ՊԱէՏՕՆԱԿԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ 0tert.nla.am/archive/HGG...

ՊԱէՏՕՆԱԿԱՆա ո յ ս գ ի ր

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆԱԹՈՌՈ0

Ս. է&Ս՜ԻԱԾՆԻ

1 9 9 9

150 Դ Ա&ՄԻԱԾԻՆ 1999

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈԻԹՅՈԻՆ

Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Զատկական պատգամը.Յարաթեասիմաստը այսօրուան մեր կեանքին մէջ.................................................... .?

Հայրապետական խօսք Ապրիլեան եղեռնի ոգեկոչման առիթով...................................8

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆՔ

Փրկչի հրաշափառ եւ Սուրբ Հարության տոնի առթիվ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին ԱՀայրապետի եւ քույր Եկեղեցիների.Հայ Եկեղեցու նվիրապետական Աթոռների, պետական պաշտոնական անձանց միջեւ փոխանակված ողջույնի ու բարեմաղթանքներինամակներն ու հեռագրերը..............................................................................................10

Ավագ Շաբաթը Մայր Աթոռում............................................................................................ 13Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսի շնորհավորական ուղերձը

Ռոբերտ Քոչարյանին....................................................................................................... 19ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ - «Նորոգող հնութեանց.

նորոգեա'եւ զիս. նորոգ զարդարեա» (Խոսք Նորավանքի օծման առիթով)....20Հայրապետական խօսք գնահատանքի.............................................................................22Հայրապետական պատգամ Ամերիկահայոց Արեւհլեան թեմի

հոգեւորականաց համագումարին................................................................................. 23Հայրապետական պատգամ Ամերիկահայոց Արեւհլեան թեմի

տարեկան պատգամավորական ժողովին..................................................................24ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը

Տիգրան եւ Դիանա Հաճեթյաններին «Ա Գրիգոր Լուսավորիչ»շքանշանով պարգեւատրելու մասին.............................................................................25

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանին «Ա Սահակ-Ս. Մեսրոպ» շքանշանովպարգեւատրելու մասին.................................................................................................. 27

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակըԱրփինե Փեհլիվանյանին «Ս. Սահակ-Ս. Մեսրոպ» շքանշանովպարգեւատրելու մասին...................................................................................................28

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակըտիար Վայեն Ավետիսյանին «Ս. Ներսես Շնորհալի» շքանշանովպարգեւատրելու մասին...................................................................................................29

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակըտիար Մորիս Պեննեքյանին «Ս. Ներսես Շնորհալի» շքանշանովպարգեւատրելու մասիս...................................................................................................30

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը տիկինՌոզ Հակոբյան Րենըլտզին «Ս. Ներսես Շնորհալի»շքանշանով պարգեւատրելու մասին............................................................................. 31

Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպիսկոպոս

1999 Լ-ՋՍԻԱԾԻՆ Դ 151

Նեբւփսյանի խոսքը Միլվա Կապուտխլյանի ծննդյան 80-ամյակի ւսոիթով Ազգային օպերայի ել բալետի թատրոնի դահլիճում կազմակերպվածհանդիսության ժամանակ............................................................................................... 32

ԱՐ ԹՈՒՐ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ- Մեծ եղեռնի 84-րդ տարեփցը...............34ԱՐԹՈԻՐ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ- Կաթողիկոսական Ընդհանուր

Փոխանորդ Տ. Գարեգին ւսրքեպս. Ներսիսյանը մասնակցեցՀ. Մորգենթաոփ գերհզմանահողի տեղափոխության արարողությանը............. 35

Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսին շնորհվեց ՎանաբւրիՎազգհն Առաջինի անվան կրթահւսմալիրի մեդալը................................................ 36

Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Արա մ Ա Վեհափառ Հայրա պետի այցըՄայր Աթոռ Ս. էջմիածին.................................... ' ........... _ .......................................37

Ն.ՍՕ.Տ.Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահակալության4-րդ տարեդարձը...............................................................................................................

ԿԱՐԵՆ ՍԱԹԵՎՈՍՅԱՆ- Նորավանքի օծումը..............................................................47

ԿՐՈՆԱԿԱՆ

Տ. Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապալյանի քարոզը ՛խոսվածՄայր Տաճարում Հարության ճրագալույցին.............................................................. 50

Տ. Միքայել Ծ. վարդապետ Աջապահյանի քարոզը խոսվածՄայր Տաճարում Ավագ ուրբաթ, Հսկման գիշերը.................................................... 53

Տ. ՇԱՀԵ ՔԱՀԱՆԱ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ- Ավագ Շաբաթ..................................................... 56ԱՐԹՈԻՐ ԴՊԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ - Հոգեւոթ բարեպաշտական

ավանդություններ............................................................................................................... 52

ՊԱՏՄԱ-ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ՀՐԱՆՈՒՇԽԱՌԱՏՅԱՆ- Մեծ Պասից' Զատիկ...............................................................57

ՆՎԻՐՎՈՒՄ է ՀԱՅԱՄՏԱՆՈԻՄՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ 1700-ԱՄՅԱԿԻՆ

ՀՐԱՉ ԲԱՐԹԻԿՅԱՆ- « Ազգն Կարքեդոմայեցի իշիւանութեանն»առեղծվածի լուծումը.......................................................................................................... Տ5

ՍՏԵՓԱՆ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ- Հայոց Մեծ եղեռնը ել Յոհաննես Լեփսիուսը................... 95

ՍԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ ԵՎ Թ Ե ՄԵՐ ՈՒՄ

ՍԱՄՎԵԼ ԱՐԿ. ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ- Ապրիլի23-ը' նահատակհոգեւորականների ոգեկոչման օր ................................................................................ и з

ԱՆՆԱ ԵՓՐԵՄՅԱՆ- Սանկտ- Պետերբուրգի հայ գաղթօջախը.................................. 115Լուրեր Գերմանիայի հայոց թեմից......................................................................................յ յ ց

152 Դ էձՄԻԱԾԻՆ 1999

1700- ԱՍՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ

ՖԼՈՐԱ ԿԱԲԱՂՅԱՆ- Մկրտություն Ծավ գետում.......................................................յշ յՖԼՈՐԱ ԿԱԲԱՂՅԱՆ- Կարոտի կանչ...................................... ...................... ............./շ յՅՈՎՆԱՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՏԷՏԷՐԵԱՆ - Ոփսրագնացութխն

Հայ ԵրուսաղԷմ............................................................................................................... յշ$Ոփւտագնացություն դեպի ОцтВ.......................................................................................]շ$

ՄԻՋԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ

Եկեղեցական 1յյանք.......................................................................................................................... շըՂպտի Ուղղափառ Եկեղեցի.................................................................................................... уՍԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ - Եկեղեցական բեմ. լուրեր.....................;............................................ յ“Эчииадзия " официальный журнал Эчмпамзппского Католпкосата.........................14 յ“Е1сЬппа(Ып” оЯаа1 тошМу о{Но1у ЕюЬтиаёап......................................................“Е։сЬт1аёапе" ог^апе оШс։е1 ժս Տտտէ-Տւծջշ д'Е1сЬтаёшпе......................................147

ԽՄԲԱԳՐԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՏԱՐ՝ ԱՐՇԱԿ ԱՔԵՂԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, ԷՋՄԻԱԾԻՆ

«ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ » ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзип. Редакция журпала «Эчмиадзин».

Кёс1ас(10п с1е 1а геуие «Е1сЬпшс1гше», ЕиЛ тш Ы пс. Агтпёте.

ԴԱՍԻՉ' 77764

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ

<ՐԱմ* ԱՆԱՒ

Տ . Տ . Գ Ա Ր ե Գ Ն Ւ Ա Ռ Ա ձ Ն Ո Ց

Վ ԵՀԱ Փ Ա Ռ ԵՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՍ՜ ԵՆ ԱՅՆ Հ Ա Յ Ո Շ

1999 1-ԶՍԻԱԾԻՆ

ԳԱՐԵԳԻՆ ԱԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԶԱՏԿԱԿԱՆ ՊԱՏԳԱՄԸ

ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ԻՄԱՍՏԸ ԱՅՍՕՐՈՒԱՆ ՄԵՐ ԿԵԱՆՔԻՆ ՄԷՋ

« Յսւրեաւ, չէ ' աստ» (« Յսւրութիւն առաւ, այստեղ չէ » )

{ՄՍՐԿ. ԺԶ. 6)

Երեք բ ա ռ ե ր :Կարճ, կտրուկ, ա նսեթևեթ, պ ա րզ ու մ եկին :Հա ստ ա տ ումը իրողութ եա ն մը, դ էպ ք ի մը, երևոյթ ի մը, որուն

վւորձա ոութիւնը վեր կը մնա ր ֊և կը մ ն ա յ- մ ա րդու կեա նքի պ ա րունա կին: Մ եռեւսլը, գերեզմ ա ն ի մէջ ե ր ե ք օր եա յ ա մփ ոփ հաչը, հսկա յա ծա նր վէմով կնքեա յը , հոոմէա կա ն լէգ էո ն ա կ ա ն զի նո ւո ր- ներո վ պ ա հպ ւ՚ւնեա [ն ու հսկեա լը ա հա դուրս էր եկեր գ ե ր ե զ մա նին, յա րութիւն էր ա ռեր մա հա ցեա չ գո յա վ իճա կէն և նո յնիս կ երևա ցեր էր բա զ մ իցս և բա զ մ ա ց՝ բա րեպ ա շտ ի ւղ ա բեր կ ին եր էն սկսեա յ մինչև ա ոա քեա լները և հա րիւրա ւոր պ ա րզ մա րդ իկ :

Ք ր ի ստ ո սի քա րոզութ իւնները Իր խ ա չելութ եա մբ ու թ ա ղմ ա մ բ « ա ւա ր տ ո ւա ծ», Իր ա նմիջա կա ն շրջա նա կի մէջ շա տ շա տ յի շո- ղ ութ եա ն մը պ իտ ի վ ե ր ա ծ ո ւէի ն ' ի նչպ էս Ի ր մ է ա ռա ջ և Իր ժա մա նա կ շա տ երու քա րոզութ իւններու ճա կա տ ա գիրը ե ղ ա ծ է ր : Գ եղեցիկ մ տ ա ծում ներ, բա րոյա կա ն բա ր ձ ր ս կ զբո ւնք ն ե ր , ք ա ղ ց ր դ էմ քի մը ժպ իտ ին հետ պիտի մ նա յին որպ էս Ք րի ս տ ո ս ի ժա ոա ն- գութիւնը դսւրերու տ ա րեգրութ եա նց մէջ ի ր ե ն ց յա տ ո ւկ տ եղը ո ւն ե ցո ղ :

% է պ ա ո ա հ ա » т - Ր անէՐԼակա,էլի , ա Ա Ա ա խ ը^ա լ և ա Ա ի Լ Հ ի ,ա ր ա ք ի ս ,ը ի մեռելոց: Յ ա ր ո ւթ ի ն ը եղա ւ Ш И այլ բա ցա տ րութ եա մբ' գա գա թնա կէտ ը, գմբէթա ցումը Իր ուսուց ո ւմ ն ե ր ի ն և ա նոնց մէջէն բ ե ր ա ծ և մ ա րգո ց փ ո խ ա նցա ծ ճշմա ր-

աՈԼթք է ւ ո ր դ Ոաւ չաւ կր յիշէՔ Ա ւեա ա րա նի էջերէն թ է ինչպ ե՛սՅիսո ւսի դա տ ա պ ա րա ութ եա մբ. խ ա չեչութ եա մ բ և մ ա հուա մբ Եոուսաղկմի մէջ ծայր ւոուա ծխ ռովքը վերջ գ տ ա ծ էր, ա լեկոծուա ծ ծով բա զ մ ո ւթ ի ւն ը խ ա ղ ա ղ ա ծ էր ե Յ ի ս ո ւս ի պ ա ա մութ եա ն վերջա կէտ ն էր դ ր ո ւա ծ: Նոյնիսկ իր Առաք1Կսվիերը .ևա ն, այւ հետ ևողներ յուսա հա ա վիճակի մը մա տ նուա ծ է խ ■ 12Դ Իոր ի րեն ց վա րդա պ ետ ը խ օս ա ծ էր Իր յա րութեա ն մասի ■ -Щ 9 մա րդկա յին պ ա րզ բա նա կա նութեա մբ' դժուա ր էր հ ա ւա տ ա յ, ւ ա - նա ւա նդ ոմա նք կը զա րմա նա յին թ է Յիսուս ինչպ էս չկ ա րողա ցա ւ ի ն ք զ ի ն ք ա զա տ եչ խ ա չի մա հէն:

Ա նկա րելին եղա ւ կարելի.Ա ներևա կա յեչին մա րմին զգեցա ւ,Յիսուս յա ր եա ՜ւ ...Որքա ն այ մա րդկա յին միտ քը իր բնա կա ն կա րողութեա մբ

ա նզօր է ճա նչնա յու այս ճշմա րտ ութիւնը, տ ուեա լ իրա կա նութիւնը սա կա յն վեր է միտ քի հ ա ս ո ղ ո ւթ ե ն էն : Յա րութ իւնը մա րդոց հա մա ր, որոնք Յա րուցեա լը տ եսա ն, այլևս կա սկա ծէ վեր ի րողու- թ իւն էր , ա ն դ ի մ ա դ ր ե լի օ ր էն հզօր ո յժ մա նա ւա նդ յո ւս ա - հա տ եա չներու հա մա ր, ինչպ էս էին Ի րեն ա ռա ջին հ ետ ևո ր դներ ը :

* * *

Ահա ա նցեր ե ն երկու հա զա ր տ ա րիներ ա յն ա ոա ւօտ էն ա սդին, երբ Յիսուս գերեզմ ա ն ը թ ողուց և ա նմա հութեա ն կեա նքի դուռը բա ց ա ւ: Զ ի ն ք գերեզմ ա ն դրի ն ա ռա նց դիա նա լու, որ [ոյսը, ճշմա րտ ութիւնը, ա րդա րութիւնը գերեզմ ա ն չե ն հա նդուրժեր : Իր յա րութ եա մբ խ ո րքի ն մէջ Ի ն ք գե րե զմ ա ն եց մեղքը և ա յն բո յո ր ը , որ մա հուա ն հետ են ա ռնչուա ծ:

Ք րիստ ոնէա կա ն պ ա տ մութեա ն երկհա զա րա Վ եա յ ա յս շր ջա նին բն ա կ ա նօր էն եղա ն մա րդիկ - և ա յսօր ալ կ ա ն ջա տ ե ր - որոնք յա րութեա ն հա ւա տ քին տ ա ք տ եղ մը չգ տ ա ն ի րե ն ց հոգիներուն մ էջ: Ի ր են ց միտ քի մ ա ղ էն չա ն ցա ւ յա րութ եա ն գա ղ ա փ ա ր ը , մա հուընէ ետ ք կեա նքի գա ղա փ ա րը ներս չթ ա փ ա նցեց ի ր ե ն ց

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Դ-5

հ ոգիներու խ ո ր ք ե ր ը : Բ ա յց ի ՞ն չ փ ոյթ : Եկեղեցին միշտ կենդա նի պ ա հեց ա յդ հա ւա ւոքը իր ժողովուրդի կեանքին. մ էջ: Եկա ն հա լա ծ ա ն ք ն ե ր , բ ա զ ո ւմ ք ր ի ս տ ո ն ե ա ն ե ր ի ր ե ն ց երկր ա ւո ր կեա նքր ւոուին որպ էս գինը ի ր ե ն ց հա ւա ա քին, շա տ սուղ գ ի ն մը, շա տ ե րո ւ հա մա ր ա նհա սկնա լի և ա նկա րելի : Ք րիստ ոնէութ իւնը օ ր է օր ա ճեցա ւ և ա հա յա ջո ր դ ւոարի կը պ ա ա րա ստ ուինք ա ռնելու ա նոր Հ ի մ ն ա դ ի ր ի ն ' Յիսուս Ք ր ի ստ ո սի մա րդեղութ եա ն 2000-ա մ ե ա կ ը :

Երկու հա զա ր տ ա րիներու ք ր ի ս տ ո նէա կ ա ն կեա նքը յա ր ո ւթ - եա ն ւոօնին մէջ գսւաւ ի ր զօրութ եա ն նե րքի ն ա ղ բի ւր ը : Ի ն չպ էս Պօղոս Աոաքեաւ կը յի շե ց ն է մ եզի , « ծ / եթէ Քրիստոս չիցէյա րուցեա լ' ընդունայն է քարոզոէթխնն մեր, ընդունայն են և նաւատքն ձ ե ր » ( Ա. ԿՈՐՆԹ. ԺԵ. 14): Այո', ե թ է Յիսուս յա ր ո ւթ ի ւն ա ռ ա ծ չըԱ ա ր՝ դ ա - տ ա րկութիւն պ իտ ի ը լլա ր քրիսսւոնէա կա ն կրօնի քա ր ոզութ ի ւն ը , և, ինչ որ ա ւեփ ծա նր է, դա տ ա րկութ իւն պիւոի ըլլա ր և ք ր ի ս - սւոնեա ներու հա ւա ւոքը: Եւ ի ն չպ է՞ս կրօնք մը կրնա ր յա ղ թ ա կ ա ֊ ն օ ր է ն ա ճխ և ն երգո րծել ա յնպ էս ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծա կ ա ն օր էն ո ղ ջ մա րդկութեա ն կեա նքին մէջ և ա յս քա ն դ ա ր ե ր , ե թ է հ ի մ ն ո ւա ծ ըւլա ր դ ա տ ա րկութ եա ն վ ր ա յ...:

Ո րքա ն ա լ գիտ ութիւնը յա ռւս ջա ցա ծ ը լլա յ' ա ն եր բե ք ո յժ չո ւն ի- ի ր բն ո ւթ եա մ բը և նպ ա ւոա կովն ի սկ ե ր բե ք պ իտ ի չո ւն ե ն ա յ - հա ւա ա քի տ ա ր ա ծք ի ն մէջ մ տ ն ելո ւ: Մ ա րդը ա ւելի է, ք ա ն իր միտ քը, ա յս ին քն սոսկ տ րա մա խ ոհա կա ն կա րողութ իւնը : Ֆ ր ա ն սա ցի մ ե ծ փ ի փ ս ո փ ա յ և գ ր ա գ էտ Փ ա սքա լ ը ս ա ծ է. « Սիրտը ունի իր տրամաբանելու (իւրայատուկ) եղանակները, զորս տրամաբանութիւնը չի ճա նչնա ր»: Եւ ա րդա րև մա րդիկ կա ն, ո րո նք գի տ ն ա կ ա նն եր են, բն ա գ էտ ն ե ր , ք ի մ ի ա գ էտ ն ե ր , տ իեւլերա գէտ ներ, հ ի ւլէա գէտ ն ե ր , ո րո ն ք խ ո ր հ ա ւա տ ք ո ւն ի ն : Բ ա զո ւմ վկա յութիւններ կա րելի է մէջ բ ե ր ե լ: Հսկա յ հ ա տ որ ներ կա ն գ ր ո ւա ծ ա յդ մ ա ս ին : Բ ա յց իՂւչ վւոյթ: ճշմա րտ ութ իւնը շ ք ե ղ օ ր է ն պ ա յծա ռ է : Ե կեղեցւոյ կ եա նքը և ստ եղծա գործութ իւնը ա նցնող ք ս ա ն դ ա ր եր ու ը ն թ ա ցք ի ն յա ր ո ւթ - եա ն երգ մըն են, պ իտ ի ը ս է ի ' հ ա մ եր գ մը կա մ հ ա մ ա ն ո ւա գ մը, մշտ ա հունչ և ա ռինքն ող , հա կա ռա կ ա յդ Ե կեղեցիի մէջ որոշ շր ջա ններու որոշ ա նձերու բ ե ր ա ծ ստ ուեր ներո ւն և վւոշիներուն:

Մ եր ժողովուրդը յա ր ո ւթ եա ն հ ա ւա տ ք ո վ յա ջո ղ ե ցա ւ յա ղ թ ա - հա րել բո լո ր տ եսա կի վ տ ա ն գն եր ն ու կործա նա րա ր ոյժերը, ո րո նք կը սպ ա ռնա յին մեր գո յո ւթ եա ն: Շ ա տ եր ջա ն ա ց ի ն ա յդ հ ա ւա տ ք ը մեր մ էջէն պ ո կ ե լ'ք ա ջ գի տ նա լո վ , որ ա նոր մէջ է գա ղ տ ն ի ո յժը մեր դիմա դրա կա նութ եա ն և ս տ եղ ծա գո ր ծա կ ա նո ւթ եա ն ' ա նմ ա հութ ->■ եա ն գա ղ ա փ ա ր ո վ ւի ցքա ւոր ուա ծ և զս պ ա ն ա կ ուա ծ: Ա նհա տ ներ կրնա ն ը լլա լ, ո րո նք զո ւտ տ ր ա մ ա բա նա կ ա ն հ ի մ ք ե ր ո ւ վըա յ դժուա րութիւն կրնա ն ունենա լ հա ւա տ ա լու յա ր ո ւթ ե ա ն : Ե ղեր են

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

միշտ նմա ն անձեր բոլոր դա րերուն : Բա յց Եկեղեցին, հա ւսոոա ց- եա լներու հա մա յնութիւնը, միշտ կենդա նի պ ա հա ծ է ա յդ հսււա տ - ք ը իր կեա նքին մէջ: Եւ ա յդ հա մա յնութիւնն է բուն Ե կեղեցին:

Ք րիստ ոնէա կա ն հա ւա տ քին ուսուցումը եօթը տ ա սնումեսւկ- ներ շա րունա կ զյա ցուեցա ւ մեր ժողովուրդին, ինչպ էս ուրիշ ժողո- վուրդներու, խ որհրդա յին հա կա ստ ուա ծեսւն վա րդա պ ետ ութեա ն և բռնա կա րգին բեր ո ւմ ո վ : Բա յց ա հա շուրջ մէկ տ ւսսնա մեա կէ ի վեր երկա թէ վա րա գոյրը հա չա ծ է և ա զա տ ութ եա ն շունչը մեր հա յր են ի օդին խ ա ռ ն ո ւա ծ...: Ս ւետ ա րա նը ջի ն ջ հա յելի է. ա ն բի ծ և ա նբեկ: Մեր հա յրերու քրիստ ոնէա կա ն ժա ռա նգութիւնը բ ա ց գ ի ր ք է ա ռա նց չա րա վւոխ ութեա ն և նենգա ւիոխ ութ եա ն...:

Սիրեչիք, անցեաւը ա փ սոսա լու ժա մա նա կը ա յլևս ա ն ցա ծ է : Նորը կերտ ելու ժա մա նա կն է մեր նոր Հւսնրա պ ետ ութեա ն այս

շրջա նին: Նորի կա ռուցմա ն, հինին - բա յց ոչ հնա ցեա լին - վ եր ա կա նգնմ ա ն և վեր ա բա րե կ ա ր գմ ա ն պ ա հն է, որուն մէջ կը գտ նուինք որպ էս նոր բա նուորները ա զա տ ու ա նկա խ Հւս- յո ւթ եա ն:

Նա խ հա րկ է քա ջութիւնը ունենսղ անձնապէս ւիոխ ուեւու: Այլևս դ ա դ ր խ ըսելէ. «չենք իմանում», «մ ե զ չե ն սովորեցրել» , « մեզ հակառակն են սովորեցրել» ; Եթէ սկսա նք վւոխուիլ մեր գործւսռ- նութեա նց, տ նտ եսա կա ն, ճա րտ ա րուեստ ա կա ն, ճւսրտ ա րա շինա - կան եղա նա կներուն մէջ, եթէ սկսա նք փոխուիւ ընկերա յին կեւսն- ք ի այըսւլան տ ա րա ծքներու մէջ, ուրեմն ա նհրա ժեշտ է, նո յնիս կ ա ռա ջնա յին կա րևորութիւն ունի, հոգևոր ւիովւոխ ութիւնը' մեր կրօնա կա ն ըմբռնումներուն և բա րոյա կա ն հա սկա ցոդութեւսնց վւովւոխութիւնը: Եւ ա յս բնա գա ւա ոի մէջ հսկա յ դեր ունի Յ ա րութ - եա ն խ ո րհ ո ւր դը : Որովհետ և ան, որ կը հա ւա տ ա յ ա նմա հութեա ն, տ ա րբեր իմա ստ ով, եղա նա կով և ա րդիւնա ւորութեա մբ կ՛ապրի իր կեա նքը, ք ա ն ա յն ա նձը, որ կեա նքը կ ՚ը մ բ ռ ն է զուտ երկրա ւոր երևոյթ մը և կ՛ապրի «կ եր , սւրբ և ուրախ չէ ր » նշա նա բա նի հրա մա յա կա նի ն ե րքև :

Վ երա դա ռնա նք դէպ ի մեր ինքնութ եա ն հա րա զա տ ա ղբիւր- ն ե ր ը : Վ երա գտ նենք մեր քրիստ ոնէա կա ն իսկա տ իպ պ ա տ կերը: Մ ա քրենք օտ ա րներէ և կա մ մեզմէ ա ւելցուա ծ ա նհա րա զա տ , վա տ ա հա ղորդ տ ա րրերը, որոնք կը ք ա ն դ ե ն մեր կեա նքը բ ա ր ո յա կ ա ն ա պ ա կա նութեա մբ: Ազգի մը թշնա մին միա յն երկրի սա հ- մա ններէն ա նդին չի գտ նո ւի ր : Այդ թշնա մին կրնա յ գործել - և յա ճա խ կը գործէ- մեր ներքին ա շխ ա րհին ու կեա նքին մէջ: « Աներևոյթ թշնամին» է ա յդ, որուն դ էմ պ էտ ք է պ ա յքա րիլ: Վերջ տ ա լ շա հա գործումներուն , վերջ դնել զեղծումներուն, իսպ ա ռ հ եռ ա ց ն ե լ ե ղբա յր ա ս պ ա ն ա ր ա ր ք ն ե ր ը : Ք ր ի ս տ ո ն ե ա յ հ ա յո ւ

1999 ԱՋՍ՚հԱԾհՆ

կերպ ա րին յա տ ո ւկ պ ա տ իւով պ էտ ք է ա պ րիլ Ա ստ ուծոյ ա ո ւա ծ կեա նքր, որպ էսզի ա ն դա ռնա լ երջա նկութեա ն ա ղ բի ց ւ մեր նոր հա յր ենի քի ն նոր կեա նքին մէջ:

Ահա թ է ի ՜ն չ խ ո րհ ր դա ծո ւթ իւններ ո վ և հա յրա կա ն յո ր դ ո ր ֊ ն ե ր ո վ կ ՚ո ղ ջ ո ւն ե ն ք մեր ո ղ ջ Հ ա յ ժողովուրդը մեր բո լոր ի հ ա ւա տ - ք ի հ ա յա սա ա նեա ն օր ր ա ն էն ' Մայր Աթոռ Ս. է ջ մ ի ա ծ ն է ն , որ ի ն ք ն ի ն յա րութ եա ն շա րա կա ն մըն է մեր նե րքի ն ա շխ ա րհի ը նկսղում ին մէջ:

Մեր եղբա յրա կա ն սիրդյ ո ղջո յն նե ր ը Հա յց . Ե կեղեցւո յ Ն ուի- րա պ եա ա կա ն Ա թոռներուն և ա նոնց գ ա հ ա կա լն ե ր ո ւն ' Մ եծի Տ ա ն ն Կիլիկիոյ Կ ա թողիկոսութեա ն, Երուսա ղէմի և Կ. Պոչսոյ Պ ա տ րիա ր-

ք ո ւթ ե ա ն ց ' ա ղօթ ելով ա ռ յա ր ո ւցե ա լ Փ րկիչն մեր, որ նոր շո ւն չո վ ա ոա ւեւ ես կ ենսա ւորէ և զ օ ր ա ց ն է զ ի ր ե ն ք , ի ր ե ն ց հ ոգև ո րա կա ն դ ա ս ո վ և հա ւա տ ա ցեա լ ժողովուրդով :

Մեր հ ա յրա կա ն սիրոյ ո ղջո յնն ե ր ը մեր բոլոր Թ եմա կա լ Ա ռաջ- նորդներուն , Թ եմա կա ն Ա զգա յին-Ե կեղեցա կա ն Ի շխ ա նութ եա նց, հ ա մ ա յնքա յի ն կա զմա կերպ ութ իւններուն և հ ա ս տ ա տ ութ ի ւննե- րուն, ո րպ էսզի օր է օր ա ռա ւել ևս բ ա ր գ ա ւա ճ ի ն ո րպ էս -к Տ ի ր ո ջ ա յգ ի » ն ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ի , Ա րցա խ ի և ա ր տ ա ս ա հ մ ա ն ի բ ո լո ր ա նկիւններուն մէջ:

Աիրոյ ն ո յն զ գ ա ցո ւմ ն ե ր ո վ կ ՚ո ղ ջ ո ւն ե ն ք մեր հ ա յր են ի Հ ա ն ր ա - պ ետ ութիւնը, ա նոր վսեմա շուք Նա խա գա ՛հը, Ա զգա յին Ժ ողովը , Կ ա ոա վա րոլթիւնը, մեր բա նա կը և պ ետ ա կա ն բո լո ր կա ոոյցները, որպ էսզի բ ա ր ա ք և ա տ ոք ա րդիւնա ւորութ եա մբ յա ռ ա ջ տ ա նին մեր հ ա յր ե ն ի ք ի կ ե ա ն ք ը խ ա ղ ա ղ ո ւթ ե ա ն , մ ի ա ս ն ո ւթ ե ա ն և նե րդ ա շն ա կ ու ա նձնուէր գո րծունէութ եա ն մ էջէն :

ժ ո ղ ո վ ո ւր դ հա յոց, որ ի Հա յա ս տ ա ն , յԱ րցա խ և ի սփ իւոս ա շխ ա րհի, ն ո ր ո գ ո ւի ՚ր յա ր ո ւթ եա ն հ ա ւա տ ք ո վ և ա պ րի՜ր յա ր ո ւթ - եա ն շո ւն չո վ , ո ր պ էս զի կեա նք ունենա ս, ի նչպ էս Ա լետ ա րա նը կը բ ն ո ր ո շէ ' « ա ռա ւեւ կ ե ա ն ք », յա ւի տ ե ն ա կ ա ն կեա նք. ա մ է ն :

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

ՀԱ ՅՐԱ Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Խ 0Ս Ք Ա Պ ՐԻԼԵԱ Ն Ե Ղ Ե Ռ Ն Ի

ՈԳԵԿՈՉՄԱՆ Ա Ռ ԻԹ ՈՎ

Սա պահը, բառի իսկական առումով, հսկումի պահ է: Հա մա խ մբով ենք ոգեկոչելու համար անմոռանալի յիշատակը առաւելքան մէկ եւ կէս միլիոն մեր այն հարազատներին, որոնք 1915թոփ ցեղասպանաթեաՕ զոհ գնացին:

ճիշտ է. որ 20-րդ դարը բացուեց հայ ժողովրդի կեանքում սեւ ամպերի մահածին ծանր շուքի ներքոյ: Ապրիլեան եղեռնը եկաւ. մանգաղեց մեր ապրող ազգի ծիլերը եւ հասկերը արմատախիլ ընելով շատերը աքսորեց հայրենի հողէն դուրս, եւ Սփիւռք ստեղծելով մեր համայնական կեանքի մէջ.'հայտ բեկորներ ցիր ու ցան ընելով աշխարհի չորս տարածքին:

Սենք անցնող դարու ը ն թ ա ց ք ի ն շարունակեցինք հաւատարիմ մնաԼ անոՕց մարտիրոսութեան գաղափարին: Ահա նոյն այս դարու վերջաւորութեան մեր սպասումը պսակուեցաւ ազատ ու անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումով:

20-րդ դարու այս վերջին տարին վերջին անգամ չէ սակայն, որ մենք պիտի վերակենդանացնենք մեր նահատակներռւ ոգին, հաւատքը. ազատօրէն ապրելու կամքը: Մարդոց կողմէ հնարուած ժամանակի միաւորները'օր. տարի, դար. ոյժչռւնին յիշատակի կենդանութեան եւ գաղափարի, իրաւռւնքի. արդար դատի հետապնդման համար:

Մենք որքան հայու շունչ ունինք մեր մէջ. այնքան հայ դատի գաղափար եւ նոփրում ունինք մեր կեանքին մէջ: Հայ ազգը մահուան դատապարտողները պիտի իմանան, որ իրենց ձեոքերուն մէջ չէ նման հակաստաածեան եւ անմարդկային ծրագիրներու իրականացումը:

Սեր պատմութեան սա հանգրուանին հայ ժողովրդի արդար դատը պաշտպանել կը նշանակէ'

- Զօրացնել. ամրացնել, զարգացնել մեր նո՛ր Հանրապետութխնը: Առանց սեփական եւ ազատ ու անկախ պետաթեան'դժռւար է դատ պաշտպանել այս աշխարհի դրութեան մէջ:

-Զօրացնել կարողականութիւնը մեր ժողովրդի երիտասարդ սերունդին թէ Մայր Հայրենիքի եւ թէ արտասահմանի մէջ: Ի վերջոյ. իրենք են որ աւելի նպաստաւոր տուեալներռվ պիտի հետապնդեն այդ դատը:

- Մուտք գործել եւ գործօն դառնալ օտար պետռւթխններու եւ միջազգային քաղաքական կազմակերպութխններռւն մէջ. աշխարհի այլազան մասերուն մէջ եւ ներկա՚յ ընել մեր դատը մեր հասարակական գործունէութեան մէջէն:

Սուգի, ողբի օրերը անցած են: Գործի, աշխատանքի, գռրծնապաշտ իրապաշտութեամբ մեր դատով զբաղելու լուրջ ժամանակն է:

Սեր հայրական իղձն է որ երբ մտնենք 21-րդ դար. չմոռանանք որ հայ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ժողոփպի իբատւնքՕԵրու հարցը 20-րդ գարու հարց չէ: Այդ հարցը հարց է ' մինչեւ աԸոր արդար եւ ամբողջական լուծումը:

Ահա րէ ի՜նչ զգացումնեյտվ կ՚ողջունենք ձեզ Ապրիլեան Եղեռնի այս ոգեկոչման առթխ եւ կը յորղորենք որ նման մեծ իտէալներու առջեւ ազգային միաթիս1ը դաոնայ մաս եւ բաժին մեր մարմնոյն եւ մեր արեան:

Զօրացէ՚ք հոգ/ով. նայեցեք պայծառ աչքերով ղէպի հայոց ապագան: Ձեր նահատակ եղբայրներն ու քոյրերը ձեզի կը նային երկինքէն յո յսի այս ուժեղագոյն զգացումով ծիածանուած:

Հայրական ողջունխ

23 Ապբիւի 1999

Օ-ԱՐԵԳԻՆ Ա

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՍ՚ԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

10 Դ ԱՋՄԻԱԾԻՆ 1999

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆՔ

ՓՐԿՉԻ ՀՐԱՇԱՓԱՌ ԵՎ ՍՈԻՐԲ ՀԱՐՈԻԹՅԱՆ ՏՈՆԻ

ԱՌ՛ԹԻՎ. ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գ -Ա Ր եԳ ԻՆ Ա

ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԵՎՔՈԻՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ.

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈԻ ՆՎԻՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԱԹՈՌՆԵՐԻ.

ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԱՆՁԱՆՑ ՄԻՋԵՎ

ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂՋՈՒՅՆԻ ՈԻ ԲԱՐԵՄԱՂԹԱՆՔՆԵՐԻ

ՆԱՄԱԿՆԵՐՆ ՈԻ ՀԵՌԱԳՐԵՐԸ

Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու Քահանայապետ. Նորին Սրբություն

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Р ՊԱ Պ /Հոոմ/

Կոստանդնուպոլսի Հունաց Տիեզերական Պատրիարք. Նորին Սրբություն

ԲԱՐԳՈՂՈՄԵՈՍ /Ստամբուլ/

Ղպտի ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք. Նորին Սրբություն

ШПЧ1 ՇԸՆՈԻԴԱ Գ /Կահիրե/

Մոսկվայի եւ Համայն Ռուսիո Պատրիարք Նորին Սրբություն

ԱԼԵՔՍԻՅ А /Մոսկվա/ Համայն Վրաց Պատրիարք-Կաթողիկոս. Նորին Սրբություն

ԻԼԻԱ Р /Թբիլիսի/Ասորական Արեւելյան Եկեղեցու Կաթողիկոս-Պատրիարք.

Նորին Սրբություն

հւԱՆԱՆԻԱ ՄԱՐԴԻՆԿԱ IV /Նորտոն Արուվ. ԱՄՆ/ Անտիոքի Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք,


ԻԳ-ՆԱՏԻՈՍ ԶԱՔՔԱ Ա ԻՎԱՍ /Դամասկոս/ Եթովպիայի Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԱԲԲԱ ՊԱՈԻԼՈՍ /Աղիս Աբեբա/

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Դ 11

Հնդկաստանի Մալաբստ Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցու պետ,


ՄԱՏԹԵՈՍ Й /Դելի/ Ո-ումին Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք. Նորին Սրբություն

ԹԵՕԿՏԻՍՏ /Բուխարեստ/ Անտիոքի եւ Համայն ԼԼրեւելքի Հույն Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք.


ԻԳՆԱՏԻՈՍ ՀԱ ԶԻՄ Դ /Դամասկոս/ Երուսաղեմի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք.


ԴԻՈԴՈՐՈՍ /Երուսաղեմ/ Բուլղար Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք. Նորին Սրբություն

ՍԱՔՍԻՍ/Սոֆիսւ/Սերբիայի Պատրիարք. Նորին Սրբություն

ՊԱ ՎԼԵ /Բելգրադ/Աթենքի եւ Համայն Հելլադսւյի Արքեպիսկոպոս.

Նորին Գերաշնորհություն

ՍԵՐԱՖԻՄ /Աթենք/Կիպրոսի Արքեպիսկոպոս, Նորին Գերաշնորհություն

!սՐԻՍ11ՍՏ11Ս11Ս /Նիկոսիսւ/ Ալեքսանդրիայի եւ Համայն Աֆրիկայի Պապ եւ Պատրիարք.


ՊԵՏՐՈՍ /Եգիպտոս/

ՀԱ Յ ԱՍՏԱՆՅ Ա ՅՑ ԵԿԵՂԵՑՈԻ ՆՎԻՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԱԹՈՌՆԵՐԻՑ'

Կաթողիկոս Սեծի Տանն Կիլիկիո, Նորին Սուրբ Օծություն

ԱՐԱՍ Ա / Անթիփաս/Պատրիարք Հա յոց Երուսաղեմի.

Նորին Ամենապատվություն

ԹՈՐԳՈՄ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ /Երուսաղեմ/Պատրիարք Հա յոց Կ. Պոլսի,

Նորին Ամենապատվություն

ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ /Ստամբուլ/ Թեմական բոլոր Առաջնորդներից եւ Թեմական խորհուրդներից ու համայնքներից:

12 Դ աջս՜իա ծ ին 1999

Սի շարք հեռագրեր են ստացվել Քույր Եկեղեցիների մյուս պետերից,

կարդինալներից, մետրոպուիտներից եւ նաեւ առաջնորդներից, եկեղեցական

միջազգային տարբեր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներից-

ՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ԱՅԳԱՅԻՆ ՇՐՋԱ՛ՆԱԿՆԵՐԻՑ'

Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ. ՎսեմաշուքՌՈՐԵՐՏ ՔՈՉԱՐՅԱՆ

Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի նախագահ. ՄեծահարգԽՈՍՐՈՎ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Հայաստանի Հանրապետության Վարչապետ. ՄեծահարգԱՐՄԵՆ ԴԱՐՐԻՆՅԱՆ

Սահմանադրական դատարանի նախագահ. ՍհծահարգԳԱԳՒԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Նախագահ. ՎսեմաշուքԱՐԿԱԴՒ ԴՈԻԿԱՍՅԱՆ

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Վարչապետ. ՄեծահարգԺ՚ՒՐԱՅՐ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Կառավարության անդամներից, մարզպետներից, քւսղաքապետերից. ակադեմիական եւ համալսարանական շրջանակներից, իրավագետներից եւ քաղաքական գործիչներից. Հայաստանում գործող քաղաքական կուսակցություններից եւ հասարակական կազմակերպություններից. Միջազգային «Կարմիր Խ տ չ»-ի կենտրոնից, ինչպես նաեւ միջազգային տարբեր կազմակերպությունների հայաստանյան գրասենյակներից, «ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն » համահայկական հիմնադրամից. Հայկական Համագումարից. ՀՕՄ-ից, Կյուլպենկ-

յա ն հաստատությունից.Շնորհավորականներ են ուղարկել Հայաստանում գործող դիվանագի

տական հաստատությունների ներկայացուցիչները, արտասահմանյան

երկրներում ՀՀ արտակարգ եւ լիազոր դեսպանները, Սփյուռքում գործող հասարակական-քաղաքական, համայնքային եւ կրթամշակութային կազմակերպությունները:


ԱՎԱԳ ՇԱԲԱԹԸ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ

Քրիստոսի երկրավոր կյանքի ամենասրտագրավ ու հուզականությամբ լեցուն պահերն են իրենցում ներառում վերջին շաբաթվա դեպքերը: Աստվածորդու վարդապետական եռամյա գործունեությունը երբևէ այդքան շեշտակի ու սուր հակասություններով լի երանգներ չէր ստացել, որքան ա յդ օրերին: Սի քանի օրերի ընթացքում Քրիստոս դարձավ հրեա ժողովրդի ուշադրությունն ու համակրանքը վայելող մի «երկրավոր ու երկնային արքայազն» և նույնքան կարճ ժամանակահատվածում էլ միևնույն ժողովրդի կողմից դատապարտվեց ու անարգվեց: Հրեա ամբոխը մոլեգնությամբ ու չարությամբ աղաղակում էր' «ի խաչ հաս զդա». հռոմեական կուսակալր դիվանագիտական խուսանավումներով ձեռքերն էր լվանում ժողովրդի առջև ու կրավորական «արդարամտությա մբ» պատասխանում. «Քաւ&ա; եմ ես յարեսէ արդարոյդ այդորիկ, դուք գիտասջիք» (Մատթ. Ի է 24):

Ցուրտ ու մռայլ էին ա յդ օրերը, ա յդ վերջին շաբաթը...Կյանքի ու մահվան, ցերեկվա ու գիշերվա, լույսի ու խավարի. Քրիստոսի ու

աշխարհի ոգորումները մարդկանց' Քրիստոսի աշակերտներին ու հավատացյալներին մերթ խանդավառ ու հոգեխինդ, մերթ էլ հուսահատական ու նվաղուն զգացումներ էին բերում: Եվ վերջապես դառն ու կսկծալի ապրումները տեղի են տալիս, կանայք ու առաքյալները, ովքեր սրտաբեկ ու հուսախաբ, հոգևոր վերջնական փլուզումի եզրին էին հասել, լսում են աշխարհացունց ավետիսը. «Չ է աստ, ա յ է յա րեա օ:

Քրիստոս հարությո՜ւն էր առել մեռելներից:Ամեն անգամ, երբ մոտենում են Ավագ շաբաթվա արարողությունները,

նույն տրամադրություններով ու ապրումներով են պարուրվում Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու հավատացյալ զավակների հոգիները:

Եկեղեցու տոնակարգում Քրիստոսի երկրավոր կյանքի վերջին շաբաթը սրբերի Ավագ տոների հետևողությամբ ստացել է Ավագ շաբաթ անվանումը: Այն իր մեջ ամփոփում է Ծաղկազարդին հաջորդող յոթ օրերը, մինչև Տիրոջ Հրաշափառ Հարությունը: Այս օրերից յուրաքանչյուրին կցվում է Ավագ անվանումը: Թ եև Ծաղկազարդը ներառված չէ Ավագ շաբաթի մեջ. սակայն ամբողջովին ներդաշնակվում է Ավագ շաբաթվա դեպքերի տրամաբանական ու ժամանակագրային շղթային:

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ

Ուրախությունն ու ցնծությունն էր գերիշխում Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում հավաքված մեծաթիվ հավատացյալների սրտերում, երբ Առավոտյան ժամեր

գության ընթացքում հնչեցին Ավետարանական, ոսկեղենիկ խոսքերը.

« Օրհնեաշ որ գսւսդ յանուս Տեաոն»:Ծաղկազարդ է...«Ծերքն ոսւրՈվք ձիթենեօբ Եւ ցւղայք ոստովք արմաւենեօք»:Շուրջ երկու հազար տարիներ առաջ էր. որ տեղի ունեցավ « ատ ւ ի

Երասսւղէմ» ե այսօր կրկին՛ օվսաննաներ ու ցնծագին բացականչություններ: Մեծ թե փոքր, ձեոքներին ուոենու օրհնված ճյուղեր, ամեն մեկը յուրովի ընդառաջ էր գնում Քրիստոսին: Առավոտյան ժամերգության ավարտին Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Նհրսիսյանի նախագահությամբ կատարվեց «Անդաստան»-ի կարգ, որի ընթացքում օրհնվեցին աշխարհի չորս կողմերը: Ապա բոլոր մանուկները հավաքվեցին ատյանում, ե կատարվեց մանուկների օրհնության արարողություն:

Երեկոյան ժամը 17.30-ին կատարվեց «Դոնբացեք»-ի գեղեցիկ արարողությունը: Ասենք, որ «Դռնբացեք»-ի ամբողջ արարողությունը պատկերավոր վերարտադրությունն է Քրիստոսի կողմից այդքան կարևորված Վերջին Դատաստանի, որի իրական լինելն ավելի շոշափելի է դառնում արարողության հուզականությամբ ու ղրամատիզմով լեցուն երկխոսություններով:

«Բա՜д մեզ. Տէր. բա՜ց մեզ. Տէր զդուոն ողորմութեան». - թախանձագին հնչում էր մեղեդին, ե լուսարարապետ Սրբազան Հայրը՛ Տ. Հուսիկ արքեպս. Սանթուրյանը. արտասանում էր հոգեշունչ խոսքերը.

Սա է դուռն երկնից.Արդարոց հանգիստ.Մեղաւորաց քաււսրան.Քրիստոսի արքայարան.Հրհշտւսկաց բնակարան.Սրբոց ժողովարան.Տեղի ապաւինի եւ Տուն Աստուծոյ:

Ապա «Զողորմութեան քո զդուոն բաց մեզ. Տէր» շարականի հնչյունների ներքո բացվում է Ավագ Ս. Սեղանի վարագույրը:

ԱՎԱԳ ՇԱԲԱԹ

Աւ|ագ շաբաթվա օրերից յուրաքանչյուրը նվիրված է Քրիստոսի կյանքի վերջին շաբաթվա ընթացքում տեղի ունեցած դեպքերից մեկին:

Ավագ երկուշաբթի. Ավագ երեքշաբթի ե Ավագ չորեքշաբթի, որոնց ընթացքում կատարվում են Տերունական օրերին բնորոշ սովորական ժամերգություններ. ամփոփում են Ավետարանական հետևյալ դրվագների հիշատակները.

1999 1-Ջ(ՈՎ'ԾԻՆ Դ 15

Ավազ Երկուշաբթի ընթերցվում են «Չորա ցա ծ թզենու» ե «Այգու տիրոջ ու չար մշակների» առակները:

Ավագ Երեքշաբթի ոգեկոչվում է Տասը կույսերի հիշատակը: Երեկոյան ժամերգության ընթացքում տասը ճեմարանցիներ, ձեռքներին մեկական մոմ. կանգնեցին Ավագ Ս. Սեղանի աոաջ՜ խորհրդանշելով Ավետարանական առակի հինգ իմաստուն ու հինգ հիմար կույսերին:

Ավագ Չորեքշաբթի Տիրոջ մատնության օրն է. որը հետագայում, ի նշան սգո. պահոց օր կարգվեց: Նույն օրն էր նաև. որ Քրիստոս Բեթանիայամ իջևանեց Սիմոն բորոտի տանը: Սայր Տաճարում աղոթասաց հոգևորականի կողմից ընթերցվեց Ավետարանական համապատասխան հատվածը: « Կին մի. որ ունէր շիշ իւղոյ սարդեաս ազնոփ մեծագնոյ եւ բեկեալ զշիշս եհեղ ի վերայ գչխոյ սորա» (Սարկ. Ժ Դ 3) - ասվում է Ավետարանում՜ ակնարկե]ով պոռնիկ կնոջը, ում մասին Քրիստոս ասաց, թե « ուր էչ քարոզվի այս ավետարանը սրա ( այս կնոջ) հիշատակի մասիս պետք է խոսվի»:

ԱՎԱԳ ՀԻՆԳՇԱԲԹԻ

Ավագ շաբաթվա օրերի շարքում առանձնանում է Ավագ հինգշաբթին: Այն ամփոփում Ւ. Պասեքի զենման. Տերունական ընթրիքի և Ս. Հաղորդության խորհրդի հիշատակն: Հին ժամանակներում Արևեւյան Եկեղեցիներում Ավագ հինգշաբթի օրը մատուցվում էր երկու, երբեմն նույնիսկ երեք Պատարագ: Հա յոց Եկեղեցում Ավագ հինգշաբթի օրը մատուցվել է մեկ Պատարագ:

Ահա. Սայր Աթոռում Ավագ Հինգշաբթի օրը. ապրիլի 1-ին. ի հիշատակ Ս. Հաղորդության Խորհրդի հաստատման, մատուցվեց Ս. Պատարագ:

«Առեք, կերեք, այս է իմ մարմինը.Առեք, խմեցեք, այս է ի մ արյունը» (հմմտ. Մատթ. Ի Զ 26-27):Ավագ Ա. Սեղանից կրկին անգամ հնչեցին Աստվածորդու հոգենորոգ

խոսքերը:

Պատարագիչն էր Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ Տ. Հայկազուն ծ. վրդ. Նաջարյանը. ով օրվա խորհուրդը լուսաբանող քարոզ խոսեց:

Ո ՏՆԼՎ Ա

Եւոմիջօրին Մայրավանքում կատարվեց Ոտնլվայի արարողություն, որի ընթացքում հավատացյալները ևս մեկ անգամ վերապրեցին Քրիստոսի խոնարհությամբ ու ծառայասիրությամբ շա ղա խվա ծ Ավետարանական դրվագը:

«Նա վեր կացավ ընթրիքի սեղանից, մի կողմ դրեց զգեստները եւ մի սրբիչ վերցնելով մեջքին կապեց: Եվ ապա ջուր վերցնելով չցրեց կոնքի մեջ եւ սԿսե9 ԻՐ աշակերտների ոտքերը ւվանաչ եւ սրբեչ մեջքին կապած սրբիչով».- գրում է Հովհաննես Ավետարանիչը (Ժ Գ 4-5):

Այս անգամ խոնարհության այս օրինակը ներկաներին Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. ԳարեզիԱ ա ր ք ե ս ւ լ Ո ! •Արարողությանը ներկա էր նաե Վեհաւիառ Հայրապետը: Սրբագան Հայրը Քրիստոսի աշակերտներին խորհրդանշող ճեմարանցին]երի %Աստվածաբանական ֆակուլտետի ուսանողների ոտքերը լվանալուց և օծելուց հետո, խորհուրդը մեկնաբանող քարոզ խոսեց: Հավարտ Ոտնլվայի արարո ղության հավատացյալներին բաժանվեց օրհնված յուղ.

