Presentacion pira reta parapiti peguaitei

Post on 25-Jul-2015

436 views 0 download

Transcript of Presentacion pira reta parapiti peguaitei

Pira reta Parapiti pegua

Ing. Agr. Esperanza Chávez de los RíosCurso de Idioma Guaraní

DUE UAGRMJunio 2012

Los peces del Río Parapetí

Tenonde amombeu peve (Presentación )

Cheipi reta Parapiti peguañomaiko

Cheru reta yoguireko jenta iäka Parapiti jembei pe. Jokope che aä, jaeramo che aja chepuererupi apou cherëtara retape.

Mis antepasados desde hace mucho tiempo han vivido en el Parapetí

Mis papas tienen su casa a las orillas del rio Parapetí. Ahí naci yo por eso voy cada que puedo de visitaJokope opaete cheretära reta oyemongeta ñeeTodos allá, mis padres, mis hermanos hablan guarani

Cuando salí a estudiar a la ciudad me olvide un poco

Jáeramoko che sambiai aiko yave aikuaa katu añemongeta ñeepe simba

Por eso cuando era chica sabia hablar bien guarani Simba

Añave karaireta jëtape aë yave cheakañi michi ñeegui.

Jaeramo añave chemanduaye aï jesere jama aipota añeemboe aikuatia kaviPor eso ahora estoy recordando y aprendiendo a escribirlo

Jare aipotavi amboe cheme, chemembi reta jare cheramariro retape.Y quiero enseñar a que mi esposo, mis hijos y nietos

Ñee ikavitako cheve chembaravikipeEl guaraní me servirá en mi trabajo

Amombeu peveramo, cheko Parapitipegua, jaeramo che aiparavo kuae chemiari vaerä peve “Pira reta Parapiti pegua”Como les dije, yo del Parapeti y amo el rio por lo que escogí este tema sobre Los Peces del Río Parapetí

Maepiti (Objetivos)Aiparavo kuae jesegua ani okañi vaerä arakua tëra reta i jembepe yuguireko vaere.Y también he escogido este tema para que no se pierda el saber de los vivientes de las orillas del rio

Ɨguasuvi jae reta oiporu okaru vaerä jama jokua i jembeipe oviakatu jama omboyerovia reta.El rio les da sustento, bienestar y alegría

Kuae ñemongetape aipota chemiari peve:•Jevae i rupigua•Kërai yaipisi•Kërai yamboyi •Kërai yaiporu• I iya retare •Miari reta iguasuregua

Quiero anotar el nombre de los peces, el modo de pescar, las formas de cocinar, los usos, las creencias y cuentos sobre el río.

Yekura (Desarrollo)

Las cabeceras del rio Parapetí la forman los ríos Armadito, Palizada y Caraballo

Iguasu Parapiti iyipipe oñoväiti mboapi äkaraguasureta: Armadito, Palizada, jare Caraballo jeichupevae.

Irü iäkaguasu reta guereko iruguay Parapitipe, jaeko Piraicito, Armado jare Bañado jei chupevae

Sus afluentes importantes son los ríos Piraicito, Armado y Bañado

Kuae iguasu ojo okañi isosope, jáeramo jokuae tëta je i- oso – oso-

Atraviesa las provincias: Azurduy, Hernando Siles y Villa Vaca Guzmán, en Chuquisaca y Cordillera en Santa Cruz.

Se pierde en las comunidades guaraníes de Isoso, por eso esa palabra significa agua que se revienta o se corta por tramos

Kua iguasu oasa irundi tëtamiati rupi: Azurduy, Hernando Siles jare Luis Calvo Chuquisaka pegua jare Cordillera Säta Curusu pegua.

Parapeti tee oipota jei (Significado de Parapeti)

La palabra Parapetí se traduce habitualmente como río asesino (puruyuka); pero en base a conversaciones y averiguaciones, yo considero que la traducción mas aproximada corresponde a la palabra “Uparapitivae” que significa el que sin querer ha cometido un daño o ha sufrido una desgracia al haber quitado la vida a un semejante sin intención, sin quererlo.

