
Nola limona INBIO
Nola mesographa INBIO
Nola semirufa INBIO
Nola triplaga INBIO
Obroatis curvilineata INBIO
Obroatis distincta INBIO
Obroatis distincta INBIO
Ocalaria dioptica INBIO
Ogdoconta sp. INBIO
253
Ommatochila mundula INBIO
Ophisma aeolida INBIO
Ophisma despagnesi INBIO
Ophisma minna INBIO
Ophisma tropicalis INBIO
Ophisma variata INBIO
Oraesia nobilis INBIO
Oraesia serpens INBIO
Orodesma fearni INBIO
Orsa erythrospila INBIO
Orthodes crenulata INBIO
Ostha concinna INBIO
Ostha nomion INBIO
Ostha rama INBIO
Oxidercia thaumantis INBIO
Oxidercia toxea INBIO
Ozarba semipotentia INBIO
Paectes chrysoplaga INBIO
Paectes fovifera INBIO
Paectes fuscescens INBIO
Paectes fuscescens INBIO
Palthis angustipennis INBIO
Palthis asopialis INBIO
Palthis bizialis INBIO
Palthis misantlalis INBIO
Palthis submarginata INBIO
Panula inconstans INBIO
Paralectra exaggerata INBIO
Parangitia circumcincta INBIO
Parangitia corma INBIO
Parangitia subrufescens INBIO
Pararcte schneideriana INBIO
Perasia helvina INBIO
Perigea agnonia INBIO
Perigea leucanioides INBIO
Perigea lineata INBIO
Peteroma albilinea INBIO
Peteroma laonome INBIO
Phaeoblemma contracta INBIO
Phaeoblemma dares INBIO
Phuphena cilix INBIO
Phuphena multilinea INBIO
Plusiodonta aborta INBIO
Plusiodonta miranda INBIO
Plusiodonta nitissima INBIO
Plynteria stellata INBIO
Polionycta attina INBIO
Polygonoides laciniata INBIO
Proroblemma rosea INBIO
Pseudbarydia crespula INBIO
Pseudbarydia japeta INBIO
Pseudbarydia selene INBIO
Pseudogerespa usipetes INBIO
Pseudophisma pritanis INBIO
Pseudoplusia includens INBIO
Ptichodes immunis INBIO
Quandra hypozonata INBIO
Radara anartoides INBIO
Radara aquilalis INBIO
Radara nealcesalis INBIO
Radara zoum INBIO
Radosa ordinata INBIO
Ramphia albizona INBIO
Rejectaria aratus INBIO
Rejectaria aratus INBIO
Rejectaria magas INBIO
Rejectaria niciasalis INBIO
Rejectaria niciasalis INBIO
Renia acclamalis INBIO
Renia discoloralis INBIO
Renia rhetusalis INBIO
Renodes croceiceps INBIO
Rhosologia porrecta INBIO
Rowdenia syllificalis INBIO
Salia semiothisa INBIO
Sanys evanescens INBIO
Scopifera antelia INBIO
Selenisa lanipes INBIO
Selenisa suero INBIO
Selenisa sueroides INBIO
Sigela leucozoma INBIO
Smyra stipatura INBIO
Sosxetra grata INBIO
Spodoptera androgea INBIO
Spodoptera dolichos INBIO
Spodoptera eridania INBIO
Spodoptera frugiperda INBIO
Spodoptera latifascia INBIO
254
Spragueia apicalis INBIO
Spragueia dama INBIO
Stauropides persimilis INBIO
Stibaera albisparsata INBIO
Stibaera curvilineata INBIO
Stibaera dentilineata INBIO
Strathocles pulla INBIO
Syllectra congemmalis INBIO
Syllectra erycata INBIO
Synomera crafti INBIO
Tarista albiapicalis INBIO
Tautobriga euspila INBIO
Thioptera botyoides INBIO
Thioptera nigrofimbria INBIO
Thyriodes flabellum INBIO
Thyriodes terrabensis INBIO
Trauaxa obliqualis INBIO
Tripudia quadrifera INBIO
Tyrissa perstrigata INBIO
Tyrissa thara INBIO
Vespola caeruleifera INBIO
Vespola plumipes INBIO
Xanthopastis timais INBIO
Zale fictilis INBIO
Zale peruncta INBIO
Pyralidae Accinctapubes albifasciata INBIO
Anarnatula subflavida INBIO
Bibasilaris trisulcata INBIO
Bonchis munitalis INBIO
Cacozelia elegans INBIO
Carcha hersilialis INBIO