ԱՎԱԳ ՈՒՐԲԱԹ

ՀՍԿՈԻՄ

Ինչպես Ավագ չորեքշաբթի օրը. իր մեջ կրելով Տիրոջ մատնության խորհուրդը, պահոց օր հռչակվեց Եկեղեցում, նույնպես ե Ավագ ուրբաթը, որը Հայոց Եկեղեցու Տոնացույցում բնութագրվում Է որպես «Յիշա տակ չարչսւ- րանաց ե խաչելութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»: Ի հիշատակ Քրիստոսի կրած չարչարանքների ու խաչելության. Մայր Աթոռում երեկոյան ժամը 18.30-ին սկսվեց «Հսկում»-ի կարգը: Քանի որ եկեղեցաբւսնորեն օրը սկսվում Է Երեկոյան ժամերգությունից հետո, ուստի ե Հսկման կարգը կատարվում է Ավագ հինգշաբթի. Երեկոյան ժամերգությունից հետո:

Նա խ սկսվեց Գիշերային ժամերգությունը. Մայրավանքի միաբանների կողմից ընթերցվեցին Հուդայի մատնությունը. Տիրոջ չարչարանքները. Պետրոսի ուրացումը. Պխլատոսի հանցավոր թուլակամությունը, հրեա քահանայապետերի ու ամբոխի մոլեգին զրպարտությունները պարունակող Ավետարանական վեց հատվածներ, որոնցից յուրաքանչյուրի ընթերցումից հետո շիջվում Էին խորանի վրա վառվող 13 մոմերից երկուսը (Մոմերը խորհրդանշում Էին Քրիստոսի առաքյալներին, սե մոմը' մատնիչ Հուդային, իսկ մեջտեղում լուցվող մեծ մոմը' Քրիստոսին): Աստիճանաբար բոլոր մոմերը շիջվեցին և մնաց միայն մեծ մոմը, որը խորհրդանշում Էր Քրիստոսի ամենքից ւքված ա միայնակ լինելը:

Առավոտյան ժամերգության ընթացքում. «ՏԷր յերկնից» շարականից հետո, հանգցվեցին Մայր Տաճարի բոլոր լույսերը:

Օրվա խորհրդի առիթով քարոզ խոսեց Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյանը (տես էջ 53):

«Փա ռք ի բարձունս» օրհներգի վերջին «Ծագեա զողորմութիւնս քո» երգեցողության ընթացքում լույսերը կրկին վառվեցին:

Հավարտ արարողության Մայր Աթոռի միաբանները ատյանում երգեցին «Խ ա չի քո Քրիստոս» շարականը:

ՄԻ

ՊԱ

Հ

ՈՏ

ՆԼ

ՎԱ

ՅԻ

Ա

ՐԱ

ՐՈ

ՂՈ

ՒԹ

ՅՈ

ՒՆ

ԻՑ

ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԶԱՏԿԱԿԱՆ ՊԱ ՏԳԱ Մ Ն ԸՆԹ ԵՐՑՈՒՄ է ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ Փ ՈԽ Ա ՆՈՐԴ

Տ. ԳԱ ՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆԸ

1999 ԷՋՍ I ՛ԱԾԻՆ Դ 17

ԿԱՐԳ ԽԱՉԵԼՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԹԱՂՄԱՆ

Ավագ ուրբաթ, առավոտյան ժամը 11-ին. պաշտվեց ճւսշու ժամերգություն, որի ընթացքում Մայրավանքի լուսարարապետ Տ . Հուսիկ արքեպս. Սանթուրյանի հանդիսադրությամբ կատարվեց Տիրոջ Խաչելության կարգը: Սիաբանները հաջորդաբար ընթերցեցին Ավետարանից հատվածներ, որոնք պատմում էին Քրիստոսի նկատմամբ կա յա ցրա ծ մահվան դատավճռի, Պիղաւոոսի մոտ տարվելու և ա յլ դեպքերի մասին:

Երեկոյան, վանաբնակ միաբանների և մեծաթիվ հավատացյալների ներկայությամբ ու մասնակցությամբ, կատարվեց Քրիստոսի թաղման խորհրդանշական արարողությունը: Հանդիսադիրը Տ. Ներսես արքեպս. Պոգապալյանն էր: Սրբազան Հոր նախագահությամբ միաբանական թափորը, առջեից ունենալով Քրիստոսի խորհրդանշական գերեզմանը' երփներանգ ծաղիկներով ու եղևնու ճյուղերով զարդարված, «Պարգևատուն» շարականի հնչյունների ներքո պտույտ գործեց Մայր Տաճարի շուրջ և ապա կրկին ուղղվեց դեպի Իջման Ս. Սեղանի առջև: Երգվեց «Խ ա չի քո Քրիստոս» շարականը, և «Պ ա հպ ա նիչ» աղոթքով արարողությունը եզրափակվեց: Հանդիսապետ Սրբազան Հա յրը համառոտ խոսքով դիմեց ներկաներին' բացատրելով արարողության իմաստը և խորհուրդը:

ԱՎԱԳ ՇԱԲԱԹ

Ավագ շաբաթը Հայոց Եկեղեցում Սեծ Պահքի վերջին օրն է. երբ երեկոյան մատուցվող Ս. Պատարագից հետո հավատացյալներն աշխարհասասան ավետիսի արձագանքն են ստանում իրենց հոգիներում. «Քրիստոս յարեաւ ի մեոեէոց». Մայր Աթոռում Ս. Զատկական ճրա գա լույցի Պատարագին նախորդեց Երեկոյան ժամերգությունը: ժամերգության ընթացքում ընթերցվեցին Սուրբգրային հատվածներ, և Դանիելի թղթի եղանակավոր արտասանության ավարտով սկսվեց Ս. Պատարագը:

Պատարագիչն էր Տ. Ներսես արքեպս. Պոզապալյանը: Պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայրապետը: «Ահավոր Խորհուրդ»-ի միջնամասում պատարագիչ Սրբազան Հա յրը Հարության կենսական նշանակությունը պարզող քարոզ խոսեց:

Հավարտ Ս. Պատարագի միաբանական թափորը, «Ա յսօր յարեաւ ի մեոելոց»-ի երգեցողությամբ, ուղղվեց դեպի Վեհարան' «Տնօրհնեք»-ի կարգ կատարելու: Վերջում սեղանատանը տրվեց Խթման երեկոյի ընթրիք:

Անցան մռա յլ ու թախծալի օրերը V Ա ,, ; у * л մ ՚ Քրիստոս անարգվեց, խաչվեց, մահացավ т գ Տ ր ե զժ ա ս ^վ ^ց , բայց...

18 Դ աջս ՚ իա ծ ին 1999

«.Ո՜ւր է մահ քո հաղթանակըՈ՜ւր է դժոխք քո խայթոցը» (Ս- Կռրնթ. ԺԵ 55).Այս տարի, ապրիլի 4-ին. Հայոց Եկեղեցում Քրիստոսի հրաշափառ

Հարության տոնն է: Մայր Տաճարում կրկին Ս. Պատարագ էր մատուցվում: Դպրաց դասը հաղթական ու խանդավառ հռչակում էր.

«Մահվամբ մահը հաղթեցեւ Իր հարությամբ մեզ կյանք պարգեւեց»:Պատարագիչն էր Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը: Զատկական

պատարագին ներկա էին Վեհափառ Հայրապետը. ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանը. վարչապետ 1Լ Դարբինյանը. բարձրաստիճան ա յլ հյուրեր:

Պատարագիչ Սրբազան Հայրը «Հա յր մեր»-ից առաջ ընթերցեց Վեհափառ Հայրապետի Զատկական պատգամը (տես էջ 3):

Հավարտ Ս. Պատարագի կրկին հնչեց Հարության ավետիսը' փոխադարձվելով «Օրհնեալ է յարութխնն Քրիստոսի) կենսապարգև բառերով:

Քրիստոս հարությո՜ւն է առելմեռելներից:

ԶԱ

ՏԿ

ԱԿ

ԱՆ

Ո

ՒՐ

ԱԽ

ՈՒ

ԹՅ

ՈՒ

ՆՆ

ԵՐ

1999 1-ՋՍ'ԻԱԾԻՆ Դ 19

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ՈԻՂԵՐՁԸ Ո-ՈԲԵՐՏ ՔՈՉԱՐ ՅԱՆԻՆ

Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը շնորհավորական ուղերձ է հղել Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին՜ ընտրության եւ նախագահական երգման արարողության մեկ տարվա առիթով:

Ուղերձում մասնավորապես ասվում է.

«Սրտի խոր գոհանակռւթեամբ ողջանում ենք Ձեզ մեր Եկեղեցու Հոգետր Կեդրոնից եւ սրբավայրից ՛ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնից. որպէս Հայաստանի Հանրա- պետարեւսՕ' նախագահ Ձեր ընտրտրեան եւ պւսշտօնի հանդիսատր ստանձնման աոաջին տարեդարձին առիթով:

Յիշում ենք այն պահր. երբ 9 Ապյւի/ 1998-ին Օպերայի շքեղ սրահում տեղի ունեցա/ Ձեր ե/պման աբայաղաթխնլւ: Ահա տարի մը անցա/, եւ Դուք տքնաջան աշխատանքով Ձեր դերացոյն կարեթն ի գործ դրիք մեր հայրենիքի ապահով պահպանման եւ տնտեսական պայմանների բարերսւման համար:

Այ/օրում ենք առ Ամենակա/ն Աստաած. որ Ձեզի շնռրեէ երկար տարիներ, որպէսզի աուաել եւյարաճւսն արղխնաւորաթեւսմբ յաոաջ տանիք Ձեր նաիրական գործր առհասարակ տարածաշրջանի մէջ պարզաած ղժաարին պայմանների ներքո յ : Թոդ Աստաած իմաստաթեան եւ զոհարերաթեան զգացումներով եւ աոաքինաթխններով զօրւսցնէ Ձեզ եւ Ձեր բոլոր գործակիցները:

Ողջո՜յն հայրապետական եւ օրհնաթի՜ւն հայրական Ձեզի եւ Ձեր ընտանիքին ա բորտիս մայր ԸՕււհանրւսկան ԸՏտսքվիբին Հայոց Ազգին եւ Հայրենիքին ա Պետաթեւսն: ՚ ՛■ /..՝■

Աղօրարար ՝։ .լ V՜; г

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

20 Դ ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

ԳՎ1ՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ 1սՈՄ-*Ը

ՆՈՐԱՎԱՆՔԻ ՕԾՄԱՆ Ժ՜ԱՄԱՆԱԿ

(18 ԱՊՐԻԼ 1999)

«ՆՈՐՈԳՈՂ ՀՆՈԻԹԵԱՆՑ,ՆՈՐՈԳԵԱ ԵՒ ԶԻՍ,

ՆՈՐՈԳ- ԶԱՐԴԱՐԵՍ»

Այս պահը յուզախաոն ապրումներու մի բացստիկ պահ է ինձ համար: Սա պահին, աչքերիս կողմից հսւմընղգրկումը այս քարերին, ձեռքերիս հպումը սւս վէմերին, տարբեր երանգ կու տան պատմութեան. եկեղեցուն, հայրենիքին եւ մշակոյթին իմ հասկացքղութեան եւ ընկալման: Քարերը սա բլուրների վրայ դիզուած. տարտղնուած. երբեմն ժայռացած ուրիշ բան են. քան ինչ որ քարն է: Նորավանքի եկեղեցին վանական, յուշախօսային այս համոյթը կենդանի քարերի մի համերգ է անկնդրել գիտցող հաւատացեալին եւ սրբութխնից այցել- ւոզ ուխտաւորին համար: Կենդանի քարեր են սրանք, ըստ Աստուածաշունչ մատեանի խօսքին (Ա. Պետր. Բ. 5): Նրանք ունին իրենց յատուկ լեզուն, որ անջնջելի է. որովհետեւ իր մէջէն կը խօսին հաւատքը. սէրը. Աստուծոյ անստուեր ներկայութիւնը. աղօթքին մրմունջը, շարականի մեղեդին, մոմի իւղը. խունկին բոյրը. արեւին շողը, քրտինքին հոտը, նոյնիսկ երբեմն արեան գիծն ու գոյնը:

Այդ բոլորը սակայն անմիջական հաղորդութենէ զուրկ էին. որովհետեւ աչքի տեսք էին մագաղաթ գիրքի մէջ. լուսանկար, «ա նա նձնա կա ն» մի գոյութխն. որ կը «}и о^р > մեզի առանց բարբառելու: Կը խօսէր պատմութեան էջերէն. կը խօսէր իշխաններու սաղաւարտներէն եւ սուրերէն. աղեղներէն եւ նիզակներէն. կը խօսէր վարպետ քարտաշներու մուրճի հարուածներու կշռու- թաար եւ հոգիէն ճառագայթող սւպրումներու իմաստաշեշտ ընթացքէն. կը խօսէր «գրիչ»ներու. «ծաղկող»ներու. «ոսկող»ներու վրձինւսհար մեղմ հպումնե- րէն մագաղաթներու վրայ տժգոյն: Կը խօսէր նոյնիսկ եւ վերջերս մանաւանդ ւսւերակներու բեկբեկեալ լեզուով. եւ սակայն թելադրական անօրինակ զօրութեամբ:

Այսօր ան կը թողու սսերակներու այդ լեզուն եւ կը խօսի իր հարազատ եւ ամբողջական լեզուով: Սիջին դարերու մեր մշակութային ժառանգութեան ամենէն նշանակալից այս շրջանը Օրբելեան մեծ աւատապետական իշխա- նութեան քաջալերանքին տակ եւ Սիւնեաց մետրոպոլիտսւկան Աթոռի անմիջական հոգածութեան ներքեւ վստահաբար առաւել խոր հասկացո- ղութեան պիտի բարձրանայ Նորավանքի այս գեղատեսիլ վանական համալիրի նորազարդ պայծաոացեւսլ տեսքովը, որ ինքնին ներշնչման ադբիւր է ոեւէ պարզ դիտողի համար այս լեռնալանջի տարածութեանը մէջ:

Սա այլեւս յուշարձան չէ. սա հաւատքի եւ մշակոյթի օճախ է: Սա ճարտա


րապետական եւ քանդակագործական կոթող չէ. սա դպրոցէ (մի շքոլսւ. ինչպէս այնքան կը սիրէր ըսել Խաղբակեանց. Պոոշեանց. Օրբելեսւնց եւ աւատապե- աական այլ մեծ գերդաստաններու պատմութեան հմուտ մասնագէտ Գարեգին Կթղ. Յովսէփեանց). ուր պիտի գան սերունդներ այստեղ գտնելու համար ադբխրը հաւատքի, գեղեցկութեան եւ հոգեւոր ու մտաւոր ճառագայթումի: Սա այլեւս սոսկ անցեալի յուշարար չէ. ա յլ ապրող, շնչող ուխտատեղի, ուր մեր ժողովուրղի գաւակները պիտի գան յաճախակի հերթականութեամբ. դպրոցականներ. համալսարանականներ, որպէսգի քարեղէն գիրքերու մէջէն հոգեղէն ճշմարտութեան արժէքները քաղեն, միախառնեն իրենց հոգեբանութեան եւ գիտութեան մէջ եւ դառնան Նորավանքի նոր «հաւատացեալ»ները:

Այսօրուան օծումը մի նոր սւնկիւնադարձ կը բանայ Նորավանքի դարա- գնաց պատմութեան մէջ. այնպիսի սւնկիւնադարձ. որ հինին կ՚ըսէ. «Դու հնացեալ չես», եւ նորոգեալին, բարեգարդեալին կ ՚ըսէ. «դու ծաղկազարդի մի նոր դրուագ ես. կուգաս Յիսուսի նման եւ սրբութիւն կը ցանես այս լեռնալանջերուն»:

Բնականօրէն Նորավանքի հիմնական վերականգնումը իր սկզբնային պատկերին մէջ' արդիւնք է ամենէն առաջ մեր պետական հոգածութեան, յատկապէս այն գիտնականներու. որոնք տարիներ շարունակ յոգնաջան աշխատանքով կատարեցին հարկ եղած ուսումնասիրական, հետազօտական աշխատանքներ, որպէսզի մնայ հարազատ եւ անփոփոխ' հայ հոգու այս շքեղաձա յն եւ «անլռելի զանգակատունը»: Բոլորին կը յա յտ նենք Մեր հայրական ամենաջերմ սէրը եւ Հայրապետական բարձրագոյն գնահատանքը:

Հա յց. Եկեղեցւոյ պաշտօնական հիմնադրութեան 1700-ամեսւկի ծրագրե- րու շարքին մէջ յատուկ տեղ եւ նշանակութիւն ունի այս եկեղեցական վանական համալիրին վերաշինութիւնը: Դալար եւ ուժեղ մնան օրհնեալ ձեռքերը մեր քարտաշներուն. տադանդաւոր ճարտարապետներուն եւ քանդակողներուն:

Մեր գնահատանքի խօսքը 1700-ամեակի Գործադիր Յանձնախումբին եւ անոր նոփրեալ աշխատողներուն. որոնք ամէն ինչ ի գործ դրին առանց դադարի եւ գործը ի գլուխ հանեցին:

Վերջապէս Մեր հայրական սիրոյ ջերմագին խօսքը Մոնթրէալի (Գանատա) մեր անձնուէր եւ եկեդեցասէր բարեկամներուն' Տէր եւ Տիկին Տիգրան եւ Տիանա Հաճէթեաններուն. որոնց նիւթական զոհողութեան գեղեցիկ պտուղն է. որ կը վայելենք այս օրերուն, եւ յատկապէս այս կիրակի, որ մեր Հա յց. Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ համար «Կա նա չ Կիրակի» կը կոչոփ փոխաբերականօրէն այնքան ներշնչոդական իմաստով: Թող Աստսւած արետւ լոյսին պէս երջանկութիւն ցանէ իրենց կեանքին մէջ:

Թող Նորավանքը թարմօրէն միաոնեալ. նոր շունչ, .նոր հաւատք. նոր տեսիլք ցանէ ձեր եւ գալիք ուխտաւորներու կեանքերուն մէջ:

ԳԱՐԵԳԻՆ ԱԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Խ Օ Ս Ք Գ Ն Ա Հ Ա Տ Ա Ն Ք Ի

Հ ա յր ա կ ա ն քաղցրագոյն սիրով ենք ողջանում այս պատաաբեր հանդիսա- թիւնը. որով նշտւմէ տասնամեայ վաստակը Հայ ՕգնաթեաԸ Ֆոնաին (Հ.Օ.Ֆ.). որ բարիքների առատահոս մի աղբխր եղաւ մեր Մայր Հայրենիքի տառապա- հար ժողովրդին. Գխմրիի շրջանում պատահած ահատրագոյն և աղետափ

երկրաշարժին հետևանքով:Անցնող տասը տարիների ընթացքում Մայր Աթոռ Ա էջմիածնի ւսմենէն

կենսունակ թեմերից Ամերիկա հայոց Արևելեան թեմը հաստատեց այդ ֆոնտլւ. որ մեր ժողովրդի ողբերգական ծանր վիճակը թեթևանայ. և մեր հայրենիքն ու ազգը չընկճուին այդ աննկարագրեփ աղետից: Մնունդի. ջարի անմիջական մատակարարում, հագուստի ևդեղօրայքի հայթայթում, դպրոցների վերւսշինու- թիւն. դպրոցական երեխաների լայն օժանդակութխն և բազում այլ տեսակի մարդասիրական, ընկերային, բարեգործական շարունակական օգնութխններ իսկապես փրկարար դեր կատարեցին մեր բազմաչարչար և զրկեալ ժողովրդի զաւակներին ամենուրեք:

Մեր Հայց. Առաքելական Եկեղեցին Քրիստոսի օրինակին' «Բարի Սամա- րսւցու» կերպարի ներքոյ կատարեց և կատարում է իր պարտքը' մղուած Աստծու և հայ ժողովրդի սիրուց: Որովհետև քրիստոնեական հասկացո- ղութեամբ ՍԷՐ կը նշանակի զոհոդութխն. ծառայութխն. գործ ի բարին ի վայելում կարօտեալներին:

Մենք մեր հաւատքի օճախից. Մայր Աթոռ Ս էջմիածնից Սեր օրհնուրխնն ենք առաքում թեմի ժրաջան Առաջնորդին, թեմական իշխանութեան. Հայ Օգնութեան Ֆոնտի Յանձնախամբին. Հայ Օգնութեան Ֆոնտի անձնակազմին իրենց նուիրեալ աշխատանքի համար:

Ադօթում ենք աո Ամենաբարին Աստուած. որ ցաւը. վիշտը, տառապանքը օրից օր պակասին, և փոխարեն, բարեկեցութխնը իր տեղը վերգտնի մեր ժողովրդի կեասքում:

Ողջ լերուք ի Տեր. զօրացեաւք շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն. և յաւէտ օրհնեալ ի Մենջ. ամեն:

0-ԱՐԵԳԻ՛Ն Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

19 ԱպրիՓ 1999 Ի Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին


ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏԳԱՄ ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅՈՑ ԱՐԵԻԵԼԵԱՆ ԹԵՄԻ ՀՈԳԵԻՈՐԱԿԱՆԱՑ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԻՆ

(Ապրիլ 26-29, 1999)

Ուրախութեամբ տեղեկացանք Ամերիկահայոց ԱրեւելեաՕ թեմի բարեջան Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Խաժակ Արքեպս. Պարսամեանէն, որ ապրի/ի 26- 29-ին (1999) Ոտթըրփյւր Նխ Եորքի Ս. Պետրոս Հայոց եկեղեցւոյ մէջ պիտի գումարուի թեմի Հոգետրականաց Տարեկան Համագումարը:

Սրբութխն Սրբոց Սուրբ էջմիածնէն եւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի լուսաբաշխ Աջէն ձեզի կուղղենք Մեր հայրական սիրոյ ողջոյնն ու օրհնութխնը' կատարեալ յաջողութխն մաւլթելով ձեր աստուածահւսճոյ աշխատանքներուն' հոգեւոր. կրօնական, եկեղեցական, դաստիարակչական եւ ընկերային մարզերտն մէջ:

Մեր հոգւոյ հայեացքըբեւեոած ձեզ վրայ. լաւատեսյոյսով կը սպասենք, որ դուք' աւանդապահ սպասատրները Հայաստանեայց սրբազնասուրբ Եկեղեցւոյ. Սուրբ Հոգիով լեցուած. բարեխիղճ յանձնաոութեամբ նուիրուիբ ձեր ծառայութեան' հաստատակամ եւ ամրապնդեալ. Աստուծոյ փառքին եւ մեր սիրելի ժողովարղին օգուտին համար:

Աներեր կանգնած մեր հայրերու պայծառ հաւատքի վէմին վրայ. ջինջ ու ւսնաղօտ պահեցեք մեր ժողովարղ/ւ ոգին' իր հայկական եւ քրիստոնէական ազգային արժեքներով, միշտ յառաջընթաց տեսի/քռվ եւ հայեացքով: Այս պէտք է ըԱայ Սփիւռքի տարածքին վրայ գործող հոգետրականաց կարեւորագոյն ու մշտական մտահոգութխնը. տեւական ու կայուն մտասեւեոումը. հովռւական գործունէութեան կեդրոնական առանցքը:

Գիտենք, որ այս ճանապարհը յաճախ երկար է եւ յոգնեցուցիչ. փշոտ ու տառապափց. սակայն այս է ճանապարհը Երկնից Արքայութեան:

Կ՚աղօթենք առ Բարձրեալն Աստուած. որ շէն ու պայծառ պահէ մեր աղօթքի տ աները, որ անփորձ ու անվտանգ, մէկ ու անբաժան պահէ համայն հայ հաւատացեալ ժողովուրդը, որ յԱմերիկա:

Թող Աստուած նոր շնորհներ բաշխէ ձեզի ամենքխյ. որպեսզի միշտ լուսառատ մնայ մեր Սուրբ Եկեղեցին աշխարհի չորս ծագերուն մէջ:

«Հսկեցեք, հաստատուն կացեք ի հաւատս, ժրացարուք. զօրացարուք. ամենայն ինչ ձեր սիրով լինիցի» (Ա Կոնրթ. Ժ Զ 13-14). Ամեն:

ԳԱՐԵԳԻՆ ԱԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

24 Դ ԱՃՄԻԱԾԻՆ 1999

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ պ ա տ գ ա մ ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅՈՑ ԱՐԵԻԵԼԵԱՆ ԹԵՄԻ

ՏԱՐԵԿԱՆ ՊԱՏԳԱՄԱԻՈՐԱԿԱՆ Ժ՜ՈՂՈՎԻ!»

(Ա պ րիլ 29 - Մ՜այիս 1 . 1999)

Գոհունակ սրտով իմացանք Ամերիկահայոց Արեւելեան թեմի բարեջան Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Խաժակ Արքեպս. Պարսամեանէն, որ Ապրիլ 2 9 ֊ Մայիս 1-ին Ոաթըրվւիթ Նիւ Եորքի Ս. Պետրոս Հայոց եկեղեցւոյ մէջ պիտի գումարուի թեմիդ Տարեկան Պատգամաւորական ժողռվը:

Սեր հայրական ջերմ սիրոյ ողջոյնն ու հայրապետական օրհնութխնը կը յղենք ժողովի բոլոր աստաածասէր եւ եկեղեցանաէր անդամներում, որոնք այս օրերուն պիտի հաւաքոփն'քննարկելու անցնող տարուայ գործունէութխնը եւ կազմելու յաոաջիկայ տարուայ աշխատանքային ծրագիրը:

Հայաստանեայց Եկեղեցին հայ ժողովուրդի հոգտյն ծննդավայրն է. իսկ Սրբաթխն Սրբոց Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի հետ կենդանի եաղորդակցութխնը' այդ հոգտյն կենսունակութեան երաշխիքն ու գրւսւականը: Ուստիեւ Միածնաէջ Աթոռին վրայ կը մնանք աղօթող եւ գործող Հա յ Եկեղեցւոյ պայծառութեան. անսասանութեան. ինչպէս նաեւ անխախտ ու անայլայլե[ի միութեան եւ միասնութեան համար:

Խորապէս վստահ ենք. որ ձեր այս ժողովը երջանիկ առիթ մը պիտի ը/լայ անգամ մը եւս վերանորոգելու ձեր ուխտը' նուիրուած եւ բարեխղճօրէն աշխատելու, ձեռք ձեռքի տուած. եււբայրւսկան անկեղծ զգացումներով տոգորուած եւ մանաւանդ մեր Սուրբ Եկեղեցւոյ աննուազելի շահերու գիտակցութեամբ: Այս յանձնաոութեւսմբ է, որ անաղօտ ու լուսաւոր կը մնան հայոց պայծառ հաւատքը, հայ ոգեկանութեան հոգեւոր ու մշակութային արժէքներն այնպէս. ինչպէս մեզ/ւ աւանդեցին մեր լուսաբնակ հայրերը:

Այսօր, երբ կրօնական ու բարոյական արժեքները վտանգատր շրջանէ մը կ՚անցնին, մենք պիտի աներեր մնանք նահատակաթխններով սրբագործո/ած եկեղեցական֊ազգային աւանդութեանց ապառաժին վրայ, առանց օրռրուելռւ նորաթուխ մակերեսային երեւոյթներէ: ժամանակի ամենադառն սխալներէն է ա յն մօտեցումը. թէ ամեն նորութխն յառաջդիմութիւն է. չկա յ իրական յառաջդիմութիւն' առանց դարերու քրտինքով նուիրագործուած արժէքներա:

Մեր աղօթքն է, որ այս գիտակցութեամբ պայծառացած սկսիք ձեր գործունէութեան նոր շրջանը:

«Այսուհետեւ, եղբարք իմ սիրեփք. հաստատուն եղերուք. անշարժ կացէք. աոաւել լերուքի գործս Տեառնյամենայն ժամ» (Ա Կռրնթ. Ժ Ե 58). Ամէն:

0-ԱՐԵԳԻՆ ԱԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ


ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ

ՏԻԳ-ՐԱՆ ԵՎ ԴԻԱՆԱ ՀԱՃԵԹՅ ԱՆՆԵՐԻՆ

«Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈԻՍԱՎՈՐԻՉ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ

ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԱ1Ւ ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԶԱՒԱԿԱՑ ՄԵՐՈՑ ԵՒ ՀԱՐԱԶԱՏԻՑ

ՍԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷԶՍԻԱԾՆԻ

ՏԷՐ ԵԻ ՏԻԿԻՆ ՏԻԳՐԱՆ ԵՒ ՏԻՍՆԱ ՀԱՃԷԹԵԱՆԻՆ

ՈՐ Ի ՄՈՆԹՐԷԱԼ, Ի ԳԱՆԱՏԱ

Այսօր. 18 Ապրիլ. Ձեր կեանքի ամենէն գեղեցկագոյն եւ երջանկալից պսւհերէն մէկն է. երբ Ձեր աչքերով կը ւոեսնէք Ձեր ասւոուածահաճոյ ու

հայրենաշեն իրագործումներէն մէկը եւ բերկրանքի գերազանց զգացումով կը

հրճուիք Ձեր ընտանեկան հարազատներու եւ բարեկամներու հետ միասին:

Երկար տարիներէ ի վեր Ձեզ ճանչցւսծ ենք որպէս մեր Եկեդեցւոյ, ազգի.

Հայրենիքի եւ մշսւկոյթի նուիրուած ամոլ մը. որ գիտցած է իր ծնողներէն

ժառանգել մեր ազգի ընտրելագոյն առաքինութիւններէն մէկը՜ ՍԷՐ հանդէպ Աստուծոյ. Եկեղեցիին եւ Հայրենիքին:

Դուք ունեցաք իմաստնութիւնը եւ քաջութխնը ա յդ Սէրը գործի' վերածելու, ուրկէ բարիքները աւլբերացան եւ կ՛աղբերանան մեր Եկեդեցւոյ եւ ազգի կեանքին մէջ ի Մոնթրէալ եւ այլուր:

Մայր Հայրենիքը՝ Հա յա ստ ա նը, մշտական ներկայութիւն եղաւ Ձեր կեանքին մէջ: Եւ ահա Դուք Ձեր լիառատ նուիրատուութեամբ Ձեր բաժինը բերիք մեր Եկեդեցւոյ ծաղկման մեր մայր հողի վրայ' ստանձնելով բարերա-

րութիւնը հիմնական վերանորոգման Նորավանքի Բուրթելաշէն Ս. Աստուա-

ծածին եկեղեցիին. որ մեր Եկեդեցւոյ եւ ճարտարապետութեան ամենէն յանկուցիչ կեդրոններէն մէկն է եղած դարեր շարունակ Սիւնեաց աշխարհի մէջ

եւ ողջ Հայաստանի տարածքին վրայ: Մեր Առաքելական Ս. Եկեդեցւոյ

պաշտօնական հիմնադրութեան 1700-ամեակի շքեղ իրագործումներէն մէկն է

անոր ա յդ ամբողջական վերականգնումը եւ շրջապատի բարեզարդումը, որ պիտի խօսի յաջորդող սերռւնդներուն յատուկ գրաւչութեամբ:

Ի գնահատութիւն Ձեր այս օրինակելի բարերարութեան. այսու Հայրապե-

26 Դ ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ 1999

տակտն Կոնդա կա ւ Ձեզի կը շնորհենք Ամենայն Հայոց Կաթողիկճաոթեան'

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի բարձրագոյն կարգի շքանշանը'

ս . գ ր ի գ ո ր ւյ ւ ւ ՝ и ւ :ի 11/ ՛ի չ ՜

Կ՚աղցթենք. որ Աստուած Ձեզի եւ Ձեր ընտանիքի անդամներուն պարգեւէ քաջառողջ եւ երջսւնկալից կեանք: Թող Ամենաբարին Աստուած օրհնէ յիշատակը Ձեր ծնողւսց՝ Լետն եւ Անժէլ Հաճէթեաններու եւ Ցովհաննէս Ստեփանեանի: Բի՜տ օրհնութիւն Ձեզ ի Ս. էջմիածնէն:

Ողջ լերուք ի Տէր. զօրացեսղշնորհօք Ս. Հոգայն. եւ յաւէւո օրհնեալ ի Մէնջ.

Ամէն:

Գ-ԱՐԵԳԻՆ Ա

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տոսսւ Կոնդակս ի /.? Ապրիփ Յամի Տեսան 1999 եւ ի Թուին Հայոց ՌՆԽԸ ի Մայրւսվւսնս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ հւսմարաւ է/225

1999 ԱՋՍ՚ՒԱԾՒՆ '1- 27

ԱՄԵ՛ՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒՀԻ ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈԻՏԻԿՅԱՆԻՆ «Ս. ՍԱՀԱԿ-Ս.

ՄԵՍՐՈՊ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԱ1Ի ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵԱԼ ՍՊԱՍԱՒՈՐԻՆ ՀԱՅ ԴՊՐՈՒԹԵԱՆ

հհ ՀԱՐԱԶԱՏԻՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ՄԵԾԱՆՈՒՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒՀԻ ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈՒՏԻԿԵԱՆԻՆ ՈՐ 3 ԵՐԵՒԱՆ, Ի ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Ձեր ծննղեսւն վաստակաբեռն ութսունամեակյւ սա օրերուն սիրով կ՛արձանագրենք. որ տարիներ շարունակ Դուք հայրենիքը ներկայացրեցիք Սփիւո- քում եւ Սփ1ւտքը՜ Հայրենիքում, գծագրելով աշիոսրհասվփւռ մեր ժողովրդի հոգու եւ քարտեզի գոյներու խճանկարը:

Հայաստանեան ընթերցողներու սրտերուն մէջ Դուք վառ պահեցիք կարօտն ու յիշատակը մեր կորսուած հայրենիքին, իսկ անոր սփիւռքուած բեկորներուն խանդւսվաոեցիք 1ւայրենի կեանքին այլազան բնագաւառներուն մէջ տարեցտարի արձանագրուող նոր յաջողաթիւններով:

Ձեր «Խ օսք իմ որդուն» սքանչելի բանաստեղծութիւնը որպէս մշտատեւ մի պատգամ, շարունակ կը հնչէ «օտար եւ ամայի» ճամբաներուն վրայ քալող սվփւռքեան քարաւաններուն համար:

Ի գնահատութխն Ձեր գրական ու հասարակական բոլորանուէր ծառայութիւններուն եւ հայոց մշակոյթին ու դպրութեանը բերած մեծ նպաստին, այսու Հայրապետական Կոնդակաւ. յանուն մեր ազգի քրիստոնէական ծննդավայրին՝ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի. Ձեզի կը շնորհենք

и II11Հ11Կ - II ■ Մ հ Ա Ր Ո Պ շ հ * չ ~ կ :

Ի խորոց սրտի կ՚աղօթենք առ Ամենաբարձրեալն Աստուած. որ Ձեզի պարգեւէ ստեղծագործական արգասաբեր աշխատանքի երկար տարիներ, քաջառողջութխն եւ երջանկութիւն անձնական կեանքում, ի ծառայութիւն հայոց «փ ոքր ածոոփ «բանական անդաստանին»:

Ողջ լերուք ի Տէր. զօրացեալշնորհօք Ս. Հոգայն. եւ յաւէտ օրհնեալ ի Մէնջ. Ամէն:


Տոււսւ Կոնդակս ի 15 Ապրիփ Յա մի Տեաոն 1999 Եւ ի Թոփ О Հայոց ՌՆԽԸ ի Մայրականս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ համւսրւսւ է/229

28 Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ԱՐՓԻՆԵ ՓԵՀԼԻՂԱՆՅԱՆԻՆ «Ս. ՍԱՀԱԿ-Ս. ՄԵՍՐՈՊ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈԻ ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԴՍՏԵՐ ՄԵՐՈՒՄ ԵՒ ՀԱՐԱԶԱՏԻՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈ5 ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ՏԻԿԻՆ ԱՐՓԻՆԷ ՓԵՀԼԻՎԱՆԵԱՆԻՆ ՈՐ Ի ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԵՍ. ԱՄՆ

Սրտի խոր գոհունւսկութեւսմբ իմացանք Ամերիկայի Արեւմտեան թեմի բարեխնամ Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Վաչէ Արքեսւիսկոպոս Ցովսէվւեանէն. որ լրացել է Ձեր երաժշտական եւ ուսուցչական նուիրեալ գործունէութեան 40-

ամեակը:Անձնապէս մօտէն ծանօթ եղած ենք Լիբանանի մէջ երկար տարիներ Ձեր

Երաժշտական տաղանդներով եւ ուսուցչութեամբ մատուցուած ծառայութիւն- ներուն եւ մեր երիտասարդ սերունդին մէջ երաժշտութեան նկատմամբ սէր եւ հետաքրքրութիւն ստեւլծելու աշխատանքներին:

Լոս Անճելես հաստատուելէն ետք ալ. Դուք շարունակեցիք Ձեր հետեւո- դական ու անսակարկ ծառայութիւնը' զանազան առիթներով հրապարակային ելոյթներ ունենալով եւ խանդավառելով մեր ժողովուրդը:

Խորապէս ուրախ ենք. որ ի գնահատութիւն Ձեր նուիրեալ ծառայութեան. Ձեր նախկին աշակերտներէն եւ զնահատողներէն մասնաւոր յանձնախումբ մը կազմուած է՛ յատուկ հանդիսութեամբ նշելու Ձեր կեանքի այս կարեւոր հանգրուանը:

Սենք նոյնպէս մեծապէս կը գնահատենք Ձեր բազմաբեդուն ծառայու- թիւնները եւ այսու Հայրապետական կոնդակաւ Ձեզի կը շնորհենք մեր բոլորի Սրբութիւն Սրբոց Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի

II II11Հ11II - II ■ 1ГЫ1 Г IIՊ չի1չա1շ:

Ի խորոց սրտի կ՚աղօթենք առ Բարձրեալն Աստուած. որ Ձեզի պարգեւէ քաջառողջ եւ երկար կեանք. որպէսզի շարունակէք Ձեր սպասն ընծայել ազգին եւ արդսւրօրէն վայելէք Ձեր անձնուէր զոհողութեանց բարիքները:

Ողջ լերուք ի Տէր. զօրացեալշնորհօք Ս. Հոգւոյն. եւ յաւէտ օրհնեալի ՄՒնջ. Ամէն:


Տոսսւ Կոնդակս ի 20 Ապրիփ Յամի Տեառն 1999 եւ ի բոփն Հայոց ՌՆԽԸ ի Սւսյրւսվանս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ համւսրւսւ է/228

1999 ԱՋՍԻԱԾԻՆ Դ 29

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ

ՏԻԱՐ ՄՈՐԻՍ ՊԵՆՆԵՔՅԱՆԻՆ «Ս. ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵՍ1Ւ ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵԱԼ ՈՐԴհՈՅ ՄԵՐՈՒՄ ЬЬ ՀԱՐԱԶԱՏԻՆ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ՏԻԱՐ ՄՕՐԻՍ ՊԷՆՆԷՔԵԱՆԻՆ ՈՐ Ի ԼԻՈՆ, Ի ՖՐԱՆՍԱ

Հոգեկան ոտախութեամբ տեղեկացանք Եւրոպայի Կաթողիկոսական Պատուիրւսկի Լիոնի շրջանի Փոխանորդ Գերաշնորհ Տ. Նորվան Եպիսկոպոս Զաքարեանէն. որ բազում տարիներ օրինակելի հետետղականութեամբ եւ հաւատարմութեամբ Ձեր ամբողջական եւ անվերապահ մասնակցութիւնը բերած էք Լիոնի մեր Եկեղեցւոյ վարչութեան մէջէն ազզային-եկեղեցական կեանքին: Ձեր սպասարկութեան ընթացքին պարտականութեան եւ համես- տութեան աոաքինութիւնները եղած են Ձեզ առաջնորդող սկզբունքները Եկեղեցւոյ հսւնդէպ Ձեր սիրոյն անստուէր սիրովը:

Ի գնահւստութխն Ձեր բազմամեայ և օգտաշատ ծաոայութեանց. այսու Հայրապետական Կոնդակաւ Ձեզի կը շնորհենք Ամենայն Հա յոց Կսւթողիկո- սութեան' Մայր Աթոռ Ա. էջմիածնի

II Ն Ե Ր II Է11 Ը1,Ո ՐՀ11ԼՒ լէ~կ ~կ :

Կ ՚աղօթենք առ Ամենակալն Աստաած, որ երկար տարիներ պարգեէ Ձեզի, քաջառոդջութեամբ, որպէսզի շարունակէք առաւել օգտակար գործերով Ձեր սէրը արղիւնաւորել ի հաճոյս Աստուծոյ և ի պայծառութիւն Լիոնի մեր Ս.Եկեղեցւոյ:

Ողջ լերուք ի Տէր. զօրացեալշնորհօք Ս. Հոգտ յն. եւ յաւէտ օրհնեալ ի Մէնջ.Ամէն:


Տռւաւ Կոնղւսկս ի 5 ՄարտիՅւսմի ՏեառՍ 1999 եւ ի Թոփն Հայոց ՌՆԽԹի Մայրավւսնս Սրբոյ էջմիածնիԸնդ համւսրաւ է/223

30 Դ ԱՋէՈՎ՚ԾԻՆ 1999

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸՏԻԱՐ ՎԱՅԵՆ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԻՆ «Ս. ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈԻ ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵԱԼ ՈՐԴՒՈՅ ՍԵՐՈԻՄ ԵՒ ՀԱՐԱԶԱՏԻ՜Ն ՍԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ՏԻԱՐ ՎԱՅ ԷՆ ԱԻԵՏԻՍԵԱՆԻՆ ՈՐ Ի ՖԼՈՐԻՏԱ. Ի ՄԻԱՑԵԱԼ ՆԱՀԱՆԳՍ ԱՍԵՐԻԿԱՅԻ

Սրտի խոր գոհանսւկութեամբ իմացանք Ամերիկայի Հայոց Արեւելեսւն թեմի բարեջան Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Խաժւսկ Արքեպիսկոպոս ՊարսամեանԷն Ձեր երկար տարիներու հետեւողական ու անսակարկծառայութեանց մասին:

Դուք եղած էք հիմնադիր եւ գործօն անդամներէն թեմի Հայ Եկեդեցւոյ Երիտասարղաց Կւսգմակերպութեան: Հաիաւային Ֆլորիտայի համայնքի կւսզմութեան եւ հաստատութեան համար ջերմ կերպով աշխատելէն ետք. երկար տարիներ եղած էք Ծխական Խորհուրդի անդամ եւ թեմական պատգամաւոր:

Մասնաւորապէս. որպէս Ֆլորիտա հաստատուած առաջին հայորդիներին մեկը ըըալով. ամէն ջանք ի գործ դրած էք նորեկներա գործի եւ բնակութեւսն յարմարութիւններ ստեղծելու մէջ: Ձեր ժամանակն ու կարողութիւնները անձանձրոյթ ու նոփրեալ կերպով ի սպաս դրած էք եկեդեցւոյ բոյոր կսաոյց- ներու մէջ. Ձեր պարտւսկանութիւններու մէջ եղած էք անթերի եւ բարեխիղճ:

Ի գնահատութիւն Ձեր բազմաբեղուն ծառայութիւններուն. այսու Հայրապետական Կոնդակաւ Ձեգի կը շնորհենք մեր բոլորի Սրբութիւն Սրբոց Սայր Աթոռ Ս. էջմիածնի

Ս ՆԵՐՍԷՍ О ւՈՐՀ11ԼՒ

Ի խորոց սրտի կ՚աղօթենք առ Բարձրեսղն Աստաած. որ Ձեգի եւ Ձեր ընտանիքի բոլոր անղամներուն շնորհէ քաջառողջ եւ երկար կեանք. եւ արեւա ճառսւգայթներուն պէս երջանկութիւն ցօղէ Ձեր կեանքի ամբողջ տեւողութեան վրայ:

Ողջ լերուք ի Տէր. գօրացեալշնորհօք Ս. Հոգւոյն. եւ յսււէւո օրհնեալի Սէնջ. Ամէն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ 8Ո Ց

Տոսսւ Կոնդակս ի 20 ևպրիփ Յէսւք/ւ Տեսան 1999 եւ // Թոփն Հայոց ՌՆԽԸ ի ՄւսյրավաՕս Սրբոյ Էջմիւսծ/փ Ընդ համարւսւ է/227

1999 ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Դ 31

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ՏԻԿԻՆ Ո-ՈԶ ՀԱԿՈԲՅԱՆ ՐԵՆԸԼՏԶԻՆ «Ս. ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԴՍՏԵՐ ՄԵՐՈՒՄ Եհ ՀԱՐԱԶԱՏԻՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՈՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ՏԻԿԻՆ ՌՈԶ ՅԱԿՈԲԵԱՆ ՐԷՆԸԼՏԶԻՆ ՈՐ Ի ՖԼՈՐԻՏԱ. Ի ՄԻԱՑԵԱԼ ՆԱՀԱՆԳՍ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ

Սրտի խոր գոհունակութեամբ իմացանք Ամերիկայի Հայոց Արեւելեան թեմի բարեջան Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Խաժա կ Արքեպս. Պարսամեանէն Ձեր երկար տարիներու հետեւողական ու անսակարկ ծառայութեանց եւ պարկեշտ ու տոկուն աշխատասիրութեան մասին:

Երիտասարդ տարիներէն իսկ դուք եղած հք հաւատարիմ Ձեր հայկական ոգիին եւ նախանձախնդիր՜ Հա յ Եկեղեցւոյ առաքելութեան:

Առաջինն 1;ք եղած Հարաւային Ֆլորիտայի մէջ. որ աշխատած էք Հա յ Եկեղեցւոյ նոր ծուխի հաստատման համար: Աշխոյժ կորովով ձեռնարկած էք պահանջուած թիւով ստորագրութիւններ հաւաքելուն. որով եւ հաստատուած է տեղտյն եկեղեցական համայնքը:

Համայնքի հաստատումէն ետք ամբողջ տարիներ կամատր կերպով եւ ձեռնհսւսօրէն վարած էք համայնքի քարտուղարուհիի պաշտօնը' երկար տարիներ ւինեյով նաեւ Ծխական Խորհուրդի անդամ եւ թեմական պատգամաւոր:

Ի գնահատութիւն Ձեր բագմաբեղուն ծառայութիւններուն. այսու Հայրապետական Կոնդակաւ Ձեզ1ւ կը շնորհենք մեր բոլորի Սրբութիւն Սրբոց Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի

Ա Ն1,՝ք' II 1:11 СЪП ՐՀ11ԼՒ չ^կ ա կ :

Ի խորոց սրտի կ ՚աղօթենք առ Բարձրեալն Աստուած. որ Ձեզ]ւ պարգեւէ քաջառողջ եւ երկար կեանք՜ որպէսգի շարունակեք Ձեր սպասը ընծայէլ ազգին ու եկեղեցուն եւ արդարօրէն վայելէք Ձեր անձնուէր զոհողութեանց բարիքները այժմ եւ միշտ:

Ողջ լերուք ի Տէր. զօրացեալշնորհօք Ս. Հոգւոյն. եւ յսււէւո օրհնեա լի Մէնջ. Ամէն:


Տոսսւ Կոնդակս ի 20 Ապրիփ Ձւսմի Տեառն եւ ի Թոփն Հայոց ՌՆԽԸ ի Ս՚ւսյրավանս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ հւսմարւսւ է/226

32 Դ ԷՋՍ՜հԱԾԻՆ 1999

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՓՈԽԱՆՈՐԴ

Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ

ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈԻՏԻԿՅԱՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 80-ԱՄՅԱԿԻ ԱՌԻԹՈՎ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՕՊԵՐԱՅԻ ԵՎ ԲԱԼԵՏԻ ԹԱՏՐՈՆԻ ԴԱՀ ԼԻՃ Ո ԻՄ

ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՎԱԾ ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅԱՆ Ժ՜ԱՄԱՆԱԿ

(19 ապրիլ, 1999 թ.)