Kerai oyeporeka – Kerai opindapo (Como se pesca)

Arakae yave yande ipi reta koräi oipisi pira:

•Paripe (trampa de palos)•Itaparipe (trampa de piedras)•Tingüi ipirepe (corteza del árbol de nombre Tingüi que usaban para embarbascar el agua)•Guirapape (arco)•Úipe (flecha especifica para la pesca)•Mirakuape (arpón largo)•Ɨesape (pesca nocturna)

Las formas de pesca tradicional son las siguientes: Trampa de palos o de piedras, el embarbascado del agua, arco, flecha, arpón largo, pesca nocturna con antorchas, red tradicional especialmente usada en la zona del Isoso)

Kuae ararupi oyeporu kuae reta:•Pinda (anzuelo)•Ɨpisareta (red pollera o red lineal)

Kuaenunga jevae reta ovia parapitipe: (Lista de peces):

Pira (sábalo)

Iniä = Manguta (churuma, vieja, chorca)

Mandii (bagre)

Ipiau (Boga)

Manguruyu (muturo)

Piki guasu (sardina grande)

Yatovoti (Cucharilla)

Tamanacuna12 cm

Ambuea Pirareta (Otros peces)

•Chori (pescaditos chicos) •Piki (pecesitos) •Tambora (Pez ovoviviparo pequeño)

•Pirayu (dorado) •Rari (truchita) •Sainka •Barusare •Mbusu (Anguilla)

Tembiu reta (Comidas)

• Pira ape (pescado asado)

Con los pescados se cocina:

Jevae reta irupigua ndive yañemimo kuae tembiu reta:

Pirakaë (pescado a la mordaza)

• Pirakandu (sopa de pescado)

• Pirakui (pito de pescado)

• Pira ochiriri (pescado frito)

• Pira chariki (charque de pescado)

Irü mbaeporu (Otros usos)

Yatovoti ikuivae ndive oyepoano jepotiu.

Para curar la disentería se utiliza el yatoguoti molido

Mandii jäti yandekutu yave yaiporu ikirau yamoröisä vaera

Cuando el bagre te punza con su espina se coloca su propia grasa para calmar el dolor

Jevae i rupive ikɨrau oyeporuvi guakapi reta oyemboipu vaerä

La grasa de los peces se utiliza para ablandar cueros

Mborogüirovia (Creencias)

Yaguata kavi vaerä i rupi yaiporutako iguasu iyaretape yayerureta chupe yanembori vaerä

Para que nos vaya bien en la pesca pediremos permiso al dueño del rio

Yaja yave yaguata i rupi yarajataäko korepoti, Korepoti ñanoi yave i iya ngarau omee yandeve mimba reta yarekoramo yagua vaerä tembiu

Cuando vayamos a pescar no debemos llevar dinero, el dueño del río no nos dará sus animales por que tenemos plata para comprar

Mbia ikuña ipurua oï yave, mbia ombopïratako jova i iya ombotavi vaerä

El pescador que tiene mujer embarazada, debe pintarse la cara para que no lo reconozca el dueño del rio, de lo contrario no tendrá buena pesca

Chesi jeise ore royuvanga yave ɨ jembeɨpe, opa pemboai peyuvangata peoye vareä, mbaeti pemboai yave, jaemai chöche oyuvangata jokuae ndive. También mi mamá nos decía cuando jugábamos haciendo casitas, corrales, y caminos de arena, con piedritas, ramitas y flores a la orilla del rio, al irnos del lugar debíamos destruir lo que hicimos pues de lo contrario el duende jugaría en el lugar.

Arakae ndaye reta( Cuentos )

Che sambiai aiko yave cheyarireta imiari cheve Yaguanau pegua jokoräi:

Cuando yo era niña mis abuelas me contaron sobre el negrito del agua que aparece en el Río Parapetí así:

Oime ndaye penti sambiai jüasi, äkarächimi, omano pota oiko itipigui, jokogui osapikai ombori vaerä. Kia ojo yave ombori ndaye oupi jagui kooyepe iäkaño oiko. Jama jokoguiño osakambu, omano paravete.Dice que hay un niño negrito zambito (de pelo crespo) que pide auxilio desde una poza del río dando gritos. Si una persona lo socorre, lo levanta de los cabellos se da cuenta que solamente tiene la cabeza y ahí nomas zambullendo la persona moría.

Sambiai reta oyau oï yave iguasupe, yaguanau ipuka oenii reta oyuvanga vaerä, jama sambiai reta oya jese yave, yaguanau ombotiriri guiraja itipi koti jama jokope omano reta ipe.

Cuando los niños se están bañando en el rio, el Yaguanau riendo los llama para que jueguen con el y cuando se le acercan el los va arrastrando a aguas mas hondas y ahí se mueren ahogados.

Yaguanau regua (Cuento del Negrito del agua del Parapetí)

Jokueaño chemiari peve.Yasoropai !!