Carthara abrupta INBIO
Carthara albicosta INBIO
Casuaria crumena INBIO
Chloropaschia contortilinealis INBIO
Chloropaschia godrica INBIO
Chloropaschia granitalis INBIO
Chloropaschia hemileuca INBIO
Chloropaschia pegalis INBIO
Chloropaschia selecta INBIO
Chrys. sp. INBIO
Clydonopteron sacculana INBIO
Cryptoses choloepi INBIO
Dasycnemia obliqualis INBIO
Deuterollyta cantianilla INBIO
Deuterollyta dapha INBIO
Deuterollyta majuscula INBIO
Deuterollyta oediperalis INBIO
Deuterollyta subfusca INBIO
Deuterollyta umbrosalis INBIO
Deuterollyta zetilla INBIO
Dolichomia amoenalis INBIO
Epidelia damia INBIO
Gephyrella parsimonialis INBIO
Lepidomys viridans INBIO
Macalla finstanalis INBIO
Macalla hyalinalis INBIO
Macalla niveorufa INBIO
Macalla noctuipalpis INBIO
Macalla thyrsisalis INBIO
Mapeta xanthomelas INBIO
Mediavia longistriga INBIO
Milgithea melanoleuca INBIO
Milgithea suramisa INBIO
Pandoflabella olivescens INBIO
Paramacna arnea INBIO
Paramacna nattereri INBIO
Phidotricha erigens INBIO
Pococera hemimelas INBIO
Psectrodes abrasalis INBIO
Quadraforma obliqualis INBIO
Salobrena sp. INBIO
Semnia auritalis INBIO
Tallula beroella INBIO
Tallula juanalis INBIO
Tamyra ignitalis INBIO
Thyrididae Banisia furva INBIO
Dysodia angulisola INBIO
Macrogonia major INBIO
Macroprota rhomboidea INBIO
Microsca polychloralis INBIO
Orneostoma denticulata INBIO
Zeuzerodes terminalis INBIO
Tortricidae
Amorbia revolutana INBIO
Cuproxena duckworthorum INBIO
255
Icteralaria idiochroma INBIO
Mictopsichia s. INBIO
Orthocomotis herbaria INBIO
Orthocomotis nitida INBIO
Pseudatteria volcanica INBIO
Uranidae Urania fulgens INBIO
Geometridae
Acrotomia mucia INBIO
Acrotomia viminaria INBIO
Anisoperas atropunctaria INBIO
Bagodares prosa INBIO
Ballantiophora gibbiferata INBIO
Brachurapteryx tesserata INBIO
Chavarriella fallax INBIO
Chavarriella porcius INBIO
Chavarriella semiornata INBIO
Chloractis pulcherrima INBIO
Chloropteryx dealbata INBIO
Chloropteryx nordicaria INBIO
Chloropteryx opalaria INBIO
Cimicodes clisthena INBIO
Cimicodes purpurea INBIO
Cimicodes subapicata INBIO
Cratoptera atina INBIO
Cratoptera zarumata INBIO
Cundinamarca subalbata INBIO
Cyclomia disparilis INBIO
Cyclomia minuta INBIO
Cyclophora melitia INBIO
Cyclophora nodigera INBIO
Dichorda iris INBIO
Dyspteris tenuivitta INBIO
Dyspteris trifilaria INBIO
Dyspteris vecinaria INBIO
Eois deleta INBIO
Eois dione INBIO
Eois dorisaria INBIO
Eois myrrha INBIO
Eois numida INBIO
Eois thetisaria INBIO
Epimecis conjugaria INBIO
Epimecis diffundaria INBIO
Epimecis matronaria INBIO
Epimecis nasica INBIO
Epimecis patronaria INBIO
Epimecis puellaria INBIO
Epimecis subalbida INBIO
Epimecis subroraria INBIO
Erastria decrepitaria INBIO
Ergavia carinenta INBIO
Erosina hyberniata INBIO
Eubaphe conformis INBIO
Euclysia angustitincta INBIO
Euclysia columbipennis INBIO
Euclysia dentifasciata INBIO
Euclysia maculata INBIO
Eudule sp. INBIO
Euphyia cinerascens INBIO
Euphyia crispa INBIO
Euphyia nigrolineata INBIO
Euphyia pontina INBIO
Eusarca flexilis INBIO
Eusarca minucia INBIO
Eusarca nemora INBIO
Eutomopepla artena INBIO
Eutomopepla discuneata INBIO
Glena gemina INBIO
Hagnagora ephestris INBIO
Herbita lilacina INBIO