Մեծազնիվ հոբելյար.Հարգարժան ներկաներ.Հանուն Վեհափառ Հայրապեւոի. Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի միաբանու

թյան և հավատացյալների հաճելի պարտականությունն ունենք ջերմորեն ողջունելու հոբելյանական այս հանդիսության բոլոր մասնակիցներին ե օրհնություն ու բարեմաղթանքներ բերելու սիրելի հոբելյարին հսւյ մեծանուն և վաստակաբեռն բանաստեղծուհի տիկին Սիլվա Կապոսոիկյանին:

Դժվար է ճանաչում ձեռք բերելը, առավել դժվար' գնահատված ու սիրված լինելը: Համընդհանուր ճանաչումն ու սերը անխուսափելիորեն գալիս են. երբ ձեռաց գործերում, հոգու ե մտքի արարումներում կիգակիտվում են հայրենի երկրի և ժողովրդի ձեռքբերումներն ու կորուստները, սլացքներն ու սպասումները, բացահայտվում Է մարղն իր ներաշխարհով: Այսպիսին Է Սիլվա Կապու- տիկյսւնի ստեղծագործական կյանքի պատկերագիրը' նրա գրական, հրապարակախոսական, թարգմանական երկարամյա և բեղուն ժառանգությունը. որն առանձնանում Է պարտքի ե պատասխանատվության ընդգծված ապրումով, ե որում տեսանելի Է Հայրենիքի ու աշխարհասփյուռ հայության կշռույթներով ապրող պարտավորված անհատը:

Սևակ. Շիրագ. Դավթյան, Էմին. Մաթևոսյան և թանկագին ուրիշ անուններ... Եվ այս շարքում' Սիլվա Կապուտիկյան. գրչի ու մտքի մշակներ, ովքեր իրենց ստեղծագործական երկունքներում տասնամյակներ շարունակ վւայփայում էին հայոց անկախության Մանկանը, կորուսյալ պետականության վերածնման նվիրական երագը: Արդարև, երանյալ եք Դուք, մեծարգո հոբելյար, քանզի տեսաք հայոց անկախությունը, և երիցս երանյալ, որ ինքնիշխան մեր պետությունն ու ժողովուրդն այսօր մեծարում են Ձեզ' վաստակյալ Ձեր կյանքին ընծայելով հաղթության ղափնիներ:

Հա յա ստ ա նյա յց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին, նրա արժանընսփր գահակալ Գարեգին Ц Վեհափառ Հայրապետը, բարձր գնահատելով հավատավոր իր դստեր՜ Սիլվա Կապուտիկյանի վաստակը և հայարյուն ոգին, որ աստվածամերժ ժամանակներում առաջնորդում էր նրան դեպի Մայր Աթոռ

1999 ԱՋՄԻԱԾհՆ Դ 33

Սուրբ էջմիածին, պարգևատրել է Ամենայն Հայոց Հայրապետության բարձր' «Ս. Սահակ-Ս. Սեսրոպ» շքանշանով:

Սեծազնիվ հոբելյար, ուրախ ենք հայտնելու, որ շքանշանը և Հայրապետական օրհնագիրը Ձեզ կհանձնեն Սայր Աթոռում, հատուկ հանդիսավորությամբ:

Կրկին մեր շնորհավորանքները բերելով Ձեզ, աղոթքով առ Բարին Աստված, մաղթում ենք ստեղծագործական նորանոր ներշնչանքներ և լիազգաց երջանկության բազում առիթներ: Թալ Ձեր գրչով փառաբանված աստվածապարգև մեր հողում իրական դառնան իղձերն ու երազները մեր ժողովրդի: Թող ամենուր «Խ ոսք իմ որդուն» պատգամը հարատև արձագանքի հա յ մանուկների մաքուր ու վճիտ հոգիներում' սրբաբանվելով նրանց շուրթերին:

Արևշատ կյանք Ձեզ. նոր հոբելյաններ:Օրհնությամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ

34 Դ и л а П 'Ш и , 1999

ՄԵԾ ԵՂԵՈ-ՆԻ 84-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻՑԸ

Ամեն տարի ապրիլ 24-ը նորից ու նորից հիշեցնում է մեզ 1915 թ. կատարված արևմտահայության անմարդկային ու դաժան կոտորածը: Ինչպե ս կարող ենք չհիշել այն մեկ ու կես մխիոն հայ զավակներին, ովքեր իրենց անմեղ արյունը թափեցին Տեր-Զորի անապատում, Սասնո լեոներում և Մշո դաշտերում: Դաժան է ապրիսան այս օրն ամեն մի հայորդու համար. երԲ նա «Սուրբ. սուրբ»-ի հոգեթով մեղեդու հնչյունների ներքո, թախիծը դեմքին՛, դանդաղ քայլերով ուղղվում է դեպի կրակն անմար' խոնարհվելու եղեոնազոհ հայորդիների սուրբ հիշատակին: Հայոց պատմության այս սև ու դժբախտ օրը ոչ ոք և ոչինչ երբեք չի կարող ջնջել հայ սերունդների հիշողությունից.

Այս տարի ապրիլ 24-ը. ինչպես ամեն տարի, տխրություն ա թախիծ բերեց հայորդիներին: Մեծ ու փոքր, ահեյ ու ջահել, տխուր դեմքերով, դանդաղ քայլերով գափս էին դեպի կրակն անմար' կրկին անգամ խոնարհվելու Հայոց Սէծ եղեռնի զոհերի խնկելի հիշատակին:

ժա մը 10.30-ն էր, երբ Վեհարանի գլխավոր մուտքից. Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին Արքեպիսկոպոս Ներսիսյանի գլխավորությամբ. Մայր Աթոռի միաբանները ճանապարհվեցին դեպի Եղեռնի հուշարձան՜ Ծիծեռնակաբերդ, ևս մի անգամ խունկ և աղոթք մատուցելու զոհվածների անմահ հիշատակին: Հասնելով հուշարձանի մոտ. միաբանները թափոր կազմած Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի, ՀՀ վարչասլետի և Ազգային ժողովի նախագահի հետ դանդաղ քւսյւեցին դեպի անմար կրակը, ուր զետեղվելու էին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Տ.Տ. Գ-սւրեգին Ա-ի, ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանի և պետական-պաշտոնատար ա յլ անձանց կողմից դրվելիք ծաղկեպսակները: Իսկ հետո Տ. Գարեգին Արքեպիսկոպոսի հանդիսադրությամբ կատարվեց Հոգեհանգստյան արարողություն՝ ի խաղաղություն զոհված անմեղ հոգիների:

Վերջապես միաբանները վերադարձան Մայր Աթոռ՜ մասնակցելու Սուրբ Պատարագի արարողությանը, որ մատուցվում է ամեն տարի, ապրիլ 24-ին. բոլոր հայկական եկեղեցիներում: Պատարագի ընթացքում պատարագիչը' Տ. Սիքայել ծ. վրդ. Աջապահյանը, խորանից ընթերցեց Վեհափառ Հայրապետի ոգեկոչման խոսքը' նվիրված նահատակների հիշատակին (տե՛ս էջ 8):

Պատարագի վերջում. Գարեգին Սրբազանի հանդիսադրությամբ և հավատացյալների հոծ բազմության ներկայությամբ. Տաճարից դուրս, Եղեռնի խաչքար-հուշարձանի առջև, կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն:Եվ այսպես, ամեն տարի ապրիլ 24-ը հիշում է յուրաքանչյուր հայորդի և չի մոռանում, թե ինչպես այդ օրհասական օրը բազմաբյուր անմեղ հայորդիներ զոհ դարձան չարի ու խավարի ուժերին և թուրքական յաթաղանին:

Խունկ և օրհնություն Ապրիլյան անմեղ զոհերի հիշատակին:

1999 1-ԶՄԻԱԾՒՆ Դ 35

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՓՈԽԱՆՈՐԴ

Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊՍ. ՆԵՐՍԻՍՅԱՆԸ ՄԱՍՆԱԿՑԵՑ

Հ. ՄՈՐԳԵՆԹԱՈԻԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՀՈՂԻ

ՏԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅԱՆԸ

Սույն թվականի ապրիլի 23-ին Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին Արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը մասնակցեց Երևանում. Եղեռնի հուշարձանի մոտ. տեղի ունեցած Հենրի Մորգենթաոփ գերեզմանսւհողի տեղափոխության և հուշարձանին կից հուշապատի մեջ զետեղման արարողությանը, որը կազմակերպել էր Գիտությունների Ազգային Ակադեմիան:

Հենրի Սորգենթաուն (1856-1946 թթ.) ամերիկյան դիվանագետ էր և գործարար: Մասնագիտությամբ իրավաբան էր: 1913-1916 թթ. ԱՍՆ-ի դեսպանն էր Թուրքիսւյում, իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց հետո պաշտպանել է նաև Սեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, Իտալիայի, Բելգիայի շահերը Օսմանյան կայսրությունում: 1915 թվականից Մերձավոր Արևելքում Ամերիկւան Օգնության կոմիտեի (Ամերկոմ) փոխնախագահն էր: Մեծ եղեռնի օրերին, հանդիպելով Թալեաթ և էնվեր փաշաների հետ. ապարդյուն կերպով փորձել է կանխել արևմտահայության տեղահանությունն ու կոտորածը: Իր հուշագրություններում Հ. Մորգենթաուն վւաստական մանրամասնություններով նկարագրել է արևմտահայության ողբերգությունը՜ այն համարելով պատմության ամենասարսափելի էջերից մեկը:

Արարողությանը ներկա էին նաև Ազգային ժողովի նախագահ Խոսրով Հարությունյանը, Հայաստանում ԱՄՆ-ի դեսպան Մայքլ Լեմոնը, ինչպես նաև՜ Մորգենթաոփ թոռը, երկու ծոռները և օտարերկրյա հյուրեր: Նա խ բացման խոսքով հանդես եկավ ակադեմիկոս Գ . Բլաւտյանը: Ապա հաջորդեցին պրն. Խոսրով Հարությունյանի և հրավիրվածներից մի քանիսի խոսքերը’ նվիրված Մորգենթաոփ հիշատակին: Վերջում իր սրտահույզ շնորհակալական խոսքով հանդես եկավ Մորգենթաուի թոռը:

Արարողության ավարտին. Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին Արքեպիսկոպոս Ներսիսյանի հանդիսադրությամբ և երեք քահանաների ու երկու սարկավագների մասնակցությամբ, կատարվեց Հոգե- հանգստյան պաշտոն:

36 Դ է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ

ՇՆՈՐՀՎԵՑ ՎԱՆԱՁՈՐԻ ՎԱԶԳԵՆ ԱՈ-ԱՋԻՆԻ ԱՆՎԱՆ

ԿՐԹԱՀԱՄԱԼԻՐԻ ՄԵԴԱԼԸ

Ապրիլի 26-ի երեկոյան Մայր Աթոո Սբ. էջմիածնում Նորին Սրբություն Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսին հանձնվեց Վանաձորի Վազգեն Աոաջինի անվան կրթահամալիրի «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն

Աոաջին» մեդալր:Վեհափառ Հայրապեաին. որպես կրթօջախի Պատվավոր հոգաբարձուի,

կրթահամալիրի առաջին այս մեղալը շնորհվեց դպրոցի կայացման եւ կրտսեր դպրոցի ցածր դասարանների աշակերտների համար կառուցվող մասնաշենքի շինարարության ֆինանսավորման գործում Նորին Սրբության գլխավորու

թյամբ Մայր Աթոռ Սբ. էջմիածնի ունեցած ներդրման համար:

ՄԱՄԼՈ ԴԻՎԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ

1999 1-ՋՍ'ԻԱԾԻՆ Դ 37

ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

ԱՐԱՄ Ա ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԱՅՑԸ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ապրիլի 14-ին Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսին

տեսակցելու և շուտափույթ ապաքինման ու առողջության Իր բարեմաղթանքներն անձնապես փոխանցելու նպատակով Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին

ժամանեց Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Ն .Ս .Օ .Տ.Տ. Արամ Ա Վեհափառ Հայրապետը:

Հաջորդ օրը. ապրիլի 15-ին. Նորին Սրբությունը, ընկերակցությամբ Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի. ընդունվեց ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանի կողմից:

Հանդիպման ընթացքում քննարկվեցին Հայաստանի ներկա կացությանը վերաբերող խնդիրներ:

Ապրիլի 17-ին Արամ Ա Կաթողիկոսը հանդիպում ունեցավ Գեորգյան

Հոգեոր ճեմարանի ուսանողության հետ' բաշխելով իր օրհնությունները:

Նույն օրը. երեկոյան. Նորին Սրբությունը մեկնեց Լիբանան' Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության նստավայր:

38 Դ է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ 4-ՐԴ ՏԱՐԵԴԱՐՁԸ

Բանաստեղծական երեւակայությունը ժամանակը նմանեցրել է ջրերի հոսքի, որն անկասելի ընթացքով առաջ ու աոաջ է վազում: Աննկարագրելիորեն արագ են հոսում ջրերը՛ հետագծում թողնելով կա՜մ ջրառատությունից հափրացած ու ճահճուտի վերածված տարածքներ եւ կա՜մ էլ կանոնավորապես սնուցված փարթամ մարգագետիններ:

Նույնն է պարագան նաեւ ժամանակի մեջ գործող մարդկանց, որոնց անցած ճանապարհին կա՜մ վարդեր են բուսնում եւ կա՜մ էլ համատարած ամայության են վերածվում նույնիսկ արեւադարձային ճոխության պարտեզ

ները:Ահա Գարեգին Ա Վեհափառ Հայրապետի գահակալության չորրորդ

տարեդարձի այս օրերին հետահայաց նայվածքով երեւան են գափս ու հառնում Նորին Սրբության բազմակողմանի գործունեության այն պատկերները. որոնց միջից խոսում է անապատը օազիսի վերածող մեծ մարդը, հայ ժողովրդի ու Հա յ Եկեղեցու արժանի զավակն ու Հայրապետական Աթոռի գահակալը:

Չորս տարիներ առաջ, ապրիլի 9-ին էր. որ Վեհափառ Հայրապետը «կամօքն Աստուծոյ եւ ընտրութհամբ ազգիս Հա յոց» արժանավորապես բազմեց Լուսավորչի գահին’ ուխտի համբույրը դրոշմելով Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարի Իջման սրբազնասուրբ Սեղանի ծաղկյա խաչին:

Եվ այս չորս տարիների վաստակն ու քրտինքը երախտագիտություն դարձրած Մայրավանքի միաբանության սրտերից քաղված ոգում ենք առ Ն ա ’ Հայրապետը Հայոց.

Հարգա՜նք քեզ. Հովիվ,Հարգա՜նք քեզ, Ծաոսւ.Հարգա՜նք քեզ. Թարգման'Չբառակերտված մեր լուռ իղձերի:

Ապրիլի 4-ին, Վեհափառ Հայրապետի գահակալության չորրորդ տարեդարձի առիթով, հանուն Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի ողջ միաբանության. Զատկական Ս. Պատարագի ընթացքում. Ավագ Ս. Սեղանից Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը, դիմելով Նորին Սրբությանը, շնորհավորանքի ու բարեմաղթանքի հեաեւյսւլխոսքն ասաց.

«Սիրեփ բարեպաշտ հայորդիք,Քրիստոսի Հրաշափառ Հարության. Սիրո հաղթության. Կյանքի շքահան

դեսի այս օրը թե'մեր եւթե ՚մեր ժողովրդի համար ունի նաեւ մեկ այլ ուրախություն: Չորս տարիներ առաջ Լուսավորչի գահին բազմեց Ն.ՍՕ.Տ.Տ. Գարեգին

1999 1-ՋՄԻԱԾՒՆ Դ 39

Ա ազգընտիր Հայրապետը: Չորս տարիներ' Հայրապետական անսակարկ սպասւսվորության. անհուն աշխատանքի ու Րս{իրվածության տարիներ, որոնք արգասավորվեցին խոսքի ու գրչի բազմաշնորհ ու բազմարեղուն արդյունավորությամբ. միջհկհղհցական ու միջպետական մի շարք հանդիպումներով, հո վ վսւպհ տ ական մեծաթիվ ւսյցհլոլթյուններով. որոնց միջոցով ազգիս Հայրա- պետն իր հայրական խոսքն ուղղհց մեր ժողովրդին' ի մխիթարություն եւ ի զորացումն նրա հոգեւոր առաջադիմության, ի պանծացումն մեր Եկեղեցու հեղ/ւնսւկոտյան օտար' միջհկհղհցական հւ միջպետական ասպարեզներում, որպեսզի շհնանւս մեր հայրենին, զորանա հայոց պետականությունը եւ պայծառանա Հայ Եկեղեցին:

Վհհավւսւռ Տեր. հանուն Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի ողջ միաբանության, հանուն Գերագույն Հոգեւոր Խորհրդի, մհբ հավատացյալ ժողովրդի, գալիս ենք որդիաբար շնորհավորելու Ձեզ' գահակալության 4-րդ տարեդարձի առիթով, մեր աղոթքը վհրառաքհլու ու Ձհզ համար Տիրոջից հայցելու երկար տարիների 1լյւսնք. որպեսզի հովվւսպետական ու հայրապետական լուսավոր֊ չահասւրատ Աթոռն ու Գավազանը առաջնորդհն մե՛զ հւ մեր ժողովրդին դեպի բարին ու խաղաղությունը:

Կյանք, սւրհւշատություն հւ խաղաղություն Ձհզ. Վեհափառ Տեր»:

Ապրիլի 9-ին Մայր Տաճարում. Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահակալության 4-րդ տարեդարձի առիթով, հանդիսավորապես կատարվեց «Հա յրա պ ետ ա կա ն մա ղթա նք»' մասնակցությամբ թեմակալ առաջնորդների, եպիսկոպոսաց դասի. Մայր Աթոռի միաբանության: Արարողության հանդիսադիրն էր Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը:

«Հա յր մեր»-ին հետեւեց «Հրա շա փ ա ռ» հոգեշունչ շարականի երգեցողությունը: Գեւորգյան Հոգեւոր ճեմա րա նի տեսուչ Տ . Հայկազուն ծ. վրդ. Նւսջարյանն ընթերցեց «եււ եմ հովիվս քաջ...» Ավետարանական հատվածը, որից հետո երգվեց «Հոգիդ Աստուած»հոգեզմայլ մեղեդին:

Այնուհետեւ Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանն ընթերցեց աղոթք, կատարվեց «Անդաստան»:

Միաբանության անունից շնորհավորանքի խոսք ասաց Մայր Տաճարի լուսարարապետ Տ. Հուսիկ արքեպս. Սանթուրյանը.

«Սիրհցյալ միաբանակից եղբայրներ ի Քրիստոս' Գերաշնորհ. Հոգեշնորհ. Արժանապատիվ Հայրեր. Բարեշնորհ Սարկավագներ, հավատացյալ ժողովուրդ. այսօր կատարեցինք «Հայրապետական մաղթանք» մեր սիրհցյալ Հայրապհտի գահակալության 4-րդ տարեդարձի առթիվ: Այս չորս տարիների ընթացքում Վեհափառ Հայրապհտը կարողացավ բազում նշանակալի գործեր կատարել' հօգուտ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի ու հայ ազգի: Հայրապհտի անսպառ կորովս ու աշիւատւսսիրությունը. նրա անմնացորդ նվիրումն իր Եկեղեցուն ու ժողովրդին մեր հոգեւոր կյանքին ու գործունեությանը մի նոր շունչ հւսղորդեցին: Նրա գրչից ծնված աշխատությունները ոգեշնչեցին մեզ:

Քրիստոնեական Դաստիարակության հւ Քարոզչության Կենտրոնը իր քարոզչական ծավալուն գործունեությամբ. Օշականոսէ Ա Մեսրոպ Մաշտոցի հիշատակին նվիրված դպրատունը. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի տպարանը իր աստվածաբանական, հոգեւոր ու հայագիտական հրատարակություններով. Մայր Աթոռի սոցիալական բնույթի զարգացման ծրագրերը Վեհափառ Հայրապետի չորսամյա գործունեության խոսուն վկաներն են:

Վերաբացվեց Գեարգյան Հոգեւոր ճեմարանը, կրթօջախ, որը մեծ հոգեւորականներ Է տվել ու համոզված ենք. որ դեռեա նման մեծություններ կպւսրգեփ մեր ժողովրդին: Այս ամենի փառապսակը, գագաթնակետն Է ւինելու Երեւանի Մայր եկեղեցու կառուցումը, որը. անշուշտ, համայն հայության համար պիտի լինի ուխտի ու աղոթքի Տաճար:

Շնորհավորենք Վեհափառ Հայրապետին' մաղթելով քաջառողջություն. Հայրապետական գահակալության երկար տարիներ: Թող նրա ձեռքում մեզ առաջնորդող Հայրապետական գավազանը ծւսղկուն լինի, եւ Տերն իրականություն դարձնի Վեհափառի բոլոր երազանքները, ամեն»:

Այնուհետեւ դպրաց դասի կսւտարմամբ հնչեց «Ամեն հա յի» Հայրապետական մաղթերգը, ու միաբանները թափորով շարժվեցին դեպի Վեհարան' այնտեղ հանդիսավորապես շնորհավորելու Վեհափառի գահակալության տարեդարձը:

Մայր Աթոռի միաբանության, Գերսւգոյն Հոգեւոր Խորհրդի անդամների եւ բազմաթիվ հավատացյալների անունից Վեհափառ Հայրապետին շնորհավորանքի եւ բարեմաղթանքի խոսք ասաց Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը.

«Վեհափառ Տեր, մեծարգո նախարար. Գերագույն Հոգեւոր Խորհրդի հարգարժան անդամներ, սիրելի հոգեւոր եղբայրներ, պաշտոնեություն Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի եւ բարեպաշտ ժողովուրդ.

Այսօր հավաքվել ենք մեր սիրելի ծնողի' Վեհափառ Հայրապետի գահակալության 4-րդ տարեդարձի առթիվ, հավաքվել ենք, թերեւս, ոչ այնքան շնորհավորելու Հայոց Հայրապետին եւ անդրադարձ ունենալու անցած չորս տարիների ընթացքում իր արձանագրած հաջողություններին, կատարած աշխատանքներին ու գործերին, որքան արտահայտելու մեր որդիական սերը հանդեպ Հայոց Հայրապետը, նորոգելու ծառայության մեր ուխտը իր եւ մեր ժողովրդի առջհւ. մեր աղոթքները վերառաքելու առ Բարձրյալն Աստված' հայցելով Երկնավոր Տիրոջից երկար կյանք ու արեւշատություն Հայոց Հայրապետին:

Վեհափառ Տեր. ինչպես ասացի, առանձնակի չպիտի անդրադառնանք Քրիստոսի Հարության խորհրդի վրա խարսխված Ձեր կյաճքին ու գործին' ուղղված հայրենիքի պայծառությանն ու Եկեղեցու շինությանը: Այս օրերին այդ խնդրին շատերը պիտի անդրադառնան, գրեն, գնահատեն. վերլուծեն: Մենք պարզապես ցանկանում ենք արտահայտել հպարտության այն զգացումը, որը վերջին յոթ ամիսների ընթացքում մեր զգացումների մեջ

1999 1-ՋՄԻԱԾ1>Ն Դ 41

տիրապետողը հղւսվ: Դա բխում է է՛տանից, որ հոգեւոր Զոր ուժեր ու կորով բացահայտեցինք Ձեր անձի մեջ: Երկու ծանր վիրահատություններ տարաք. Iլյանքին սպառնացող վտանգի առջեւ գտնվեցիք, սակայն ես. որ Ձեր կողքին Էի. նույնիսկ այդ դժվարին պահերին հանեին Ձեզ տեսա քաջ. անվեհեր, հերոս մի հոգեւորականի. Հայ Եկեղեցու Պետի. Հայ Եկեղեցու սպասավորի: Այդ զգացումը մի նոր եռանդ, ոգի եւ գոտեպնդում Է հաղորդել ինձ. իմ կոչմանը նորովի նւ[իրվելու մղում եղել ինգ համար:

Վեհափառ Տեր. Ձեր գահակալության այս ուրախ, պայծառ տոնի առիթով, հանուն Մայր Աթոռ Մ. Էջմիածնի պաշտոնեության. Գերագույն Հոգեւոր Խորհրդի, մեր եպիսկոպոսաց դասի, միաբանւսկից եղբայրների. Ձեզ ենք բերում մեր լավագույն բարեմաղթանքները եւ. իբրեւ այդ ամենի արտահայտություն. ցանկանում ենք ընծայաբերել Հակոբ Կոջոյանի բնանկարներից մեկը»:

Հանդիսության ընթացքում իրենց ոգեշունչ ու գեղեցիկ կատարումներով Վեհափառ Հայրապետ ին բավականություն պատճառեցին Արարատյան Հայրապետական թեմի Հայորղյաց տների սաները. «Մանկունք» եւ «Հա յկա - զունք» մանկական երգչախմբերը:

Ապա Տ. Խորեն աբեղա Հովհա՛ննիսյանը ՜հանդիսավորապես ընթերցեց Վեհափառ Հայրապետի խոսքը.

«Ահա լրիվ չորս տարիներ անցան այն օրից, երբ Ս. Էջմիածնի Մայր Տաճարի Սրբազնասուրբ Խորանի վրայ ծունկի եկայ եւ ուխտս կատարեցի որպէս Նորընտիր Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց' շարունակելու իմ սպասաւո- րութիւնը Հայց. Առաքելական Ս. Եկեղհցւոյ պատասխանատուութեան Բարձրագոյն աստիճանի վրայ:

Այսօր համախմբուած էք Վեհարանի շքեղ այս սրահին մէջ շնորհատրելու համար 4-րդ տարեդարձը: Շնորհակւսլութխն Հեզ Հեր այս գեղեցիկ եւ օրինակելի ոգւոյն համար:

Բայց այս տարի 4-րդ տարեդարձը ոլԲ/1Հ իճաստ եւ տարողութիւն. ուրիշ արձագանք ունի իմ մէջ Հեր բոլորին ծանօթ առողջական պատճառներով: Երբեք պիտի չուզէի, որ այս վիճակիս մէջ ընդունէի Հեզ: Բայց Աստուծոյ կամքն է. ինչպէս առածը ասում է. «Մարդը կ՚առաջադրի' Աստուած կը տնօրինի»:

Ես վւառք կուտամ Աստուծոյ. որ այս չորս տարիները շնորհեց ինձ Ա Գրիգոր Լուսաւորչի հեղինակութեան եւ պարտաւորութեան գահից ծառայել

իմ ժողովրդինյւստկապէս Մայր Հայրենիքի հողի վրայ եւ այլուր' Արցախի եւ սփիւռքեան հայկական համայնքներին: Թ է ի՞նչ կատարուեց այս չորս տարիների ընթացքում՛ թող Աստուած եւ պատմութիւնը լինեն գերագոյն ճանաչողը եւ արժհւորողը: Ես մի բան գիտեմ, ինչ ալ կեանք ունենամ եւ գործելու հնարաւորութիւն' այդ ընծայելու եմ մինչեւ կեանքիս վերջին շունչը Աստծուն, իմ ժողովրդին, իմ հայրենիքին:

Աղօթում եմ. որ Բարձրեալն Աստուած զօրացնի ձեզ բոլորիդ, որպէսզի

42 Դ ԱՋՍ՜ԻԱԾՒՆ 1999

յարութեասշունչով առաջնորդաած առաւել հա առատացնեք եւ ճոխացնեք ձեր սպասը Հայց. Առաքելական Ա Եկեղեցայն Մայր Աթոռ Ա էջմիածնի միջից:

Ողջ լերուք ի Տէր. զօրացեալ շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն. եւյաւէտ օրհնհալ ի

Մէնջ. ամեն»:Նորին Սրբությունն իր շնորհակալական խոսքն ուղղեց նաեւ Հայաստանի

Հանրապետության Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանին. ով անակնկալ կերպով եկավ եւ ներկա գտնվեց հանդիսությանը:

Ամենայն Հայոց Հայրապետի գահակալության 4-րդ տարեդարձին Մայր Աթոռ Ս. էջմիսւծնում անդրադարձ եղավ նաեւ ապրիլի 11-ին. Կրկնազատկի կիրակի օրը. հընթացս հանդիսավոր Ս. Պատարագի: Վեհափառ Հայրապետի գահակալության տարեդարձի առիթով հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի դիվանապետ Տ. Ներսես արքեպս. Պոզապալյանը.

«Խնդրեցեք ի Քրիստոսէ զի շնորհեսցէզաս մեզ ընդ երկայն ւսւուրս»

«Յանուն Հօր եւ Ռրդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն»Սիրելի՛ հավատացյալներ. տակաւ\ին մենք գտնվում ենք Քրիստոսի

հրաշափառ Հարության շնորհների շրջանում: Անցյալ կիրակի տոնեցինք մեր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի հրաշափառ Հարության տոնը: Նա մեզ համար խաչվեց, թաղվեց, սակայն իր թաղումից երեք օր հետո, ինչպես մարգարեներն էին գուշակել. մեռելներից հարություն առավ:

Քրիստոսի Հարությանը հաջորդող կիրակին մեր Հայրապետները կոչել են Կրկնազա տիկ կամ Նոր կիրակի:

Մեր Տերը' Հիսուս Քրիստոս, մեռելներից իսկապես հարություն առավ հւ Իր հարությամբ նորոգեց մարդկային կյանքը եւ Իր նորաստեղծ եկեղեցու կյանքը: Քրիստոսի հարությունն Իր նոր Եկեղեցու հիմնադրությունն է. որովհհտեւ աշիւարհում ապրող հուսահատ մարդկությունը, նրա հրաշափառ հարությամբ, հավիտենական կյանքի ու մեռելներից հարության հույսով նորոգվեց:

Կա՞ր արդյոք ավելի մեծ պարգեւ' Աստծու կողմից մարդկությանը շնորհված, քան Աստվածորդու մահվամբ մեզ շնորհված Քրիստոսի փառավոր հարությունը: Այն հաղթանակ էր' տարված մահվան սեւ կապանքների դեմ: Զատկական այս օրերին հավիտենական կյանքի հույսի ճրագն է. որ մեր էության մեջ վերառկայծում է եւ լուսավորում ամբողջ մեր էությունը, ներկան եւ ապագան: Նոր կիրակիի այս օրը մեզ համար հոգեւոր անժխտելի ուրախության ու ցնծության օր է. որովհետեւ Աստծու կամքով չորս տարի առաջ, այս օրերին, Հայաստանյայց Եկեղեցին ունեցավ իր ազգընտիր մեծ Հայրապետը. Լուսավորչի Աթոռի նոր գահակալը' հանեին Գարեգին Ա ԾայրագույնՊատրիարքի եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի:

Հայոց Հայրապետի գահակալությունը եւ այդ առթիվ փառավոր հանդի-

ՀԱ

ՅՈ

Ց

ՀԱ

ՅՐ

ԱՊ

ԵՏ

Ը

ԵՎ

ՀԱ

ՅՈ

Ց

ՍՊ

ԱՐ

ԱՊ

ԵՏ

Ը

1999 1-ՋՍ141ԾԻՆ '1- 43

սություննհրը եղան նոր կյանքի սկիզբ, եւ. հավանաբար, նախախնամության կամքով՛ այս տաբի հւս Նոր կիրակի օրը փառքով եւ պատվով հիշատակում հնք նրա գահակալության չորրորդ տարեդարձը: Մենք մեծ սիրով հւ վհրսւնորոգ հույսերով մեր ժողովրդի հւ Եկեղեցու հոգհւոր 1լյանքի առաջնորդությունը վստահել հնք մեր սիրելի Վեհափառ Հայրապետին: Մեր նորոգ կյանքի այս երջանիկ օրերին նոր տեսիլներով լեցուն Հայրապետ ունենալը մեզ համար հւ'հույժ կարեւոր է. հւ՜շատ թանկ ու միաժամանակ պատվաբեր:

Չորս տաբի է անցել Հայոց Հայրապետի գահակալության օրվանից: Նա. որպես հոգատար հովվապետ, առաջին հերթին այցելեց ներքին բոլոր թհմհրը. եղավ նւսհւ Արցախում. Վրաարանում. Ռուսաստանում. Ուկբաինայում. Ռումի- նիայում. Ֆբանսիայում Հեռավոր Արհւելքում. Ավստբալիայում. Սինգսւպոլ- րում, Հոնկոնգում, Անգլիայում հւ Միացյալ Նահանգներում, ինչպես նահւ Վատիկանում:

Հեշտ չէ չորս տարվա ընթացքում այսքան ճամփորդելը, միաժամանակ, որպես Հայրապետ. պատասխանատու անչ,. շունչ սպառելը, քարոզներով, պատգամներով ու հայրական խրատներով իր ժողովրդին նորուքի ոգհւոբու- թյուն պաբգհւհլը: Դյուրին չէ նահւ ամբողջ հայության խոսնակը հւ ներկայացուցիչը ւինհլ ոչ միայն հայության, այլհւ մանավանդ միջազգային հանրության առջեւ: Ուր էլ որ գնաց վեհափառը, հայ ժողովրդի վարկն ու պատիվը շատ Բաբծր պահեց: Նրան հանդիպած բոլոր ասպարեզների մարդիկ այն կարծիքը հայտնեցին, թե որքան բախտավոր են հայ ժողովուրդը հւ Հայաստանյայց Եկեղեցին, որ հայրապետական գահին ունեն բազմած այսպիսի իմաստուն, զարգացած, գործունյա, հեռատես, դիվանագետ մի կաթողիկոս:

Վեհափառ Հայբապհտը մեր Մայրավանքոսմ նոր շունչ բհրեց, վերանորոգեց միաբանական /լյանքը, միաբաններին ծառայության, խոնարհության, սիրո, զոհողության եւ նվիրումի կոչեց՝ կենդանի օրինակ դառնալով նրանց համար:

Նա նոր շունչ ու ոգի տվեց հոգեւոր դպրոցներին, շատ կաբեւորեց հոգեւոր դաստիարակության կոչված ուսուցիչների վերապատրաստումը, որպեսզի նոր սերունդը կարողանա նրանց միջոցով ստանալ այն. ինչ կորցրել էր անցած 70 տարվա ընթացքում:

Սիրհ{ի հավատացյալներ. Վեհափառ Հայրապետի կյանքն ու գործունեությունը. թհրեւս, կաբելի է մի քանի բնագավառների բաժանել, սակայն ես այսօր դրւսնցից մի քանիսի մասին միայն կ հիշատակ եմ:

Վեհափառ Հայրապհտն առաջին հերթին գրի ու գրականության, գրչի էլ գրքի մարդ է: Նւս ոչ միայն ստեղծագործում է. այլհւ քաջալերում բոլոր գրողներին հւ ստեղծս/գործողներին: Դրա արդյունքը խիստ շոշափեփ է: Այս չորս տարվա ընթացքում Մայր Աթոռի տպարանում լույս են տեսել կրոնական եւ հոգեւոր' դաստիարակչական բովանդակությամբ ավելի քա ն200 անուն գրքեր ու գրքույկներ: Դրանց նպաստն անժխտելի է նոր սերնդի դաստիարակման կարեւոր գործում:

44 Դ ԱՋ1Ո'ԱԾԻՆ 1999

Վեհափառ Հայրապետն արվհարի եւ մշակույթի մարդ է: Նրա սիրտը թաբախում է հայ մշակույթի ոգու զարգացման զարկերով, նա ճշմարտապես ոզեւորվում է հայ մշակույթի արժեքներով, եւ ինքը քաջալերում է դրանց ստեղծումն ու գործադրումը ինքը հա լինելով ստեղծագործ արվեստագետ:

Վեհափառ Հայրապետը նաեւ դաստիարակ է եւ ուսուցիչ: Երկար տասնամյակներ նա ուսուցանել է: Նրա մոտ հաճախ կարելի է տեսնել ոչ միայն Հոգհւոր ճեմարանի մեծ ու փոքր սաներին, այլ կրթական հաստատությունների ուսանողներին, ովքեր սիրով ունկնդրում են Վհհափառի դասերը, հայրական խրատներն ու հորդորները կյանքում դրանք անպայման իրականացնելու վճռականությամբ: Ի ն ք ը ՚ Վեհափառ Հայրապետը հւս այցելում է բազում կրթական հաստատություններ եւ ուսուցանում ուսանողությանը: Նա սիրում է բաժանել իր խոհերն ու մտածումները, իր գիտելիքները նրանց հետ. որպեսզի նոր սերունդն աճի ու մեծանա որպես աստվածավախ. եկեղեցասեր, քաղաքակիրթ եւ քաղաքավար սերունդ, որպեսզի նա սիրի իր հողը եւ նվիրվի իր հայրենիքին ու ժողովրդին, իր մշակույթին ու սրբություններին: Վեհափառը նոր սերնդի ուսանողությանը համարում է ապագայի սերմնացաններ եւ դաստիարակներ:

Հայոց Հայրապետը նաեւ ճանաչված էկումենիստ է. համաշխարհային քրիստոնեական Եկեղեցիների միութենական աշխատանքների ջատագով: Նորին Սրբությունը եւ' Աստվածաշնչային ընկերության գործունեության շրջանակում, եւ՛ հատկապես Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդում ու Մերձավոր Արհւհլքի Եկեղեցիների միության մեջ երկա՜ր-հրկա՜ր տարիներ շատ կարհւոր ու երախտաշատ ծառայություն է մատուցել՝ ի փառս Հայ Եկեղեցու, ազգի եւ հայ մշակույթի: Այս ամենով, այնուամենայնիվ, հնարավոր չէ Վեհավւառի գործունեությունն ամբողջական կերպով բնութագրել եւ ներկայացնել: վեհափառը ճշմարիտ հովվապետ է. նվիրված հովիվ է 'մտածող եւ մտահոգվող իր հոտի, իր ժողովրդի հոգեւոր կյանքով եւ նրա հոգեւոր սննդով, համաձայն Ավետարանական « Հովիւ քաջ զանձն իւր դնէ ի վերայ ոչիւարաց» խոսքերի:

Ի ր ' շուրջ 50 երկար տարիների հոգեւոր կյանքը նա առավելապես ծառայեցրել է հովվական գործին, մարդկանց հոգիները փրկելու, նրանց դաստիարակության եւ նրանց հոգիների սերմնացանը լինելու աստվածային սրբազան գործին՛ հհտեւելով Ավետարանի պատգամին. « Հունձք բազում են, եւ մշակք՝ սակաւք»: Նա. իբր եւ իսկական հոզեւորական եւ հովվապետ, միշտ ձգտել է մարդկանց վեր բարձրացնել առօրյա հոգսերից ու մտահոգություններից. ձգտել է մարդկանց հոգիներն ու սիրտը բարձրացնել դեպի Աստված' վեր նյութական առօրյայից: Եվ դա վստահորեն հաջողվել է մեր վեհափառ Հորը:

Սիրելի ՛ հավատացյալներ, այսօր Հայաստանյայց Եկեղեցու համար շատ էական, կարեւոր օր է: Շնորհակալ ենք մեր Տիրոջից, որ մեզ շնորհեց Գարեգին Աոաջին Կաթողիկոսի նման մի հովվապետ, որ հովւ[ի_ Սուրբ Գրիգոր Լուսա-

1999 ԼՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Դ 45

վորչի ՚ իրեն հանձնված հուրը եւ առաջնորդ լինի այդ հուրի քրիստոնեական ոգով դաստիարակության գործին եւ ճակատագրի բերմամբ ' նրա շատ դառն օրերի դառնություններն ամոքի եւ վերանորոգելով հաստատի տարիների ընթացքում խախտված նրա հավատը ի Տեր մեր Հիսուս Քրիստոս:

Այսօր նա իր ժողովրդի հոգուն ու մտքին ամուր հենարան է դարձել, այն հոգուն, որ երկար տարիներ շարունակ փորձել են դատարկել. եւ այն մտքին, որ ստիպել են ամլանալ: Այսօր այս ամենը մեզ համար հացից ավելի կարեւոր է:

Ինքը' Վեհափառը, ջերմ հավատավորն է այն ճշմարտության, որ հոգին• առաջնային է մարմնից: Մարդու համար շատ ավել]\ անհրաժեշտ է Աստծու հետ հաղորդակցվելը. Աստծու շնորհներով լցվելը, քան թե առօրյա սովորական հոգսերն ու մտահոգությունները հոգալը: Հոգին է. որ կենդանարար է այս աշխարհում, առանց հոգու մարմինը փչացման ենթակա կդառնա:

Սիրելի՛ հավատացյալներ, գահակալության այս տարեդարձի ուրախ օրը շնորհավորենք Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա վեհափառ Հայրապետին' մաղթելով նրան աստվածային անսպառ ուժ ու եռանդ. Ահարոնի աղոթքի զորությունը. Մովսեսի տեսիլքը, Դավթի ծառայության գիտակցության ուժը, ինչպես նաեւ Սողոմոն Իմաստունի երկնային իմաստնությունը' հովվելու հւ առաջնորդելու համար Հայւսստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու նավը դեպի խաղաղ նավահանգիստներ:

Աղոթենք եւ խնդրենք հարուցյալ Փրկչից մեր. որ Իր հրաշալի հարությամբ Հայւսստանյայց Եկեղեցուն եւ նրա Հովվապետին պայպելի նորոգ կյանք' բազում տեսիլներով, քաջառողջություն, վերւսգտնումն իր առողջության հւ երկար֊երկւսր կյանք:

Փա՛ռք Բարձրյալն Աստծուն: Երկար քաջառողջ 1յյանք Հայոց իմաստուն Հայրապետին. ամեն»:

* * *

Խ մբա գրությա ն կողմից - Հատկանշական է, որ Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսի գահակալության չորրորդ տարեդարձին նախորդեց «Հռոմ-

Հայաստան» ցուցահանդեսը, և հաջորդեց Նորավանքի նորովի վերհառնումը:

Գահակալության հետ հարաբերվող ժամանակային այս պարզ համընկնում

ների մեջ իսկ արտացոլված են Վեհափառ Հայրապետի գործունեության երկու

ւսմենահատկանշակսւն կողմերը: Աոաջինը Եկեղեցիների համեղբայրության

գաղափարի շեշտումն ու կարևորումն է այսօրվա աշխարհայնության և նյութա

կանության ալիքների դեմ տեղի տվող հոգևոր արժեքների պահպանության

գործում և Հա յոց Եկեղեցու բերած նպաստը ընդհանուր քրիստոնեական

մշակույթին:

46 Դ ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

Երկրորդը Նորավանքով. ընդգծումն է այն մտքի-որ մեր Եկեղեցին այսօր ես

կենդանի ժառանգորդն է անցյալի Իո հոգևոր-մշակութային արժեքների, որոնք

ստեղծվել են Հայոց Եկեղեցու կամարների ներքո, և այսօրվա վանքերը նույն կերպ

կենդանի ներշնչումի աղբյուրն են լինելու Վեհափառի այնքան սիրելի

արտահայտությամբ՛ «Հայ ստեղծագործ ոգու».Եթե վերստին ներքին մի խորհուրդ որոնենք դեպքերի ժամանակագրական

ընթացքում ապա կտեսնենք հատկանշական մի իրողություն, գահակալության

չորրորդ այս տարեդարձին նախորդող վերջին մեկ տարվա ընթացքում, սկսյալ

1998 թ ապրիլից. ԱՄՆ-ում բժշկական քննությանը զուգընթաց. Վեհափառ

Հայրապետը մասնակցեց Ամերիկայի Հայոց թեմի հիմնման 100-ամյակի

նախապես ծրագրավորված հանդիսություններին, թեև բուժման հաջող ընթացքի

տեսանկյունից առավել նախընտրելի կլիներ կենսական ուժերն ու եռանդը պահել

ապաքինման համար: Նույն կերպ ծանր վիրահատությունից հետո վերադառնալով

Մայր Աթոռ և ապա դարձյալ մեկնելով ՍԱՆ' այնտեղ նոր վիրահատության նախօ

րեին նախագահեց Միացյալ Հայկական Ֆոնդի 100-րդ թռիչքի առիթով կազմա

կերպված հանդիսությանը, այստեղ մի քանի ամիս ֆիզիկական դաժանւսգույն

փորձությունների ենթարկվելու ընթացքում իսկ կատարելով միջեկեղեցւսկան

հարաբերություններին և ազգային-եկեղեցական կյանքին վերաբերող բոլոր այն

տնօրինությունները, որոնք վերապահված են հայրապետական բարձրագույն

իշխանությանը:Վեհափառ Տեր. այսպիսով Ձեր եկեղեցական ու հոգևոր-մշակութային

բարզմարդյուն գործունեության կողքին գահակալության այս վերջին մեկ տարվա

ընթացքում բացահայտվեց նաև Ձեր մարդկային անձնվիրության կարևոր մեկ

հատկանիշը ևս. և ֆիզիկական այս փորձությունների ընթացքում Ձեր բոլորանվեր

գործունեությամբ Դուք խոսուն կերպով վկայեցիք ու հավաստեցիք Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոս ընտրվելուց մինչ գահակալության այս հանդիսությունը Ձեր քանիցս

ասած այն խոսքերը, թե որքան Էլ «կյանք ունենամ և գործելու հնարավորություն

այն ընծայելու եմ մինչև կյանքիս վերջին շունչը Աստծուն, Հայոց Եկեղեցուն, իմ

ժողովրդին ու Հայրենիքին»:

«.էջմիածին» ամսագրի խմբագրության կողմից շնորհա վորելով Ձերդ

Սրբությանը գահակալության չորրորդ տարեդարձի առիթով՝ մաղթում ենք

քաջառողջություն ու լիակատար ապաքինում և երկա՜ր-երկա՜ր տարիների կյանք՜

շարունակելու բոլորանվեր այս ընծայումն ի փառս Աստծու, մեր Եկեղեցու և հայ

ժողովրդի, որ ի Հայաստան, յԱրցախ և ի սփիւռս աշխարհի:

1999 1-ՋԱ ՒԱԾհՆ '1- 47

ՆՈՐԱՎԱՆՔԻ ՕԾՈԻՄԸ

Ապրիլի 18-ին, Կանաչ կիրակիին, ձեռամբ Նորին Սրբություն Ամենայն Հա յոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսի, տեղի ունեցավ Նորավանքի Ս. Աստվա

ծածին ե Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցիների օծումը, մատուցվեց Ս. Պատարագ:

Նորավանքի վանական համալիրը, որ ժամանակին եղել է Սյունյաց մետրոպոլիտների աթոռանիստը. Օրբե|յսւնների հոգևոր կենտրոնն ու դամբսւ- րանավայրը. նաև հայ եկեղեցական ճարտարապետության ամենանշանավոր իրագործումներից է: Վանական համալիրը, որը տեղացիները «Կարմիր վանք»

են անվանում, չէր գործում շուրջ մեկ դար: Վանքի Սուրբ Ստեփանոս

Նա խա վկա եկեղեցին պետականորեն վերականգնվել էր 80-ականների սկգբին: Իսկ Ս. Աստվածածին եկեղեցին, անցյալ դարի կեսերին կիսով չավւ ավերված լինելով երկրաշարժից. վերականգնվել էր միայն մասնակիորեն: Եվ

ահա. Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսի անմիջական հովանավորությամբ. Սյունյաց թեմի առաջնորդ Տ. Աբրահամ եպս. Մկրտչյանի և Տ.

Մեսրոպ արքեպս. Աշճյանի գլխավորած 1700-ամյսւկի գրասենյակի կւսզմա- կերպմամբ. կանադահայ բարերարներ տեր և տիկին Տիգրսւն և Դիանա

Հաճեթյանների բարերարությամբ, երկու տարվա ընթացքում. 1996-1998 թթ..

իրականացվեց Մոմիկ ճարտարապետի նախագծով կառուցված եկեղեցու ամբողջական վերականգնումը:

Մինչև եկեղեցու օծումը, ապրիփ 16-ին. Վա յոց Ձորի մարգկենտրոն Եղեգնաձորում սկսվեց «Նորավանք-99» գիտաժողովը, որի առաջին նիստը վարեց Տ. Սեսրոպ արքեպս. Աշճյանը:

Դիտաժողովին զեկուցումներով հանդես եկան Տ. Շսւհե արքեպս. Աճեմ- յա նը. ակադեմիկոս Վարազղատ Հարությունյանը, գիտությունների դոկտոր

ներ. թեկնածուներ. Մատենադարանի և ՀՀ ԳԱՍ հնագ1ւտության և ազգագրու

թյան ինստիտուտի գիտաշխատողներ: Ներկա էին եկեղեցու բարերարները.

Սյունյաց թեմի հոգևոր դասը. Եդեգնաձորի մտավորականության ներկայացուցիչներ: Ն ա յն օրը Հայաստանի ազգային պատկերասրահի՝ տեղի մասնա

ճյուղում բացվեց «Մոմիկ» միության և շրջանի նկարիչների՝ ժամանակակից

հայ քրիստոնեական արվեստը ներկայացնող ցուցահանդես, իսկ քաղաքի

երկրագիտական թանգարանի սրահում կայացավ Կանադայում հրատարակված «Նորա վա նք» գրքի շնորհանդեսը: Ապրիլի 17-ին գիտաժոդովի աշխա

տանքներն ամփոփալ ՀՀ ԳԱՍ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի

տնօրեն Արամ Քալանթարյանն ընդգծեց զեկուցումների գիտական և ողջ

ծրագրի կազմակերպչական բարձր մակարդակը:

Ապրիլի 18-ի վաղ առավոտից Եղեգնաձորից. շրջակա քաղաքներից ու գյուղերից. Երևանից. Արցախից ու ա յլ վայրերից դեպի Նորավանք շարժվեցին հազարավոր ուխտավորներ: Այստեղ ամբողջությամբ վերականգնված Ս. Աստվածածին եկեղեցում մատուցվեց առաջին Ս. Պատարագը: Պատարագիչն էր Կանադայի հաւոց թեմի առաջնորդ Տ. Հովնան արքեպս. Տերտերյանը:

Շուտով. Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի միաբան հայրերի ուղեկցությամբ. Նորավանք ժամանեց Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսը' կատարելու

Ա. Աստվածածին և Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցիների օծումը:Արայտղությանը ներկա էին նաև ՀՀ մշակույթի նախարար Ռոլանդ Շաոո-

յանը. տարածքային կառավարման և օպերատիվ հարցերի նախարար Դավիթ Զաղոյանը. ՀՀ գւխավոր դատախազ Աղվան Հովսեփյանը. Ս. Աստվածածին եկեղեցու բարերարներ տեր և տիկին Հաճեթյանները. հազարավոր ուխտա

վորներ Հայաստանից և Սփյուռքից: Նորավանք ուխտի էր եկել նաև ԼՂ Հ պատվիրակությունը' Ա ժ նախագահ Օլեգ Եսայանի գլխավորությամբ:

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ձեռամբ սրբալույս մյուռոնը հեղվեց գավաթի

մեջ. որը դպրաց ղասի երգեցողությամբ հանդիսավորապես տարվեց Ս.

Աստվածածին եկեղեցի: Շարականների ու սաղմոսների երգեցողությամբ Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը.

Տ. Սեսրոպ արքեպս. Աշճյանը. Տ. Պարգև եպս. Մարտիրոսյանը. Տ. Հովնան արքեպս. Տերտերյանը. Տ. Աբրահամ եպս. Սկրտչյանը. Տ. Առաքել եպս. Քարամյանը կատարեցին Ս. Աստվածածին եկեղեցու օծումը, որից հետո թափորն ուղղվեց դեպի Ս. Ստեփանոս՜ օծելու նաև այս եկեղեցին:

Հավարտ եկեղեցու օծման' երախտիքի խոսք ասաց Սյունյաց թեմի առաջնորդ Տ. Աբրահամ եպս. Սկրտչյանը: Եկեղեցու բւսնսդիներից մեկը

Սրբազան Հայրը հանդիսավորապես հանձնեց Վեհափառ Հայրապետին. երկրորդը' եկեղեցու բարերարներ տեր և տիկին Տիգրան և Դիանա Հաճեթյսւններին. իսկ երրորդը կմնա եկեղեցում:

Շնորհավորանքի խոսքեր ասացին նաև Արցախի թեմի առաջնորդ Տ. Պարգև եպս. Մարտիրոսյանը. Վայոց ձորի մարզպետ Պանդուխտ Մանուկյանը. ԼՂ Հ մշակույթի նախարար Արմեն Սարգսյանը:

Ապա Նորավանքի օծման առիթով Վեհափառ Հայրապետ ի խոսքն ընթերցեց գերշ. Տ. Սեսրոպ արքեպս. Աշճյանը (տես էջ 20):

Ավարտելով խոսքի ընթերցումը' Սեսրոպ Սրբազանը Կանաչ կիրակին հռչակեց որպես Նորավանքի ախտի օր:

Ապա Տ. Արա ակ աբղ. Տիգրանյանն ընթերցեց Վեհափառ Հայրապետի

ՆՈՐԱ ՎԱՆՔՆ ԱՅԼԵՎԱ ՄԻԱՅՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈ ՒՇԱ ՐՁԱ Ն Չէ

ՀԱ

ՅՐ

ԱՊ

ԵՏ

ԱԿ

ԱՆ

Ս

ՐԲ

ԱՏ

ԱՌ

Կ

ՈՆ

ԴԱ

ԿԸ

Հ

ԱՆ

ՁՆ

ՎՈ

ՒՄ

է

ԲԱ

ՐԵ

ՐԱ

ՐՆ

ԵՐ

ԻՆ

ՀԱ

ՃԵ

ԹՅ

ԱՆ

Ա

ՄՈ

ՒՍ

ԻՆ

ՆԵ

ՐԻ

Ն

1999 1-Ջ1ա ՚ԾԻՆ Դ 49

կոնդակը, որով Ս. Աստվածածին եկեղեցու բարերարին շնորհվում է Հւսյւսս- տանյսւյց Առաքելական Եկեղեցու բարձրագույն պարգևը' «Ս . Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանը:

Հանդիսավոր մասից հետո ներկայացվեց մշակութային ընդարձակ հայտագիր. ելույթ ունեցան մարզի պարային խմբերը, իրենց ստեղծագործու

թյունները ցուցադրեցին տեղացի և Երևանից ժամանած արվեստագետները:

Երևի վեց-յոթ դար Նորավանքի ձորը չէր տեսել այդքան մարդկային բազմություն: Նորավանքի ձորը կյանք էր առել, որովհետև վերաբացվել էր նրա մարգարիտը՛ Նորավանքը:

Ցանկանք, որ օծումից հետո Նորավանքում շուտով ավարտվեն նաև հարակից շինությունները և. Սյունյաց թեմի առաջնորդ Տ. Աբրահամ եպս.

Մկրտչյանի բաղձանքի համաձայն, այն դառնա կանոնավորապես գործող վանք:

ԿՍՐԵՆ ՍԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԿՐՈՆԱԿԱՆ

ն ե ր ս ե ս ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս պ ո զ ա պ ա լ յ ա ն ւ ք ա ր ո զ ը ՝

ԽՈՍՎԱԾ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ 'ՃՐԱԳԱԼՈՒՅՑԻՆ

(3 ապրիլի, շաբաթ, 1999 թ.)

«Այսօր յարեաւ ի մեռելոց. Փեսւսյն անմահ եւ երկնատր. քեզ աւետիք խնդութեան հարսն ի յերկրէ եկեղեցի, օրհնեա ի ձայն ցՕծութեան, զ Աստուած քո Սիոն»:

(Շարական)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգտ յն Սրբոյ. ամէն»:Այսօր, սիրելի, հավատացյալներ, շարականագրի խոսքերի համաձայն,

ավետվում է մեզ, որ մեր Տերը՜ Հիսուս Քրիստ ոս, մեռելներից հարություն առավ: Եվ շարականագիրը շարունակելով ասում է, թե՜ «Ցնծացեք, ով ժողո

վուրդ, Եկեղեցի, որովհետև Փեսան անմահ և երկնավոր հարություն առավ, դուք, իբրև ժողովուրդ, հարսն եք երկրից երկինք փոխադրվող»:

Ապաշխարության շրջանը, ահավասիկ, իր ավարտին հասավ: Անցյալ կիրակի Ծա ղկազա րդի տոնն էր: Մեր Տերը՝ Հիսուս Քրիստ ոս, թագավորական հանդիսավորությամբ և փառավորապես մուտք գործեց Երուսաղեմ: Տերերը և

երիտա սարդները, երեխաները և պ ա տ ա նիները, ձիթենու և արմավենու ոստերը ձեռքներին, դիմավորեցին իրենց փա ռավորյա լ Տիրոջը, որ գա լիս էր Աստծու անունով: Իսկ Ավագ շաբաթվա ընթացքում մենք հետևեցինք մեր Տիրոջ ոտնաքայլերին, որոնք գա լով Բեթանիայից, ուղղվեցին Երուսաղեմ՛

դեպի Տաճար, և քա ղա քի Ձիթենյաց լեռան լանջին մեր Տերը տագնապալի պահ ապրեց ենթարկվելով փորձության: Որպես հողեղեն շինվածք, ա ստ վա

ծայինն իր մեջ փառավորվեց իր զոհողությամբ, իր պատրաստակամությամբ: Եվ Տերն ասաց. «Անցո զբաժակս զայս յինէն, բայց ոչ որպէս ես կամիմ, այլ որպէս դու կամիս» (Մարկոս ԺԴ 36): Մարմինը հողեղեն էր, հոգին՛ աստվածային: Եվ իսկապես, երբ մեր Տերը դատապարտվեց, ձա ղկվեց և Պիղա տ ոսի առջև տարվեց, քահանայապետերի որոշումով նրան մահվան դատապար- տեցին և Գողգոթայի բարձունքում խաչեցին: Բայց Իր մահվանից երեք օր հետո, միաշաբաթվա, կիրա կի օրվա արևը դեռ չծա գա ծ, երբ Մարիամ

1999

1999 1~Ջ.տ՝ԱԾհՆ Դ 51

Մագդաղենացին մյուս կանանց հետ գնում էր գերեզման՜ խնկով և զմուռսով

Քրիստ ոսի մարմինը օծա նելու և պատելու, հանկարծ տեսնում է, որ այն քարը, որով փակված էր գերեզմանի դուռը, տեղաշարժվա ծ է, և գերեզմանի քարի

վրա նստ ած է հրեշտակը, ով ասում է. «Զի՞ խնդրէք զկենդանին ընդ մեռեալս, չէ աստ, այլ յարեաւ» (Ղուկաս ԻԴ 5-6): Բնության ինչպիսի* հրա շք է սա, որ մեր Տերը՜ Հիսուս Քրիստ ոս, կա րողացավ Իր մահվամբ մահին հաղթել և Իր հարությամբ կյանք պւսրգևել մեզ բոլորիս:

Պ ող ոս ա ռա քյա լը Կորնթա ցիներին ուղղա ծ իր ա ռա ջին նամա կում իրավամբ ասում է, որ եթե Հիսուս Քրիստ ոս հարություն ա ռա ծ չլիներ, ձեր հա վատ քը և մեր քարոզչությունը ընդունայն կլիներ (հմմտ. Ա Կորնթ. ԺԵ 14): Եվ

իսկապես, մեր Տերը դարերի ընթացքում ամեն Զատկի ճրա գա լույցի երեկոյան խորհրդապես հարություն է առնում մեռելներից, որպեսզի ուսուցանի մեզ, որ մահվանից չվախենանք: Մահը վերջ չէ մարդու համար, այլ հավիտենական մի

նոր կյանքի սկիզբ: Եվ նրանք, ովքեր ապաշխարությամբ, աղոթքով, բա րեգործությամբ, զոհողությամբ, խոնարհությամբ, հեզությամբ կկարողանան իրենց

համար գա նձեր դիզել երկնքում, նրանց համար է առաջին հերթին հա վիտ ենականության ու հարության պատգամը: Նրանք կա րող Են մեռնել մարմնով,

բայց անմահ են հոգով: Եվ նրանց հոգիները մահվանից հետո գնա լու- միանւսլու են հա րուցյա լ Հիսուս Քրիստ ոսին և Նրա հետ վա յելելու արքայության բոլոր բարիքներն ու պարգևները:

Սիրելի հա վատ ացյա լներ, ահավասիկ Զա տ իկը եկավ, բնությունը զարթ

նեց, արեգակն իր պա յծառ ճառագայթներով ջերմացնում է աշխարհը: Շի լերը

և ծա ղիկները, ծա ռերը և հունդերն իրենց աչուկներն են բացում, գեղեցիկ ժպտում են մեզ և ամենուր գարունն են ավետում: Այս ամենը վկայում է, որ մեր

կյանքում սկսել է հարության, վերազարթոնքի և կյանքի տոնը: Այս երջանիկ

առիթով քրիստ ոնյաներս պետք է Քրիստ ոսի Հարության հույսով և հա վատ ով զորա ցա ծ նայենք մեր ապագա յին, պայծառատեսությամբ լեցուն, և մեր

ապագան կարողանանք կերտ ել ա յսօրվանից՛ մեր արդա ր քրտ ինքով, մեր

հա վա տ ով և մեր հայրենիքի վերաշինության, մեր ժողովրդի բարօրության համար ամեն տեսակի զոհողություն հա նձն առնենք և ոչ թե անհույս և անհավատ մարդկանց նման հա զիվ ճանա պ ա րհա ծա խ ս ձեռք բերելուն պես,

թողնենք և փախչենք մեր հայրենիքից:

Մենք պ ետ ք է դառնանք այս երկրի իսկական տերը: Եվ նրանք, ովքեր չեն

ուղղվում, ճշմարտությա նը չեն ծառայում, նրանք, ովքեր խարդախ միջոցներով հարստություն են դիզում, որպես քրիստ ոնյաներ նրանց դեմ ծա ռանա նք և

ցույց տանք ճշմարտության պատգամը: ժամանակն է գիտ ա կցելու, որ անցնող 70 տարիները չեն եղել փրկության տարիներ, ա յլ հոգևոր իմա ստ ով ուծա նա լու

տարիներ, և ժամանակն է արթնանալու, զգա ստ ա նա լու և Եկեղեցու մեզ տ վա ծ

պա տգամները սիրով ընդունելու և դրանց հետևելու: Միայն այս ձևով է

հնարավոր ժողովրդի մեջ վերստին հարության շունչն արթնացնել, ինչպես այս

պահին ամենքիս հոգու մեջ հարության շունչը կենդանություն է ա ռել և մեր հոգիներին տ ա լիս է ուժ, հա վա տ ք և զորություն: Միասնական ջա նքերով քա յլ

առ քա յլ դիմենք դեպի աստվածային բարությունը* այն դա րձնելով մեր առօրյան և կյանքի նպատակը:

52 Դ էսՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

Այս պահին, սիրելի հավատացյալներ, երբ հավաքվել ենք Մայր Տաճարի

սուրբ կամարների տակ. բոլորի» տալիս եմ Քրիստ ոսի Սուրբ Հարության պատգամը. «Քրիստոս յա րեա ւ-հ մեռելոց, մահուամբ զմահ կոխ եա ց եւ յարութեամբն իւրով մեզ զկեանս պարգևեաց»: Այս- ^տաՕիկ աոթիվ «Տէր ողորմեայ»-ի պահին միասին աղոթենք մեր բոլոր հիվանդների համար և հատկապես աղոթենք Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի Գարեգին Ա Հա յրապետի առողջության համար: Թող Աստված Իր Որդու հարությամբ այս պահին այցելի բոլոր հիվանդներին, ծերունիներին, որոնք անօգնական են. երեխաներին, ովքեր որբ ու թափառական կյանք են վարում: Թ ող Աստ ված բոլորին օգնության հասնի Իր Որդու հարության պահին և բոլորին հարության շունչը

պարգևի, որ անմահությունն ինքն իսկ է:«Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց, ձեզ եւ մեզ մեծ աւետիս. ամէն»:

1999 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն Դ 53

ՄԻՔԱՅԵԼ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱՋԱՊԱՀՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՄՎԱԾ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ԱՎԱԳ ՀԻՆԳՇԱԲԹԻ, ՀՍԿՄԱՆ ԳԻՇԵՐԸ(1 ապրիլի, 1999 թ.)

«Եւ էր գիշեր»: («Եվ գիշեր Էր»):

(ՀՈՎՀ ԺԳ 30)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, սւմէն»:

Պերճա խ ոս, պերճաբան, աստվածաբան ավետարանիչը Հիսուսի մատնության մթնոլորտը և միջավայրը ներկայացնում է սոսկ այս երկու բառով, և գիշեր

էր: Աստվածաբան Հովհաննեսը մանրամասն մեզ է ներկայացնում Աստ վա ծորդու վերջին օրերը: Երկար շարադրում է Աստվածորդու՜ մեզ փ ոխ ա նցա ծ պա տ

գամները, ներկայացնում Հիսուսի և իր առաքյալների ողջ երկխոսությունը, վերլուծումներ և դիտողություններ կա տա րում տեղի ունեցա ծ իրա դա ր

ձությունների մասին Ա սակայն Հիսուսի մատնության միջավայրն ու մթնոլորտ ը բնութագրում է սոսկ այս բառերով, և գիշեր էր:

Հուդա ն վերջին ընթրիքի ա վա րտ ին, Հիսուսի սիրո ա րտ ա հա յտ ու

թյուններն ընդունելուց հետո, ուրիշ բան չունեցա վ անելու, եթե ոչ դուրս գա լու և հեռանալու Հիսուսի ներկայությունից: Եվ, այո՜, գիշեր էր, որովհետ և պ ետք է

տեղի ունենար մատնություն, գիշեր էր, որովհետ և դավաճանության ոճիր

պետք է գործվեր, գիշեր էր, որովհետ և սիրո փոխարեն ատելությամբ պ ետ ք է փոխհատուցվեր, գիշեր էր, որովհետ և ոճրա գործը գիշերվա մթության քողի

տ ակ է սողոսկում և գիշերվա մթության քողի տ ակ է իր մութ և սև գործը կատարում: Ինչպես Հիսուս ա սա ց' «քանզի մարդիկ սիրեցին խավարն առավել, քա ն զլույս, որովհետև իրենց գործերը չարության գործեր էին» :

Հուդան մատնելու էր իր Վարդապետին: Որպես կա տա րյա լ մի դերա սան և կեղծավոր՝ նա թաքցնում էր իր ողջ էությունը բոլոր ընկերներից՛ ա ռա քյա լ

ներից, ներկայանում էր որպես հավատարիմ ու հավատավոր ա շա կերտ ներից

մեկը, և որպեսզի կա տա րեր սև մատնության գործը, իրեն մթություն և գիշեր էր

հարկավոր: Այդ իսկ պ ա տ ճա ռով երբ թանձր խավարն իջա վ Պա ղեստ ինի վրա, Հուդան շտապեց: Շտ ա պ եց ' իր սև գործը կատարելու, շտ ա պ եց՝ մատնելու իր

Վարդապետին, շտ ա պ եց՛ սիրո փոխարեն ատելությամբ հատուցելու:

Եվ գիշեր էր: Սակայն աստվածաբան ավետարանչի այս տ ողերի ետևում

սոսկ բնության երևույթ չէ, որ նկարագրվում է, ավելին՝ ավետարանիչը լռում է

բնության երևույթների և եղանակի մասին: Մենք չգիտենք՛ փոթորկո՜տ էր այդ գիշերը արդյոք, թե* անձրևոտ, լուսի՜նն էր շողում երկնքում, թե՞ ամպամած էր:

Աստվածաբան ավետարանչի համար այդ չէր կարևորը, որովհետ և «գիշեր էր»

արտահայտությունն ավելի քա ն պերճախ ոս և ավելի քա ն խոսուն է, որովհետ և

54 Դ Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1999

Հովհաննես ավետարանիչը- աշակերտը, ում սիրում էր Հիսուս ուզոսմ է ցույց

2 որ Հիսուսից բաժանումը ոչ այլ ինչ է. եթե ոչ քա յլ դեպի մթություն, քա յլ Ոեահ <ւհ?եո քա յլ դեպի խավար: Եվ Հուդան կատարեց ա յդքա յլը: Կատ արելով ա յ? ո թե սոսկ խորասուզվեց բնության ստ եղծա գործս* գիշերվա մթության Г , ա ւ խորասուզվեց իր հոգու գիշերվա ե մթության մեջ, որովհետ և հեռացավ

Հհսուսհց- ԵՎ ահա այստեղ է. որ կա մեկ այլ գիշեր հոգու գիշերը, մտքի և սրտի ո Լ ո ր Հիսուսից հեռացման ամեն մի քա յլ տանում է դեպի այդ խավարը,

տանում է դեպի այդ մթությունը և տանում է դեպի կորուստ:Եվ գիշեր էր- Դարեր անցան Հիսուսի մատնության և չարչարանքից հետո:

Շարունակաբար նորանոր Հուդաներ գիշեր փնտրեցին և գիշեր երազեցին' իրենց սև գործը կատարելու համար: Երկու հազար տարի շարունակ աշխարհը և այս աշխարհի իշխանը չդադարեցին նորանոր Հուդաներ ծնել և ուղարկել մարդկանց մեջ՜ սև գործ անելու, քա յքա յելու համար սերը և բարությունը, լույսի փոխարեն մթություն ցանելու: Սակայն մոռացան խոսքն աստվածային այդ բոլոր հին ու նոր հուդաները, թե՜ «.Իժի'ծնունդներ, ինչպե՜ս եք փախչելու Գեհենի դատապարտությունից»:

Եվ գիշեր էր: Այո. գիշեր էր Հայաստան աշխարհում յոթանասուն տարի շարունակ, և յոթանասուն տարի շարունակ Քրիստ ոսին հարյուրամյակներ պաշտած ժողովուրդն ուրա ցել էր, ուրացության ու մատնության ուղին էր

բռնել: Յոթանասուն տարի շարունակ գիշեր էր Հա յաստան աշխարհում: Հետո այդ յոթանասուն տարին անցավ: Այդ յոթանասուն տ արուց հետո անցավ ևս տասը տարի: Սակայն Հայաստանում, Հա յոց աշխարհում ա յսօր դա րձյա լ և վերստին գիշեր է: Դա րձյա լ և վերստին գիշեր է, որովհետ և ա յսօր մատնության և չա րչարանաց այս խ որա խ որհուրդ պահը մեր ժողովրդի բազմաթիվ

զավակներն ապրում են ոչ այն զգա ցումով ու ոչ այն ապրումով, ոչ այն հոգեվիճակով, ինչով ապրեցին իրենց նախնիները երկու հազարամյակ շարունակ: Այսօր ամբողջ օրը, առավոտյան ժամերգությունից սկսած, Հայաստան- յա յց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին իր կամարների տակ հրա վիրեց հայորդի

ներին: Առավոտյան նշվեց Վերջին ընթրիքի արարողությունը, ոգեկոչվեց հիշատակը Հաղորդության Սուրբ խորհրդի հաստատման, և Սայր Տաճարը

կիսադատարկ էր: Երեկոյան Ոտնլվայի արարողությունը տեղի ունեցավ. Հիսուսի խոնարհության, անմեկնելի խոնարհության մի արտահայտությունը, և այդ արտահայտության հիշողությունը: Եվ շատերը եկեղեցում չէին: Այսօր, գիշերվա այս պահին, եկեղեցին լեփ-լեցուն է: Սակայն շատ երը չեն եկել

այստեղ Հիսուսի մատնության և չարչարանքի խորհուրդն ապրելու, այլ եկել են, որովհետև... գիշեր է, եկել են, որովհետև իրենց գայթակղել է գիշերվա խավարի և մթության իրողությունը: Եկել են ամեն տեսակ վատ, չար մտածում

ներով, եկել են խանգարելու հավատացյալների աղոթքը, խոկումը և բաժնեկից են այն մատնիչ Հուդային, որ, բրերով և սրերով զինված ամբոխի հետ երկու հազար տարի առաջ, գիշերվա մթության քողի տակ, մոտ եցա վ Վարդապետին և համբուրելով մատնեց Նրան:

Հիսուսի մատնության և չարչարանաց խորախորհուրդ պահն ապրվում է աղոթքով, ապրվում է աղոթքի մեջ եղող սարսուռով, որովհետև Հիսուս այսօր մատնվում է և չարչարվում մեզ համար: Սակայն մեզանից շատերն ա յսօր էլ

1999 ԱՋՍ՚ԻԱԾԻՆ Դ 55

ապրում են նույն այն գիշերը, որ ապրեցին Հուդան և իր նմանները: Այսօր մեզանից շատ երը շարունակում են ուրանալ Հիսուսին, շարունակում են ա պ րել մատնության այս պահը՝ Հիսուսին մատնող ամբոխի հետ միասին:

Սակայն Ավետարանը սիրո Ավետարան է: Սենք Հիսուսի սիրո Ավետա

րանն Է, որ փոխանցում Ենք ւսմենքին' անկախ այն բանից և այն մտածումից, թե ինչն Է մղել մեր ժողովրդի այս կամ այն զավակին այս պահին ոտք դնելու եկեղեցու սրբազան շեմից ներս, որովհետ և Հիսուսի վերջին պատգամն ուրիշ

բան չէր, եթե ոչ՛ «սիրեցե՛ք միմյանց»:Ավետարանական ճշմարտության լույսի տակ մենք տեսնում ենք, որ

ա յսօր, այս գիշեր, Հիսուս մատնվում է աշխարհի կողմից, Հիսուս լքվում է աշխ ա րհի կողմից, Հիսուս դավաճանվում է աշխարհի կողմից, սակայն չի

մատնում ոչ ոքի, չի լքում մեզանից ոչ մեկին, ինչպես երեկ, այնպես էլ ա յսօր չի դավաճանում մեզանից որևէ մեկին: Եվ ա յսօր, գիշերվա այս խորախորհուրդ պահին, մենք' ժողովուրդ Հա յոց, պետք է այդ սիրո, այդ գթության և ա յդ ողոր-

մության շարժառիթներով մոտենանք և ըմբոշխնենք խավարման այս երեկոն, խավարման այս գիշերը, որովհետ և քիչ անց եկեղեցու լույսերը կվառվեն, և այն մարդիկ, ովքեր խավարի համար էին եկել եկեղեցի, լույսի առաջին իսկ

բռնկումից հետո, խավարասերների նման, կթողնեն եկեղեցին, և կմնան միայն նրանք, ովքեր լույսի համար են եկել, ովքեր եկել են այս խավարի մեջ լույս

քա ղելու Հիսուսից, որովհետ և այս խավարից հետո կարողանում են տ եսնել Հիսուսի Հարության արշալույսը:

Եվ մենք՝ ժողովուրդ և հա վատ ացյա լներ Հա յոց, այս պահին ծնկում ենք Հիսուս Քրիստ ոսի անմեկնելի չարչարանքների առջև, աղոթում և հա յցում ենք

Նրա ողորմությունը: Տե՛ր Հիսուս Քրիստ ոս, Որդի' Աստուծո, Դո՞ւ, որ խաչվեցիր մեզանից, Դո ւ, որին մենք մատնեցինք, Դո՜ւ, ում մենք շարունակում ենք ուրա

նալ Պետ րոսի նման, մի՜ լքիր մեզ, մի՜ մատնիր մեզ չարի ձեռքը, մի՛ թող մեզ, որ

սայթաքենք այս աշխարհում: Այո՛, գիտենք, հա ճա խ ուրանում ենք Քեզ, հա ճա խ մոռանում ենք Քեզ, սակայն չենք ուզում լինել մատնիչ Հուդա յի կողմնակից

ների մեջ, ա յլ ուզում ենք լինել Պետ րոսի նման' ուրացող, սակայն ոտքի

կանգնող, Քո անմեկնելի արդարության և գթության մասին մտածող: Փ որձում

ենք քա յլե լ Քո ճանապ արհով, օգնի՛ր և գթա' մեզ, ցույց տուր մեզ այն ճա նա պա րհը, որ Դու ես: Տո՛ւր մեզ այն կյանքը, որ Դու ես: Սեր սրտ երի և հոգիների

ա ռջև բա ցիր այն լույսը, որ Դու ես: Եվ ուրիշ աղոթք չունենք ա ռա քելու Քեզ, ուրիշ խունկ չունենք ծխելու դեպի Քեզ, եթե ոչ այս պա րզ և երբեք չմա շվող

խ ոսքերով ենք փ որձում դիմել քեզ. Տե՛ր Հիսուս Քրիստ ոս, Որդի' Աստուծո, ողորմյա՛ մեզ՝ մեղավորացս. ամեն:

56 դ Տ. ՇԸ < ե Ք < Ն . ՀԱՅՐԱՊեՏՑԱՆ 1999

5. ՇԱՀԵ ՔԱՀԱՆԱ ՀԱՅՐԱՊեՏՑԱՆ

ԱՎԱԳ- Շ Ա Բ Ա Թ

ճշմա րիտ Աստվածպաշտության միաբանական վայրը եկեղեցին է: Այս

նպատակով դեռևս առաքելական շրջա նից հա ստ ա տ վա ծ են տոներ ու ժամեր

գություններ: ժամերգությունների միջոցով հարաբերվում ենք Աստվածային

տնօրինություններին ու խորհուրդներին, իսկ տոների ժամանակ' թե Քրիս

տոսի, թե՛ առաքյալների ու մարգարեների և թե եկեղեցու կյանքի նշանավոր

դեպքերի հիշատակների հետ, որոնցով կազմում ենք մի միություն թե միմյանց

և թե նախնյաց հետ:Աստվածպաշտության մաս են կազմում նաև պահքերը: Տարվա գրեթե

կեսը պահք է՜ բաժանված օրապ ահքերի, շաբաթապահքերի և քա ռասնօրյա

Մեծի պահոց շրջանի:Մեծ պահքին անմիջապես հաջորդում է Ավագ շաբաթը կամ, ինչպես

երբեմն անվանում են, Չա րչարանաց շաբաթը:

Չարչարանքի շաբաթ է կոչվում, որովհետ և մեր Տեր Հիսուս Քրիստ ոս այս

շրջանում էր, որ կրեց կամավոր չարչարանքներն ու մահը մեր Փրկության

համար:

Եկեղեցու Սուրբ Հայրերն Ավագ շաբաթվա մեջ տ եսել են «մեծամեծ»

խորհուրդներ. «Շաբաթս այս Մեծ կամ Ավագ է կոչվում, որովհետեւ իր մեջ պարունակում է չորս մեծ խորհուրդ

Առաջիս այս շաբաթվա ընթացքում է, որ ստեղծվեց երկիրը;Երկրորդ այն խորհրդանշում է Արարչության յոթ դարերը (հազարամ

յակները):Երրորդ Քրիստոսի չարչարանքների օրերը:Չորրորդ այս շաբաթվա խորհրդի մեջ տեսնամ ենք նաեւ վերջին օրն ու

աշխարհի վախճանը» :Ավագ շաբաթվա, այն է՜ Ծա ղկա զա րդից մինչև Զա տ իկ ընկած ամեն մի օր

Ավագ անունն է կրում:

Ավագ երկուշաբթի - կրում է հիշատակը աշխարհի արարչության, Ադամի՜

դրախտից արտաքսվելու, ինչպես նաև Աստվածային այն խոստումի, ըստ որի

Հա յր Աստված հր Միածին Որդուն կառաքի աշխարհ, Ով կփրկի մարդկությանը

դժոխքի տ անջանքներից և Երկնքի Արքայության ժա ռա նգորդ կդարձնի:

Առավոտյան ժամերգության ընթացքում ընթերցվում է Մատթեոսի Ավետարանից անպտուղ թզենու չորացման հատվածը: Եկեղեցու հայրերն այս թզենու

խորհուրդը զուգահեռի մեջ են դիտում օն նդ ոց Գրքի հետ, ուր ասվում է, թե

1 Տես Գրիգոր Տաթևացի. Չմեռան հատոր, Կ. Պոլիս, 1740, էջ 493-494:

1999 Ա Վ Ա Գ էԱ Ր Ա Թ Դ 57'

Ադամն ու իր կողա կիցը ծա ծկեցին իրենց ամոթույքը; Իսկ Հիսուս այս

անպտուղ թզենու չորացումից, այսինքն՜ առաջին Ադամի մեղքի ոչնչացումից

հետո, մեզ քա ջա լերում և մղում է հա վատ քով աղոթքի. «ճշմարիտ եմ ասում ձեզ. եթե հավատ ունենաք եւ չերկմտեք, ոչ միայս կասեք այդ թզենուս պատահածը, ш д թեկազեւ այդ շերասս ասեք' ելի՛ր ու ծովն ընկիր, այն կկատարվի: Եվ ամեն ինչ. որ ուզեք աղոթքի մեջ հավատով, կստանաք» (Մատթ. ԻԱ 21-22):

Այնուհետև երեկոյան ժամերգության ընթացքին Շննդոց գրքի, Սողոմոնի

Առակաց գրքերի և Եսայու մարգարեության համապատասխան հատվածների

ընթերցումներից հետո կա րդացվում է ավետարանական այն դրվագը, որտեղ

Հիսուս իր աշա կերտներին պատմում է գա լիք դեպքերի մասին. «Ահավասիկ Երասաղեմ ենք բարձրանում, եւ Մարդու Որդին պիտի մատնվի քահանա- յւսպետերի ու օրենսգետների ձեռքը, եւ Նրան մահվան պիտի դատապարտեն ու պիտի հանձնեն հեթանոսներին ծսպյւվելա. ծեծվելու եւ խաչ բարձրացվելու համար, սակայն Նա երրորդ օրը հարություն պիտի առնի» (Մատթ. Ի 18-19):

Իսկ ընթերցվածի վերջում հա ստ ատ վում է աստվա ծային տնօրինության

նպատակը. «Մարդու Որդին չեկավ ծւսռայություն ընդունելու, ա յլ ծառայելու եւ Իր ա կ ը տալու որպես փրկանք շատերի փոխարեն» (Մատթ. Ի 28):

Ավագ երեքշաբթի - հիշա տակն է ջրհեղեղի և տասը կույսերի: Այն իր մեջ

ամփոփում է նաև Ահեղ Դա տ աստ անի խորհուրդը, որով սովորեցնում է մեզ

արթնություն բարեգործության մեջ: Այս նպատ ա կով է ընթերցվում քանքար

շահողների և քա նքա րա թա քույց ծա ռա յի առակը: Առավոտյան ընթերցված

Ավետ արա նից տեսնում ենք, թե ինչպես փ ա րիսեցիներն ու հերովդեսա -

կանները կեղծա վոր ու նենգ ձևերով փ որձում են Աստվածորդուն, որպեսզի

մատնեն Նրա ն իշխանությունների ձեռքը: Սակայն Հիսուս աստվա ծային

իմա ստ ությա մբ բա ցա հա յտ ում է նրա նց կեղծիքը և տ ա լիս իմա ստ ուն

պատասխաններ, ինչպես, օրինակ, երբ Հիսուսին հարցնում են. «Ասա մեզ. օրինավո՞ր է հարկ տալ կայսրին, թե՜ ոչ. տա՞նք, թե՜ չտանք», հա սկա նա լով

նրանց կեղծավորությունը և ասում է. «Ինչո՜ւ եք ինձ փորձում, կեղծավորներ, ինձ մի դահեկան բերեք, որ տեսնեմ»: Եվ նրանք բերեցին: Ե վ նրանց ասաց.

«Ո՜ւմն է այս պատկերը կամ գիրը»: Եվ նրանք ասացին. «Կայսրինը»: Հիսուս

պատասխան տ վեց և ասաց նրանց. «Գնացե՜ք, տվե՛ք կայսրինը կայսեր, եւ Աստծանը' Աստծուն» (Մարկ. ԺԲ 17):

Իսկ երեկոյան ժամերգության ընթացքում, երբ կա րդա ցվում է Մատթեոսի

Ավետարանը, ըստ մեր եկեղեցա կա ն տ ոնացույցի հրահանգի «Զգեցուսցեն զ ժ (10) մանկանս, եւ տացեն ի ձեոս նոցին մոմեղէնս վառեալս' յօրինակ ժ (10) կուսանացն. որք եկեալ կանգնեսցին առաջի Աւետարանին»^:

Սուրբ Եկեղեցու հա յրերը հինգ իմաստուն և հինգ հիմար կույսերին նմա

նեցնում են մարդու հոգու հինգ զորությունների և մարմնի հինգ զգայություն

ների հետ: «Մա ցույց է տալիս. - գրում է Գրիգոր Տաթևացին, - նրանք, ովքեր

2 Տոնսւցոյց, Վաղարշապատ, 1906, էջ 42:

58 Դ տ. ՇԱ < էՔ < Ն . <ԱՅՐԱՊհՏՅԱՆ 1999

այս տասը զգայարաններով կոցս են եւ սուրբ, ա յս ի ն չ սրբվում ես մտքով, հոգով մարմնով եւ զգայությամբ, սրանք կարժանանան վերին առագաստին: Եվ որովհետեւ հինգը հիմար ես կոչվում եւ մնացյաւ հինգը իմաստուն, ապա իմացեք, որ իմաստուն են հոգու զորությունները, եւ հիմար մարմնի հինգ զգայություներթՀ'.

Ավագ չորեքշաբթի - հիշատակն է Սոդոմի և Գոմորի կործանման, որոնց մասին աստվածաշնչական համապատասխան հա տվա ծների կրկին անգամ

ընթերցմամբ հիշեցվում է Աստծու անաչառ դատաստանը չապաշխարողների

նկատմամբ: Այսօր ընթերցվում են նաև մեղավոր կնոջ կողմից Հիսուսի գլուխն

օծելու և Հուդայի մատնության ավետարանական տեղիները, « ե վ Հուդա Ի ս կ ա ր ի ո վ տ ա ց ի ն տասներկուսից մեկը, գնաց քահանայապետերի մոտ. որ Հիսուսին մատնի նրանց: երբ նրանք Լսեցին, ուրախացան եւ խոստացան նրան դրամ տալ եւ նա առիթ էր փնտրում, թե ինչպես հարմար ժամանակ մատնի նրան»:

Իսկ յուղով օծումը տեղի ունեցավ Բեթանիայում, ուր Հիսուս սեղան էր

նստած բորոտ Սիմոնի տանը, «.եկավ մի կին. որ հետն ուներ նարդոսի ազնիվ, մեծարժեք յուղի մի շիշ. եւ շիշը կոտրեթվ յուղը թափեց Հիսուսի գԱսին» (Մարկ.

ԺԴ 3): Եկեղեցու վարդապետներն ու սուրբ հայրերն այս դրվագի վերաբերյալ

գրել են բազում քա րոզներ ու ճառեր՜ խոսելով այն մասին, թե ինչպես Քրիստ ոս

անունը հայերեն թարգմանվում է Օծյալ: «Առաջին օծումը տեղի ունեցավ Սուրբ

Կույս Մարիամ Աստվածածնի որովայնում, քա նի որ Բանն Աստ ված Իր

մարդեղությունն օծեց ' Աստ վածությա ն հետ Իր միա վորմա մբ: Աստ ված

մարդացավ և երևաց մեզ: Նրա մարդկությունը կա տ ա րյա լ Աստված էր և

այդպես օծվա ծ էր Աստվածությամբ:

Կրկին անգամ Սուրբ Հոգին օծեց մարդկությանը, երբ Հորդանան գետում

իջա վ աղավնակերպ և հանգչեց Նրա վրա, ինչպես որ Գործք Առաքելոցում

ասվում է. «Նազովրեցի Հիսուսը, որին Աստ ված օծեց Սուրբ Հոգով և զորու

թյամբ»: Օծյալ է կոչվում նաև, որովհետ և նյութական յուղով օծվեց կանանց

միջոցով»4 :

Իսկ Հիսուս օծող կնոջը հանդիմանող աշա կերտներին ասաց. «Դա ինչ որ

կարող էր, արեց, խնկավետեց իմ մարմինը ի նշան պատանքվելու: ճշմա րիտ

եմ ասում ձեզ, ամբողջ աշխարհում ուր էլ որ քա րոզվի այս ավետարանը, ինչ

որ նա արեց, այդ ևս պիտի պատմվի նրա հիշա տ ա կի համար» (Սարկ. ԺԴ 8-9):

Ավագ հինգշաբթի - հիշատակն է Խ որհրդա վոր ընթրիքի, որ կատարվեց

Վերնատանը, ուր Քրիստ ոս գտնվում էր Իր աշա կերտ ների հետ: Այս պահին էր,

որ Քրիստ ոս հաստատեց Հաղորդության փրկարար խորհուրդը և սկիզբ դրեց

Նոր Ուխտին. «Եվ մինչ նրանք դեռ ուտում էին, Հիսուս հա ց վերցրեց, օրհնեց ու

կտրեց և տվեց աշակերտներին ու ասաց. «Առեք, կերեք, այս է իմ մարմինը»: Եվ

բաժակ վերցնելով գոհություն հայտնեց, տ վեց նրանց ու ասաց. «Խմեցե՛ք

դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է Նոր Ուխտի իմ արյունը, որ թափվում է

3 Տե՛ս Գրիգոր Տաթևացի, Ձմեոան հատոր, էջ 511:4 Տե՜ս նույն տեղում, էջ 515:

1999 ավագ շարաթ Դ 59

շատ երի համար՜ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. Ի Զ 26-28): Հին

Ուխտի զոհերի փոխարեն Քրիստ ոս մեզ մատուցեց իր սուրբ Մարմինն ու Արյունը: Եթե նախորդ երեք օրերին ճա շո ւ ժամերգության ժամանակ ասվում է

երեք Ողորմյա ներ, ապա ա յսօր Առա վոտ յա ն ժա մերգությա ն վերջում կատարվում է «Ապաշխարողների արձակման» կարգը: «ճա շոց» ծիսա մա տ յա

նում կա պա րտ ադիր ցուցում այն մասին, թե անկախ նրանից ապաշխարող

«իցէ և թէ ոչ՜ զկա րգն կա տ ա րել պարտ է»: Ընթերցվում են Մարգարեական

գրքեր, Առաքելական թղթեր, Ավետարան, որից հետո ավազագույն հոգևորա

կանը կարդում է ապաշխարության մասին Բարսեղ Կեսւսրւսցու աղոթքը: Ս.

Պա տ ա րա գից ա ռա ջ Սուրբ Սեղանը ծա ծկվա ծ է լինում և բացվում միայն

«Հւսվատամք»-ի ժամանակ: «ճա շոց» մատյանը մեզ հուշում է, որ նախքան

«Հա յր մեր»-ը. «Ելցէ Աւագ երեցն ի բեմն»: Նա, ձեռքին ունենալով Խ ա չ և

Ավետարան, կարդում է Հաղորդության խորհրդին վերա բերող Ա. Բարսեղի

աղոթքը' ասելով, թե այս խորհրդին «մի նայեք որպես թե հացի և գինու, քանզի սա է Աստծո Որդու ճշմա րիտ Սարմինն ու Արյունը»:

Երեկոյան կատարվում է Ոտնլվայի կարգը, ըստ Քրիստ ոսյա ն պ ա տ վի

րանի. «Գիտե՜ք, թե ա յդ ինչ ա րեցի ձեզ: Դուք ինձ Վարդապետ և Տեր եք կոչում,

և լա վ եք անում, քա նի որ իսկապես եմ. իսկ արդ, եթե ես Տերս և Վարդապ ետ ս,

լվա ցի ձեր ոտ քերը, դուք էլ պ ա րտ ա վոր եք միմյանց ոտ քերը լվանալ,

որովհետ և մի օրինա կ տվի ձեզ, որ, ինչպես ես ձե զ արեցի, դուք էլ նույն ձևով

անեք» (Հովհ. Ժ Գ 12-15): Ոտնլվայի արարողության մեջ Եկեղեցու Սուրբ

Հա յրերը տ եսել են Խ որհուրդ և տ վել են բազում մեկնություններ: Այս կա րգը, որ

հա ստ ա տ եց Հիսուս, ցույց է տ ա լիս Աստծու գթառատությունն ու մարդա

սիրությունը: «Ինչ կերպ ով որ Ադամը գործեց հա նցա նքն ու դա րձա վ

մարդկության կորստյան պ ա տ ճա ռ, ա յդ նույն ճա նա պ ա րհով Բանն Աստված

մարմնացավ և ա յցելեց իր կորուսյա լ պատկերին: Ադամին վերա բերող բազում

պ ա տ ուհա սներից մեկն այն էր, որ Աստ ված ասաց անիծյա լ օձին, թե « Մարդը պիտի ջախջախի քո գլուխը, իսկ դու պիտի խայթես նրա գարշապարը»: Քանի որ ոտքով ընթացան դեպի ծառը եւ հետո նոր կերան (արգելված) պտուղը: Դրա համար նախ ոտքը պատուհասվեց խփելով օձին: Բայց ե՛կ եւ տե ս, թե որքան բարի է բարերարի թե' պատուհասը եւ թե՛ փրկությունը: Աստված օ}ի գլուխը դարձրեց մարդու ոտքով հարվածելու թիրախ, քանի որ օձն ապստամբեց մարդու Դեմ իսկ մարդը իշխան Է կարգված նրա վրա. այսինքն նրա գլուխն Էր: Ադամն Էլ իր հերթին զանց առավ Աստծու պատվիրանը, որն իր գլուխս Էր եւ հնազանդվեց կնոջը եվ քանի որ կինը լսեց օձին, որն իշխանությամբ նրանց ոտքի տակ Էր, դրա համար Էլ մարդու ոտքը պետք Է ջախջախեր օձին:

Այժմ նույն Տերն ու Արարիչը կամեցավ գործած հանցանքի անեծքը վերացնել այսպես: Նախ վերցրեց ջուրը եւ լվաց մարդու ոտքը եւ բժշկեց Ադամի գարշապարի խոցված վերքը»5:

Ոտնլվայի կարգը խորհրդավոր մի քա րոզ է սիրո և հեզության՜ ուղղված

5 Տես նույն տեղում, էջ 566:

ընկերոջը, դիմւսցինին: Եվ ինչպես Հովհաննես Առաքյալն է ա սո ւմ ,ա յդ սերը արտ ա հա յտ վա ծ պիտի լինի ոչ ?ե միայն խ ոսքով, ա յլև գործով ու

^Ա վա գա րբա թ ի բնութագրումն ամենասեղմ խ ոսքերով տ ա լիս է Տեր

Ստեփանոս քհն. Մանդինյանցը. «Յիսուս Քրիստոսի դատը եւ դատսւպար- տաթխսը. խաչելաթխնը Ы մահը, խաչէն իջացաՈեԱ, Խ թաղոօէը»*:

օիսա արա րողակա ն կա րգով և աստվածպաշտությամբ Ավագ ուրբաթը

ամբողջովին տարբերվում է մնացած տարեկան տոներից: Փ ա կ վարագույրի առջև միայն խաչելության պատկերն է: Կեսգիշերին ընթերցվող ավետարա

նական վեց հատվածներում ներկայացվում են Քրիստ ոսի կրած չարչարանք

ները: Տա սներեք վառվող մոմերը զույգ -զույգ հա նգցվում են ամեն մի

Ավետարանական հատվածի ավարտից հետո, որոնց մեջ պատկերվում է. թե

ինչպես աշակերտները թողեցին Հիսուսին և փախան: Վերջում մնացած միակ

վառվող մոմը խորհրդանշում է Հիսուսի միայնակությունն ու անօգնակա

նությունը: Գիշերա յին այս պ ա շտ ա մունքը մեզ հուշում է Խ որհրդա վոր

ընթրիքից հետո գա լիք անցքերի, այն է' Գեթսեմանիի պարտեզում երեք անգամ

աղոթելու, զինվորների հետ Հուդա յի գա լը և մատնությունը, Հիսուսի՜ քահա-

նայապետերի առջև ծեծվելու, ապտ ակվելու, մինչև առավոտ անարգվելու.

Պետ րոսի երեք անգամ ուրացման ու զղջման մասին:Իսկ ցերեկը, 6ա շու ժամերգության ժամանակ, ասվում են երեք Ողորմյա

ները, ա յնուհետ և կա տ ա րվում է Խ ա չելութ յա ն կարգը: Այս պահին

(սուրբգրային ընթերցվածների շարքում) կարդացվում են Պողոս առաքյալի

հետևյալ խոսքերը. «Սակայն քա՛վ լիցի, որ ես պարծենամ ա յլ բանով, քան

միայն մեր Տեր Հիսուս Քրիստ ոսի խաչով, որով աշխարհը խաչված է ինձ

համար, ես էլ՜ աշխարհի համար» (Գա ղա տա ցիս Զ 14): Այս ամենով նույն կերպ,

ինչպես տասը դար առաջ, այնպես էլ ա յսօր մեզ համար.

Օրհնյալ և լուսանորոգ օր է Մեծ պասեքի ուրբաթը սարսափելի,Երբ եղան երկու արդարակշիռ ընտրությունները սասանած բոլոր

արարածների,Վերածելու նրանց անփոփոխելի ու երկնակենցաղ մի ա յլ էության. Բարձրացածներին խոնարհեցնելով ու վեր հանելով ընկածներին:Եվ բարեպատեհ ժամը եկավ-հասավ,Գրելու ինձ այս նվագը ողբաձայն' զվարճախառն երկյուղով. Չարչարանքներիդ մասին եմ ուզում խոսել այժմ ես:Որոնք դու կրեցիր իմ փոխարեն, Աստվա՜ծ բոլորի1:

Ավագ Ուրբաթ օրը պա տ ա րա գ չի մատուցվում, որովհետ և հավիտենական

քահանայապետ Քրիստ ոս է ինքն իրեն պա տ արագում խաչի վրա Հա յր

Աստծուն, և ինքն է միջնորդ և բարեխոս առ Հա յրն Աստված մեր փրկության համար:

60 դ տ. ՇԱ < հՔ< Ն- <Ա0 ՐԱՊհՏՉԱՆ______________1999

е° Ստեփանոս քհն. Մանդինյանց, «Աստուածպաշտութիւն Հայաստանեայց Ուղղափառ Եկե-

ղեցտյ», Վաղարշւսպատ, 1872. էջ 165:

7 Գրիգոր Նարեկացի, «Մատյան Ողբերգության», Երևան, 1960, Էջ 328:

1999 Ա Վ Ա Գ ?:է!ՐԱԹ Դ 61

Իսկ երեկոյան կատարվում Է թաղման կարգը:

Ավագ շաբաթը հիշա տակն Է Քրիստ ոսի թաղման, Ն՛րա գերեզմանում

դրվելու և դժոխ ք իջնելու: Եկեղեցու Սուրբ Հա յրերը զուգա հեռներ են

անցկացնում Հովնան մարգարեի' կետի փորում երեք օր մնալու և Քրիստ ոսի

գերեզմանում դրվելու միջև. «Ինչպես Հովնան մարգարեին Աստված հրամայեց

քա րոզե լ Նինվեում, ա յդպես Էլ Հա յր Աստ ված ա ռա քեց Բանն Աստծուն քա րոզելու աշխարհի փրկության համար: Հովնան մարգարեի նավի վրա քնելը

խ որհրդա նշում Է Ք րիստ ոսի հա նգչելը խաչի վրա: Հովնա նի ծովի մեջ

ընկղմվելը՜ Քրիստ ոսի թաղումն Է խորհրդաբար: Կետը կուլ տ վեց Հովնանին,

դժոխ քն Էլ ընդունեց Ք րիստ ոսի Հոգին: Կետի փ որի մեջ կենդա նի և

անապական մնաց Հովնանը, նմանապես Էլ գերեզմանում և դժոխքում անմահ

ու անապական Էր Քրիստ ոս հոգով ու մարմնով: «Եվ Տերը հրամայեց վիշապ

ձկանը, և ձուկը նրան ցա մա ք նետեց» (Հովնան Բ 11) ֊որը ցույց Է տ ա լիս

Հիսուսի հարությունը»8:

Ավագ շաբաթի երեկոյան տեղի են ունենում ճա շո ւ և Երեկոյան ժամեր

գություններ, ընթերցվում են օննդոց և Մա րգա րեից գրքերից հա մապա

տասխան հա տվա ծներ, և սա րկավա գի «Օրթի»-ով բացվում Է վարագույրը և

մա տ ուցվում Է ճր ա գ ա լո ւյց ի Պա տ ա րա գը: Իսկ Պ ա տ ա րա գի ա վա րտ ին

կատարվում Է Հարության նախատոնակը: Եվ մարդիկ, ինչպես յուղաբեր

կանանց Հարությունն ա զդա րա րող հրեշտակը, ավետում են մեկը մյուսին.