Herbita praeditaria INBIO
Hyalostenele lutescens INBIO
Hydata sp. INBIO
Hydatoscia ategua INBIO
Hygrochroma olivinaria INBIO
Hymenomima camerata INBIO
Hymenomima chacon INBIO
Hymenomima sp. INBIO
Hymenomima umbelularia INBIO
Idaea subcrinita INBIO
Idaea subfervens INBIO
Idaea tacturata INBIO
Iridopsis aviceps INBIO
Iridopsis eutiches INBIO
Iridopsis herse INBIO
Iridopsis lurida INBIO
Iridopsis pandrosos INBIO
Iridopsis validaria INBIO
256
Ischnopteris bryifera INBIO
Isochromodes epioneata INBIO
Leptostales angulata INBIO
Leuciris fimbriaria INBIO
Leucula circumdata INBIO
Leucula festiva INBIO
Leucula lucidaria INBIO
Lissochlora inconspicua INBIO
Lissochlora manostigma INBIO
Macaria abydata INBIO
Macaria achetata INBIO
Macaria approximaria INBIO
Macaria guapilaria INBIO
Macaria ostia INBIO
Macaria regulata INBIO
Melanolophia atrifascia INBIO
Melanolophia flexilinea INBIO
Microgonia rufaria INBIO
Microxydia ruficomma INBIO
Mimomma ochriplaga INBIO
Neagathia corruptata INBIO
Nematocampa arenosa INBIO
Nematocampa completa INBIO
Nematocampa straminea INBIO
Nemoria acutularia INBIO
Nemoria adaluzae INBIO
Nemoria adjunctaria INBIO
Nemoria carolinae INBIO
Nemoria defectiva INBIO
Nemoria dentilinea INBIO
Nemoria epaphras INBIO
Nemoria florae INBIO
Nemoria karlae INBIO
Nemoria punctilinea INBIO
Nemoria scriptaria INBIO
Nemoria toxeres INBIO
Nemoria tutala INBIO
Nemoria venezuelae INBIO
Nepheloleuca politia INBIO
Nephodia orcipennata INBIO
Oospila albicoma INBIO
Oospila albipunctulata INBIO
Oospila atopochlora INBIO
Oospila camilla INBIO
Oospila concinna INBIO
Oospila confundaria INBIO
Oospila fimbripedata INBIO
Oospila rosipara INBIO
Oospila venezuelata INBIO
Opisthoxia amabilis INBIO
Opisthoxia asopis INBIO
Opisthoxia bella INBIO
Opisthoxia bolivari INBIO
Opisthoxia formosante INBIO
Oxydia apidania INBIO
Oxydia sociata INBIO
Oxydia subdentilinea INBIO
Oxydia vesulia INBIO
Palyas micacearia INBIO
Pantherodes unciaria INBIO
Paragonia cruraria INBIO
Paragonia lanuginosa INBIO
Paragonia planimargo INBIO
Paragonia procidaria INBIO
Paragonia tasima INBIO
Parallage diaphanata INBIO
Patalene aenetusaria INBIO
Patalene asychisaria INBIO
Patalene chaonia INBIO
Patalene hamulata INBIO
Patalene luciata INBIO
Patalene trogonaria INBIO
Perigramma repetita INBIO
Perigramma vicina INBIO
Perissopteryx gamezi INBIO
Perissopteryx submarginata INBIO
Perissopteryx ugaldei INBIO
Pero afuera INBIO
Pero amanda INBIO
Pero boa INBIO
Pero bulba INBIO
Pero chapela INBIO
Pero clysiaria INBIO
Pero delauta INBIO
Pero dorsipunctata INBIO
Pero dularia INBIO
Pero exquisita INBIO
Pero incisa INBIO
257
Pero lignata INBIO
Pero nigra INBIO
Pero plagodiata INBIO
Pero polygonaria INBIO
Pero protea INBIO
Pero registrada INBIO
Pero saturata INBIO
Pero solitaria INBIO
Pero stuposaria INBIO
Phrudocentra albiceps INBIO
Phrudocentra albicoronata INBIO
Phrudocentra janeira INBIO
Phrudocentra pupillata INBIO
Phrygionis privignaria INBIO
Phyllodonta indeterminata INBIO
Physocleora pauper INBIO
Physocleora plenaria INBIO
Physocleora taeniata INBIO
Polla hemeraria INBIO
Prochoerodes marciana INBIO
Prochoerodes pilosa INBIO
Proutoscia mirifica INBIO
Pyrinia sp. INBIO