«Քրիստ ոս հա րյա վ ի մեռելոց»:

8 Տե՛ս Գրիգոր Տաթևացի. Չմեռան հատոր. Էջ 599:

62 Դ Աքթ՜ՈՒՐ ԴՊՒ!’ ԿԱ1’ԱՊեՏՅԱՆ 1999

ԱՐ ԹՈՒՐ ԴՊԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ Գեւորգյա ն Հոգեւոր ճեմա րա նի սան

ՀՈԳԵՎՈՐ ԲԱՐԵՊԱՇՏԱԿԱՆ

ԱՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Ա

ПЬП-ԵՆՈՒ ՈՍՏԵՐԸ' ՀԱՂԹՈՒԹՅԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇ

«Արդարներն արմավենու պես կծաղկեն... ՜և պտղաբեր ձիթենու նման’ ... կտնկվեն Տիրոջ տանը»:

/Սաղմ ԴԱ 13-14, ԾԱ 10/

Հայաստանյսւյց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու, ինչպես նաև Ընդհանրական Ս. Եկեղեցու մաս եղող մյուս Եկեղեցիների հոգևոր գեղեցիկ ավանդու

թյուններից է Ծա ղկա զա րդի տոնին հա վատ ացյա լներին օրհնյա լ ճյուղեր

բաժանելը:Այս ավանդությունը ձևա վորվել է Աստ վածորդու Երուսաղեմ մուտքի

իրողության հիման վրա, երբ հրեաները ձիթենու1 և արմավենու ճյուղերով

Քրիստոսին ընդառաջ գնացին2:Ոստերի ընծայումը խորհրդանշում էր3 նախ' Աստծու ողորմությունը

(ձիթենու ճյուղեր) մարդու հանդեպ, և Ք րիստ ոսի խաչելությամբ ու

հարությամբ' հաղթանակը (ա րմա վենու ճ յո ւղեր) մեղքի, մահվան ու սատանայի դեմ: Երկրորդ քանի որ նախկինում մարդկությունը ծառերին էր

1 Թեև Ավետարաններում չի նշվում, որ արմավենու ճյուղերի /Հովհ. ԺԲ 13/ հետ եղել են նաև ձիթենու ճյուղեր, սակայն Ավետարանների այն վկայությունը, թե «իսկ ուրիշներ ծառերից ճյուղեր էին կտրում» /Մատթ. ԻԱ 8. Մարկ. ԺԱ 81, Ս. Գրիգոր Տաթևացուն հիմք Է տալիս եզրակացնելու, որ այդ ճյուղերը ձիթենու ոստեր են եղել. «Թէպէտ ոչ յիշեն թէ ուստի հատանէին. այլ զի ի Ձիթենեաց լեառն էին որ լցեալ էր ձիթենեօք, զի երևի թէ յայնցանէ հատսւնէին», տես «Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Չմեռան հատոր», Կ. Պօլիս, 1740, էջ 491:

2 Մատթ. ԻԱ 1-11, Մարկ. ԺԱ 1-11, Ղոլկ.ԺԹ 28-40, =1ովհ.ԺԲ 12-19:3 Տե՛ս «Աեկնութիւն Սուրբ Աւետարանին որ ըստ Մատթէոսի արարեալ ի սրբոյն Ներսիսէ

ՇՕորհալւոյ մինչ ի համարն 17. հինգերորդ գլխոյն, և անտի աւարտեալ յերանելւոյն Յօհաննու Երզնկացւոյ' որ և կոչի Շործորեցի», Կոստանդնուպօլիս, 1825. էջ 443 - 444: Նաև Ս. Գրիգոր Տաթևացի, նշվ. աշխ., էջ 470 - 471: Այլև Իգնատիոս վարդապետի «Մեկնու- թիւն Սրբոյ Աւետարանին ըստ Ղուկասու». Կոստանդնուպօլիս, 1824, էջ 380 - 381:

1999 ՀՈԳհվՈՐ ԲԱՐհՊԱ ՏԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈՒԹՁՈՒՆՆհՐ '1- 63

երկրպագում և դրանց ոստերը կուռքերին ընծայում4, ուստի երբ հրեաները Սուրբ Հոգու ներշնչանքով իմացան, որ Հիսուս Քրիստ ոս է ճ՛շմարիտ Աստված, ոստերը Նրան ընծայեցին, ինչպես Ծննդյան ժամանակ մոգերի խորհրդավոր նվերները' ոսկին, կնդրուկն ու զմուռսը: Երրորդ՜ որովհետ և նախածնողների մեղանչման պ ա տ ճա ռով Տերն անիծեց երկիրը «վտւշ ու տ ա տ ա սկ թող

ա ճեցնի ք ե զ համար երկիրը»5, ուստի որպեսզի այն փշաբերության անեծքից ազատվի՜ եբրայեցի ծերերն ու մանուկները Տիրոջ ա ռջև ոստ եր էին փռում: Չորրորդ՜ քա նի որ հնում օլիմպ իակա ն խաղերի ժամանակ հաղթողներին

ոստ երով էին պսակում, ուստի հրեաները, հասկանալով, որ Հիսուս Քրիստ ոս Ղազարոսին հարություն6 տ ա լով մահվանը հաղթել է, Նրան, իբրև հաղթող Թ ա գա վորի, ընդա ռա ջ ելա ն ա րմա վենու ոստ երով: Այլև՜ ոստ երըխ որհրդա նշորեն հորդորում են, որ ադամորդին Տիրոջ փ րկա գործա կա ն առաքելությունը գիտ ա կցելով և Նրա ն անսալով՜ ծա ղկի ու պտ ղա բերի Տիրոջ պ ա տ վիրա նների կա տ ա րմա մբ և բա զմա պ ա տ կի իրեն պ ա րգևվա ծ

աստ վա ծա յին շնորհները, ըստ այնմ, թե «ա րդա րներն ա րմա վենու պես կծաղկեն ... “և պտ ղա բեր ձիթենու նման” ... կտնկվեն Տիրոջ տանը: Դրանք պտղաբեր կլինեն նաև ծերության ժամանակ' գիրգ ու փա փուկ, որպեսզի ավետեն, թե ճշմա րիտ է Տերը, և Նրա մեջ անիրավություն չկա»7:

Ուստի հնավանդ ավանդույթի համաձայն, Ս. Եկեղեցիներում, ի հիշատակ Երուսաղեմ Տիրոջ հաղթական մուտքի, հա վատ ացյա լներին բաժանվում Են

ձիթենու և արմավենու օրհնվա ծ ճյուղեր: Սակայն քա նի որ Հա յաստ ան

աշխարհում ձիթենի ու արմավենի չի աճում, ա յդ պ ա տ ճա ռով մեր երանելի

հայրերի տնօրինությամբ, դրանց փոխարեն Հա յոց Եկեղեցում նախընտրվեցին ուռենու ոստ երը8, որոնք էլ ա ռա վոտ յա ն ժա մերգութ յա ն ընթացքում,

Անդաստանի կարգից՜*՛ հետո բաժանվում են հա վա տ ա ցյա լ հայորդիներին:

4 Նախաքրիստոնեական Հայաստանում ընդհանրացած էր սոսյաց ծառերի պաշտամունքը: Բացի այդ. հայ իրականության մեջ ընդունված էր նաև կուռքերին պսակներ ու թավ ոստեր ընծայելու սովորույթը. «[Տրդատ] թագավորը հրաման տվեց Գրիգորին, որ պսակներ ու ծառերի թավ ոստեր նվիրաբերի Անահիտի արձանի բագինին», տե՜ս Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», աշխարհաբարի թրգմ. և ծնթ.՜ Արամ Տեր-Ղեոնդյանի. Երևան, 1983, Էջ 39:

5 Տննդ. Գ 18:6 Հովհ. ԺԱ 30 - 46:7 Սաղմ. ԴԱ 13 - 16. ՕԱ 10:8 Նշենք, որ Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցում Ծաղկազարդի տոնին նշտատերև ուռենու ճյուղեր

են բաժանում, նախ՛ որովհետև այնտեղ Էլ ձիթենի ու արմավենի չի աճում, երկրորդ' քանի որ նշտատերև ուռենին, ի տարբերություն վաղ գարնանային այլ ծառերի, ավելի շուտ է բողբոջում: Ուստի Ոուս Եկեղեցում «Երուսաղեմ Տիրոջ մուտքը» կոչվում Է նաև "Неделия Ваий", "Цветоносия" կամ պարզապես "Вербное воскресенъ е", տե и С. В. Булгаковъ, "Настоль ная книга лля священно-церковно-служителей”, тм . 1, с т . 584.

* Անդաստանը Հայոց Եկեղեցու կարևորագույն արարողություններից Է, որի ընթացում քահանա հայրերը Ս. Խաչով. Ս. Ավետարանով և օրվա շնորհով' Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունով Տեառնագրում ու օրհնում են ա. աշխարհի արևելւան կողմն ու Հայոց Հայրապետությունը, բ. աշխարհի արևմտյան կողմն ու քրիստոնյաների թագավորությունները. գ. աշխարհի հարավային կողմը, հողերը, այգիներն ու տարվա պտուղները.

64 Դ Ш'Р-Ш-Г ԴՊԻ1' ԿԱՐԱՊհՏՕԱՆ 1999

Թե ինչո՞ւ նպատակահարմար նկատվեցին ուռենու և ոչ ա յլ ծառերի

ոստերը Ս. Գրիգոր Տաթևացին բացատրում է ութ պատճառներով, որոնցից առւսօհնր պայմանավորված է Հա յաստանի բնակլիմայական յուրա հատ կություններով. «որովհետև ուռենին բոլոր տեղերում֊ լեռներում ու դաշտերում.

հեշտությամբ է գտնվում»: հ ս , * г ւՆշենք որ օրհնյա լ ճյուղերը, ընդունված ավանդույթի համաձայն, պետք է

պահվեն ողջ տարվա ընթացքում, մինչև հա ջորդ օա ղկա զա րդ (հին ոստերը նորերով Փոխարինելիս պետք է այրվեն, իսկ մոխիրը, տարվա պտղաբերության արդյունավորության համար, պետք է ցա նել այգում կամ բանջարանոցում*): Ցա նկա լի է, որ օրհն յա լ ճ յո ւղերով զա րդա րվի տան որևէ

սրբապատկեր*:Հույժ խ րա խ ուսելի է, որ հա վա տ ա ցյա լներն իրենք ևս մասնավոր

օրհնության համար ուռենու ոստեր տանեն Ս. եկեղեցի:Վերջում ցանկանում ենք նշել, որ խոտելի է. երբ Տա ճա րում գտնվողները,

ճյուղեր ստ ա նա լու հա մար, իրենց անհա մբերությա մբ, ա ղմուկով ու անպատշաճ պա հվածքով իրարանցում են առաջացնում' եկեղեցու անդորրը

խախտելով և աղոթալից մթնոլորտը խափանելով*:Թեև Երուսաղեմ Տիրոջ հաղթական մուտքն անկանոն բազմությունն էր

ողջունում, սակայն ոստերի ընծայումը ոչ թե «վայրապար» ու անպ ա տ շա ճ էր, այլ՜ խոնարհությամբ ու երկյուղածությամբ, այսինքն՜ ինչպես «խորհուրդ

Աստուածավայելուչ»:Արդ, քա նի որ մենք Տիրոջ սիրով ու երկ յուղով դա ստ իա րա կվա ծ

հավատացյալներ ենք, և մանավանդ որ Ս. Եկեղեցում ենք գտնվում, որտեղ հա նա պազ ա նճա ռելիորեն ներգործում է Սուրբ Հոգին, ուստ ի պ ետ ք է

բարեպաշտությամբ ու ամենայն ակնա ծանքով մոտենանք և Ս. Եկեղեցում

ծառայողից մեզ հասանելիք ոստը վերցնելով առանց շտ ա պ ելու և հրմշտելու

դուրս ելնենք Աստծո Տաճարից:Ահավա սիկ Տիրոջ Ս. Եկեղեցում նման ա րժա նա վա յել վարքի.

դ. աշխարհի հյուսիսային կողմը, վանքերը, անապատները, քաղաքներն ու գյուղերը և այստեղ բնակվող մարդկանց:Միով բանիվ, քանի որ անդաստանի արարողությունը Հայոց Եկեղեցում սկսվում է գարնան սկզբից և տևում մինչև աշուն, ուստի այդ կարգը հիմնականում կատարվում է իբրև պտուղների և բույսերի օրհնություն:

* երանք, ովքեր հողագործ չեն, կամ էլ գյուղում չեն բնակվում, նույնպես պետք է ճյուղերն այրեն, իսկ մոխիրը լցնեն հոսող ջրի մեջ:

* Օրհնված ճյուղերը, բացի իրենց խորհրդանշական իմաստներից, նաև Տիրոջ անճառելի զորությամբ օժտված ոստեր են: Այդ պատճառով Օաղկազարդի ճյուղերը միշտ արժևորվել են առավելաբար հայ շինականների կողմից՛ իրենց այգիները և հողամասերը չար ուժերից պաշտպանելու համար: Որքա՜ն ցանկալի է, որ այսօր էլ հայ գյուղացին, իր նախնիների հետևողությամբ, մեծ բարեպաշտությամբ ու ակնածանքով Ս. Եկեղեցի գնա և իրեն հասանելիք ոստը վերցնի:

* Նմանատիպ իրավիճակներից խուսափելու համար, հույժ ցանկալի է. որ յուրաքանչյուր եկեղեցու հովիվ նախապես միջոցներ ձեռնարկի թե' անհրաժեշտ թվով ոստեր ունենալու և թե դրանք բաժանելիս Տաճարում կարգուկանոն պահպանելու համար: Անհրաժեշտության դեպքում կարելի է ճյուղերը նաև Եկեղեցու բակում բաժանել:

1999 ՀՈԳեՎՈՐ ԲաՆՊԱՇՏԱԿԱՆ ԱվԱՆԴՈՒԹՑՈՒՆՆեՐ' Դ 65

վարվելակերպի ու Տա ճա րի կանոններին հնազանդվելու համար Տերը մեզ կրկնակի օրհնությամբ կօրհնի՛ ի փառս Ամենասուրբ՛ Երրորդության ու Ս. Եկեղեցու ծա ղկելու և պտղաբերելու:

ՀԱՎԿԻԹԸ՝ Ս. ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇ

яԿարմիր հավկիթը մեր ձեռքերի մեջ առնելով, հայտնապես մեր փրկությունն ենք ազդարարում»:

/Ս. Գրիգոր Տաթևացի/

Հոգևոր գեղեցիկ ավանդություններից է նաև Ա. Զա տ կի նախօրեին ձու ներկելը:

Նախ նշենք, որ Հա յոց Եկեղեցու հա յրավանդ սովորության համաձայն, Ս. Զա տ կի տոնը կանխող Մ եծ Պա հքը լուծվում է կթեղենով (հավկիթ, կաթնեղեն) ու ձկնեղենով: Ուստ ի եթե Ընդհա նրա կա ն Ս. Ե կեղեցու մաս եղող Եկեղեցիներում ընդհա նրա ցա ծ սովորույթ է, ի նշան Քրիստ ոսի հարության, միմյանց կարմիր հավկիթներ նվիրելը, ապա Հա յոց Եկեղեցում ձուն ոչ միայն իբրև Հարության նշանակ է, ա յլև հիմնականում Ս. Զա տ կի ճրա գա լույցի Խթման9 ընթրիքի կերակուր:

Տա կա վին նախաքրիստոնեական շրջանում ձուն եղել է բնության վերա- զարթոնքի ու կյանքի խ որհրդանշան10: Այդ պա տ ճա ռով, իբրև Քրիստ ոսի հարության վառ արտահայտություն, Ս. եկեղեցում, Ս. Մարիամ Մագդաղե- նա ցու օրինա կի1, հետ ևողութ յա մբ, ա ստ իճա նա բա ր ընդհա նրա ցել է Ս. Հարության տոնի նախօրեին հա վատ ացյա լների կողմից միմյանց ողջունելիս՜ կարմիր հավկիթներ նվիրելու սովորույթը:

Ձուն նախ և ա ռա ջ, ըստ Ս. Գրիգոր Տաթևացու, «ողջ աշխ ա րհի օրինակն է, և ինչպես որ իմաստուններն են ասում՛ «Դրսի կեղևը երկնքին է նման, թաղանթը օդին, սպիտակուցը' ջրին, իսկ դեղնուցն էլ ՚ երկիրն է»: Իսկ կարմիր ներկը խորհրդանշում Է, թե այս աշխարհը Քրիստոսի արյամբ գնվեց: Եվ մենք, կարմիր հավկիթը մեր ձեռքերի մեջ առնելով, հայտնապես մեր փրկությունն ենք ազդարարում»11: Սրանից զա տ ձուն նաև խորհրդանշում է ադամորդու

9 Ս. Ծննդյան և Ս. Զատկի ճրագալույցի Ս. Պատարագից հետո, երեկոյան, կթեղենով ու ձկով Մեծ Պահքի լուծման ընթրիքը, տե ս «Նոր Բառգիրք Հայկազեան լեզուի». Երևան, 1979, հտ. ս, էջ 943:

10 «Ազգային տոներ». Երևան, 1996. Էջ 19: Նաև «Լոյս». 1905. էջ 385:1 Ավանդության հանածայն. երբ Ս. Մարիամ Մագդադենացին ներկայացել է Հռոմի Տիբերիոս

կայսեր' նրան կարմիր ձու նվիրելով ավետել է. «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց»:Ի դեպ. հնում թե հեթանոսների և թե հրեաների մոտ եղել է մի սովորույթ, համաձայն որի երբ որևէ մեկը ներկայացել է կարևոր մի պաշտոնյայի, հատկապես առաջին անգամ, իբրև հարգանքի ու սիրո նշան նրան մի ընծա է մատուցել: Այդպիսի իրավիճակներում հայտնված աղքատ մարդիկ, ըստ ավանդության, նվիրել են պտուղներ ու ընտանի թռչնի հավկիթներ: Ահավասիկ Ա. Մարիամ Մագդադենացին, որ իրեն նվիրել էր առաքելական գործին հրաժարվելով ունեցվածքից ու մնայուն կացարանից, Տիբերիոս կայսեր ներկայանալիս նրան պատվել է ինչպես մի աղքատ կին:

11 «Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Չմեռան հատոր», «Քարոզ մէծի շաբաթին». էջ 606:

66 Դ ա՝Թ1111' ԴՊԻՐ 4Ա['ԱՊՆՏ0Ա՜1. 1999

երկու վիճակը ներկան ու ապագան, նախ' ինչպես ձվի մեջ ապագա էակի սաղմն է ամփոփված, որն ինքնին կենդանություն է. սակայն ամբողջապես չի հաղորդակցվում արտաքին աշխարհի հետ: Նույնպես և ադամորդին թեև այս իրական աշխարհային վիճա կով է ապրում, բայց նա տակավին չի կարող թե Ֆիգիկապես և թե հոգեպես հաղորդակից լինել բա րձր, հոգևոր արժեքներին, անճառելի ճշմարտություններին, կա տա րյա լ բարությանն ու երջանկությանը: Երկրորդ ինչպես ձվից ելա ծ արարածն սկսում է ամբողջական կյանքով ապրել' հո տ ա րա տ եսա կ ընդունակություններին ու ցա նկություններին հագուրդ տալով, սույնպես և մարդը' Տիրոջ Երկրորդ Գալստյամբ. ընդհանրական Հարությունից հետո, կատարյալ, հավիտենական կյանք է մուտք գործելու և այնտեղ. Բա րձրյա լ Աստծու կամքով, հա սնելու է աստվածային ճշմարտությունների կատարյա՛լ ճանաչողության, ինչպես նաև Ամենասուրբ Երրորդության ներկայությամբ վա յելելու է անանց երանությունը:

Կարևոր ենք համարում նշել, որ Ս. Հարության հավկիթները պետք է միայն ու միայն կարմիր գույնով ներկվեն, նախ՛ «կարմիր ներկը խորհրդանշում է. թե այս աշխարհը Քրիստ ոսի արյամբ գնվեց»12: Երկրորդ որովհետև կարմիր գույնը մեզ հիշեցնում է, որ մեր նորոգված կյանքը Հիսուս Քրիտ ոսի անարատ արյամբ է գնվել: Երրորդ՝ քա նի որ կարմիր գույնը պատկանում է լուսե ու վառ գունախմբին, ուստի, ի նշան մեր ցնծության, հավկիթները պետք է կարմիր ներկվեն, չէ* որ Քրիստ ոս Իր մահվամբ մեղքին հաղթեց, մեզ սատանայից փրկա գնեց և Իր հարությամբ ա դա մորդիներիս հա վիտ ենա կա ն կյանք

պարգևեց:Ահավասիկ ամենևին խրախուսելի չէ, որ հա վա տ ա ցյա լ հայորդիները Ս.

Հարության խորհուրդը տեսանելի կերպով ներկայացնող հավկիթներն այլ գույներով ներկեն:

Պետ ք է նկատենք նաև, որ մեր ժողովրդի կենցաղում մի սովորույթ է ընդհանրացել, որն անհիմն է ու անընդունելի, այն է՜ եթե տանը մինչև Ս. Զատիկ մահացած անդամ կա, ապա տանեցիները ձո ւ չեն ներկում1՜: Հիրա վի սա ոչ թե հանգուցյալի նկատմամբ հարգանքի արտահայտություն է, ա յլ անտեղյակության հետևա նք, զի ձուն , լինե լով Հա րութ յա ն, կյա նքի հա վերժության խ որհրդանշան, ա ռա վելա բա ր պիտի ներկվի հենց ա յդ իրա վիճա կում հայտնված ընտանիքներում' իբրև հոգևոր մխիթարություն՜ ի նշան կորցրած հարազատի հոգվո անմահության և Երկնքի Արքայության համար հարություն առնելու:

Շսւտ ցա նկա լի կլիներ, որ հա վա տ ա ցյա լ հա յորդիները Ս. Զա տ կի ճրա գա լույցին մասնակցելիս իրենց հետ Ս. եկեղեցի ներկվա ծ հավկիթներ բերեին, որպեսզի դրանք Ս. Պա տ ա րա գից հետո քա հանա հայրերի կողմից օրհնվեին, ապա տուն տարվեին և ճրա գա լույցի Խթման ընթրիքի ժամանակ ճաշակվեին:

Հարկ ենք համարում նշել, որ. բացի վերը նշված նախապաշարումից, Ս Զատկի տոնի հետ առնչվող նաև այլ նախապաշարումներ կան մեր ժողովրդի կենցաղում (օճառով ձեռքերը չեն լվանում, լվացք չեն անում ևն): Պետք է նշենք, որ նմանատիպ սնոտի երևույթները քրիստոնյային բնա՛վ հարիր չեն: Ուստի իբրև ԼՈՒՍՈ որդիներ զորացած Քրիստոսի սիրով, նմանատիպ մոլորություններով չխաբվենք և Աստծու բարերար նախախնամությունից ինքներս մեզ զրկված չկարծենք:

1999 Ս՚ԱԾ ՊԱՍԻՇ՝ ԶԱՏԻԿ Դ 67

ՊԱՏՄԱ֊ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ՀՐԱՆՈԻՇ ԽԱՌԱՏՑԱՆ Պատմական գիտությունների թեկնածու

ՄԵԵ Պ Ա Ս Ի Ց ' ԶԱՏԻԿ(Ազգագրական ակնարկ)

Հա յա ստ ա նի հա սա րա կա կա ն կյա նքում ցա յտ ուն ա րտ ա հա յտ վա ծ հետաքրքրասիրություն է դիտվում ազգային արժեքների նկատմամբ, որոնց դրսևորումներից մեկը, եթե ոչ' ամենակարևորը, հայկական ժողովրդական և

եկեղեցա կա ն տ ոներն են: Իրա կա նում դրանք գ լխ ա վորա պ ես միա սին, միա հյուսվա ծ են հանդես եկել դարեր շարունակ, միմյանց լրա ցրել են և որպես մի ամբողջություն ցա յտ ուն արտահայտել մեր ժողովրդի աշխարհընկալումը,

հա սա րա կա կա ն ու ա նհա տ ա կա ն վա րքա գծի նորմերը, գեղա գիտ ա կա ն ըմբռնումները, դրսևորել հավաքական ստ եղծագործա կան կարողությունները,

ներդաշնակ ա պ րելու հնարավորությունները: Պա տ մա կա ն իրադարձությունները 20 -րդ դարի սկզբին խաթարեցին դրանց բնականոն զա րգա ցմա ն

ընթացքը: Այս փ ոքրիկ հոդվա ծը մի համեստ փ որձ է ա յդ ընդհատ ված ծւսմւս-

նակին վերադառնա լու և հիշեցնելու, թե հայ ժողովրդի տոնական կյանքի մի

փ ոքր հա տ վա ծը ինչ դրսևորումներ ուներ 70 տ արի առաջ: Այստեղ կներկա

յա ցվի միայն Մեծ Պ ա սից մինչև Զատ իկ ընկած ժամանակահա տվա ծի տոնա-

ծիսակա ն ընթացքը, մի շրջան, որ անմիջապես հաջորդում էր Բարեկենդանին, տ արեկան տ ոնա շա րի ամենաուրախ և անհոգ երկշաբաթյա շրջանին:

Մ եծ Պ ա ս ո վ ա նհոգ ուրախությանը, զվա րճա խ ա ղերին, ա նհա գուրդ խրախճանքներին, կենցաղային թեթևամտությանը, հասարա կական նորմերի

ավանդական կարգի խախտումներին փոխարինելու էր գա լիս հասարակական ու ընտանեկան հարաբերությունների դարերով մշակված նորմերին վերա դա ռ

նալու խորհրդանշակա ն շրջանը: Որպես խորհրդանշական ու անցումային շրջա ն այն հասարակության կողմից մշակված հոգևոր արժեքները դրսևորում

էր խ տ ա ցվա ծ ձևերով: Դա ինքնամաքրման, ինքնազոհաբերման, ա պ ա շխ ա

րության, մաքրակենցաղության, ժուժկալության ու պահեցողության յոթշա- Բաթյա շրջա նն էր, որ հայտնի էր «Մեծ Պա ս» անունով, Մեծ՜ որովհետ և այն

տարեկան պ ա սերից ամենաերկարն էր ու տևում էր յոթ շաբաթ: Մեծ Պա սի

հենց ա ռա ջին օրը հաշտություն, համերաշխություն սա հմա նելու օր էր, գժտություններն ու թշնամությունները մեղմելու, հասարակության մեջ ներ

դա շնա կ բարեկամական հարաբերությունները վերականգնելու օր: Միջնորդները գործի էին անցնում, հա շտեցնում նույնիսկ թշնամիներին: Ոչ ոք չէր

68 Դ ՀՐԱՆՈՒՇ 1-Ա1Ա1ՏՅԱՆ 1999

կարող խուսափել այդ սովորույթից, ա յլապես կզրկվեր Մեծ Պա սի ավարտին

հաղորդվելու իրավունքից: ՚Նույն օրը հոգևոր մաքրությանը ուղեկցում էր առարկայական մաքրության

սովորույթը- Բարեկենդանը վերջա ցել էր և Մեծ Պա սի հենց առաջին օրը ջանում էին վերա ցնել Բարեկենդա նյա ն զեխության հետ քերը լվա նա լ ամանեղենը, լվացք անել, լողանալ, մաքրել տան ու բակի բոլոր անկյունները և այդպես մաքուր դիմավորել ինքնազսպման շրջանը: Այդ օրը հայտնի էր «լվացարուք-արբեցարուք» և «կրճոնքի օր» անուններով: Այլևս պաս էր, արգելքի տակ էին կենդանական ծագում ունեցող բոլոր ուտելիքները, դրանց փոխարինելու էին գա լիս բանջարեղենն ու ձեթը: Հա րկա վոր էր «լվանալ- սրբել» բարեկենդանյան տոնական հետքերը, միայն անչափահասներին էր թույլ տրվում ուտել-վերջացնել «կրճոնը» /5,258/*: Պա սը պահելը և պասին համապատասխան ժուժկալ, զուսպ, համեստ վարքը և հատկապես ուտեստում ինքնազսպումը շատ լուրջ, խստորեն պա հվող երևույթ էր, իսկ պասակերներին

հասարակական ծաղրի էին ենթարկում.

«Պասանկեր,Սև շան ընկեր,Գլոր-մլոր,Շանքաքահոր» /13,44/ և նման այլ երգերով:

Մեծ պասի առաջին օրվա ուտ ելիքները սովորաբար շատ համեստ,

սակայն միաժամանակ բավական տ արբեր էին: Եթե Բալուում «մինակ նոսր,

թեթեւ ու թթվաշ կորկոտ ապուրով մը կը բավականանան» /7,33/, ապա Նոր Նախիջևանում Մ էծ Պա սի առաջին օրը «սեղանի վերայ սովորաբար դնում են,

բացի զանազան սնկի ջրից պա տ րա ստ ա ծ պա սուց ապուրներից, «սիսեռի թօփից», արևածաղկի կամ մանանեխի իւղով տ ապ ակած կա րտ ոֆիլից և

ալիւրաշաղախ ա րա ծ ու տ ապ ակած սնկից, և ձիթապտուղ, խաշած, տ րորա ծ ու պ ա ղեցրա ծ «բա կլա յ, բոհրա ծ կա ղին», չոր հոգեղեն, «հա լուա յ» և

անուշահամ «սարայլը»» /14,21/:Մեծ Պա սի 49 օրերի ընթացքում սովորաբար պիտի ուտեին լոբուց, ոսպ

ու սիսեռից, կա րտ ոֆիլից ու գետնախնձորից, սոխ ու սխտորից, ձա վա րե

ղենից, զանազան թթու դրած ու չորա ցրա ծ կանաչեղեններից պատրաստած խորտիկներ, բայց հատկապես՜ հռչակավոր «մոխոխ» ապուրը: Մոխոխը

տարբեր տեղերում տարբեր կերպ էին պատրաստում, բայց այն Մեծ Պա սի

ուղեկիցը, խորհրդանշական ճաշա տեսակն էր ամեն տեղ: Շա տ վայրերում կորկոտը լա վ եռացնելուց հետո սառեցնում էին, շաղախում թթխմորով և լցնում կարասը՜ թողնելով, որ այն խմորվելով թթվի: Ոմանք էլ թթխմորով

շաղախելուց հետո գնդեր էին շինում ու չորացնում և անհրաժեշտության դեպքում ջրով բացում էին այդ գնդերը: Համարյա ամենուր այս ծիսական

0Տողատակը չծւսնրւսբեռնելու նպատակով հեղինակը օգտագործված գրականության

ցանկը համապատասխան համարակալմամբ բերել է վերջում: Հղումների ավարտին փակագծի մեջ առաջին թիվը տվյալ հրատարակության համարն է ըստ հիշյալ ցանկի, իսկ երկրորդը՜ այդ հրատարակության համապատասխան թիվը:

1999 Ս՜եԾ ՊԱՍԻՑ՛ ԶԱՏԻԿ Դ 69

ճա շա տ եսա կի պատրաստմանն ու ճաշա կմանը ուղեկցում էին որոշակի ծեսեր: Օրինա կ, շատ երը հետևում էին, որ պասի ընթացքում մոխոխը ուտ ելու և հատկապես պ ա տ րա ստ ելու թիվը զույգ չլինի, ա յլ անպայման' կենտ, այլապես «օջախին վնաս կգա» /5,259/: Ուրիշները մոխոխը պատ րաստ ելուց և կարասը լցնելուց հետո կանչում էին երեխաներին, որ նրանք կարասի մոտ մի քանի անգամ էշի նման խռանչեն. իբրև մոխոխի շուտ թթվելու համար: Իսկ Կարնո

հայերը հատուկ Մոխոխւսպուրիպար ունեին, որ պարում էին միայն Մեծ Պա սի առաջին օրը: Մոխոխապուրի պարը պ ա րել են բացառապես տղամարդիկ, ընդ որում՜ համայնքի, գյուղի բոլոր տղամարդիկ, հիմնականում չա փահասներից

մինչև ծերերը, պ ա րել են՛ մոխոխապուրին նվիրված երգը երգելով, առանց նվագի: Մոխոխապուրի պ ա րերգով գովերգել են Մեծ Պա սը, նրա հիմնական ճա շա տ եսա կը մոխոխը: Պա րը կա տա րել են խումբ-խումբ, կլոր-փակ շրջանով:

Յուրաքանչյուր խումբը կա տ ա րել է յոթ պտույտ և հեռա ցել պարատեղից՜ տեղը զիջելով հա ջորդ խմբին: Ինչպես իրենք՜ Կարնո հայերն էին ասում, «կանանց օրենք չէր, որ պարեին, ամոթ էր, սուրբ օր էր: Պ ա րել են խ ա ղա սելով (երգելով), ա յդ օրը տիգ, չա լղի (երաժշտական գործիքներ) ա ծելու իրավունք չկար» /10 93/:

Այդքան կարևոր մոխոխը, սակայն, Մեծ Պա սի ընթացքում այնքան էին ուտում, որ պասը բա ցելիս արդեն երազում էին հրաժեշտ տ ա լ այդ ուտելիքին: Նույնիսկ երգեր կային ա յդ մասին, ինչպես.

«Ծառազարդը մոտեցավ, մոխոխ ապուրն հոտեցավ, էլ մի ուտե ձիթով խավիծ, թե չէ փորդ շատ կցավիձՀ1,232/:

Նույն Կարնո հայերը «Մոխոխապուրի» պ ա րից զատ, նույն օրը, նույն

կա զմով պարում էին նաև «Ինչով ծեծենք սոխն ու սխտոր» պարը, սոխն ու

սխտորը, որ առարկայացնում էին Մեծ Պա սի դժվարությունները: Այս պարի

ժամանակ պարի ղեկա վարը հետևում էր պ ա րա ձևի ճիշտ կատարմանը և, պարի ընթացքում շա րժումները հարմարեցնելով պարերգի խոսքերին, ցույց

տալիս, թե ինչով և ինչպես պ ետ ք է ծեծեն սոխն ու սխտորը: Մյուսները հետևում էին նրա օրինակին:

ԵՎ այսպես երգելով պարում էին այնքան, մինչև «սոխն ու սխտորը, կանաչ

կխտորն ու ջուխտ մանանեխը» ծեծում էին «քընթով», «բերնով», «ձեռքով»,»դիրսըգով (արմունկով)», «օռով», «ծընգով», «վօդկօվ» /10,93/:

Մեծ Պ ա սի ուտ ելիքների ծիսակա ն շղթան, սակայն, սկսվում էր առաջին

օրը յոթ հատ անալի, ձեթով բաղարջ թխելուց, որը խորհրդանշում էր այդ

երկա րա տև պասի յոթ շաբաթները /11,23/: Իսկ լոռեցիները հավատում էին, որ

եթե ա ռա ջին օրը աղանձ չուտեն, ապա պասի ընթացքում բերանները կհոտի կամ շրթունքը կճա քի /5,259/: Առհասարակ այդ օրը աղանձ, հատիկ ուտելը

ընդունված էր շատ տեղերում: Մշեցիներն, օրինակ, այդ օրը ցորեն ու սիսեռ

էին խաշում, որը կոչվում էր հատիկ, ինչպես նաև անխաշ բաղարջ, որն էլ կոչվում էր «խուկլի», ուտում էին այն ու երգում.

-«Խ ուկլի հաց ու հատիկ,

Բա րով իգա մեր Զա տ իկ» /13,44/:

Սակայն Մեծ Պ ա սի ա ռա ջին օրվա կարևորագույն գործը պասը խորհրդա

70 Դ ՀքԱՆՈՒՇ ՒԱՈ-ԱՏՑԱՆ 1999

նշող «Ակլատիզ» կախելն էր: Այն առարկայորեն մի սոխ էր. վրան աքաղաղի ա» Փետուր խրած, և թելով առաստաղից կախ տված:' Հա յտնի են ինչպես անՍան այնպես էլ առարկայական տարբերակներ: Հա յտնի են Ախալոճ.

Ախոլոճ' Ախլոճ, Ախըլոջ. Ախացել. Ախելուծ, Ակլատիզ. Աքլատիզ, Ախիլպապ. Գոգոռոզ Խուխուլիճ, Խ ուլուճիկ. Խ որփոլոզ. Մոռմոռոզ. Մռմռաս, Մեծպաս,

Պա պի պուլուլ, Պա պ ի պլոր. Որոջբեկ /Պա ս բեկ-13,44/, Ֆ ռիկ անունները: Ամենուր այն ընդունվում էր որպես պաս Պա պ , Լոռիում նույնիսկ այն կախելիս

երգում էին.

- Տատ ը գնաց շերեփը ճեռին,Պա պ ը եկավ չոմբախն ուսին 15, 258/:

Այս պասը Կարնո հայերի մեջ մարմնավորում էր տիկնիկի տեսքով ծերունին: Տիկնիկը պատրաստվում էր տղամարդու հագուստով, փարթամ ու սպիտակ բեղ ու մորուքով, միոտանի, որի ծայրին խրվում էր սոխը յոթ

փետուրներով, պ ա րզա ծ թևերով, որոնցից քա րեր էին կախվում /1,449/:

Ուրիշները ոլորած ճիպոտի ծայրին գլուխ սոխ էին ամրացնում, սոխի վրա այծի մազից բեղ ու մորուք սարքում, սոխի մեջ յոթ գույնզգույն փետուր խրում /3,280/: Այն կախելու ժամանակ երեխաները երգում էին.

«Ակլատիզ, չվանը վիզ,Եկավ մեզ հյուր՜ կախվավ երդիս»:

Այլ վայրերում պ ա րզեցվա ծ տ ա րբերա կն էր: Կախվում էր ուղղակի

փետուրներ խրած սոխը, որին երբեմն փոխարինում էր գետնախ նձորը, կարտոֆիլը, կավից կամ խմորից արված պա րզ գունդը: Ըստ մշեցիների՜

փետուրները պետք է սև լինեին, որպես թե ձյունը շուտ հա լվելու և գարունը գա լու նկա տ ա ռումով/13/: Ուրիշները փետուրներից չորսն սպիտակ գույնի էին

դնում՜ որպես Մեծ Պա սի առաջին չորս շաբաթները ձմռան հետ համապատասխանության նշան, մեկը՜ խատուտիկ, որպես անցումային շաբաթվա

նշան, երկուսը՜ լրիվ սև, որպես Մեծ Պա սի գարնանը համապատասխանող

վերջին երկու շաբաթների խորհրդանշան: Նոր Նախիջևանում էլ «Մըռմըռասի փետուրները զարդարում էին գույնզգույն ժապավեններով, ըստ յոթ շաբաթ

ների խորհրդանիշերի: Օրինա կ, Զատ կինը կարմիր էր, օաղկա զարդինը՜ կանաչ, Լուսավորչինը' սպիտակ, մյուս շաբաթներինը' սև» /14,221:

Շա տ տեղերում փետուրների գույներին կարևորություն չէր տրվում: Ամենուր Ակլատիզ-Պաս պապին հատկացվում էր պասը հսկող դեր: Նրանով

վախեցնում էին երեխաներին, որ հանկարծ սրանք ուտիսի կերակուրներ չուտեն: Շսւտ տեղերում պատմվում են զանազան պատմություններ Ուտիս

տատի և Պա ս պապի հակադրության մասին, որն արտահայտվում էր նրանց մշտական վեճով, պապը (պաս) լոբա ճա շի մեծ շերեփ ով խփում էր տատի (ուտիսի) գլխին և դուրս անում տնից այն բանի համար, որ նա երեխաներին

յուղալի-մսեղեն կերակուրներով է կերակրում և հոգին տկարացնում գեր մարմնի մեջ, իսկ պասի վերջում տատն էր գա լիս և մածնի շերեփ ով խփելով

Պ ա ս պապի գլխին՝ դուրս անում նրան' պ ա սից նիհարած երեխաներին փրկելու համար: Լոռիում պապը տատին /պասը ուտիսին/ դուրս էր անում

1999 1Г Ш ՊԱՍԻՑ* ԶԱՏԻԿ Դ 71

հետևյալ խոսքերով. « Գնա, հեռացիր, անզգամ, բավական է, որքան որդիներիս պարարտացրիր, ճարպերը ավելացրիր, հանցանքների մեջ ձգեցիր:

ժամանակն է, որ այժմ թողնեն այդ մարմնական զվարճությունները և մի քիչ հոգեկան սնունդով սննդվելով հավիտենականության համար պատրաստվեն»: Տատ ը հնազանդվում է և դուրս փախչում: Սակայն մի առ ժամանակ հետո ուրախ և առույգ տատը, ձեռքին մածունի ահագին եղա կոլոլ շերեփը մտնում Է ներս և դուրս անում նիհար, չորացա ծ պապին, մի քանի հարված տ ա լով նրա փ ետ րա ծ «պլորին» /5,223/: Որոշ վայրերում այս պատմությունները կերպարանք Էին առնում իրական կատարումների ձևերով և պասի

վերջում Պա ս-պ ա պ -Սկլա տ իզին «երեկոյան առնում են տան երիտասարդները, տանում կա լերը և դագանակների հա րվածներով դես ու դեն ք շե լո վ ջուրը գցում, ազատվում»: Շիրա կցիները այդ միջոցին երգում Էին.

«Ձմեռն անցավ, գարունն եկավ,Պասը գնաց, ուտիսն եկավ,Քաշվի, կորի, Զատիկն եկավ»:

Այնթափցիները, ովքեր փետ րա զա րդ սոխը կոչում Էին ուլուճիկ, Սեծ Պա սի վերջի օրը այն թաթախում Էին մածնի մեջ և նետում տանիքը: Ըստ

նրանց պա տկերա ցումների, սոխը դառնում Էր մկաններ, խռիվը՜ թևեր, ինքը Խ ուլո ւճիկն ա մբողջովին ' թռչուն, որ թռչում-գնում Էր՜ հա ջորդ տ արի

վերադառնա լու պայմանով: Ամենուր Սեծ Պա սի ընթացքում ծ լա ծ սոխի ծիլը

կտրում Էին և գցում Զա տ կին եփվող կերակրի մեջ: Որոշ հետ ա զոտ ոդներ Պա ս պապի կերպարը նույնացնում են մեռնող և հարություն ա ռնող ա ստ վա ծու

թյունների կերպարի հետ /Է.450/, որ հիրավի գարնանային այս տոնաշարի գլխավոր դեմքն Էր:

Ակլատիզի յոթ փետ ուրները, որ Սեծ Պա սի յոթ շաբաթներին Էին համապա

տասխանում, յուրա տ եսա կ օրա ցույցի դեր Էին կատարում, յուրաքանչյուր շաբաթվա վերջում մեկ-մեկ հանվում Էին: Շա տ երն ամեն շաբաթվա փետուրը հանելիս ուղեկցում Էին բնորոշ երգերով: Շիրա կում յուրաքանչյուր փետուրը

հանելիս ասում Էին. « ճիճու, ճիճվա րա նքը դուրս, ցորեն, գա րին ներս», և

ջարդում ու մի կողմ Էին նետում փետուրը: Նախավերջին՝ վեցերորդ փետ ուրը

հանելիս, երկար պ ա սից հոգնա ծ ու նեղված «քար քա շելուց Էլ ծանր» վերջին

շաբաթն ի նկատի ունենալով, ասում Էին.

«Հետին շաբաթ քարքաշան,6ժեր հալան ու մաշան...» /13,44/:

Սեծ Պ ա սի ա ռա ջին օրվա սովորույթները դրսևորվում Էին նաև տան

առատության ապահովմանը, չարիքը վերացնելուն կամ կանխելուն ուղղված

զանազան արարողություններով: Օրինա կ, նորահարսները, որ մինչև Սեծ Պա ս ջրի չէին գնում, ա յդ օրը գնում էին առաջին անգամ և ետ դառնա լիս իրենց հետ մի քանի չոփ էին բերում: Այդ չոփերը կոչվում են «դովլաթի չոփեր», պահվում

էին մինչև ամառ և կաթը եփելիս գցում էին կրակի մեջ, որպ եսզի կաթը

մշտապես ա ռա տ լինի: Իսկ լոռեցիները այդ օրը տանը «ճլորթի» էին կախում,

մի քա նի անգամ ճոճում երեխաներին, ապա հանդիսավորապես ճլորթուն

բազմեցնում տան մեծ կնոջը ' նանին: Նանը գոգի մեջ մի մեծ քա ր էր դնում,

72 Դ ՀՐԱՆՈՒՄ Ւ-աԱ1ՏՅԱՆ 1999

որից հետո հարսները ճլորթին ոլորում էին իր առանցքի շուրջ ’ պտ տ ելով նստած նանին, ու բաց թողնում: Թոկի ոլորքը քանդվում էր’ իր հետ հիմա էլ հակառակ ուղղությամբ պտ տ եցնելով նանին: Այդ պահին նա գոգի քա րը գցում

էր մի կողմ և ասում. «Այսքան յուղ ինձ»: Հա րսները քա րն անմիջապես վերցնում ու կրկին գոգն էին դնում: Պտ ույտ ը սկսվում էր, և քա րը երկրորդ անգամ գցելով՜ նանը ասում էր. «Այսքան յուղ այս հարսիս»՜ տ ա լով հարսի անունը: Սա շարունակվում էր այնքան, մինչև նանն ապահովում էր բոլոր հարսների յուղի առատությունը: Այս ծեսը կոչվում էր «եղհանել» / 5,258-259/:

Չարիքը, չարը վերացնելու ձևերը նույնպես տարբեր էին: Դրանցից մեկը վնասակար կենդանիները, միջա տ ներն ա ղա լ-վերա ցնելու ծեսն էր: Այն

կատարվում էր հետևյալ կերպ, մինչ կանայք տանը զբա ղվա ծ էին մաքրությամբ, տղա երեխաներից մեկը բարձրանում էր տանիք և երկու քա ր երկանքի քարերի նման մեկը մյուսին քսելով ' բա րձրա ձա յն հարցնում.

֊Աղամ, աղամ, ի՞նչ աղամ:Բակում կանգնած մեկ այլ տղա պատասխանում էր.

- Օ ձ ու կա րիճ աղա:

Այսպես հա րց ու պա տ ա սխ ա նով «աղում» էին մուկ, գա յլ, աղվես,

վնասակար սողուններ ու միջատներ /13,44/:Այդ նույն ժամանակ տղամարդիկ ստուգում էին իրենց աշխատանքային

գործիքները, հատկապես երկրագործները, որոնց բահը, արորը, գութանը

ամիսներ շա րունա կ անգործության էին մատնված: Կա րգի էին բերում,

փչացած մասերը նորոգում: Միաժամանակ դուրս էին հանում անասունները, մանրազնին քննում նրանց աշխատունակությունը /7,33/:

Շեյտ-շատերը Մեծ Պա սի առաջին ողջ շաբաթը «կիրա կի» էին պահում, այսինքն' շաբաթվա այդ օրերին որոշա կի աշխատանքներ չէին կատարում: Այսպես, առաջին օրը ' երկուշաբթի, պահում էին «կրակի կիրակի», կրակի հետ

գործ չէին անում, ա յլապես նրանց հագուստը, տունը կամ որևէ կարևոր բան կվառվեր, «կրակի բաժին կդառնար»: Հաջորդ՜ երեքշաբթի օրը «ջրի կիրակին» էր, ջրի հետ գործ ունեցողը կխեղդվեր, կամ հեղեղը տունը կքշեր: Այդ օրը նաև

մեծ քանակությամբ հաց էին թխում, այնքան, որ բավարարեր Մեծ Պ ա սի ողջ

ընթացքում: Այնուհետև մինչև Զա տ իկ հաց չպիտի թխվեր: Չորեքշաբթին «մկան կիրակին» էր, այդ օրն աշխատողների հասկը մուկը կկտրեր, ցորենը

կուտեր, հագուստը, մանած թելը կփչացներ: Այդ օրը վաղ առավոտյան կանայք եկեղեցի էին գնում, ա յլա պ ես կզրկվեին ճա խ ա րա կ մանելու

ունակությունից, մանած թելն էլ միշտ կկտրվեր: Հինգշաբթի բոլոր տներում ճախարակ էին մանում: Շաբաթ օրը հայտնի էր «թալալոսի կիրակի» անունով:

Այդ օրն աշխատողներն իրենց ենթարկում էին «թալկանալու»' ուշագնաց լինելու վտանգին /11,231/: Բհրվա ծ օրինակները, սակայն, բոլոր վայրերի

համար նույնական չէին: Այսպես, արցախահայերը տ արբեր անուններով ու նպատակներով «կիրակի» էին պահում Մեծ Պ ա սի երկրորդ շաբաթվա օրերը:

Այդ շաբաթվա երկուշաբթին ա յստեղ կոչվում էր «գայլ կերածի և կատաղած շան» կիրակի, այսինքն' այդ օրն աշխատող մարդուն կարող էր գա յլը ուտել կամ կատաղած շունը կծել, երեքշաբթին' «սել տ արա ծի» կիրակի, չորեքշա բ

1999 Ս ՜հԾ ՊԱՍԻՑ* ԶԱՏԻԿ '1- 73

թին՜ «կայծակ խփածի» կիրակի, և այլն: Այս կիրակիները, ինչպես կտեսնենք, ա յլ տ ա րբերա կներով շարունակվում էին նաև Մեծ Պ ա սի Ավագ շաբաթվա ընթացքում:

Չա րիքը կանխելու և առատությունն ապահովելու ծիսա շա րքի մեջ էր մտնում նաև սենյակն ա լյուրով զա րդանախշելու սովորույթը: Մշեցիները Մեծ

Պա սի ա ռա ջին օրը բնակարանը լիովին մաքրելուց ու փոշիները վերցնելուց հետո՜ երկար ձողի ծայրին մի քիչ բամբակ կամ մի կտոր լաթ էին փաթաթում, թաթախում ա լյուրի մեջ և մրից սևա ցա ծ առաստաղն նախշում այնպես, որ

գիշերվա ա ստ ղա զա րդ երկնքի նմանվի: Միաժամանակ ա լյուրով նախ շա զարդում էին նաև մրոտ սյուները և «ս»-ի ձևով բամբակի պա տ րույգները կպցնում

վրան, որպեսզի հավերը թուխս նստ ելիս ա յդ նախշերի չափ ճտ եր ունենային /13,44/:

Այդ օրից սկսա ծ «.Մեծ Պահքի երկայն օրերը կապրեն ոչ միայն նյութականին վրա մտածելով, այլ նույն իսկ կապրեն հոգևոր կյանքն ալ առանց օր մը պակաս թողելու իրենց ներկայությունը առտվան և իրիկվան ժամերգությանց: Մեծով, պզտիկով եկեղեցին են, մինչև Ծաղկազարդի իրիկունը...-л /7,35-36/:

Մեծ Պա սի տոնականությունը առաջին օրով կամ առաջին շաբաթով չէր

ավարտվում: Քառասունինն օրերի ուղիդ կիսվելը, որը՛ տեղի էր ունենում հինգշաբթի, հայտնի էր «Միջինք» անունով և ուներ արարողությունների իր

շղթան: Նախ ' ա յդ օրը նշանված աղջիկ կամ տ ղա ունեցող ընտանիքներում

ձեթով բա ղա րջ էր թխվում և ուղարկվում փոխ ա դա րձա բա ր հա րսնացուին կամ

փեսացուին: Այդ երեկոն կոչվում էր «Քա ռա սուն մանկունք», և եկեղեցու տ ոնակա րգին զուգա հեռ «Քա ռա սուն մանկանց» հիշա տ ա կը ժողովրդակա ն մի

շա րք սովորություններում գտ ել էր իր դրսևորումը: Այդ երեկո չափահաս ա ղջիկները գաթա, հա լվա էին պ ա տ րա ստ ում և գնում իրենց նշանված

ընկերուհիների տները: Ա յստ եղ նրանք «քա ռա սուն ա նգա մ քա ռա սուն» ծնրա դրում էին «Քա ռսուն մանուկ, քա ռսուն կուս , քա ռսուն մա նկա նց

բարեխոս» խոսքերով: Կարնո հայերը բազմազանություն էին մտ ցրել այս խ ոսքերի մեջ, ասելով.

« Քառսուն մանուկը լճին[Թագն ու պսակը ճտին,Ինչ որ տվիր բաղնեցպանին,Անոր կեսն ալ ինծի տութ> /3,281/:

Ողջ գիշեր քա ռա սուն մանկանց հիշա տ ա կին ծնրա դրելով, ժամանակ առ

ժամանակ իրենց հետ բերա ծ մթերքներով ուժերը վերականգնելով, ա ղջիկ

ները առավոտյա ն լվանում էին մեկը մյուսի գլուխ ը և տ ա նտ երերից մի-մի գուլպա նվեր ստանալով՜ ցրվում /3,283/:

Նոր Նախ իջևանի հայերն էլ կլոր, մեջն ուռուցիկ, մեղրա ջուր քսա ծ հաց էին թխում, որ կոչվում էր «պալից» /կամ առանց մեղրա ջրի, «Չորա կ»/ և բաժանում

էին աղքատներին /14,23Г զոհաբերության բնույթ հա ղորդելով երևույթին:

Շա տ ընտանիքներում ա յդ գիշեր մինչև լույս «լիճք» էին վառում, այսինքն մի ամանի մեջ ձեթ էին լցնում, ոլորա ծ պատրույգը դնում մեջը և վառում:

74 Դ ՀՐԱՆՈՒՇ Ւ-Ա11-ԱՏՑԱՆ 1999

«Միջինք»-ը, պասը կիսելով, նաև գարնան գալստյան ավետաբերն էր: Տարվա այդ շրջանում դաշտերն արդեն կանաչում էին, ուստի «Միջինք»-ին հա ջորդում էին զա նա զան ծիսա կա ն դա շտ ա գնա ցութ յունները: Որոշ վայրերում նորահարսի սկեսուրը իր և նորա հարսի մոտ հրավիրում էր բարեկամուհիներին, և պասի բազմատեսակ ուտեստեղենով՛ այդ խումբը դաշտ էր դուրս գա լիս զբոսնելու: Այդ զբոսախնջույքը մասնա վորեցվել էր

«գյաշտ»՜ անունով, նույնիսկ հատուկ երգով:Վանում այդ օրերին ընտանիքի ամուրի անդամը, լիներ երիտ ա սա րդ թե

պատանի, արևածագից առաջ գնում էր իրենց, ձյունից դեռ չմաքրված, ցորենի կանաչող արտ ' ավետելու գարնան գա լուստ ը հետևյա լ խոսքերով. «Աշխարհն լույս տ ա լու եկողը թող ք ե զ էլ լիություն տա»: Նույն օրը, երեկոյան, տանտիկինները թոնիրը խառնելու երկար Փայտի մրոտ ծա յրով խաչեր էին գծում տան չորս անկյուններում՜ ասելով. «Պուպ ուշիկ, դուրս, պուպուշիկ դուրս», ապա նույնը կրկնում մթերանոցում ու մառանում՛ վստահ, որ «տան

անկյուններում թաքնված գա նգրա հեր-փ ոքրիկ սա տ ա նա յա ճտ երը, որոնք պուպուշիկ էին կոչվում, կթողնեն-կփսւխչեն» /1,453/:

Ղզլարի հայերը նույնպես գարնան գա լուստ ը խորհրդանշող սովորույթ

ունեին: Մեծ Պա սի հինգերորդ շաբաթվա սկզբին մի ամանում նրանք գարի կամ ոսպ էին ցանում, և երբ հատիկները ծլում, ու ծիլը հինգ մատի չափ

բարձրանում էր, կանաչի շուրջը կարմիր ժապավեն էին կապում, չորս կողմը կարմիր ծվեր շարում և դնում սեղանին: Զատ կին ա յդ սեղանի ամենագեղեցիկ

զարդն էր:Բայց ահա վերջանում է Մեծ Պա սը, վեցերորդ կիրակին է, և այդ շրջանի

կարևորագույն տոնն.է օա ղկա զա րդը:

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ /Զառզարդար, Ծառկոտրոնք, 6որճարդոր, Ծառզարդար, Զարգար/

Նորապսակ երիտասարդները, նշանված տղաները շաբաթ, լույս կիրակի կեսգիշերին, արմատախիլ էին անում նոր բողբոջա ծ ուռենիները և բերում

եկեղեցի: Ողջ եկեղեցին զա րդարում էին ուռենու բողբոջա ծ ճյուղերով, մի մեծ կույտ ճյուղեր էլ դարսում էին կենտրոնում: Նրա նց հետևում էին անչափահաս

տղաներն ու պա տանիները՜ ձեռքներին զա նա զա ն ճռռա ցող ինքնաշեն

խաղալիքներ՛ ճեռեր, կարկաչաներ: Մինչ երիտա սարդները զարդարում էին

եկեղեցին, սրա նք, պ տ տ ա ցնելով, ա ղմուկով էին լցնում այն: Եկեղեցին աստիճանաբար լցվում էր բազմությամբ՛ տոնական հա գնվա ծ ա ղջիկներով ու

կանանցով, երիտասարդներով: Ծա ղկա զա րդին, ի դեպ, ձմեռային հա գուստ ները փոխվում էին գարնանայիններով: Դեռատի աղջիկները եկեղեցի էին գա լիս այդ օրը հա վաքած ծաղիկներով: Այդ գիշեր յոթ բուրավետ ծա ղիկներ ու խոտեր դնում էին ջրի մեջ /16,202/:

Գա լիս էր քա հա նա ն, հնչում էին եկեղեցու զա նգերը՜ հրա վիրե լով ուշացածներին: Եկեղեցի եկողները շրջա պ ա տ ում էին ուռենու ծառերը, իրենց

հետ բերած մոմերը վառելով՛ կպցնում դրանց ճյուղերին և հարյուրավոր մոմերի պայծառ լույսի տ ակ, կեսգիշերին սկսվում էր ուռենու ճյուղերն օրհնելու ծեսը: Եկեղեցում սովորական զսպվածությունն ու հանդարտությունը

1999 Մ ե Ծ ՊԱՍԻՑ՛ ԶԱՏԻԿ Դ 75

չկա, բոլոր կողմերից կատակներ են լսվում, երեխաները ճռռա ցնում են,

բարեկամները գտնում են միմյանց, ողջագուրվում: Խ իտ ՜ բազմություն է հավաքվում հա տկապես նշանված աղջիկների շուրջ, որոնց շրջա պ ա տ ում են ինչպես իրենց, այնպես էլ փեսացուի ազգական կանայք, նվերներ տալիս:

ճյուղերն օրհնելու պահին փեսացուի կողմից ծա ռի նման ճյուղա շա տ մի հաստ մոմ են դնում նրա ձեռքին: Այդ օրը, Մեծ Պա սի ողջ ընթացքում, առաջին անգամ նշանախոսության խոսք է լինում, և հենց եկեղեցում, կեսգիշերին, տեղի են ունենում հա նպ ատ րաստի նշանադրություններ: ժամասացության ավարտին մոտ ենալիս բոլոր ժամավորները ջանում են հնարավորին չափ

շատ ուռենու օրհնվա ծ ճյուղեր վերցնել իրենց հետ և, վա ռվա ծ մոմերով դուրս

գա լով եկեղեցուց, շտ ապ ում են գերեզմանատուն, մոմերն ամրացնում իրենց

հա նգուցյա լի գերեզմա նա քա րին, իսկ օրհնվա ծ ուռենու ճյուղերը տուն էին տանում:

Այդ ճյուղերին վերա գրվում էր չարխափան, ա ռա տ ա ցնող զորություն և

ըստ այդմ տ ա րվա ընթա ցքում դրանք օգտ ա գործվում էին բա զմաթիվ առիթներով: Այդ ճյուղերից գցում էին բոլոր մթերքների կարասները, ամբարը,

թեթեակի խփում էին անասուններին, դրանցից մեկը պահում էին և ամեն

անգամ կա րա գ հա րելիս ստուգում խնոցին: Այդ ճյուղերը հյուսում, օ ղ էին անում, օղի միջով անցկացնում հավերին, որ դրանք գեր լինեն, խփում էին միմյանց մեջքին՜ «մեջքը տեղը, կամքը ՜տեղը» խոսքերով /14,23/: Փոթորիկի

ժամանակ տանը պ ա հվա ծ երկու ճյուղեր խաչաձևում և կրակն էին նետում՜ վստահ, որ փոթորիկը կկտրվի:

Քեսա պ ում կիրակի առավոտյա ն մի լաթի կտորի վրա յոթ շար շո ւլա լ կար

էին անում, յոթ թելերը ծա յրում յոթ անգամ կապ գցում և լաթը նետում

պարտեզ: Ապա լվացվում էին գիշերը յոթ ծա ղիկների զորությունը քա ղա ծ ջրով

16,202/: Այդ օրը բոլորը պիտի հա տիկ ուտեին, ինչպես նաև նվիրաբերեին

տուն ա յցելող երեխաներին, ուստի տ ա նտ իկինները մեծ քանակությամբ խ աշա ծ ցորենից, սիսեռից, չամիչից ու շա քա րա հա տ իկներից «հատիկ» էին

պատրաստում: Իսկ երեխաների ա յցերը չէին ուշանում: Երկու-երեք հոգով, երբեմն ավելի ստ վար խմբերով, ճեռեր ճռճռա ցնող երեխաները մի-մի դույլ ու

տ ոպրակ առած շրջում էին տնետուն, Ծա ղկա զա րդի երգեր երգում և որպես

պ ա րգև ձու ու հա տիկ ստանում: Չուն նրանց շատ էր պետք, չէ* որ առջևում Զատ իկն էր, որը պ ետք էր հա վուր պ ա տ շա ճի դիմավորել:

Շրջում էին այնքան, մինչև դույլերը ձվով լցնեին: Փ ոխ ա րենը տ ա լիս էին օրհնվա ծ ուռենու մեկական ճյուղ:

Նկա րա գրվա ծ շրջա յցերից զա տ որոշ վայրերում տեղի էին ունենում

Օա ղկա զա րդին բնորոշ խաղեր: Բա լուում, օրինա կ, շատ ընդունվա ծ էր

հետ ևյա լ խ ա ղը.10-12 տ ա րեկա ն տղաները նախապես հա վա քում էին ուռենու

կամ բա րդու երկար ձողեր, կարմիր ներկում դրանք: Խ ա ղա ցողներից մեկը իր

ձող ը շեղա կի դեմ էր անում պատին, մյուսն իր ձող ով հա րվա ծում էր:

Կոտ րվա ծը հաղթողին էր բաժին ընկնում: Առա վոտ ից երեկո խաղացողների

հա րվա ծների ձա յնն էր լսվում և հա ղթողների հա ղթա կան գոչյունները:

Կոտ րվա ծները պա հում էին Զա տ կի թանապուրի տ ակ ա յրելու հա մար /7,234/:

Մնում է ա վե լա ցնե լ, որ Ծա ղկա զա րդն ա յդ տ ա րի ա մուսնա ցա ծ

76 Դ ՀՐԱՆՈՒՇ ՒԱՌԱՏՑԱՆ 1999

աղջիկների ամենացանկալի տոնն էր: Այդ օրը նրա նք.ա ռա ջին անգամ դարձ էին գնում և այն էլ՜ բավական երկար ժամանակով, մինչև Կանաչ կիրակի:

Այնուհետև Մեծ Պա սի ավարտին մնում էր մեկ շաբաթ, մեկ շաբաթ մինչև ա նձկա լի Զա տ իկը, բա յց ոչ ձա նձրա լի , ա յլ սպ ա սումներով լի շաբաթ: Հրաշքների այդ շաբաթն այնքան հա գեցվա ծ էր տոնականությամբ, արարողությունների պարտադիր կարգով, թե եկեղեցական, թե ժողովրդական, որ պասի պ՜արտագրող խստակենցսւղությունը տեղի էր տ ա լիս տոնական

հուզումին: Ավագ շաբաթվա օրերից յուրաքանչյուրն ուներ իր անունը և ըստ այդմ' իր բնորոշ դեմքը: Երեխաներն անգամ գիտեին, որ Մեծ Պա սի վերջին շաբաթվա օրերն են՜

«Բոռ երկուշաբթին'՛,Պաս երեքշաբթին,Չիք չորեքշաբթին,Սուրբ հաղորդման օրը,Հութի ուրբաթ օրը,Զատկի շաբաթ օրը,Քյուֆթի կիրակին»:

Երկուշաբթին ջրաղացպանների օրն էր, քա նզի ա յդ օրը բոլորը պիտի ցորեն տանեին աղալու: Երեքշաբթին հիմար-իմաստունի վիճա կը քա շելու օրն

էր, և մարդիկ շտապում էին եկեղեցի' իրենց որևէ մտադրությունը գուշակելու: Տասը թղթակտորներից հինգի վրա գրվում էր «իմաստուն», հինգի վրա' «հիմար» բառերը, և տասը երեխա վերցնում էին մեկական թուղթ: Մտքում որևէ իղձ պա հա ծ անձինք նախապես ընտրում էին երեխաներից որևէ մեկին: Արան

«իմաստուն» վիճակն ընկնելը նշանակում էր իղձի իրականացում, «հիմարի» դեպքում՜ տապալում:

Սակայն կարևորագույն իրադարձություններն սկսվում էին չորեքշաբթի օրվա նից, որ ամենուր «չիք» էր կոչվում՜ «չքվել» բա ռից: Կրակի վրա

շարունակ ջուր էր եռում ' ամանները լվանալու, լվա ցք անելու, տան բոլոր

անկյունները սրբել-մա քրելու, բոլոր տ նեցիների լողա նա լու համար: Տղամարդիկ մաքրում էին ձմեռվա ընթացքում գոմում կուտ ա կված կեղտը,

ամեն աղտեղություն, ամեն չար բան ա յդ օ ր ը պիտի չքվեր-վերանար: Շա տ երը գնում էին սրբատ եղերը ուխտի, որպեսզի այնտեղ թողնեին իրենց տանջող

ցավերը, «չքեն» չիք-չորեքշաբթու հետ: Կարնո հայերը կեսգիշերին «ցավիս վերջ» էին ասում և մինչև մյուս օրվա ժամերգությունը լուռ մնում՜ վստահ, որ

չիք-չորեքշաբթին իր հետ ցա վերը կտանի /3,285/: Իսկ Զանգեզուրում ա յդ օրն էին աղում-չքում վնասատուներին: Երկու քա ր միմյանց քսե լով ասում էին.

«Չիք, չիք, մոկնը չիք,

ՉԻՔ. չԻՔ. լուն չիք,Չիք, չիք, կարիճը չիք,

Չիք, չիք, Օձը չիք,

Չիք, չիք, չարակամը չիք, և այլն»:

1999 Ս Ն Ծ ՊԱՍԻՑ՛ ԶԱՏԻԿ '1- 77

Լոռիում ֊այդ օրը մի քանի ձու էին ներկում «չքի աչքը հանելու համար», ոմանք էլ եղունգի մեջտ եղից գիծ էին քաշում, «որպեսզի, իրեց բանը կիսատ- պռատ չմնար» /5,261/: Մարաշցիներն էլ այս օրը դաշտ երից հավաքում էին «խուրուկ» կամ «նվակ» խոտերը, եփում և ուտում: Այստեղ այն պ ա տ կերա ցումը կար, որ Մեծ Պ ա սի ընթացքում մարդկանց օրգա նիզմի ճարպ երը հա լվում են, մնում է նշի մեծության մի կտոր ճարպ , որն էլ հա լվում է «խուրուկն» ուտ ելու դեպքում /2,337/:

Վատը, չարը «չքացնող» չորեքշաբթուն հաջորդում էր արդար, առատ, մաքուր հինգշաբթին: Տղամարդկանց առաջին գործն էր բերք չտ վող ծառերին

սպառնալ՜ իբր պա տ րաստ վում են այն կտ րել, մինչև որևէ մեկը ծառի փոխարեն չխոստանար, թե ա յսուհետ և բերք կտա: Շա տ երը ծա ռեր էին տնկում ' վստահ, որ ա յդ օրը տ նկա ծ ծա ռը խիստ բերքատու պիտի լինի: Լոռիում ոմանք սև թելի վրա յոթ հա նգույց էին անում և դնում եկեղեցու պատի ճեղքվա ծքում, որպեսզի

«թռչունները հա վի ձա գ երը թռցնեն» /5,262/: Իսկ կա նա յք Մեծ Պ ա սի ընթացքում հա վա քվա ծ մածունն ու հում սերը սկսում էին հա րել խնոցիդվ: Շիրա կցիների միջև կա յա ցող հետևյալ հա րց ու պատասխանը հստակ ցույց է տ ա լիս այդ օրվա վերա բերյա լ պատկերացումները.

֊Մամի ջան, ախր էսօր կիրակի է, ճա շա կվելու օր, էս դուք խնոցի եք հարում, մեղք չէ՞,- հա րցրա վ Կարոն:

- Հա , բա լա ջան, էսօր շատ ծանդր կիրակի է, տարվա միջի ամենա ազիզ

կիրակին է, համա խնոցի հա րելը մեւ“լք չէ: Պ իտ ի հարենք, որ Ոտնլվային

կա րագ հասցնենք, համ էլ, որ էսօրվա խերն ու բարաքյաթը շա տ է, թե որ էսօր

խնոցի հարենք, մածուն մերենք, եղ ու պանրի մայա բռնենք, որ սաղ տարվա մասիլը, թան ու թացանը խերով, բարաքյաթով եղնի:

Խ նոցին հա րելիս վրան նստեցնում էին մի գեր երեխայի, որ նրա քա շով

կա րա գ լինի, տակն էլ մի խաչերկաթ էին գցում, որ սատանային փախցնեն:

Այղ նույն ժամանակ աղջիկները դուրս էին գա լիս դաշտ երը զանազան

ուտելի կանաչեղեննհր հավաքելու: Հինգշաբթի օրը բոլորը պիտի նոր դուրս եկա ծ կանաչեղեն ուտեին՜ հում կամ տապակած: Հում կանաչեղենից կարևո

րագույնը աղբյուրների մոտ ա ճա ծ դաղձն էր: Հա վա քում էին այնքան, որ

բոլորին բա ժին հասներ, նաև այն ընտանիքներին, ովքեր ինչ-ինչ պ ա տ ճա ռներով դաշտ չէին դուրս եկել:

Որոշ վայրերում Ավագ հինգշաբթի «գլուխ չեն լվանում, որ չգժվեն, սապոն չեն գործածում, որ կսկիծ չտեսնեն» /3,285/:

Գիշերը, Ոտնլվա յի ծեսին, եկեղեցում բոլորը մի-մի կտ որ կա րա գ էին

վերցնում և քսում մարմնի զանազան մասերին՛ աչքերին, ականջներին,

ճա կա տ ին, ձեռքերին և այլն: Առաջին անգամ Մեծ Պա սի ընթացքում տեղի էին

ունենում շեղումներ հասարա կական նորմերից: Գիշերը եկեղեցում, պ ա տ ա րագի ընթացքում, տղաները հանգցնում էին մոմերը և մթության մեջ, ծիծա ղի

ու կատակների տ ա րա փ ի տակ, կարում կանանց փեշերը միմյանց, համբուրում աղջիկներին /3,286/:

Ավագ հինգշաբթի օրը նաև Զա տ կի ձվեր էին ներկում: Ներկում էին առայժմ

սահմանափակ թկով ծվեր, ընտանիքի անդամների թվին հա վա սա ր կամ յոթ հատ: Դրա նցով պիտի թաթախվեին, իսկ բուն Զա տ կի համար նախատեսվող

78 Դ ՀՐԱՆՈՒՄ И Ш 'ЗвШ . 1999

հսկայական քանակությամբ ձվերը պիտի ներկվեին-եփվեին շաբաթ օրը: Շա տ տեղերում հավատում էին. որ Զատկի հինգշաբթի օրը ներկած ձու֊ուտողների

ատամները չեն ցավի:Հինգշաբթի յույս ուրբաթ գիշերը հարուստ էր հուզումներով, տագնապալի

սաասումներով, նաև գործողություններով: Ուրբաթը Քրիստ ոսի խաչվելու օրն

էո ոոո? վայրերում տարածված էր այն համոզմունքը, որ այդ գիշեր հրեաներըԽմորից Քրիստ ոս են շինում և չա րչարում, ինչպես նաև սպանում ենքրիստոնյա երեխայի, արյունով խմոր շաղախում, հաց թխում և ուտում: Այսհուզումնալի սպասումները ուղեկցվում էին չարխափան գործողություններով:

Այսպես Ջավախ քում այդ գիշեր դարբինները «մի ոտի վրա կանգնած,բոլորովին լուռ , յոթ ա մրոցի դռներից հա վա քա ծ երկաթից շինում ենապարանջաններ, փոքրիկ մատանիներ, որ «անժըմի» են կոչվում: Իսկ մյուսօրը բոլորը եկեղեցու դռանը կանգնած անխոս վաճա ռում են: Նա և «Անժըմին

քա շ են անում երեխ ա ների օրորոցից , իսկ ա պ ա րա նջա նները դնումաղջիկների և կանանց թևերին, որպեսզի չարից ազատվեն» /3,26/: Լոռիումայդ նույն գիշերը դարբինները «անխոս շինում են ուրբաթւսրուր՜ կեռ երկաթ,

որ կարմիր ու կանաչ թելերով կարում են երեխաների ուսերին, որպեսզի չարաչքից ազատ մնան: Ոմանք այդ թելը գրպանում դրած տանում են եկեղեցի,«պատարագին շանց տալի»» /5,262/: Նույն Լոռիում «ոմանք էլ չորս մեխ են

շինում և պահում մինչեւ Կանաչ կիրակի, երբ մի ուլ են մատաղ անում և սրաոսկորները մորթու մեջ փաթաթում-թաղում են և այս մեխերը վրայից խփում,

որպեսզի կարկուտ չգա» /5,262/:Հաջորդ՜ ուրբաթ օրը Քրիստ ոսի խաչվելու օրն է, ուստի ուրբաթը սգի օր էր

և որպես այդպիսին' կիրակի, այսինքն՜ այդ օրը բազում աշխատանքներից

խուսափում էին: Սեր ժողովրդի մեջ ա յդ ուրբաթը ա վելի հայտնի է Հուդայի

ուրբաթ անունով, որ շատ բարբառներում հնչում էր որպես Հուդի-Հութի- Ութի

ուրբաթ: Եկեղեցական ծեսերից զատ ա յդ օրը կատարվում էին նաև մի շարքժողովրդական արարողություններ, որոնցից կարևորագույնները հետևյալներն

էին. վաղ առավոտյան բոլոր հայ դարբինները, առանց խոսելու, գնում էին

դարբնոց և երեք կամ յոթ անգամ մուրճով հարվածում զնդանին: Վաղնջականժամանակներից եկող այդ սովորույթը բացատրվում էր իբրև թե շղթայվածԱրտավազդի շղթաներն ամեն տ արի ամրացնելու իմաստով: Այդ օրը նաև

կանայք անպայման կար պիտի անեին՜ որպես կանոն դա րձյա լ «ուրբաթա-

թուր», այսինքն՜ չար աչքի դեմ երեխաների շորերի վրա արվող հատուկնախշեր: Տղա մա րդիկ նույնպես կա րևոր գործ ունեին. Ութի ուրբաթին

անհրաժեշտ էր թեկուզ մի քա նի ակոս վար անել: Ինչպես ասեղ օգտ ա գործելը/կար անել/, այնպես էլ վար անելը, ըստ ժողովրդական պատկերացումների, մինպատակ ունեին՛ «ցավ պ ա տ ճա ռել Քրիստ ոսին տառապանքների մատնած

դավաճան Հուդային»: Նույն նպատակով Մուշում «հոտաղները դաշտում սուրփայտերով փորփրում էին գետինը՜ Հուդա յի աչքերը հանելու համար» /13,45/:

Այդ օրը ոմանք նաև ծու էին ներկում», որպեսզի Հուդայի աչքը տրաքվի»

/5,262/: Իսկ ի՛նչ չի կարելի անել, «ծունր չդնել, որովհետ և Քրիստ ոսը խաչին

է, խաչ չհանել, որովհետ և Քրիստ ոսը խաչված է, դրամ փոխ չտալ և չառնել,որովհետև Քրիստ ոսը դրամի համար է մատնված» /5,262/, «մուրճ չբանեցնել,

1999 Ս՜հԾ ՊԱՍԻՑ՝ ԶԱՏԻԿ Դ 79

որովհետ և մուրճով են բևեռել Տիրոջը, փայտ չտ աշել, որովհետ և Քրիստ ոսի խաչափայտը տ ա շել են» /3,286/: Այդ օրվա ուտելիքները նույնպես այս կամ այն կերպ կապվում Են «չարչարանաց», գա ղա փարի հետ: Օրինա կ, Մարաշում «քացախ ապուր» էին ուտում /քացախով համեմված ոսպապուր/ /2,338/, Լոռիում «բանջար էին եփում, որպեսզի դրա ծա կող զորությունը ոչնչանա,

որովհետ և Քրիստ ոսին բա նջարով են ծեծել» /5,262/, Մուշում «օձի թթու» էին եփում /կաղամբի թթու/...» /13,45/ և այլն: Ուրբաթ գիշերը եկեղեցում էին

անցկացնում, սգո, տառապանքի, լացի, մթնոլորտում, և վշտի, ցավի այս հա վաքական, ա նկեղծ ու անմիջական ամփոփումը վերջա կետ էր դնում դժվարությունների իրական ու ծիսական շղթային նոր, ուրախ կյանքի սկիզբը

ազդա րա րելով. «.Զատկի շաբաթ, կարմիր հավկիթ, կարմիր արև, կանաչ են սար ու ձորեր» իրական, գարնան բերա ծ տոնի «կանաչ-կարմիր» կյանքի:

Շաբաթ ա ռավոտվա Պա տ ա րա գի հետ թեժացվում էին օջախները: Եկել էր ժամանակը Ակլատիզի վերջին փետուրի հետ պասը դուրս անել: Բնության ու

հասարակության այս ներդաշնակ պահին է, որ տեղի է ունենում խոստովանությունն ու սուրբ Հաղորդությունը, որից հետո միայն պասի երկա ր ու ձիգ

օրերն ավարտվում են կարմիր ներկված ձվով «բերանները բաց անելով»:

Շա բաթը նաև բուն Զա տ կի տոնին նախ ապատրաստվելու օրն էր. կարգի էր

բերվում տ ոնա կա ն հա գուստ ը, հա րդա րվում բնա կա րա նը, թխվում էին

խ մորեղենները: Հա տ ուկ պ ա տ րա ստ ություններ էին տ եսնում նշա նվա ծ

տղաների ու աղջիկների ընտանիքներում, որտ եղ ներկվող ու զա րդա րվող

ձվերի թիվը մի քա նի հա րյուրի էր հասնում, թխվող գաթաների ու բաղարջների թիվը' տասնյակների:

Այստեղ էր, որ աղջիկները ցույց էին տ ա լիս իրենց ճա շա կն ու հմտությունը

ձվա նա խ շերի հորինվա ծքներում , թելա զա րդ ու ո ւլո ւնքա զա րդ ձվերի

կատարելությամբ: Առատորեն օգտ ա գործվող կանաչ-կարմիր-դեղին բրդյա ու

մետաքսյա թելերով «փնջվա ծ» ձվերը իրենց նախապատրաստողների վարպետության վկայություններն էին: Բազմաթիվ էին սոխի կճեպ ով կա րմրացրած

ձվերի վրա արված զարդանախշերը: Նորա ծիլ կանաչի տերևները կամ իրենց

կողմից հորինված թղթե նախշերը սոսնձով ամրացնելով ձվին, այն մի քանի

ժա մով գցում էին թթու թանի մեջ, ապա զգուշությամբ հեռացնում կպցրած

նախշը: Դա ջվա ծքի շուրջ թթու թանից գեղեցիկ սպիտակում էր: Հա ջորդ օրվա

ա տ ելութ յուններին դրա նք մի խնամու տ նից մյուսը պ իտ ի գնա յին ու զա րդարեին զա տկակա ն սեղանը:

Շա բա թ օրվա երեկոյան, դեռ արևը մայր չմտած, թաթախման ընթրիքի

սեղանն էր պատրաստվում: Կա րգ էր, որ օննդյա ն թաթախման ընթրիքը ճրա գի լույսի տ ակ արվեր, այսինքն՜ մթնով, Զա տ կի թաթախման ընթրիքը՜ արևի լույսի

տակ, երեկոյան: Ընթրիքի հիմնական բաղկացուցիչներն էին կարմիր ձուն,

ձկնեղենը, փ լավը, վերջում թանձր եփա ծ թանով սպ ասը կամ կաթով եփած կորկոտաճաշը:

ԶԱՏԻԿ

Հա յոց բոլոր ա զգա գա վա ռներում Զա տ իկ ա նունով հա յտ նի տոնը

եկեղեցական Սուրբ Հարություն տոնին է համապատասխանում: Հիրա վի, այս

80 Դ ՀՐԱՆՈՒէ: ՒԱ11-ԱՏ8ԱՆ 1999

շքեղ ուրախ տոնը, փ ա կելով մռայլության, ժուժկալության, ինքնազսպման, «մարման» շղթան վերակոչում է Սկզբի, վերահաստատման և ֊շարունակե-I իության առհասարակ հավերժության բոլոր խոր՜հուրդները մարդկանց կյանքի֊ Քրիստ ոսի Հարության տոնը, որ կյանքի հարության խորհուրդն է. տոնական ծիսա շա րով մարդկանց է վերադարձնում սա խ անզուսպ ուրախու

թյան. ամուսնությունների, նվագի, երգ ու պարի տոնական իրավունքը, ապա՜

ուրախության առօրեականությունը:Մեծ Պա սի վերջին շաբաթվա բոլոր սպասումները, տոնական հուզումները

հագուրդ պիտի ստանային այսօր, և հիրավի դրանք լիովին փոխհատուցվում էին: Զատկի տոնի բոլոր նախապատրաստությունները տ եսնվել էին, բայց դեռ չէին ավարտվել, գլխավորը' զատկական մատաղը դեռ մնում էր: Այդ մատաղը

սովորաբար հասարակական էր, այսինքն՜ համայնքի, գյուղի բոլոր ընտանիքները մասն ունեին այդ մատաղի մեջ: Հա վա քվա ծ դրամով նախապես գնված մեկ կամ մի քա նի եզները, կամ մի քա նի ոչխ արները շա բա թ երեկո

զոհաբերվում էին եկեղեցու բակում և գիշերը եփվում խոշոր կաթսաներում: «էս տարի սաղ գեղը մեկ եղած մէ տեղ էր մորթել ախ առը,- նկարագրում է

ականատեսը շիրակցիների կյանքից: ֊Գեղամիջի տուն գլոխ, ինչքան որ սրտեր են կանցներ, իրենց կարողության չափ, մեկ-մեկ, երկու֊երկու կոտ ցորեն ժողովելով' ընդուր գնով էրգու մատղացու եզ առան: Իրիկունն, այդ եզներու կոտոշներունչալ ու չառպաստ մոմերը զարկած, վառելով, հետն էլ մի չանաղաղբերին ժամի դուռը Տերտերն էկավ, օրհնեց աղը ու մատղցուները: Աղը տվին եզներուն ու տուն գլուխ մ է մարդ թոփ եղած տարան մատաղները կտրելու»:

Բոլոր ցա նկացողները մատաղի արյան մեջ թաթախում էին բռինչ ծառի

հաստ ճյուղը և տնկում իրենց ա յգում կամ արտում՜ այն չար աչքից պաշտպանելու համար: Զատկական մատաղը, որ համարյա ամենուր «ախառ»

էր կոչվում, հսկում էին համայնքի կողմից ընտրված արդար մարդիկ, իսկ եփվող կաթսաների շուրջ հա վաքված երիտա սարդները մինչև լույս խաղում էին զատկական ամենա սիրվա ծ խաղը' ձվախաղը:

Այդ նույն գիշեր ում տանը երեխա ծնվեր, մեծ բախտավորություն էր

համարվում: Զատ կի գիշերը ծնված երեխան եղունգ նայելու և գուշա կելու շնորհքով օժտ վա ծ էր համարվում: Նրա հայրը գառ էր մատաղ անում և թիակ

ները պահում, որպեսզի նորածինը մեծանալուց հետո այդ գառան թիակներին

նայելով գուշակություններ աներ, գտ ներ կորած, գողա ցվա ծ իրերը և այլն /3,287/: Այդ կապակցությամբ նույնիսկ հատուկ օրորոցա յին երգ կար.

«Դան արա, դանդան արա,Ղոչ գառը քի մատաղ արա,Օսկոռըքի սայյա արա,Մեջը նստե ' դիվան արա»:

Վաղ առավոտյան, եկեղեցու զանգերը հնչելուն պես, ողջ հասարակությունը, տոնականորեն հագնված, շտապում էր եկեղեցի: ժամերգությունից հետո ոմանք, նախապես պայմանավորված լինելով, «ողջումաղբեր» կամ «ողջումաքույր» էին դառնում, այսինքն' քահանայի օրհնությունն ստանալով,

1999 1ГЬ'(7 ՊԱՍԻՑ* ԶԱՏԻԿ Դ 81

եղբայրանում՜ ու քույրանում էին միմյանց հետ: Զատկական քույր-եղբա յրու- թյունը սրբորեն պահվում էր և խորապես հարգվում հասարակության կողմից: Սակայն եկել է մատաղը բաժանելու ժամը, «ժա մը որ արձա կվեց,- նկարագրում է Պ ե ր ճ Պճոշյա նը,- տունը մի մարդ մի-մին փարխաջ (դույլ) ու աղլուխ ձեռներին կիտ վեցին մատաղի կշտին ու մի փարխաջ մատաղի շորվա ու քանի

էլ տանը հոգի կան, ծծկեր երեխիցը բռնած, ընչանք հա լիվորներին ու պառավները, ամենի համար մի-մին լոշի մեջ փաթաթած մատաղ առան: էսօր ամեն տանն էլ անպա տ ճա ռ պտի մատաղի ջրով շորվա ըլի, ընչանք սուրբ ախ ա ռով չթաթախվեն, բերանները նշխարք չեն դնիլ, թեկուզ թուր ու սուր

խաղացնես երեսներին, շլինքներովն օ ձ փաթաթվի»: Սա տ ա դ ստացողները մաղթում էին հասարակության ընդհանուր բարեկեցություն. «Այս տարի մեր

հորերը ցորեն-գա րով լցվեն, արտերում ցորենը թումբ տա» և այլն:Իսկ Լոռվա Օ ձո ւն գյուղում մինչև ախառը բա ժա նելը հա վա քվա ծ

բազմության ա ռա ջ մի քա նի մարդ երգելով ավետում էին Քրիստ ոսի հարու

թյունը՜ երգն ա վա րտ ելով հետևյալ բարեմաղթություններով.

« Օրհնվի և պահպանվիՁեր դաշտն ու սարը, այծն ու ոչխարը,Կովն ու կթանը, չութն ու գութանը,Վարն ու վաստակը, գլուխն ու տակը,Հանդն ու հանդստանը, արոտն ու պյգեստանը,Կալն ու ջաղացը, ցորենն ու հացը,Ձին ու էշը, եզն ու գոմեշը,Գառնարածն ու ոչխարածը,Տվարածն ու հորթարածը» /5,263/:

Այս նույն Օ ձուն գյուղում զա տկակա ն ախառից զա տ սովորություն կար

նաև «թուրքատարուկ» մա տ ա ղ անել: Դա նույն համայնքի հա վաքված միջոցներով գնվա ծ խոզն էր, որի միսը ախառի հետ հավասար բաժանում էին հա սա

րակությանը՛ իբրև թե որպ ես թուրքերի հա նդեպ տ ա րա ծ հա ղթա նա կի վկայություն:

Ախառն ուտ ե լո ւց հետ ո էր, որ սկսվում էին ա յցելութ յունները և

շնորհա վորա նքները: Անհրաժեշտ այցելությունները խնամիների մեջ էին,

հա տկապես նշանված տղայի ընտանիքի կանայք իրենց բա րեկա մուհիներով

«զա տ կա փ ա յ» էին տ ա նում հա րսնա ցուին , որի բա ղկա ցուցիչներն էին զա րդարուն ձվերը, գաթաները, ինչպես նաև տ ա պ ա կա ծ-խ ա շա ծ հավեր,

քա ղցրա վենիք, որևէ նվեր հարսնացուին: Այս վերջինիս կողմից էլ բաժին էր

ուղարկվում փեսացուին, և սրա գլխ ա վոր զարդը հարսնացուի փ նջա ծ ձուն էր:

Պա յծա ռ եղանակին պա րտ ադիր այցելություններից հետո, նախապես

կա զմված ազգականների խմբերով, դուրս էին գա լիս դաշտում խնջույքները

շարունակելու: Ա յստեղ է, որ սկսվում էին խաղերն ու պարերը, որոնք Սեծ

Պ ա սի երկա ր ու ձի գ օրերին ա րգելվա ծ էին և որ ա յսուհետ և, կյանքի

վերասկզբի հետ, վերսկսվում էին և պիտի շարունակվեին մի քա նի օր:

Անչափահասներն ու պատանիներն էլ երբ ձա նձրա նում էին ձո ւ կռվեցնելուց ու

գլորելուց , դա րձյա լ երգելով շրջում էին տնետուն, երգեր երգում և կարմիր ձվի

նոր պաշարներ հա վաքում ա ռա ջիկա խաղերի համար:

Զատկական թե երգերը, թե պարերը, թե խաղերը ստեղծագործական մեծ հնաոամոոութւուն էին տալիս: Հա նպատրա ստի. անպաճույճ երգերը, որով

Տ ը նորհավորում էին իրենց գավակներին գավակները ծնողներին

պարերգհրը, որ ծնվում էին տղաների և աղջիկների մրցակից պա րող խմբերի միջև, հիրավի ժողովրդական բանահյուսության գեղեցիկ նմուշներ են: Ահա.

օրինակ, ինչպես էր մայրը շնորհավորում որդու Զատիկը.

«Ատղր-տղ ա,Դու ալ կպավոր,Ղռմզի շալ կապավոր,Դու իմ հայոց դաքավոր,Բեթլով գինի խտուրն,Ասամանի կապավոր,Քո Զադիքը շնորհավոր»:

Այս երգն էլ դստերն է ուղղված.

«Օվսաննա ջան, Օվսաննա,Ուրախ Զադիք լուսանա,Բարիդ գա Հնդստան,Բեռներ բերի քաթանա,Քաթան դոշագ տակիտ է,Զառ թակալեն հագիտ է»:

Ու բոլորվում էր պարը, շարունակվում անվերջ, կանաչ դաշտի վրա թափված ձվի կարմիր կճեպ ներից կա զմված գորգի վրա, ձգվում մինչև մութն

ընկնելը' առաջիկա երկու օրերին շարունակվելու համար: Շարունակվում էին ձվախաղերը, վարպետ խաղացողներն արդեն դույլերով ձու էին շահել, բայց

չէին հեռանում խաղասպարեզից: Զա տ իկ էր:Զատիկ էր և ուրեմն նաև տնօրհնեքի օր: Տնից տուն էին շրջում քա հանա

ները, օրհնում իրենց մեկնված մատուցարանները, որոնց վրա շա րվա ծ էին

թթխմոր, աղ, խունկ, հա ցահատ իկ, ջուր, կաթնեղեն, տան կարևորագույն

բարիքները: Տանտիրուհին մատուցարանի տ ակ ևս պահած բաներ ունի՛ ձու,

քա կոր, ինչը նույնպես կարևոր էր իր համար: Օրհնվում էր բարիքը և տարվա լիությունն ապահովվում էր, իսկ քահանան հեռանում էր լիա ձեռն վար

ձատրված:Վերջա ցա վ Մեծ Պա սը, և սկսվեց մեծ ուտիսի շրջանը: Այլևս մինչև

Համբարձման տոնը, քառասուն օրերի ընթացքում, պաս չկա: Հա ջորդ օրը,

երկուշաբթի, Զա տ կի մեռելոցն էր, տարեկան երկու կարևորագույն մեռելոց

ներից մեկը: Բոլորը, նորատի հա րսներից զա տ , գերեզմանատներում էին' իրենց հետ ունենա լով զա տ կա կա ն կերա կուրներ: Շա տ երն ա յդ օրը

անհատական զոհաբերություններ' գառներ էին մատաղ անում, որոնց միսը

գերեզմանատուն տ արվող ա ռա վել անհրաժեշտ կերակրա տ եսակներից էր

կարմիր ներկած ձվերի հետ:Պետ ք է ասել, որ անցյալում «մեռելոցը», մասնավորապես Զա տ կի և Սուրբ

Խաչի, ոչ թե ողբի, ա յլ ուրախության օր էր: Շա տ վայրերում ա յդ օրերին, հենց

8շ դ ՀՐԱՆՈՒՇ ՒԱՌԱՏՑԱՆ________________ 1999

1999 Ս ՜եԾ Պ Ա ՍԻՑ ՝ ԶԱՏԻԿ Դ 83

գերեզմանսւտներում, հացկերույթի սեղաններ էին բացվում, որոնք վեր էին ածվում տոնական խնջույքների: Խ աղերը և նույնիսկ պարերը ոչ միայն ա րգելված չէին, ա յլև «մեռելոց»-ի անհրաժեշտ ծիսակա րգի մեջ էին մտնում: Ագի, ողբի օրերը ուրիշ էին՜ քառասունքի, մահացածի տ արելիցի, և ա յլ օրերը, Զա տ կի երկուշա բթի և Սուրբ Խ աչի մեռելոցներն ուրա խ տ ոներ էին:

Հարության, կյանքի, զարթոնքի տոնն էր, իսկ մահը «հանդերձյա լ կյանքն է» , այս կյանքի մի մասը:

Զատկին հա ջորդող երկու կիրակիները նույնպես զատկական տոնական հանդիսությունների շարունակությունն էին: Առաջին կիրակին կոչվում էր

ԿՐԿՆԱԶԱՏԻԿ, իսկ երկրորդը ' ԿԱՆԱՉ ԿԻՐԱԿԻ: Քչերը գիտեն, որ մինչև հիմա Երևանին հա տող Առինջ գյուղի Գետ ա րգել կոչվող վանքում Կանաչ Կիրակի

տոնին հավաքվում է ուխտավորների հոծ բազմություն, մատաղներ են արվում

և մինչև ուշ երեկո զվարճանում: Իսկ անցյալում Կանաչ Կիրակին ամե- նաուրախ և սիրվա ծ տ ոներից էր: Այս տոնը նշվում էր բա ցառապ ես ուխտա

վայրերում, բացօթյա: Սիրվա ծ ուխտավայրերը բազմաթիվ էին՛ Ս. Սարգսի, Ս. Գևորգի, Ս.Կարապետի, Ս. Հա կոբի, Կարմիր վանքի և այլն: Ուխտատեղիների

հեռու լինելու դեպքում ուխտավորները ճա նա պ ա րհ էին ընկնում շաբաթ օրը՝ Կանաչ Կիրակի օրը լիա րժեք տոնական տրամադրությամբ անցկացնելու

համար: Այդ օրը ուխտավայրեր էին գա լիս շրջիկ թավււսռւսխմբեր, մանրավա

ճառներ, և տոնի անբաժան ուղեկիցն էին դառնում հանպատրաստի տոնավաճառները: Չորս կողմից լսվում էր մորթվող գա ռների մայունը, տարածվում

խորովվող ձկան հոտը, հնչում էր զուռնան, և պա րող առաջին խմբերը հրա պա

րակ էին իջնում: Սեկ ուրիշ տ եղ ձուն նշանակետ ունենալու հրաձգության

մրցույթ էր, իսկ հարթ դա շտ երում ձիա րշա վները հաջորդում էին միմյանց:

Երեկոյա նում է, հոգնա ծ ուխ տ ա վորները պ ա տ րա ստ վում են տուն

վերադառնալ: Նորա տ ի հարսների ետևից ամուսնու տնից մարդ է գա լիս

նվերներով, և «դա րձ» գնա ցա ծ հարսը վերադառնում է ամուսնու մոտ:

Այսպիսով, ընդամենը երկու ամսում վերարտադրվում է կյանքի ողջ

շղթան, ընդհա տ ումը, մա րումը, հա րությունը, զա րթոնքը: Խ տ ա ցվա ծ և

խ տ ա ցվա ծութ յա ն պ ա տ ճա ռով խ իստ ցա յտ ուն դա րձա ծ ողջ Կյանքը

«խաղացվում» է Ս Ե Շ Պ Ա Ս ԻՑ ' ԶԱՏԻԿ:

1. Բդոյան Վ., Երկրա գործա կա ն մշակույթը Հա յաստանում, Երևան, 1972:

2. Գա լուստ եա ն Գ., Սա րա շ, կամ Գերմանիկ, Լոնկ Այլընտ Սիթի, 1988:

3. Լա լայա ն Ե., Երկեր, հ., 1, Երևան, 1983:

4. Լա լա յա ն Ե., Երկեր, հ. 2, Երևան, 1985:

5. Լա լայա ն Ե., Բորչա լուի գավառ, Ազգագրական հանդես /ա յսուհետ և' ԱՀ/,

10-րդ գիրք, Թ իֆ լիս, 1903:

6. Լալայան Ե., Զանգեզուր, ԱՀ, 4-րդ գիրք, Թ իֆ լիս, 1983:

7. Սարգիսեան 3., Բա լու, իր սովորոյթները, Գահիրէ, 1932:

84 Դ <Ո1ՆՈՒՇ Ւ'Ա1աՏ6ԱՆ 1999

8 Լիսիցյան Ս., Զանգեզուրի հայերը. Երևան. 1969:9. Լիսիցյա ն Ս., Լեռնային Ղարաբւսղի հա յերը, Հա յ ազգա գրություն և

բանահյուսություն /այսուհետև՜ ՀԱԲ/, հ. 12. Երևան, 1981:

10 Խաչատրյան ժ.. Ջավախքի հայ ժողովրդական պարերը, ՀԱԲ, հ. 7, 1975:

11. Հակոբյան Գ.. Ներքին Բասենի ազգագրությունը և բանահյուսությունը.