Pyrochlora rhanis INBIO
Rhodochlora brunneipalpis INBIO
Rhomboptila brantisiata INBIO
Semaeopus illimitata INBIO
Semaeopus varia INBIO
Semiothisa arenisca INBIO
Semiothisa divergentata INBIO
Semiothisa gambaria INBIO
Semiothisa salsa INBIO
Sericoptera chiffa INBIO
Sericoptera virginaria INBIO
Simena luctifera INBIO
Simopteryx torquataria INBIO
Smicropus laeta INBIO
Spargania augustaria INBIO
Sphacelodes quadrilineata INBIO
Sphacelodes vulneraria INBIO
Stenalcidia plenaria INBIO
Synchlora astraeoides INBIO
Synchlora expulsata INBIO
Synchlora frondaria INBIO
Synchlora gerularia INBIO
Synchlora pulchrifimbria INBIO
Synchlora tenuimargo INBIO
Tachychlora amilletes INBIO
Tachyphyle acuta INBIO
Tachyphyle basiplaga INBIO
Tachyphyle hamata INBIO
Tachyphyle oleaster INBIO
Tachyphyle undilineata INBIO
Taeniogramma odrussa INBIO
Thysanopyga abdominaria INBIO
Thysanopyga amarantha INBIO
Thysanopyga carfinia INBIO
Thysanopyga casperia INBIO
Thysanopyga cermala INBIO
Thysanopyga gauldi INBIO
Thysanopyga nigristicta INBIO
Tmetomorpha bitias INBIO
Trotopera olivifera INBIO
Trygodes musivaria INBIO
Trygodes niobe INBIO
FOTOGRAFÍAS
258
PLANTAS
Anthurium obtusilobum Besleria robusta
Desmoncus schippii Eugenia earthiana
Hirtella guatemalensis Lycianthes sanctaclarae
259
PLANTAS
Maripa nicaraguensis Metteniusa tessmanniana
Miconia valerioana Notopleura polyphlebia
Passiflora talamancensis Pentagonia costaricensis
260
PLANTAS
Perebea hispidula Preslianthus pittieri
Prestonia portobelensis Psiguria warscewiczii
Symphonia globulifera Voyria kupperi
261
MACROHONGOS
Chlorophyllum molybdites Cookeina speciosa
Coprinus disseminatus Cookeina tricholoma
Coriolopsis polyzona Earliella scabrosa
262
MACROHONGOS
Ganoderma australe sensu lato Fomes fasciatus
Hexagonia glaber
Oudemansiella canarii Hexagonia hydnoides
Ganoderma lucidum sensu lato
263
MACROHONGOS
Phellinus gilvus Polyporus virgatus
Pycnoporus sanguineus Rigidoporus microporus
Trametes elegans Trichaptum sector
264
MAMíFEROS
Artibeus jamaicensis
Cebus imitator Dasyprocta punctata
Carollia sowelli
Didelphis marsupialis Ectophylla alba
265
MAMíFEROS
Mimon crenulatum Noctilio leporinus
Philander opossum Platyrrhinus helleri
Procyon lotor Proechimys semispinosus
266
MAMÍFEROS
Sciurus granatensis Puma concolor huella
Tonatia saurophila Tamandua mexicana
Thyroptera tricolor Trachops cirrhosus
267
AVES
Ara ambiguus Buteogallus anthracinus
Chloroceryle aenea ♀
Corapipo altera ♂
Charadrius collaris
Crax rubra ♂
268
AVES
Manacus candei ♀
Eurypyga helias Gymnocichla nudiceps
Jacana spinosa Onychorhynchus coronatus ♂
Pelecanus occidentalis
269
AVES
Turdus plebejus Trogon massena ♂
Sula leucogaster juvenil
Porphyrio martinicus
Thamnophilus atrinucha
Ceratopipra mentalis ♂
270
MARIPOSAS DIURNAS
Danaus plexippus Hamadryas laodamia saurites
Anartia fatima Arawacus togarna
Archaeoprepona demophon gulina Caligo telamonius memnon
271
Heliconius sara fulgidus
Heliconius erato petiverana Heliconius hecale zuleika
Heraclides thoas nealces
Siproeta stelenes biplagiata Hypna clytemnestra negra
272
MARIPOSAS NOCTURNAS
Adhemarius gannascus
Dysdaemia boreas Eumorpha capronnieri
Automeris janus
Madoryx pluto Eumorpha triangulum