Երևան, 1974:12. Մանուկյան Ա., Հա յ Եկեղեցու տոները, Թեհրան,1994:13. Մովսիսյան Ս. /Բենսե/, Հա րք /Մշո Բուլանըխ/, ՀԱԲ, հ. 3, Երևան, 1972:

14. Շա հա զիզ Ե., Նոր Նախիջևանը և նոր նախիջևանցիք, ԱՀ, 9-րդ գիրք.

Թիֆլիս, 1902:15. Շա հա զիզ Ե.. Աշտարակի ՛պատմությունը, Երևան, 1987:

16. Չոլաքյան Հ., Քեսա պ, հ. Բ, Հալէպ, 1998:

17. Քաջբերունի, Հա յկական սովորություններ, ԱՀ. գիրք 7-8, Թ իֆլիս. 1901:

18. Օդաբաշյան Ա., Ամանորը հայ ժողովրդական տոնացույցում, ՀԱԲ, հ. 9.

Երևան, 1978:

1999 «ԱԶԳՆ ԿԱՐՔեԴՈՍ՚ԱՅեՑԻ ԻէՒԱՆՈՒԹեԱՆՆ» ... Դ 85

ՆՎԻՐՎՈՒՄ է ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ 1700-ԱՍՅԱԿԻՆ

ՀՐԱՉ ԲԱՐԹԻԿՅԱՆՊատմական գիտությունների դոկտոր, ակադեմիկոս

«ԱԶԳՆ ԿԱՐՔԵԴՈՄԱՅԵՑԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՆՆ»

. ԱՌԵՂԾՎԱԾԻ ԼՈՒԾՈՒՄԸ

Սեբեոսի «Պատմության» Նախերգանքը սկսվում է հետ եւյա լ նախադասությամբ. «Ե լ եղեւ ի նուազիլ ժամանակաց տէրութեանն Արշակունեաց ի

Հա յաստան աշխարհի, ի բառնալ տէրութեանն Վռամշապուհ արքայի՜ տիրէ ի վերայ սորա ազգն Կարքեդոմա յեցի իշխանութեանն1: Խ որհուրդ ի ձեռն ա ռեա լ2 ահեղ եւ ահագին' հա նդերձ միաբանութեամբ դառնաշունչ եւ մեծա մեծ

քա ւդէիցն եւ ամենայն գլխ ա ւոր նախարարաւքն թագաւորութեան իւրոյ' բառնալ ի Հա յաստան աշխարհէ զբարեպաշտութեան պտուղս»:

Հա յ միջնադարյան պատմական երկերում քիչ չեն ա ռեղծվածները, որոնք ծառանում են հետազոտողների ա ռջև առանձին տերմինների, անունների,

տեղանունների մեկնաբանման հարցում: Սույն առեղծվածը լուծելու Փ որձը, սակայն, կա րելի է ամենաարտ առոցներից համարել: Այնպիսի կա րծիքներ են

արտա հայտ վել, բացատրություններ առաջադրվել, մեղմ ասած՜ մեկը մյուսից տ ա րօրինա կ ու անհամոզեցուցիչ, ինչու չէ' նաև զարմանալի:

Նախքան հարցին անդրադառնալը, հա րկ է կա նգ առնել այդ ա ռեղծվա ծային «Կարքեդոմայեցի» բառի գրության ձևին: Սեբեոսի «Պատմության» մեզ հա սա ծ միակ ձեռագիրը՜ Մատենադարանի թիվ 2639 (1672 թ.) մատյանը, որից

19-րդ դարի կեսին կատա րվել են մնացած բոլոր արտագրությունները, տ ա լիս է «Ազգն Կարքեդոմայեցի իշխանութեանն»: «Պատմության» առաջին հրա տ ա

րակիչ Թադեոս Միհրդատ Տ . Աստվածատուրյան Միհրդատյանցը, օգտ ա գործելով 2639 ձեռա գրից 1850 թ. կա տա րված մի արտագրություն, որտ եղ բնագրի

1 «Իշխանութեանն» բառը Ք. Պատկանյանը թարգմանում է «Княжества» /եզակի սեռական/, իսկ Ստ. Մալխասյանցը՝ «род Каркедомской династии». История епископа Себеоса, Перевел с четвертого исправленного армянского издания С т . Малхасянц, Ереван1939, с. 26.

2 Թեև տեքստից պարզ երևում է, որ խոսքը Կարքեդոմայեցի «ազգին» է վերաբերում. Ք. Պատկանյանը վստահ է. որ Սեբեոսը նկատի ունի Պարսից արքա Հազկերտ Բ-ին: Տես История императора Иракла. Сочинение епископа Себеоса писателя VII века, перевод с армянского [К. Патканяна]. СПб., 1862, С. 22.

<ՐԱ Չ ԲԱՐԹ ԻԿՅԱՆ

«Կարքեդոմայեցի»-ն «ուղղված» էր «Կարքեդովմայհցի» Սեբեոսի «Պա տ մում ը » հ ո հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն մեջ, բառը բերում է ահա այս «ուղղված» ձևով: «Պատմության» հետագա բոլոր հրատարակիչները կրկնել են այս «ուղղումը»,

տՍում և Գ Աբգարյանը' իր կազմած քննական բնագրում, որտեղ, ինչպես հետագայում կտեսնենք, ճիշտ ' «Կարքեդոմայեցի» ընթերցումը որպես սխալ

նշված է տողատակ, առանց բացատրության՛ ինչո՞ւ է հրատարակիչն այդպես

ՎաՐԱյդ «ուղղումը», սակայն, կարող էր ուսումնասիրողին տանել թյուր ճւսնա- ւսւսրհով- «...դոմայեցի»-ն դառնալով «...դովմայեցի», հետազոտողին ուղղում է դեպի հունական կամ հունալեզու աշխարհ, ենթադրել տալով, որ գործ ունի Ե

դարից սկսած հայ թարգմանիչների որդեգրած տառադարձության կանոնների հետ, երբ հունարենի օմեգան (М ) տառադարձվում է «ով» (Актсожх; - Եզովպոս, ’?ճ>յ1ղ-Հոովմ, խնդրո առարկա ժամանակաշրջանում, հատկապես աստվածաշնչային անձնանուններում և տեղանուններում՛ Мсост«Т<;- Մովսէս, •П стстчх-

Ովսաննա, ’Ь о а ^ с ; - Յովհաննէս, Ч ту Я д - Յովնան, ’ 1օ>Ծղփ - Յովսէփ, ’ НрсЬбп^

- Հերովդէս, 2 1бс&у - Սիդովն և այլն, և այլն):Սեբեոսի «Պատմության» հրատարակիչները, թարգմանիչներն ու հետա-

զոտողները, բնական է, չէին կարող «Կարքեդոմայեցի»-ների կողքով անցնել: Ամեն մեկը փ որձել է յուրովի լուծել բառի մեջ թաքնված առեղծվածը, նամանա

վանդ, որ թեև նախադասությունը հուշում է, թե խոսքն անտարակույս վերաբերում է պ ա րսիկներին, այն տ եղիք է տ ա լիս մտ ա բերելու Քա ղկեդոն և Կարթագեն տեղանունները: Ուսումնասիրողների տվյալ հարցի վերաբերյալ

հա յտնած զանազան կարծիքները բարեխղճորեն շարադրել է Գ. Աբգարյանը'

վերջում հայտնելով իր սեփական կարծիքն ու բերելով բառի «ճշտված»

գրությունը4:Ք. Պատկանյանը Սեբեոսի «Պատմության» իր ռուսերեն թարգմանության

մեջ նշում է, որ «թեև այս անվան տակ պետք է հասկանալ պարսիկներին, բայց

մենք ոչ մի կերպ չկարողացանք որոշել այս կոչումը»: Թարգմանիչն անդրա

դառնում է Շպ իգելի վերծանած Պերսեպոլյան արձանագրություններին, որտեղ հանդիպում է մինչև վերջինիս ժամանակ դեռևս չվերծանված Кагка-ն, որը

Շսյիգելը համարում է «ժողովրդանուն» կամ «ցեղանուն», և որի բնակության վայրի շուրջ յուրաքանչյուր հեղինակ իր տեսակետն է արտահայտում՝ Խ ալ- կիսը՛ Մակեդոնիայում, Կարթագենը՝ Աֆրիկայում, Կալանիկեն' Ասորեստանում,

տեղանուն Վրաստանում, պարթևական Խ արա քս քա ղա քը' հիշված Իսիդոր Խ արա քսա ցու կողմից: Կարծիք է հայտնվել նաև, որ кагка նշանակում է

«հույներ»: Ք . Պատկանյանն ուզում է մտ աբերել «Շահնամէ»-ի Кегдезагеп-ը, որի «кегда» մասնիկը, ըստ նրա, լիովին համապատասխանում է վերոհիշյա լ

3 Թերևս մի պահ ենթադրենք, որ «Պատմության» 16-րդ դարի այժմ կորած ձեռագրում «Կսւրքեդովմայեցի» էր: Բայց ինչպես Ստ. Սալխասյանցն է ցույց տվել, այդ 16-րդ դարը (ավելի որոշակի՛ 1568 թվականը) վերաբերում է ձեռագրում առկա Հսւկոբ Մծրնացու աղոթքին և ոչ՝ «Պատմության»: Բայց կորած ձեռագրում այդ բառի գրության ձևի մասին դատողություններ անելն անլուրջ զբաղմունք է:

4 Պատմութիւն Սեբէոսի, աշխատասիրությամբ Գ. Վ. Աբգարյանի, Երևան, 1979, էջ 224-227:

1999 «ԱԶԳՆ ԿԱՐՔեԴՈՍ՜ԱՅեՇԻ ԻՇՒ'ԱՆՈՒԹեԱՆՆ» ... Դ 87-

«кагкаа-ին, թեև, ինչպես ցույց տ վեց Ստ. Մւսլխասյանցը, դա Շսյիգելի կարծիքն էր:

Ստ. Մալխասյանցի «Սեբեոսի Պատմությունը» և Մ. Խ որենա ցի. մատենագրական ուսումնասիրություն» (Թիֆլիս, 1899) գրքի Ս. Կ. սկզբնատ առերով ներկա յացող զրա խ ոսը փ որձ է արել մեկնաբանելու «Կարքեդովմայեցի» բառը: Նա խ .և ա ռա ջ նշելով, որ նման հատուկ անուն «ոչ մի ուրիշ տեղ» չի հանդիպել, գրում է. «Պ ա րզ է, որ խոսքը Սասանյանց մասին է. ուստի մենք այս

բառն այսպես ենք վերլուծում. Պարսք-եղովմայեցի: Եդովմայեցի բառը պետք է լինի Ելամա[յե]ցի: Որ մեր պատմագիրները Ելամ. Ելամա[յե]ցիք ա սելով

հասկանում են Պարսք (ազգն ու երկիրը) տե ս Ասողիկ (Ա. հանդես, Դ, էջ 25), այլ և Երեմիա վարդա պետ ի Բառգիրք Հա յոց, էջ 489. «Ելա մայեցիք և պարսիկք

Աճամստան է»: Ուստի Կա րք-Պա րսք. գլխատառ Պ և Կ տառերի շփոթություն5: Կարծում ենք, որ այս բառը, լուսանցքում իբրև բացատրություն Ելամայեցի բառին դրված լինելով, վերջը մի բա ռ է համարվել, ա յնուհետև գրչագիր

արտագրողին ավելի ծանոթ լինելով Ս. Գրքի Եդովմայեցի անունը, շփ ոթել է»6:

Առեղծվածին ա նդրա դա րձա վ և Սեբեոսի «Պատմության» ֆրանսերենի թարգմանիչ Ֆ . Մակլերը: Նա գրում է. «Կարքեդովմայեցի»7 ցեդանունը թվում է,

սասանյան հարստությանը վերագրում է կարթագենյան ծագում: Հա յտ նի է,- շարունակում է Ֆ . Մակլերը,- որ իրականում Հա ննիբալը8 փախուստի էր դիմել Բյութանիա՜ Պրուսիա ս թագավորի արքունիքը»: Ֆ . Մակլերը հա րց է տալիս.

«Կարող է դա ելա կետ ը հանդիսանալ այն լեգենդների կամ պատմական ավանդությունների, որոնց հա մաձայն Հաննիբալը սասանյանների նախնին է

եղել»: Ֆրա նսիա ցի գիտնականն այս հարցի վերաբերյա լ կա նգ է առնում

Դա նիել մա րգա րեի հա յերեն պարականոն «Հա յտնության» վրա , որտ եղ

Կարթագենը և պ ա րսից ժողովուրդը, ըստ նրա, նույնանում են' «Կարքեդովն և

ա զգ պա րսից»9: Դանիել մարգարեի հիշյա լ պարականոն «Հայտնության» մասին ավելի հա նգամանա լից խոսք կլինի սույն հոդվա ծի վերջում:

Խնդրին ա նդրա դա րձա վ նաև Ստ. Սալխասյանցը: Նա գրում է. «Բոլոր այս հա մեմա տ ությունները ա րժեք չունեն, քա նի որ ոչ հնչյունով և ոչ

նշանակությամբ չեն հարմարվում Արտաշիր Սասանյան Ստսւհրւսցուն»: Բայց «ազգն Կարքեդոմայեցի իշխանութեան» մի՞թե հիմք է տ ա լիս դրա տակ

Արտ ա շիր Սասանյան Ս տ ա հրա ցուն տ եսնելու: Ստ. Մ ա լխ ա սյա նցը,

5 Իսկ «ս»-ի «կորստյսւն» մասին բացատրություն չկա՞:6 «Արարատ» ամսագիր, 1899, էջ 315, ծանոթություն:

7 Պահպանում ենք յուրաքանչյուր հետազոտոդի և Սեբեոսի Պատմության հրատարակչի սույն բառը ներկայացնելու ձևը. թեև դրա անհրաժեշտությունը չկար, քանզի բոլորն էլ ընդունում են «Կարքեդովմայեցի» գրությունը, և լոկ մենք ենք, որ ճիշտ ենք համարում «Կւսրքեդոմւսյեցի»-ն:

8 Կարթագենի՜ հյուսիսային Աֆրիկայում ռազմական և պետական գործիչ (մ. թ. ա. 247-183): Մահացել է Փոքր Ասիայի Բյութանիայում: Ըստ Ատրաբոնի և Պլուտարքոսի մոտ պահպանված ավանդության, եղել է Հայաստանում, Արտաշես Ա-ի արքունիքում, և իր խորհուրդներով օգնել կառուցելու Արտաշատ քաղաքը:

9 №տէօւո: (ГНЯгасНиз раг Ь’ЙУКфю ՏշեՈօտ, էոմաէօ <1с Ь’алпйшеп с1 аппоШс раг РгйсЙпс Мас1сг, Рага, 1904, р. 156.

88 Դ <|'ԱՉ ԲԱՐԹԻԿՅԱՆ 1999

չկարողանալով բա ցա տ րել «Կւսրքեդոմայեցին». փորձում է առեղծվածը լուծել բառի մեջ գրչական հնարավոր աղավաղում տեսնելով: «Կարելի է կարծել. - գրում է նա, - թե Կարքեղոմայեցի բառը աղավաղություն է, և սկզբնապես եղել է չար եդովմայեցի»: Անվանի ակադեմիկոսը տալիս է հետևյա լ ընդարձակ բացատրությունը: Այսպես. «Քանի որ մի կողմից հին հայ հեղինակները նայել

են Սասանյանների վրա, իբրև հայ Արշա կունիների դա րա վոր ոխերիմ թշնամիների վրա, և մյուս կողմից Ս. Գրքում հա ճա խ հիշվա ծ եդովմայեցիները, իրենց համարելով Եսավի սերունդ, անընդհատ թշնամական հարաբերությունների մեջ էին բուն հրեաների (Հսւկոբի սերնդի) հետ' սրա նմանությամբ Սեբեոս եդովմա յեցի է կոչում Սասանյաններին՜ հայ Արշա կունիների

վերաբերմամբ»10:Բացատրությունը ձգձգվա ծ է, ի վերա ամենայնի հնագրագիտորեն էլ չի

հարմարվում: Ինչպե՜ս կարող է «Կ»-ն շփոթվի «Չ»-ի հետ, և ո՜ւր կորավ բառի «ք»-ն: Հնա րա վոր է ենթադրել միջնադարյան գրչի կողմից անծանոթ բառի հայերեն իմաստավորում կամ ձևում, բայց հակառակը՜ շատ պա րզ ու հասկա

նալի «չար եդովմայեցի»-ն չէր կա րող դառնալ նրա համար միանգամայն անհասկանալի «Կարքեդովմայեցի»:

Պա տ րա ստ ելով Աեբեոսի «Պատմության» հունարեն թարգմանությունը (այն Աթենքում հա նձնվել է հրատարակության դեռևս 1995 թ. վերջին), մենք, բնական է, չէինք կարող չանդրադառնալ «կարքեղոմայեցի» առեղծվածին,

հանգել էիք, սակայն, միանգամայն տ արբեր եզրակացության, որը և ստորև ներկայացնում Ենք ընթերցողներին և մասնագետներին:

-* *

1936 թ. ամերիկյա ն հնա գիտ ա կա ն ա րշա վա խ ումբը ուսումնա սիրություններ էր կատարում Իրանի հարավում, Ստահր քա ղա քից ոչ հեռու, որտեղ

ւսքեմենյւսն ա րքա ների դա մբա րա նների հա րևանությամբ գտ նվում է «Ջրադաշտ ի քա աբա ն»' ժամանակին մեծ համբավ ունեցող հավանաբար Հրո

կամ Անահիտ դիցուհուն նվիրվա ծ տ ա ճա րը: «Ջրա դա շտ ի քա ա բա յի» գետնախարսխի (ցոկոլի) վրա հայտնաբերվեցին Շա պ ուհ Ա արքայի (241-272

թթ.) և գերագույն քուրմ Կարտիրի արձանագրությունները: Եթե Շա պուհի արձանագրությունը դա րձա վ Իրանի Գ դարի քա ղա քա կա ն պատմության,

պետական կառավարման և դինաստիաների ուսումնասիրության ամենա- գլխավոր աղբյուրը, ապա Կարտիրի արձանագրությունն այդպիսին դա րձա վ

սասանյան կրոնի և հոգևոր հիերարխիայի ուսումնասիրության հա մար11: Շապուհի արձանագրությունը եռալեզվյան է՛ պահլավերեն, միջին պարսկերեն

10 ՍԵբէոսի եպիսկոպոսի Պատմութիւն, չորրոդ տպւսգրութիւն, բադդատութեւսմբ ձեռագրւսց, հանդերձ առաջաբսւնիւ և ծանօթութեամբք ի ձեռն Ստ. Մալխասեանց. Երևան. 1939. էջ 176- 177. Ասենք, որ «եդովմայեցի» ընթերցումը Ստ. Մալխասյանցից քառասուն տարի առաջ առաջարկել էր Ս. Կ.-ն «Արարատ» ամսագրում: Տե՜ս վերը:

11 В. Г. Луконин. Культура Сасанидского Ирана. Иран в Ш-У вв. Очерки по истории культуры. Москва. 1969. с. 12-14: См. также с. 62,126.

1 9 9 9 «Ա ԶԳՆ ԿԱՐՔևԴՈՍ՜ԱՅեՑԻ ԻՇՒԱՆՈՒԹեԱՆՆ» ... Դ 89

և հունարեն: Արձանագրության սկզբում, արքայից արքայի տիտ ղոսաշա րից

անմիջապես հետո, ուրվագծվում են Երանշահրի՜ «Իրան երկրի» սահմանները: Նրա նք ձգվում են հյուսիսում մինչև Կովկասյան լեռնաշղթան և Ալանաց դռները, արևմուտքում իրենց մեջ են ներառում ամբողջ Հա յաստանը, իբե-

րիան, Կապադովկիան, Կիլիկիան, Եփրատի հոսանքին ընկած նահանգները, Մեսենեն (հա րա վա յին Մ իջա գետ ք), իսկ ա րևելքում հա սնում են մինչև Փ եշա վա ր12:

Իրանի նեստորա կան քրիստոնյաների 410 թ. կա յա ցա ծ եկեղեցական ժողովի արձանագրությունների համաձայն, Սելևկիա-Տիզբոնի մեծ մետ րոպ ոլիտ ը, այն է' Իրանի քրիստ ոնյա համայն Եկեղեցու կաթողիկոսը, որին էր ենթակա որպես «մինիստր» Քա շկա րի եպիսկոպոսը, իր ենթակայության տակ

ուներ հինգ մետրոպոլիտություններ: Նրանք հա ստ ատ ված էին Բեթ Լապատում (Գունդեշահպուր), Սուսիւսնայում, Մծբինում, Մեսենեի Պրատ դը Մայշանում, Արբալում և Կա րքա դը բեթ Սլոքում (Կերկուկ)13: Մեսենե նահա նգից հյուսիս ընկա ծ էր էլիմա յիսը և Խուզիստանը:

Սա սա նյա ն հա րստ ութ յա ն հիմնա դիր Արտ ա շես Ա-ի (224-241 թթ.)

քա ղաքա շինության մասին հիշա տ ա կող վաղ միջնադարյան աղբյուրները ցույց են տալիս, որ նա կա ռուցել է Սելևկիան՝ Տիգրիսի ափին (Վեհ Արտաշիր).

Մեսենեն (Աստրաբադ Արտաշիր), Նոդ Արտաշիր քա ղա քը Արբելայի շրջանում

և ուրիշներ: Արաբ պա տ միչ Տաբարին (9-10-րդ դդ.) գրում է. «Արւոաշիրի կողմից հիմնա դրվել են Պա րսում՝ Արտաշիր Խուրրան..., Ախվազում' Որմիզդ

Արտաշիրը, Սավադում՛ Բեհ Արտաշիրը, Աստրաբադ Արտաշիրը կոչում են նաև Կարքա դը Սա յշա ն)»14: Նշենք այստեղ, որ Սասանյանների պետության

անկումից (651 թ.) հետո, արաբա կան տիրապետության սկզբնական շրջանում, դեռևս տ ա րա ծում ունեին Սասանյան շրջանում միջին պ ա րսկերենով գրվա ծ

գրքերը: Հիշյա լ գրքերը, ա յդ թվում Գ-Դ դդ. կա զմված «վաթայ-նամակ» խորա-

գիրը կրող պա շտոնա կան ժամանակագրությունը, արաբ պատմիչների կողմից լա յնորեն օգտ ա գործվում էին, և Սասանյան Իրանի մասին նրանց շա րա դրա նքը, հենվա ծ լինելով ա յդպիսի ստ ույգ աղբյուրների վրա, շատ ա րժանա հավա տ

է: Արաբ պա տ միչ Սասուդին, օրինա կ, հաղորդում է 915 թ. Ատահրում տ եսա ծ

«մի ձեռա գրի մասին, որը բովանդա կում էր բազում գիտ ելիքներ և տ եղեկություններ պ ա րսից թագավորների և պետական կառավարման մա սին»15: 95 5 թ. բույիդ ամիրա Աղուդ ադ-Դոուլեն ա յցելեց Աքեմենյանների մայրաքաղաք

Պ երսեպ ո լիսը : Ա յնտ եղ նա հրա մա յեց Դա րեհի պ ա լա տ ի դռների վրա

արձա նագրություն փ որա գրել, որում ասվում էր, որ իր հրամանի հա մաձայն Կոզերունի մոգ (Հրո տ ա ճա րի քուրմ) ոմն Սարաֆանդ, իր համար ընթերցեց

12 М. Տբո:ոյ>1աջ, ТЬЫ СспШгу 1гап, Барог <աճ Кай1г, СЫсаЕо, 1953: Е. НоЫетапп апс! А. Мапсч. КссЬсгсЬм зиг 1сз Ксз ОсЖас О т Տտրօոտ, ВгихсИеа, 1953.

13 Л. СЬгйЛспзсп, Լ՛ 1гап տօստ 1օտ ЗаиатЛ». СорспЬаеис, 1944, р. 271: Նաև, Пю СатЬп^с Нийогу оГ 1гап. « ТЬе Эс1сис1с1, РапЫап апё Бакашал Репой», СашЬп(1§с, 1983, է. 3(2), р. 932.

14 В. Г. Луконин, Иран в эпоху первых Сасанидов, Ленинград. 1961, с.18: Նաև. Н. В. Пигулевская, Города Ирана 8 раннем средневековье, Москва-Ленинград, 1956, с, 157.

15 В. Г. Луконин, Культура Сасанидского Ирана, Москва, 1969, С. 9.

90 Դ <ք'ԱՉ Բա՝ԹԻԿՅԱՆ 1999

այստեղ գտնվող ԲոլոՈ արձանագրությունները: մա րա ֆա նդն ընթերցեց նաև Շաաուհ Բ-հ (310-379 թթ.) Ժամանակաշրջանին վերա բերող և նույն պալատի դռների վրա փորագրված միջին պարսկերեն երկու արձանագրությունները: Իրանում հայտնի են Ժ-ԺԱ դարերին վերա բերող երկու, աշտարակներ, որոնց Սրա կան միջին պ ա րսկերենով գրվա ծ արձա նա գրություններ և նրանց արաբերեն թարգմանությունները: Հա յտնի է նաև վերոհիշյա լ բույիդ ամիրա Ադուդի մեդալիոնը միջին պարսկերեն արձանագրությամբ: Որով անգամ արաբական տիրապետության սկզբից երեք հարյուր տարի անց Իրանում կային

մարդիկ, որոնք ի վիճակի էին կա րդա լ միջին պարսկերենով գրված բնագրեր, որով Սասանյանների մասին արաբ և պարսիկ պատմիչների երկերը հասնում են սասանյան իսկական ավանդության: Հենց այս աշխատություններն էին ուսումնա սիրողների հիմնական ա ղբյուրները վա ղ սա սանյան շրջա նի

պատմությունը գրելու համար16:Վերադառնանք Երանշահրի արևմտյան շրջանում հիշվա ծ Մեսենեին:

Պարթևները, տ իրելով Իրանին մ. թ. ա. Բ դարում, չէին ջանում հասնել մինչև ծով: Նրանց անմիջական տիրույթները կա րող էին սահմանակից դառնալ ծովին միայն Եփրատի գետաբերանում, այն էլ փոքր մի տարածության վրա:

Ահա այստեղ նրանք թույլ տվեցին փոքր, բայց հարուստ վասալ պետական մի կա զմավորման ստ եղծման: Շրջա նը հունա -հռոմեա կա ն ա ղբյուրներում հայտնի էր որպես Մեսենե (М бот^ ) 17, արաբների շրջանում՜ Սայսան, իսկ

պարսիկների' Մեշան կամ Սայշան: Դրա գլխավոր քա ղա քն էր դա րձյա լ հունա- հռոմեական աղբյուրների Խ արա քսը (Х а р сф 18, որը, անկասկած, պարսիկների

Կարքան է: Այս Խ ա րա քսից էլ շրջա նը կոչվում է Խարակենե: Միջազգային առևտրում այս վասալ պետության թագավորներն ավելի մեծ գործունեություն

էին ծա վա լել, քա ն պարթևների «մեծ ա րքա ները»19: Շրջա նի կենտրոնը, քաղաք-ա մրոցը կոչվում էր Катака Ժյ Мбвап 20: «Կարքա» նշանակում է «բերդ» կամ «ամրացված վայր»21, որով Կարքա դը Սեշան (կամ Մայշան) նշանակում

16 Նույն տեղում, էջ 9-10:17 Այն հիշում է նաև Ստրաբոնը. Страбон, География, перевод Г. А. Стратановского,

Москва, 1964, с. 89 /кн. II. 1. 31:18 В .В. Бартольд. Сочинения том VII. XI. Луристан и Хузистан, Москва. 1971. Մեսենեի

մասին ուսումնասիրությունն է. յ. Տւմոէ^աէտ, КесЬсгсЬсз зиг 1’հւտէօա: շէ 1а вйовгарЫс Лс 1а МЯзнпс օէ йс !а СЬагаснпс Рапз, 1838: Ավելի նոր գործերից՜ N. С. ЭсЬсусмяе, А Ро1Шса1 ШзЮгу օք РапЫа, СЫсаео 1938; Ս. каЬгейск, А тЬ а тм Ш սոճ нш с ЕгЪсп, В ст , 1950; Е Ношвтапп- А. Мапсч, КесЬсгсЬсз виг 1շտ Ксз Ссз1ас Э м Баропз, ВгихеНсз, 1953 (АсадЯгшс Коуа1с <1с Вс1§1цис, С1аззс ճշտ 1сИгсв с1 йез Տօւօոշշտ Мога1сз օէ РоНйчисз, Мйтсмгез է. ХЬУП, &зс. 4):

19 В .В. Бартольд, ук. соч.20 ТЬс СагпЬпёес ЫзЮгу օք 1гап, у о 1. 3(1). ТЬс Зс1сис1ап, РаПЫап апё Зазашап РспосЬ, 1983, р. 487:

Ռուսալեզու գրականության մեջ քաղաքի անվանումը բերվում Է Карха даМейшан և Карха Ла Мейшан ձևով Հմմտ. В. Г. Луконин. Иран в Эпоху первых Сасанидов, с. 18: Նույնի՜ Культура Сасанидского Ирана, с. 42: Н. В. Пигулевская, Города Ирана в раннем средневековье, с. 50-51,147, 220: Այս փաստը վկայում Է, որ դա ոչ «да» Է, ոչ Էլ «де», այլ այդ երկուսի միջև առկա հնչյուն Է: Որով ճիշտ Է Քեմբրիջի Իրանի պատմության հատորում բերված գրության ձևը՜ «ժօ»: Այն հայերելում պիտի լինի «դը»:

21 Н. В. Пигулевская, Города Ирана, с. 139.

1999 «ԱԶԳՆ ԿԱՐՔեԴՈՍ՜ԱՅեՇԻ ՒՇՒԱՆՈՒթ-եԱՆՆ» ... Դ 91

է Մեսենեի' Մեշա նի (Մայշանի) բերդ: Մեսենե-Մեշա ն-Մա յշա ն նահանգի շրջանում գոյություն ունեին նման Կարքաներ ես: Վա ղ միջնադարում Կերկուկը կոչվում էր Կարքա դը բեթ Սելոք22: Ըստ ասորական աղբյուրների, Շւսպուհ Բ- ն կա ռուցեց Կարքա դը Լեդան23 քաղաքը: Պրոկոպ իոս Կեսա րացու հիշատւս

կած М аубаХаЭсоу (այժմ՛ Թ ե լ Միղդւսլ) բերդը24 ասորական աղբյուրներում հայտնի է որպես ՀխպՅթէՏ ёе М а н а у с 25:

Ինչ Էր ներկայացնում Մւսյշան-Մեշւսնը քա ղա քա կա ն առումով26: Շւսպուհ Ա-ի «Ջրա դա շտ ի քա ա բա »-ի արձանագրության համաձայն Մայշանում իշխում

Էր ա րքա յից ա րքա Շա պ ուհ Ա-ի որդի համանուն Շա պ ուհը, որ կրում Էր Մեշանի թագավոր (МЫС*) տիտ ղոսը, իսկ նրանից հետո" վերջինիս կին Դենա կը27:

Շա պ ուհ Ա-ի հաղթական արձանագրության մեջ ա րքա յից անմիջապես

հետ ո հիշվում Է Ադիաբենի թագավորը, ա յնուհետև գա լիս են Կերմանի թագավորը և Մայշանի թագուհի Դենակը: Որդի Շա պ ուհը 262 թ., այսինքն «Զրա դա շտ ի քա ա բա »-ի ա րձա նա գրությա ն կազմման ժամանակ, արդեն

վա խ ճա նվա ծ Էր և նրա «թագավորությունը» կառավարում Էր իր կին Դենա կը28: Դենակի մահից հետո Մեշանի թագավոր դա րձա վ Ատուրֆարնբա գը' Շա պ ուհ Ա-ի թոռը29: Նա որպես «Մեսենե»-ի թագավոր» հիշվում Է 293 թ.30:

Շա պ ուհ Ա-ի Նա քշ-ի-Ռա ջա բի բարձրաքանդակում «ա րքա յից հետ ո առաջիններից» ներկա յացված են իր որդիները, իր կինը, իր գլխ ա վոր մեծա մեծ

ները: Արքայից անմիջապ ես հետ ո ա ռա ջին շարքում պ ա տ կերվա ծ են «Հա յոց մեծ արքա» Որմիզդ-Արտ ա շիրը' թագաժա ռա նգի նշանով իր քուլա հի՝ խույրի

վրա: Նրա կողքին' Մեսենեի թագավոր Շապուհը՛ Շա պ ուհ Ա-ի որդին31:

Իրանական արքայա զների կա լվա ծները ժառանգական չէին, սակայն

Մեսենեն, հա վա նա բա ր, բա ցա ռութ յուն էր կազմում: Շա պ ուհ Ա-ի որդի «Մեսենե»-ի թագավոր» Շա պ ուհի մահից հետո, ինչպես տեսանք, նահանգը կառավարման հա նձնվեց նրա կնոջը՝ Դենակին32:

Մեսենեն քա ղա քա կա ն ա ռումով մեծ նշանակություն ստ ա ցա վ հա տկա

պես Գ դարի 70-90-ա կա ն թթ.: Դրա պ ա տ ճա ռը' Հռոմի հետ Իրանի պատերազմի մեջ ներքա շվելու հնարավորությունն էր:

22 Նույն տեղում, էջ 18,37,49.144. 220:23 Н. В. Пигулевская, Г о рода Ирана, с. 220.

24 Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին: Բյուգանդական աղբյուրներ, գիրք Ա. Պրոկոպիոս Կեսարացի: Թարգմանություն բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ՜ Հրաչ Բարթիկյանի. Երևան, 1967, էջ 178:

25 Е. Ношетапп, Эю (ОДгспгс ժօտ ВугшШвдсЬсз КеюЬез уоп 363 1071, Впкс11еа, 1961, Տ. 15:26 Մեսենեի մասին պարթևական և սասանյան ժամանակաշրջանում տե՛ս N. С. ОсЬсусмзс, А

РоШса! Н&огу օք РапЫа, СЫсаео, 1938: Ս. КаЬгеЫ!, АПаЬапоэ III սոձ зсте ЕгЬсп, В ст , 1950: Е. Ношетапп апс! А. Мапся, КссЬсгсЬся »иг 1е.ч Кее Оез1ас 15м Տտբօո՜տ, ВгихсИсз, 1953.

27 В. Г. Луконин, Культура сасанидского Ирана, с. 42.28 Նույն տեղում, էջ 62:29 Նույն տեղում, էջ 110:30 В. Г. Луконин, Иран в III в., Москва. 1979, с. 60.31 В. Г. Луконин, Культура сасанидского Ирана, с. 67.32 В. Г. Луконин, Иран в III в., Москва, 1979, с. 121.

՜ՀՐԱՉ РШ'Р-ԻԿՅԱՆ

Անդրադառնանք Կարքա դը Մայշանին որպես զրադաշտ ակա ն կրոնի

Խոշոր կենտրոնի և սասանյան պետության մեջ զրադաշտական քրմության խաղացած դերին: Կարտիրի' պետության գլխավոր քրմի (քրմապետի) Ջրա դաշտի քաւսբայի ընդարձակ արձանագրության համաձայն. Կարտիրը Մայշա- նի սահմաններում անձամբ հիմնադրեց կամ իր օժանդակությամբ հիմնադրվե

ցին Հրո տաճարներ և հաստատվեց «ՄԱԳՈՒՍՏԱՆԸ»' մոգաստանը. մոգերի հաստատությունը33: Այս տաճարներին յուրաքանչյուր տ արի զոհաբերվում էին մեկ տարեկան գառներ, մատուցվում գինի և ցորեն: Այդ զոհամատուցումները, դատ ելով արձանագրություններից, կատարում էր անձամբ արքայից արքան, իսկ տաճարները գտնվում էին նրա հովանավորության ներքո3“ :

«Ջրադաշտ ի քաաբւս»-ի արձանագրության մեջ Կարտիրը ցույց է տալիս, որ իր ծառայությունների համար արքայից արքա Շա պուհի կողմից արժանացավ մուտք գործելու հզոր և գերագույն ՄԱԳՈՒԱՏԱՆԸ35:

Զրադաշտական հոգևորականությունը կազմակերպվեց խիստ հիերարխիկ: Քրմության գլուխն էր կանգնած գերագույն քուրմը՛ մագուպատան մագուպատը36, տիտղոս, որ ձևվեց «արքայից արքա» տիտղոսի նմանությամբ37: Նա արքունիքում հսկայական ազդեցություն ուներ38: Դատավարությունը գտնվում էր հենց քրմության ձեռքին: Շա պ ուհ Բ-ի իշխանության օրոք Եկեղեցի-պ ետ ութ յուն հա րա բերութ յունների հա ստ ա տ մա ն գործընթա ցը հասավ իր բարձրակետին: Զրա դաշտ ական հաստատությունը զուգակցվեց միապետության հետ և սեփական հիերարխ իայով ունեցավ իր հատուկ տեղը հասարակության մեջ39:

Վերադառնանք Աեսենե-Մայշան-Մեշան նահանգին և նրա մայրաքաղաք Խարաքսին՜ Կարքա դը Մայշանին40: Եղիշեն, անդրադառնալով Ավարայրից հետո հայ նախարարների՜ պ ա րսից իշխանությունների կողմից աքսորվելուն, հիշում է և այն վայրերը, որտեղ նրանք տ առապել էին: Այսպես. «Եւ վասն զի յոյժ խստագոյնս պահէին ի ջերմոջ աշխարհին և անդադար էին ճանապար- հորդութեանն ընդ նոյն Շա հուղ, ընդ Մեշովն և ընդ Քաշկար և ընդ ամենայն Ասուրեստան և Խ ուժաստան»41: Եղիշեի հիշա տ ա կա ծ Մեշովնը, անտարա

33 «Մագուստանի» Բացատրությունը ըստ М. Լ. Օտաոօոէ-ի. «МаеачИт»^ ՛կազմված Է ւատս-տէ8ո-ից: «Մազու» նշանակում Է մոգ, իսկ «ստան»-ը ածանց Է, տեղանուններին հատուկ: Հնարավոր Է, որ այս տերմինը նախապես աշխարհագրական հասկացողություն Էր՛ «մոգերի երկիր», որ անտիկ շրջանի հեղինակները տեղադրում Էին Մարաստանում: Մեր դեպքում կասկած չկա, որ խոսքը կրոնական՜ դասին Է վերաբերում, որ պահլավական գրքերում կոչվում Է алгопап ֊ рсхак կամ рсаак ւ а.чгопап: М. Լ. СЬаитот, Լ՚եսարէաո (1с КаШг а 1а «КааЬа (1с 2огоаа1гс», «,1оита1 Аз^аИцис», ССХЬУШ, 1960, р. 350.

34 В. Г. Луконин, Иран в эпоху первых сасанидов, Ленинград, 1961, с. 17.35 М. Լ. СЬаишот, 1Лпяспр1Ёоп Йс Кагйг а 1а “КааЬа Йс 2огоаа1гс", р 345.36 Գլխավոր մոգպետ-մովպետը:37 Տե՛ս ТЬс СагпЬпёус Н|й1огу օք 1гап, уо1. 3(1), р. 134:38 М. М. Льяконов, Очерк истории древнего Ирана, М. 1961, с. 289.39 Նույն տեղում. Էջ 140:40 ТЬс СатЬгМзс НЫогу օք 1гап, уо1. 3(1), р. 487.41 ԵղիշԷի վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին: Ի լոյս ընծայեալ բաղդատութեամբ

ձեռագրաց. աշխատութեամբ' Ե. Տէր-Մինասեան, Երևան. 1958, էջ 188:

1999 «ԱԶԳՆ ԿԱՐՔևԴՈՍ՚ԱՁեՇԻ ԻէՒ'ԱՆՈՒԹԱԱՆՆ» ... ՜ Դ 93

կույս, հունա-հռոմեական աղբյուրների Մեսենեն է42, արաբական և ասորական աղբյուրների՜ Մեշան (Մայշանը): է դարի «Աշխարհացոյց»-ում հանդիպում է մեզ հետ ա քրքրոդ տեղանվան մասին և մի այլ հիշատակություն: Պա րսից «երեսն եւ ութերորդ» աշխարհում հիշվում է «Փոքր աշխարհ» Մեշունը43, որ ա նկա սկա ծ նույնանում է Եղիշեի Մեշովնի հետ, ա սել է Մեսենե-Մեշւսն- Մայշանի:

«Աշխ ա րհա ցոյց»-ի ա յլ գրչա գրերում ա ռկա է հետ ա քրքիր մի այլ հիշատակություն. «Յաղագս պ ա րսից աշխարհին» գլխում հեղինակը գրում է. «Պա րսից աշխարհ ընդ չորս բաժանի այսպէս. ա /Քուստ ա կ-ի-խ որուա րա ն, որ է կողմն Արևմտեայ, յորում աշխ ա րհք ինն. ՄԱՅ, Մասպ ետան, Միհրա՚ն- Քուստ ա կ, Կւսշկւսր, Գարմական, Երանասան-Քարտ-Կաւատ, Նոտ -Արտ ա շիրա - կան, Մարձին, զԱրզուն»44: Մայը հիշա տ ակվա ծ է այլ գրչագրերում ևս: Այսպես, Մատենադարանի N 582 գրչա գրի համաձայն «երեսն եւ եւթներորդ՜ Եղիմացիք են, որ կոչին Քուստ - ի Խ որա սարա ն, յելից կա լով Դղկաթայ և ի մտից' Պա րսից, և ունին եղիմա ցիք աշխ ա րհս փոքունս, զա յսոսիկ. զ Խ ուժաստ ան, զՄայ, զՄասպան, զՄիհրա նքստ ա կ, զՔաշկար...»45:

Արդ, եթե «Աշխ ա րհա ցոյց»-ում Մայը և Կա շկա րը հիշա տ ա կվա ծ են Պ ա րսից երկրի արևմուտքում, իսկ հայ նախարարները տառապում էին հենց «ընդ Մեշովն և ընդ Քա շկա ր», ապա տրամաբանական է Մայի և Մեշովն- Մեշունի միջև ընդհանրություն տեսնել: Բայց քա նի որ հա ստատ չենք կա րող պնդել, որ «Աշխ արհացոյց»-ի Մայը և Մեշուն-Մեշովնը (նույն տեղանունն է) (ինչպես տեսանք, «Աշխ արհացոյց»-ի Մատենադարանի նո. 582 ձեռա գրում Մայը հիշա տ ա կվա ծ է պ ա րսից «երեսն եւ եւթներորդ» աշխարհում, Մեշունը՜ «երեսն եւ ութերորդ»/, մնում է ենթադրել, որ Մեշուն-Մեշովնը Մեսենեն է, նահանգը, Մայը Կարքա դը Մայշանը, նահանգի մա յրաքաղաքը (Խաիաքսը), ա րա բա կա ն ա ղբյուրների տ վյա լներով Արտաշիր Պա պ ա կա նի կա ռուցա ծ Կարքա դը Մայշանը46 (Աստրաբադ Արտաշիրը), զրադաշտ ակա ն հոգևոր կենտրոնը: Ամենայն հավանականությամբ Կարքա դը Մայշանը Աեբեոսը գիտ ե որպես Կարքա դը Մայ (կրճա տ վա ծ է «շան»-ը): Ա յստեղից էլ ահա նրա «Կարքեդոմայեցի» ա զգը, իշխանությունը:

Վերադա ռնանք Ֆ . Մակլերի կողմից շրջանառության մեջ դրված Դանիել մա րգա րեի պա րականոն «Հա յտնությանը»: Ինչպես նշվեց վերևում, ըստ ֆ րա նսիա ցի գիտ նա կա նի, ա յնտ եղ հիշվա ծ Կա րթա գենը (Հա ննիբա լի հա յրենիքը) և պ ա րսից ժողովուրդը նույնացված են: Կարևոր է նշել, որ սույն պարականոնը, Ֆ . Մակլերի ասելով, ժամանակակից է Սեբեոսին, նշանակում է ա յդ հա նգամանքը ավելի քա ն կարևոր է Սեբեոսի «Կարքեդոմայեցի» ազգի ինքնությունը որոշելու գործում: Ուրեմն այսպես: Պա րա կա նոնի Սեբեոսի ժամա նա կա կից հայ հեղինակը Դանիել մարգարեի բերա նով սպառնալիքներ, անեծքներ է թափում պ ա րսիկների վրա: Դանիելի յոթերորդ «Տեսիլքում»

42 Եղիշե, Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին: Թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Ե. Տեր-Սինւսսյանի. Երևան, 1971, էջ 220:

43 Ա. Աբրահամյան, Անանիա Շիրակացու մատենագրությունը. Երևան, 1944, էջ 352:Ս. Երեմյան. Հայաստանը ըստ «Աշխարհսւցոյցի», Երևան. 1963, էջ 114-115:Ա. Աբրահամյան, հիշ. աշխ., էջ 352: Հրատարակիչը մեզ հետաքրքրող հատվածը

վերծանելիս թույլ է տվել բազում սխալներ, որոնց վրա այստեղ իմաստ չունի կանգ առնել:0 ТЬс СатЬгЫес Щяйгу օք 1гап, уо1. 3(1), р. 487.

94 Դ <ք’ԱՉ ԲԱՐԹԻԿՅԱՆ 1999

հաոոում ենՐ «Կարքեդովն և ազգ պարսից, զինչ հասանէ քեզ. ի վախճան աւոլրց. դու ոչ գիտես, և ի կատարածին յափտ ենից. քւսսի ինչ եղիցի ժամանակ քո զկնի ամենայն քա ղաքա ց և գաւառաց. ի սովոյ ապականեսջիր քա ղա քդ պւսճուճեւսլ յոսկոյ և յարծաթոյ. և ա զգ պ ճնեա լ և զարդարեալ: Անառակութիւնք բազում եղիցին ի քեզ, և ւողայք քո չբաւեսցեն ոսկւով, ե ապա

ի սո^ յ մեզ հետ ա քրքրող ցեղանունը հիշվում է մեկ

անգամ ևս. «.-Ի գոգ գա զա նին երեքա ւորեա լ յազգէ պ ա րսից ի

^ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն հավանական է, որ պարականոնի հայ հեղինակն արդեն գիտե ականատես է եղել պարսից պետականության վերացմանը խալիֆաթի հա րվա ծների ներքո և տ եղի ունեցա ծը «կա նխ ա գուշա կում է» Դանիել

մարգարեի բերանով:Ավարտելով սույն հոդվածը, նշենք եզրակացությունը, որին հա նգել ենք:

Սեբեոսի «Պա տ մությա ն» մեջ «Կա րքեդոմա յեցի» անվան մեջ և ոչ մի աղավաղում գոյություն չունի, բոլոր «սրբագրությունները» բա ցարձակապ ես չունեն ո՜չ աղբյուրագիտական, ո՛չ պատմական և, ամենից առաջ, ո՛չ մի գրչագրական հիմք: Աեբեոսն իր առեղծվածային նախադասության մեջ ասում է, որ հայոց Արշակունիների դինաստիայի վերացումից հետո Հայաստանի վրա հաստատվում է Կարքեդոմա յեցվոց ազգի իշխանությունը: Քա նի որ այդ իշխանությունը զրադաշտական պարսիկների ազգի իշխանությունն էր, ապա և քա ջ գիտենալով, որ նրա գլխավոր սրբավայրը՛ Մագուստանը, Կարքա դը Մայ[շսւն]-ն է, ա յդ ազգը նա անվանում է Կարքեդոմայեցվոց ազգ: Այդ ազգը «խորհուրդ ի ձեռն ա ռեա լ ա հեղ և ահագին՛ հանդերձ միաբանութեամբ դառնաշունչ և մեծամեծ քաւդէիցն49 և ամենայն գլխաւոր նախարարաւքն թագաւորութեան իւրոյ' բա ռնա լ ի Հա յաստ ան աշխարհէ զբարեպաշտութեան պտուղս»: Աշխարհիկ և կրոնական իշխանությունները նպատակ են դրել Հա յաստանից քրիստոնեությունը վերացնել: Սեբեոսը, ինչպես ժամանակին Եղիշեն (կրկնենք ա յստեղ նրա ասածը, «...տիրեցին Հա յոց ազգն Սասանայ պարսկի որ վարէր զիւր իշխանութիւնն օրինօք մոգուցն»), միանգամայն պարզ ցույց են տալիս Սասանյան Իրանում պետության և Եկեղեցու միաձուլումն այնպես, ինչպես վերևում հիշվա ծ երեքլեզվյան արձանագրությունները և այլ աղբյուրներ՝ արքայից արքւս+մագուպաւոան մագուպատ:

Կարքա դը Սւսյ[շան]-ի Մոգուստանը, ամենայն հավանականությամբ, այն էր, ինչ մահմեդականների համար Սեքքան, կաթոլիկների համար' Վատիկանը, և այլն:

47 Թանգարան հին և նոր նւսխնեաց. Ա. Անկանոն գիրք Հին Կտակարանաց, Վենետիկ, 1896, էջ 239: Բացի Ֆ. Մակլերի ֆրանսերեն թարգմանությունից (Р. Мас1сг, Լօտ Ароса1уряс.ч аросгурЬм ёс Оашс1), Դանիելի պարականոն Հայտնությունը երիցս հրատարակել է անգլերեն թարգմանությամբ Հ. Իսավերդենցը. ТЬс ипсапошса1 «ոէւոջտ օք էհօ օ1ձ Тсз1атиП քօսոճ տ էհօ Агтсшап М и օք էհօ ЫЬгагу օք Տէ. Լ&շտուտ, Усш.чс. Тгаш1. ւոէօ Епц1 ւտհ Ьу К с у . От. 1асцися Ьваусгйспз, Усп1се, 1901 (նույնը 1907 և 1934 թթ., նույն տեղում)/: Մեզ հետաքրքրող հատվածը. «О СагШацо апё էհօս рсор1 օք էհօ Рсгаапя» (р. 251). «Ьу էհօ Рспйап рсор1с օք СаЛЬа^о» (р. 257): Հ. Իսավերդենցը հատուկ նշում Է, թե իր թարգմանությունը տառացի Է, և հայերեն բնագրի այս ամբողջ մասը անհասկանալի Է» (1934, Էջ 257):

Նույն տեղում, Էջ 244:49 Ըստ Ք. Պատկանյանի՜ մոգերի:

1999 ՀԱՅՈՑ Ս՜եԾ եՂեՈ-ՆԸ М . ՑՈՀԱՆՆհՍ ԼհՓ111'ՍՈՒՍԸ ՜ Դ 95

ՍՏԵՓԱՆ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆՊատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

ՀԱՅՈՑ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԸ ԵՎ

ՑՈՀԱՆՆԵՍ ԼԵՓՍԻՈՒՍԸ

Հա յերի ցեղա սպ ա նությունը Առաջին հա մաշխ ա րհային պա տ երա զմի տարիներին իրա կա նա ցվեց աննախադեպ բարբարոսական ձևով: Այսպես

կոչված, ռազմական նկատառումներով, դեպորտացիայի (տեղահանության) պ ա տ րվա կով արևմտահայությունն իր դարավոր հա յրենիքից հակամարդ

կային բոլոր միջոցներով արտաքսվում էր Միջա գետ քի անապատները և մասնավորապես Տեր-Զոր (արաբերեն' Դեր Էզ-Զոր): Հա յերի տեղահանության բազմաթիվ ականատեսներ վկայում են, որ երիտթուրքական կառավարության կա զմա կերպ ա ծ ա յդ հրեշա վոր քա յլը նշանակում էր հայության զանգվածային

բնաջնջում: Թ ուրքա կա ն զինվորակա նությունը և նրա գործիք քրդա կա ն

հրոսակա խմբերը ամենագազանային ձևով տանջահարում ու սպանում էին հայ երեխաներին, կանանց և անպաշտպան տղամարդկանց: Հա յկական կոտորածների ա կա նա տ ես գերմանացիներից մեկը պատմում է, որ «թուրքերը

գերազա նցում էին բոլոր տիպի դաժանությունները: Նրանք դաժանաբար

տ անջամահ էին անում, խոշտանգում կանանց ու տղամարդկանց, ծերերին ու

երեխաներին, սպանում էին կացիններով կամ խեղդում զանազան միջոցներով, հղի կանանց ծեծում էին հրացանների կոթերով մինչև նրանց մահանալը,

իսկ երիտ ա սա րդ կա նա նց նվիրում էին թուրքա կա ն և գերմա նա կա ն

սպ ա ներին»1: Մեկ ուրիշ գերմա նա ցու նկարագրությամբ, «խոշտանգումներից սպ անված հա զարա վոր հայերի դիակներ կարելի էր տ եսնել Եւիրւստի ջրերում:

Անհամար հայերի քշում-տ անում էին անմարդաբնակ վայրեր, երիտ ա սա րդ

ա մուսիններին հեռա ցնում էին միմյա նցից, կա նա նց բռնա բա րում էին

ամուսինների աչքերի ա ռա ջ, իսկ վերջիններիս' սպանում ա րա տ ա վորվա ծ

կանանց ներկայությամբ»2: Գերմա նա ցի պաստոր (բողոքականների քա հանա )

Ֆ իշերը պատմում է, որ «Վանի շրջա նի որբանոցի մի խումբ հայ աղջիկների

կախեցին ծա ռերից և սկսեցին քերթել գլխների կաշին... Մի կնոջ նորածին երեխային կա ցնով մի քա նի մասի բաժանեցին և մոր բերանը մտցնելով՛

խեղդեցին: Որբա նոցի մյուս աղջիկներին արատ ավորեցին և սպ ա նեցին»3:

Այդ դաժանություններին գումարվում էին նաև քա ղցն ու հիվանդությունները, որոնց զոհ դա րձա ն հարյուր հա զարա վոր հայեր:

Տեր-Զորում հայկական կոտորածները, բյուրավոր հայերի նահա տա կու-

1 ՏՁօհտւտժտտ Наир(з1аа1загсЫг ОгеБ^еп, А и р е п т ^ е п и т . АМеп-Мг. 1952, В1. 76.2 1ЬИ.

3 նՑսէտշհօտ 2еп1га1агс1т Ւէւտէօոտժտ АЬгеПипд 11. МегееЬигд, Кероэкиг 89. 2.2.1. КоЫдПсИеэ СеЬеклеэ 7М КаЫпеМ. Ак1еп-»4г. 1340. В1. 192.

տյունը երիտթուրքական կառավարողների կողմից հայ ժողովրդին պա տճա- ռած մեծագույն ողբեգություններից է. որը չի կարող, ջնջվել մարդկության

հԻ2ՈՀայերՈի զանգվածային ցեղասպանության մասին ցա վով ու պ ա տ կերա վորությամբ է գրել եղեռնից մազապուրծ փրկվա ծ Գրիգորիս ծ. վրդ. Պա լաքյանը.

«Եթե հայ նահատակներու գանկերեն լեռ մը բա րձրանար, ապահովաբար շուք պիտ տ ար ան սուրբ Արարատ ի հա վիտ ենա կա ն ծյունի երկնա բերձ

կատարին...»4:Իր «Հայ Գողգոթան» գրքի առաջին հատորի առաջաբանում Գրիգորիս

Պա լա քյա նը հայկական կոտորածները հետևյա լ ձևով է բնութագրում. «... զի

մարդկորեն անհնար է նկարագրել ահավոր և անպատմելի Մարտիրոսա- գրությունը մեկ միլիոնե ավելի մեռնող զավակներուդ: Եթե երկրագնդի բոլոր ծովերը թանաք, դաշտերը՜ թուղթ, և եղեգները գրիչ դառնային, դա րձյա լ մարդկորեն անհնար էր նկարագրել քո ւ փ շա լից արյունալից վերելքդ դեպի

հայ Գողգոթային»5:Հա յերի ցեղա սպա նությա ն ա կա նա տ ես, Թ ուրքիա յում ամերիկյա ն

դեսպան Հ. Մորգենթաուն իր հուշերում գրել է. «Հա մոզվա ծ եմ, որ մարդկության ողջ պատմության մեջ չկան այնքան զա րհուրելի փաստեր, որքան այդ կոտորածները: Անցյալում նշմարված մեծ ջարդերն ու սարսափները գրեթե աննշան են թվում 1915 թվականի հայ ազգի կրա ծ տ առապա նքների

համեմատությամբ»6:Աշխարհի տ արբեր լեզուներով հրա պա րակվա ծ բազմաթիվ փ ա ստ ա

թղթերի և ուսումնասիրությունների պատմագիտական ու քա ղաքա գիտ ական վերլուծությունը ցույց է տ ա լիս, որ 20-րդ դարի ցեղասպանությունների

շարքում հայոց ցեղասպանությունը առաջին զանգվածային ցեղասպանությունն է, և դրա միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը պատմական դաս է համայն մարդկության համար, նոր ցեղասպանությունների կանխման

համար:Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, երբ երիտթուրքա

կան պարագլուխները կազմակերպեցին և իրա գործեցին 20-րդ դարի առաջին

մեծ ոճրագործությունը՜ հայերի տեղահանությունն ու ցեղասպանությունը, Յո. Լեփսիուսը, ի պաշտպանություն արևմտահայության, տիտանական գործու

նեություն ծա վալեց: Նա բազմակողմանի օգնություն կա զմակերպեց արևմտահայությանը: Նրա կոչով գերմանական հասարակայնությունը, բացի հա գուստից և դեղորայքից, հայերին օգնելու համար պատերազմի օրերին 172000 մարկ հա վա քեց7:

Արևմտահայության ցեղասպանության ամենասարսափերի օրերին, 1915

ՍՏեՓԱՆ ՍՏե՜ՓԱՆՅԱՆ

4 Տեր-Զօր լոյս հւսգաւ: Տեր Զօրի Սրբոց նահւսւոակաց եկեղեցւոյ օծման առիթով, 5 մայիսի 1991թ., Անթիլաս-Լիբանան. էջ 15:

5 Պալաքեան Գրիգորիս: Հայ Գողգոթան: Դրվագներ հայ Մարաիրոսագրութենէն. Պեռլինէն դէպի Տեր-Զօր: 1914-1920. Ա. հաւոոր. Վիեննա, 1922. էջ 6:

6 Могдеп^аи Н. АтЬаэзайог МогдепШаи'Б տէօւ?. Сагйеп-С^-Ые» Уогк. 1918. р. 325.7 «НидЫаК йег Оеийс^еп Օոօոէ М|8вгап», 1917, Р о Ы а т . Տ. 7.

1 9 9 9 ՀԱ ՅՈՑ Ս՜ԱԾ Ь '1ЫП,С եվ. ՅՈՀԱՆՆեՍ ԼեՓՍԻՍՈՒՍԸ ՚ Դ 97.

թվականի հուլիսին, Յո. Լեփսիուսը կատարում է խիզախ ու հա մարձա կ քա յլ, Գերմա նիա յից մեկնում է Թ ուրքիա և Ստ ամբուլում, մեծա գույն ջա նքեր

գործա դրելով, հանդիպում էնվեր փաշային: Մեծ մարդասերի ու հայասերի՝ Լեփ սիուսի և մեծ ոճրա գործի ու հայատյացի զրույցը բավականին երկարատև էր: Այն պ ա տ կերա վոր ձևով շա րա դրվա ծ է Ֆ . Վերֆելի «Մուսա լեռան

քա ռա սուն օրը» գրքում:Հանդիպման սկզբում Յո. Լեփսիուսը թուրք փաշային ներկայանում է

որպ ես գերմա նա կա ն ա րևելյան առաքելության նա խ ա գա հ և նշում, որ արտաքին գործոց նախարարությունը, ռայխսկանցլերը հետաքրքրություն են ցուցա բերում իր այցի նկատմամբ, քանի որ վերադառնալիս հայակական

հա րցի մասին զեկուցումով հանդես է գա լու Ռայխստագի պատգամավորների առջև: Յո. Լեփ սիուսը անառարկելի փաստեր է բերում հայկական ջարդերի մասին, վկայակոչում Թուրքիայում ամերիկյան դեսպան Հ. Մորգենթաուին, իսկ

թուրք փաշան որպես պատասխան հայտարարում է. «Պա րոն Մորգենթաուն հրեա է, իսկ հրեաները միշտ էլ մոլեռանդորեն պաշտպան են կանգնում

փոքրամասնությանը»8:Գերմա նա ցի մա րդա սերը ա նհողդողդ շա րունա կում է. «Կարևորը

Մորգենթաուն չէ, այլ իրողությունը: Իսկ իրողությունը Դուք չեք ժխտի, չեք էլ կա րող ժխ տել: Հա րյուր հա զա րա վոր մարդիկ արդեն տ ա րա գրությա ն

ճանապ արհն են բռնել: Իշխանությունները միայն գաղթից են խոսում: Բայց ես կպնդեմ, որ դա, մեղմ ասած, բառի չարաշահում է, ուրիշ ոչինչ: Կա րելի՜ է գրչի

մի հա րվա ծով հողա գործներից, ա րհեստ ա վորներից, քա ղա քա բնա կ

մա րդկա նցից ու մտ ա վորա կա ններից կա զմվա ծ մի ժողովուրդ ա քսորել Մ իջա գետ քի մի անապատ, օվկիա նոսի պես անծայրածիր, ամայի վայրեր,

որտ եղից նույնիսկ Բեդվին ցեղերն են փախչում... Եվ դա միայն պա տ րվակ է: Տեղա կան իշխանություններն այնպես են իրագործում աքսորը, որ թշվառներն առաջին իսկ ութ օրվա ընթացում արդեն սովից, ծա րավից, հիվանդություն

ներից մեռնում են կամ խելագարվում: Եթե ոչ զինվորականները, ապա քրդերն ու ա վա զա կները սպ ա նում են ա նպ ա շտ պ ա նունա կ պ ա տ ա նիներին ու

տղամարդկանց, իսկ մատղաշ աղջիկներին ու կանանց բռնաբարում են, առևանգում...»9:

Թ ուրք գեներա լը իրեն հատուկ երկերեսանությամբ բացականչում է.

«Շա տ ցա վա լի բաներ են, բայց մի մեծ պետության գերագույն հրամանատարը

պ ա րտ ա վոր է ա պ ա հովել իր երկրի ռա զմա ճա կա տ ա յին գոտ ու

անվտանգությունը»10:

Հա յերի դեմ ոճրա գործութ յունն ա րդա րա ցնելու նպ ա տ ա կով էնվեր փաշան ավելացնում է. «Պա րոն Լեփսիուս, մի՞թե Դուք չէիք գործա դրի ամեն

միջոց , որպ եսզի ա րտ ա քին թշնամիների ա շխ ա րհով պ ա շա րվա ծ, ծանր

պա տ երազմի մեջ քա շվա ծ ձեր ազգը ազատ եիք ներքին թշնամուց (նկատի ուներ արևմտահայությանը - Ս. Ա.)»11: Այս խոսքերից հետ ո Յո. Լեփսիուսը

8 Վերֆել Ֆ ., Մուսա լեռան քառսուն օրը, Երևան, 1964, էջ 139:

9 Նույն տեղում, էջ 139-140:

10 Նույն տեղում, էջ 140:

11 Նույն տեղում.էջ 140:

11ՏհՓԱՆ ՍՏհՓԱՆՅԱՆ

տ վա ծ էր ապտակ հասցնելու զայրույթով և աոանց վարանելու ասում է. «Եթե

իմ երկրի ղեկավարները իրենց այլ ազգի կամ այլ համոզմունքներ ունեցող հաւոենակիցների հետ անարդարացի, ապօրինի, անմարդկային ձևով վարվեին ես նույն' վայրկյանին կհրա ժա րվեի Գերմա նիա յից, կհեռանայի Ամերիկա»12: Երբ էնվեր փաշան կատաղած հայտարարում է, որ հայերն ու Հա յաստանը խանգարում են թուրանական մեծ տերության ստեղծմանը, Յո. Լեփսիուսն անմիջապես ասում է. «Ուրեմն, խոստովանո՜ւմ եք Ձեր մտադրությունը. պատերազմն ուզում եք օգտ ա գործե լ ա մբողջ հայ ժողովուրդը

բնաջնջելո՞ւ համար»13:Հա յերի տեղահանությունն ու ցեղա սպ ա նությունը դա դա րեցնելու

նպ ա տ ա կով նա դիմում է խնդրանքի, ա ղերսա նքի, ա ռա ջա րկում է իր ծառայությունները ա քսորյա լ հա յերի քա րա վա նները կա զմա կերպ ելու և նրանց ուղեկցելու գործում: Դիմելով էնվեր փաշային, Յո. Լեփսիուսն ասում է. «Լիա զորեցեք, որ ինքս կա զմա կերպ եմ ա քսորյա լների քա րա վա նները: Աստված ինծ ուժ կշնորհի, իսկ իմ փորձառությունը ոչ ոք չունի: Օսմանյան պետությունից ոչ մի պիաստր չեմ պահանջի: Դրամական բոլոր անհրաժեշտ միջոցները ինքս ձեռք կբերեմ: Գերմանական և ամերիկյան նպաստամատույց

ընկերությունները կանգնած են իմ թիկունքին: Ես մի անգամ արդեն նպաստի հետ կապված մեծ գործ եմ գլուխ բերել (նա նկատի ուներ 1890-ական թվականներին հա յերի կոտ որա ծների ժա մա նա կ իր հա յա նպ ա ստ մեծ

գործունեությունը - Ա. Ս.): Ինձ հա ջողվեց հիմնել բազմաթիվ որբանոցներ ու

հիվանդանոցներ... Չնա յա ծ պատերազմին, ես կանեմ նույնը և դեռ ա վելին»14: Անողոք մարդասպանն առանց այլևայլության կտրականապես մերժում է

մեծ մարդասերի բոլոր խնդրանքներն ու առաջարկած ծառայությունները: Ավելին, հղփացած փաշան լկտիությամբ ասում է. «Պարոն Լեփսիուս, ես էլ իմ հերթին մի առաջարկ անեմ: Փ ող հավաքեցեք, որքան կա րող եք, շատ փող

հավաքեցեք Ձեր ամերիկյան ու գերմանական ընկերությունների միջոցով: Այնուհետև գումարը բերեք ինձ մոտ»15:

Այդպիսով, Յո. Լեփսիուսի բոլոր համառ ջանքերն ու բանակցությունները մնացին «ձայն բարբառոյ յանապատի»:

Հա յտնի է, որ Յո. Լեփսիուսին ճա նա պ ա րհելուց հետո էնվեր փաշան մտնում Է Թալեաթ փաշայի առանձնասենյակ այն պահին, երբ վերջինս

տեղական իշխանություններին ուղղված հատուկ հրաման Էր ստորագրում, որում գրվա ծ Էր. «...տեղահանության նպատակը ոչնչացումն Է [հայերի]»16: Շա րունա կելով այդ հանցավոր միտքը, Թալեաթ փաշան ասում Է. «Այսպես,

աշնանն ա յդ բոլոր մարդկանց կկա րողանամ ամենայն անկեղծությամբ պատասխանել. Հա յկական հարց այլևս գոյություն չունի»17:

12 Նույն տեղում. Էջ 141:




16 Նույն տեղում. Էջ151:

17 Նույն տեղում:

1999 <ստոծ и ՝ьа ьаьи-ՆԸ и . ց ո <ա ն ա >ս иьФшчтнн: Դ 99

էնվեր փաշայի հետ հանդիպումից շուրջ մեկ ամիս անց Յո. Լեփսիուսը կրկին հայտնվում է Կոստանդնուպոլսում: Այդ ժամանակ արդեն սկսվել էր

Մուսա լեռան հերոսամարտը: Այս անգամ Էլ նա շարունակում Է իր հա մարձա կ քա յլերը: Հանդիպում Է Պա տ րիա րք Զավեն Սրբազանին, նրանից տեղեկանում

իր բացակայության ընթացքում հա յերի հետ կա տ ա րվա ծ ողբերգա կա ն դեպքերի մասին: Երբ իմանում Է, որ հայերը բա րձրա ցել են Մուսա լեռ, դիմել են ինքնապաշտպանության, իրենց սխրանքերով պարտության են մատնում,

հետ են մղում գերա կշիռ ուժերով թուրքերին, Յո. Լեփսիուսը բացականչում Է. «Սքանչելի՜ Է: եթե մի երեք այդպիսի Մուսա լույս ընկներ, գործն այլ ընթացք կստանար: Ա՜խ, Սրբազան, Երանի՜ ես Սուսա լեռան գագաթին լինեի»18:

Այդ հա նդիպ ա ն մասին ինքը՜ Պա տ րիա րքը, իր հուշերում գրում Է. «Կեդրոնական վարժարանի տեսուչ փրոֆ. Աստոււսծւստուր Խաչատրեանը, որ

տակաւին չէր աքսորուած, օր մը ինծի հաղորդեց, թէ Գերմանիայէն Պոլիս

եկա ծ էր տոքթ. Լեփսիուս՜ հսւյասէրը և ինծի ա յցե լե լ կ՚ուզէր: Տրուա ծ ժամադրութեան հա մաձայն տոքթ. Լեփսիուս պատրիարքարան եկաւ: Երկուքս ա լ ընկճուա ծ էինք, ես ժողովուրդիս աղէտը տեսնելով՛ անճար մնացած և

տոքթ. Լեփսիուս, իր առաքելութեան մէջ ձախողած: Պա տ մեցի իրեն գաւառի ժողովուրդին աղետ ը որքան որ տ եղեկա ցա ծ էի, և իմ կա տա րած դիմումներս

թուրք նախարարներուն և գերման դեսպանին, որ խոստացած էր, թէ «ոչ մեկ հայու քիթը պիտի արնուի» մինչև հիմա բոլոր ժողովուրդը ջարդուկոտոր կ՛ըլլա ր: Տոքթ. Լեփ սիուս , ինքն ա լ պ ա տ մեց իր դիմումները թուրք նախարարներուն և դեսպան Վանկենհայմին մօտ և յուսահատ իր դառնալու

ստ իպ ուա ծ ըլլա լը: Փ ղձկա ց գերման մարդասէրը՝ արցունքը աչքերուն մեջ «Աստուած օգնե ձեզի» ըսաւ և մեկնեցաւ»19:

Հետ ա քրքրա կա ն է, որ Յո. Լեփ սիուսը մտ ա ծում էր թուրք հոգևո

րականների միջոցով հայերին օգնություն ցույց տ ա լու մասին: Այդ նպատակով էլ նա լինում է Կոստանդնուպոլսի մահմեդական կենտրոններից մեկում և

զրույցի բռնվում: ՇԵյխ Ահմեդ էֆենդին, ճա նա չելով նրան, ասում է, որ Յո.

Լեփ սիուսը հայ ժողովրդի ջերմ բա րեկա մն է: Յո. Լեփ սիուսը որպ ես պատասխան հպարտությամբ ասում է. «Ես ավելին եմ, քա ն սոսկ հայերի

բա րեկա մը: Հա յ ժողովրդին եմ նվիա րա բերել իմ ա մբողջ կյանքն ու եռանդը»20:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին դժվարին պայմաններ ստ եղծվեցին «Գերմա նա -հա յ ընկերության» և նրա ղեկա վա ր Յո.

Լեփ սիուսի գործունեութ յա ն հա մար: 1915 թվականի հոկտ եմբերի 9-ին «Գերմանա-հայ ընկերության» ժողովում Յո. Լեփսիուսը հաղորդում է տ ա լիս

արևմտահայության ցեղասպանության և տեղահանման մասին: Ընկերության

ժողովի մասնակիցները նամակ Են ուղարկում Գերմանիայի Կանցլերին, որով խ նդրում էին ա րգե լա կե լ հա յության մա սսա յա կա ն կոտ որա ծներն ու


19 Զավեն արքեպս., Պատրիարքական յուշերս: Վավերագիրներ և վկայութիւններ: Գահիրե,

1947, էջ 110-111:

20 Վերֆել ֆ ., Մուսա լեոան քառասուն օրը, Երևան, 1964, էջ 598:

տեղահանությունը: Գերմանիայի ռայխսկանցլերի դիվանագիտական պատասխանը ոչնչով չէր խանգարում հայության ցեղասպանությանը:

Չնա յա ծ ծա յրա գույն պայմաններին, «Գերմա նա -հա յ ընկերության»

նախագահ Յո. Լեւիսիուսը դիմում Է մեծ հա մա րձա կությա ն, գրում Ա հրատարակում Է 302 Էջանոց գիրք՜ «Զեկուցագիր Թուրքիայում հայ ժողովրդի

վիճակի մասին» (ԼօբտԽտ յ . В еп сМ иЬег сКе Լ 3ցօ Йеэ а г т е т 5<^еп Уо1кез т ЙегТигке!. Բօէտժտա, 1916): Ավելի ուշ վերոհիշյա լ աշխատությունը հրատարակվեց «Հայ ժողովրդի մահվան օրհա սը» վերնագրով (Լօբտատ յ . Оег

Тойеэдапд йев а гтеш эс^ ез \/о1ке8. Բօէտճ8տ 1919):1918 թվականի ապրիլի 27-ին «Գերմանա-հայ ընկերություն»-ը հատուկ

դիմում ուղա րկեց Ռայխստագ, որում կրկին նշվում Էր կա յզերա կան Գերմանիայի կողմից հայության ցեղասպանությունը դադարեցնելու ուղղությամբ անհրաժեշտ քա յլեր կատարելու վերաբերյալ: Ինչպես միշտ, այս

անգամ Էլ ընկերության խնդրանքը անկատար մնաց:Հա յա ստ ա նի Հա նրապետության պետա կան ա րխ իվներից մեկում

պահպանվում են Յո. Լեվւսիուսի գլխ ա վորա ծ «Գերմանա-հայ ընկերության» գործունեության փաստաթղթեր: Դրանք անմիջականորեն կապված են Յո.

Լեփսիուսի անձնական նախաձեռնությունների, նրա հետևողական հայանպաստ աշխատանքի հետ: Այսպես, 1918 թվականի ապրիլի 27-ին Յո. Լեփ սիուսի ջա նքերով «Գերմանա-հայ ընկերության» անունից նամակ Է

ուղարկվում Գերմանիայի Ռայխստագին, որում մասնավորապես վերլուծության են ենթարկվում թուրքկան զորքերի ներխուժումը Արևելյան Հայաստանի տարածքներ, որտեղ իրա գործվել են հայ խաղաղ բնակչության կոտորածներ, հայկական բնակավայրերի ավերածություններ ու թալան: Փաստաթղթում

նշված Է, որ ուր հայտնվում են թուրքական զորքերը, կազմակերպվում են հայկական ջարդեր: Յո. Լեփսիուսն ընկերության անունից հարց Է բա րձրա ց

նում Ռայխստագի առջև, թե ինչո՞ւ Գերմանիան չի արգելում քրիստ ոնյա հայ ժողովրդի բնաջնջումը, չէ* որ նա Թուրքիայի առավել ազդեցիկ դաշնակիցն

է21:Յո. Լեփ սիուսի նախա ձեռնությամբ 1918 թվականին ստ եղծվում է

«Հայկական խնդիրը» վերնագրով մի ամբողջական փաստաթուղթ: երա նում

համակողմանիորեն շա րա դրվա ծ են հայկական հարցի բոլոր հիմնական կողմերը և ցույց են տ րվա ծ խնդրի լուծման ուղիները:

Փաստաթղթում նշված է, որ երիտթուրքերի պարագլուխների ջանքերով տիրապետող դա րձա վ այն կարծիքը, որով պահանջվում էր առհասարակ ա զա տ վել հայերից, ոչնչացնել ու արմատախիլ ա նել հայ տ արրը22:

Այնուհետև այն միտքն է հայտնվում, որ եթե Գերմանիան հայերին չպաշտ- պանի բնաջնջման գործողություններից, որոնք իրականացնում են թուրքերը,

ընդհանուր հասարակական կա րծիքը պնդելու է, որ մի քիրստ ոնեական

ՍՏեՓԱՆ ՍՏհՓԱՆՅԱՆ

21 Հայաստանի Հանրապետության հասարակական և քաղաքական կազմակերպություն

ների փաստաթղթերի կենտրոնական պետական արխիվ, ֆ. 4033, ց.1. գ. 1162ա, թ. 140- 141:

22 Նույն տեղում, թ. 148:

1 9 9 9 ՀԱՅՈՑ Ս ՚եԾ հՂհՌՆԸ ЬЧ ՅՈՀԱՆՆեՍ ԼեՓՍԻՍՈՒՍԸ Դ 101

ժողովուրդ զոհվեց հօգուտ մահմեդական դաշնակցի: 6ի շտ է, չի կարելի հերքել Գերմա նիա յի քա ղա քա կա ն դժվա րությունները հա մաշխ ա րհային

պատերազմում, սակայն անվիճելի է նաև այն իրողությունը, որ Գերմանիան ոչ միայն չօգնեց հա յերին, ա յլև նպաստեց իր դա շնա կից Թ ուրքիա յին ’ բնա ջնջելու հայերին23:

Հա յոց Մեծ եղեռնը Յո. Լեփսիուսի կողմից հավաստի փաստաթղթերով

համակողմանիորեն լուսա բա նվել է «Գերմանիան և Հա յաստանը» աշխատությունում: Հա յկա կա ն հա րցի, հա յերի ցեղա սպա նությա ն վերա բեր յա լ դիվանագիտական և այլ փաստաթղթերի այդ մեծագույն ժողովածուն լույս աշխարհ եկավ դժվարին ու բարդ պայմաններում: Յո. Լեփսիուսի նախ ա ձեռ

նությամբ «Գերմանա-հայ ընկերության» ղեկավարությունը 1918 թվականի հոկտեմբերի 14-ին դիմեց Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության

պետական քա րտ ուղա ր դոկտոր Վ. Զոլֆին' հայկական հարցի վերա բերյա լ • պաշտոնական նյութեր հրա տ արկելու վերաբերյալ: Վ. Զոլֆը հա մաձայնվում է Յո. Լեփ սիուսի ա ռա ջա րկին այն մտ քով, որ ա յդ քա յլը կնվա զեցնի

Գերմանիայի մեղսակցությունը հայերի ցեղասպանության մեջ: Յո. Լեփսիուսը հսկայական աշխատանք է կատարում փաստաթղթերի ուսումնասիրման,

ժողովածուի մեջ տեղադրելու գործում: Հա սկա նա լի է, որ անհնարին էր հա յկա կա ն հա րցի վերա բեր յա լ բոլոր փաստաթղթերը զետ եղել մեկ ժողովածուում: Այդուհանդերձ, նա ըտրում է շուրջ 500 փաստաթուղթ, որոնց

հիման վրա էլ ծնվում է «Գերմանիան և Հայաստանը 1914-1918» հայտնի

գիրքը, որի գերմաներեն առաջին հրատարակությունը լույս է տեսնում 1919 թվականին Պոտ սդամում, իսկ եկրորդը 67 տարի անց, 1986 թվականին

Բրեմենում՛ դոկտոր Թեսսա Հոֆմանի ջւսնքերով: Նոր հրատարակությունում Յո. Լեփ սիուսի առաջաբանի կողքին տեղադրված է Թ. Հոֆմանի առաջաբանը

և Մ. Ռայներ Լեփսիուսի վերջաբանը: «Գերմանիան և Հա յաստանը» գրքի լույս

ընծայումը Յո. Լեփ սիուսից պահանջեց մեծ զոհողություններ ու զրկանքներ: Բացի դրանից, միայն Յո. Լեփսիուսի անվիճելի հեղինակության շնորհիվ

հնարավոր կարող էր դառնա լ այս գրքի տպագրությունը: Հեղինա կի այս

նշանավոր աշխատության մեջ օգտ ա գործվա ծ են պաշտոնական, դիվանա

գիտա կան փաստաթղթեր, գերմանական հյուպատոսների, զինվորականների, միսիոներների, զանազան գործիչների և իրադարձությունների ականատ ես

ների վկայություններ: Պա շտ ոնա կա ն փաստաթղթերը մերկացնում են հայերի

ցեղա սպ ա նութ յա ն մեղա վորներին, բա ցա հա յտ ում ճշմա րտ ությունը: Յո. Լեփ սիուսը վերոհիշյա լ գրքում համակողմա նիորեն վեր լո ւծե լ է հա յերի

տեղահանության և ցեղասպանության մասին երիտթուրքական կա ռա վա րողների ծրագրերը:

Իսկ Սա լոնիկի 1911 թվականի հոկտ եմբերին «Միա բա նություն և

առաջադիմություն» կազմակերպության որոշումը դա րձա վ երիտթուրքական կառավարողների քաղաքականության ու գործողությունների ծրա գիր: Յո. Լեփ սիուսը իրա վա ցիորեն գրում է, որ ա յդ ծրա գրով «քրիստ ոնեա կա ն

«հպատակ» ազգերը, որպես «թափառական» ցեղեր, ոչ միայն հնազանդորեն

23 Նույն տեղում, թ. 157:

պետք է ենթարկվեին թուրքերին, այլև անվերապահորեն պետք է Սատարեին հե տ կ ա լ պայմանները, քրիստոնեական ժ ո ղ ո վ ր դ ն ե ր ի ընդհանուր զինաթա- ,հո7մ հաւ զինվորական ծառայողների աստիճանազրկում, հայ բժիշկների

հեռա՛ցում Տետ ա կա ն հիմնա րկներից ու զինվորակա ն հոսպ իտ ա լներից, ճ ւա ծ ա ն ք ն ե ր ի կիրառում հայ մտավորականների նկատմամբ և այլն»24:

Յո Լեփսիուսը հայերի տեղահանության և ցեղասպանության պատմու- աունո բաժանում է չորս հիմնական փուլի: Առաջին փուլն սկսվում է 1914 օսականի նոյեմբերի 1-ից. այսինքն Թուրքիայի' Առաջին համաշխարհային աատերազմի մեջ մտնելու օրվանից, և շարունակվում մինչև 1915 թվականի ասաԻւԻ 20-Ը. Երբ Վանում և նրա շրջակայքում ծավալվեցին ինքնապւսշտ- պանական մարտեր: Երկրորդ փուլն սկսվում է 1915 թվականի ապրիլի 20-24- ին և շարունակվում մինչև նույն թվականի դեկտեմբեր: Այդ ընթացքում հիմնականում իրա կա նա ցվում է հա յերի թե՜ տ եղահանությունը և թե' ցեղասպանությունը: Երրորդ փուլն սկսվում է 1915 թվականի դեկտեմբերին և

շարունակվում մինչև 1918 թվականի հոկտեմբեր: Այդ ժամանակահատվածում իրագործվում է Արևմտյան Հայաստանում կենդանի մնացած հայերի բռնի իսլամացումը և ֆիզիկական ոչնչացումը: Չորրորդ փուլը վերաբերվում է կովկասահայության ցեղասպանությանը, որն ընդգրկում է 1818 թվականի

մարտի 3-ից, Բրեստ -Լիտ ովսկի հաշտության պայմանագրից մինչև նույն թվականի սեպտեմբերի 15-17-ն ընկած ժամանակաշրջանը25:

Հատկանշական է, որ Յո. Լեփսիուսը գերմանական դիվանագիտական

վավերագրի հիման վրա լուսաբանել է ոչ միայն հայերի ցեղասպանության ու տեղահանության ընթացքը, ա յլ նաև արևմտահայության մղած ինքնապաշտ-

պանական մարտերը: Հա տ կապ ես հանգամանորեն է նկարագրված Վանի

հերոսամարտը:Յո. Լեփսիուսի հրապարակած փաստաթղթերում նշված է, որ գրեթե չորս

շաբաթ Վանի հայերը Խիզախորեն և անձնուրաց պաշտպանվում էին և դրանով

էլ փրկվեցին իրենք և իրենց ընտանիքները: 1915 թվականի հուլիսի 31-ին

ռուսական զորքերը անսպասելի դուրս եկան Վանից, և վանեցիները ՜նրանց

հետ միասին գաղթեցին Կովկաս26:Գրքում հետ ա քրքրութ յուն է ներկա յա ցնում Կիլիկիա յի Սա հա կ Բ

Կաթողիկոսի տեղեկագիրը Կոստանդնուպոլսի Զավեն Պատրիարքին: Այդ փաստաթուղթը կա զմվել է 1915 թվականի ա պ րիլի 21-ին: Հա ղորդումը գերմաներեն թարգմանությամբ ուղարկված է նաև Ադանայի գերմանական հյուպատոսարան: Փաստաթղթում ականատեսների վկայությամբ ցույց Են

տ րվա ծ Զեյթունում և Աարաշում Թուրքական իշխանությունների կատարած

վայրագությունները: Ն շվա ծ է, որ «հայ կանանց ու երեխաներին տանջամահ էին անում, իսկ ոմանց էլ՝ բռնության ու անարգանքի ենթարկում, նույնիսկ

ա նդա մա հա տ ում էին»27: Ն կա րա գրելով տ եղա հա նվա ծների ա ղետ ա լի

11ՏեՓԱՆ 11ՏեՓԱէ»ՑԱՆ

24 Լ6բտւստ յ. ОеийсЫапс! սոե А гтетеп 1914-1918. ЭаттЫ пд <Лр1отаЬ'зсМег АКепэШске., Р о Ы а т . 1916. Տ. XVII.

25 1ЬИ., Տ Ս(.2 6 1ыа„ տ. хм -ху .

1 9 9 9 ՀԱՅՈՑ Ս Ն Ծ եՂեՈ-ՆԸ եվ. ՅՈՀԱՆՆեՍ ԼեՓՍԻՍՈՒՍԼ' Դ 103

վիճա կը. Կաթողիկոսը գրում է. «Աքսորյալները մերկ ու քա ղցա ծ, առանց

միջոցների թափառում են կիզիչ անապատում... Սիրով կուզեի մեռնել, քանի որ մահով կա րող եմ մոռանալ իմ սրտի խոր վերքերը»28:

էրզրումի հայության տեղահանության ու կոտ որածների վերաբերյա լ գրքում բերվա ծ է գերմանական հյուպատոս Ֆոն Շոյբներ-Ռիխտերի զեկուցա

գիրը, որն ուղա րկվել էր Կոստանդնուպոլսում Գերմանիայի դեսպանություն: Հյուպ ա տ ոսը գրում է. «Հա շվի առնելով իրավիճակը, որպես գերմանական կա ռա վա րությա ն ներկա յա ցուցիչ, իմ՝ պա րտքն եմ հա մա րում լռության չմատնել կառավարության (թուրքական - Ա. Ա.) բիրտ գործողությունները,

նրանց հա րձա կումները հայերի դեմ: Սակայն քանի որ մենք չենք կարող կա նխ ել ա յդ գործողութ յունները, գուցե կա րողա նա նք հնա րա վորին

սահմաններում մեղմացնել դրանք: Ես նույնիսկ ռիսկի եմ դիմում, որն իմ բնավորության բա ղկա ցուցիչ մասն է, և ա յդ պարտականությունն իմ վրա եմ վերցնում»29:

Կիլիկիայի հայերի կոտորածների մասին Յո. Լեփ սիուսը ժողովա ծուի մեջ մի շարք փ ա ստեր է բերում, որոնցում կան նաև որոշակի մեղադրանքներ

գերմա նա կա ն դիվա նա գիտ ա կա ն ու զինվորա կա ն իշխ ա նություններին: Օրինա կ, Ուրֆայի հայերի կոտ որածներից ա ռա ջ գերմանացի Բարոն Ֆոն

Օպ պ ենհա յմն ա ռա ջա րկում է ֆրա նսիա կա ն, ա նգլիակա ն և իտ ա լա կա ն զինվորականներին՜ ականատ ես լինել թուրքերի կողմից կա զմակերպվա ծ բարբարոսություններին:

Յոհա ննես Լեփ սիուսն ա յդ փ ա ստ ը այլա նդակություն է հա մարում գերմանացիների կողմից30:

Ուրֆայի հայության տարագրության ու կոտ որածների մասին տ եղեկությունները բա վա կա նին մանրա մասնությա մբ շա րա դրվա ծ են Յա կոբ Կունցլերի 1919 թվականի փետրվա րի 20-ի (գրված է Ուրֆայում) զեկուցա

գրում, որը որպես հա վելվա ծ իր «Ое^эсЫ апс! սոժ А г т е т е п » գրքում բերում է Յո. Լեփ սիուսը31:

Յո. Լեփ սիուսի ա չքից չեն վրիպ ել Ջ եմա լ փ ա շա յի հա նցա վոր ու

խորամանկ հա յա ջինջ գործողությունները: Բնութա գրելով Ջեմա լ փաշայի դերը Կիլիկիա յի հա յերի կոտ որա ծների ու տ եղա հա նութա յն գործում ,

Յոհաննես Լեփ սիուսը մատնանշում է, որ նա «չհակադրվեց կենտրոնական

կառավարության կողմից հրամայված հայ ժողովրդի տեղահանությանը և նրա մնա ցա ծ մասի բռնի իսլա մացմանը»32:

ճ ի շտ է, կոտ որա ծների ժա մա նա կ հրա պ ա րա կվեց Ջ եմ ա լ փ ա շա յի

հրամանը հա յերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների գործողությունները մեղմացնելու, մասսայական սպանություններին վերջ տ ա լու մասին,

27 1Ьй„ Տ. 53.28 1Եւճ„ Տ. 57.

29 1ԵւԺ„ Տ. 120-121.30 1է>ւԺ. Տ. 171.

31 1ЬИ. Տ. 494-500.32 1ЬИ. Տ. Х1-ХН.

104 Դ ՍՏեՓԱՆ 11ՏհՓԱ\.31Ո. 1999

սակայն այն մնաց միայն թղթի վրա, որովհետև հենց ինքը Ջեմա լ փաշան ասում էր մի բան, անում մի այլ բան: Հա յերի կոտ որա ծների մեղքը գերմանական ու թուրքական իշխանությունների վրայից վերցնելու համար

գերմանական մամուլի մի շարք օրգաններ դեմագոգիկ ձևով հենվում էին Ջեմա լ փաշայի վերոհիշյա լ հրամանի վրա: Սակայն պետք է նկատել, որ այդ

հրամանի մեջ կա մի կոնկրետ պարբերություն, որը ոչ թե կոտորածները դադարեցնելու ու ա րգելելու մասին է, ա յլ դրանք թուրքական իշխանությունների համար շահավետ ձևով կա զմակերպելու մասին:

Ջ եմա լ փ ա շա յի հա յա տ յա ց ու հա յա ջինջ քա ղա քա կա նությունն ու գործողութ յունները շա րունա կվեցին նաև հետ ագայում: 1919 թվականի հոտեմբերի 5-ին գերմանական «РгапкШ ^еггеЛипд» թերթում հրապարակվում է «2иг Ргаде йег дгеие! տ А г т е т е п » վերնագրով հոդվածը, որի հեղինակը Ջեմա լ փաշան էր: Այդ հոդվածում նա պնդում է, թե ինքը հայերի դեմ երբեք թույլ չի տ վել անկարգություններ ու խժդժություններ: Նա հիշեցնում է մի շարք դեպքեր, երբ ինքը պաշտպանել է տեղահանվածներին: Դա. իհարկե, կեղծիք է: Այդ կեղծ հոդվածի դեմ հանդես եկավ Յո. Լեփսիուսի գլխավորած «Գերմանա- հայ ընկերության» գործիչ էվալդ Շտ իրը, որն իր «Լւտ8ո սոժ 0]ета1»

վերնագրով հոդվածում հերքում է Ջեմա լ փաշայի հիշյա լ կեղծիքը: Հեղինակն իր հոդվածն ուզում է հրա պա րակել «Ргапк^г1ег 2օւէսոց»-ում, սակայն թերթը

հրաժարվում Է տ պա գրել հոդվածը: Այդ ժամանակ էվալդ Շսփ րը ստիպ ված իր հոդվածը հրապարակում Է «Գերմանա-հայ ընկերության» թերթի մեջ33, որտեղ

նա բացահայտում Է Ջեմա լ փաշայի այն խորամանկությունը, որով նա իբր նպաստում Էր որբանոցների կազմակերպմանը: ՉԷ* որ այդ որբանոցների միջոցով կենդանի մնացած հայերը մահմեդականացվում Էին: Այնուհետև, երբ հայերն աշխատում Էին Բաղդադի երկաթուղու վրա, Ջեմա լ փաշան հանդես Էր

գա լիս նրանց պա շտ պ ա նի դերում, իսկ երկա թուղու շինարարությունն ավա րտ ելուց հետո ամբողջ հայությունը կոտորվեց: Այդ ժամանակ արդեն

Ջեմա լը չպաշտպանեց հայերին: Ուրեմն նա սկզբից պաշտպանում Էր հայերին ոչ թե նրա համար, որ նրանք ապրեին, այլ այն բանի համար, որպեսզի նրանք աշխատեին Բաղդադի երկաթուղու շինարարությունում:

Այս աշխատությունում բերվա ծ փասթաթղթերի հիման վրա Էլ «Գերմանիան և Հա յաստ անը» գրքի առաջաբանում Յո. Լեփսիուսը գրում Է. «Սև ծովից

մինչև Սիրիա քրիստոնյաները (հայերը - Ս. Ս.) բնաջնջված են, եկեղեցիները փա կ են, դպ րոցները դա տ ա րկ են, հոգևորա կա ններն ու ուսուցիչները

սպանված կամ ա քսորվա ծ են... Ամբողջ Անատոլիան իսլամացված (թուրքացված - Ս. Ս.) Է: Օրա ցույցներում ջնջվա ծ են քրիստոնեական անվանումները և փոխարինված են մահմեդականներով»34:

Այդ ամենը քա ջ հա յտնի Էր գերմա նա կա ն կա ռա վա րությա նը և գերմանական դիվանագետներին, սակայն նրանք սկզբից ևեթ հանդիսացան

33 «Оеи&сЬ-Агтеп^зсЬе Коггезропйепг», ЬегаиэдедеЬеп уоп бег ОеийсИ-АгтетвсЬеп б е з е ^ а Й (Вег1т), Иг. 12, 1. РеЬгиаг, 1920. Տ. 2-5.

34 Լօրտւստ յ. ОесЛэсЫапс! սոճ Агше^еп 1914-1918. ՏսատԽոց сПр1отаЬ'зсЬег АМепвЮске., ԲօէտժՅա. 1919. Տ. XXXVII.

1999 < ш п л и ь о ь а ы ш : եվ ա <ս ա >ս լեփա-տՒՍԸ Դ 105

ոճրագործության մեղսակիցներ: Դա ապ ացուցվա ծ է Յո. ԼեՓ սիուսի գրքում բերվա ծ մի շարք փաստաթղթերով: Հա յերի տեղահանության և սարսափելի կոտ որածների ժամանակ Թուրքիայում գերմանական դեսպան Վանգենհայմը կա յզերական արտաքին գործերի նախարարությանն ուղարկած հեռագրում (1915 թվականի մայիսի 31-ին) նշում է. «Հայ լրտեսության ա ռջև թումբ կա նգնելու և նորա նոր զա նգվա ծա յին ա պ ստ ամբությունները կա նխ ելու

համար, էնվեր փաշան մտադիր է օգտ վել պատերազմական (բացառիկ) վիճա կից և փ ա կել մեծ թվով հայկական դպ րոցներ, ա րգե լե լ հա յերեն

նամակագրությունը, ա րգելե լ հայկական թերթերի հրատարակությունը և այժմ հա յերի ա պ ստ ա մբությա ն կենտ րոններից ա քսորե լ ամեն կա սկպ ծելի ընտանիք և ա րտ ա քսել դեպի Միջագետք: Նա թախանձագին խնդրում է

(խոսքը էնվերի մասին է - Ս. Ս.), որպ եսզի մենք նրան խոչընդոտներ չհսւրուցենք»35:

Գրելով այս ամենը, հասկանալի էր, որ դեսպանը չէր կարող նկատի

չունենալ այն հանգամանքը, թե համաշխարհային հասարակական կարծիքը կդատ ապ արտ եր նաև Գերմանիային' Թուրքիայի ավագ դաշնակցին: Ելնելով

ա յդ հա նգա մա նքից, դեսպանն իր հեռագրում նշում է. «Այս միջոցներն ա նշուշտ մեծ խստություն են հայ ժողովրդի նկատմաբ: Սակայն, իմ կարծիքով, մենք դրանք ըստ ամենայնի, անշուշտ , մեղմացնելու ենք, բայց սկզբունքորեն

չենք արգելելու: Ռուսաստանի կողմից հրա հրվա ծ հայկական գրգռությունները

(УУОЫагЬей) ա յնպիսի չա փերի են հա սել, որ սպառնում են Թ ուրքիա յի

գո յութ յա նը»36: Այս տ ողերի հեղինա կն, իհա րկե, լա վ գիտ եր, որ հայ տ ղա մարդիկ հիմնականում թուրքական բանակում էին, իսկ քաղաքներում և

գյուղերում մնա ցել էին միայն ծերերը, կանայք և երեխաները: Սակայն գիտա կ լինելով այս ամենին, դեսպանը գրում է. «Կխնդրեմ դոկտոր Լեփ սիուսին և

գերմա նա հա յ կոմիտ եին տեղեկություն տ րվի, որ, ի նկատ ի ունենա լով Թ ուրքիա յի քա ղա քա կա ն և ռազմական վիճա կը, դժբախտաբար, անխուսա փ ելի են հիշյա լ միջոցները»37: Իր հեռա գրի վերջում Վա նգենհա յմը

հաղորդում է, որ վերոհիշյա լի մասին գաղտնորեն տ եղեկա ցրել է էրզրումի, Ադանայի, Հա լեպ ի, Սոսուլի, Բաղդադի հյուպատոսարաններին38: Դրանով

չբա վարարվեց Հ . Վանգենհայմը: Նա հա սավ այն բանին, որ 1915 թվականի

հուլիսի 4-ին գերմանական կառավարության անունից Կոստանդնուպոլսի

կա յզերական դեսպանության կողմից ա րվեց հետևյալ հայտարարությունը. «Արևելյա ն Ա նա տ ոլիա յի նա հա նգների հայ ժողովրդի դեմ թուրքակա ն

կա ռա վա րությա ն վ ճռա ծ ճն շիչ միջոցա ռումները թելա դրվա ծ լինելով

ռազմական պ ա տ ճա ռներով և օրինական պաշտպանական միջոց հանդիսա

նալով, գերմանական կառավարությունը հեռու է դրանց գործադրությանը հա կա դրվելուց, քա նի որ այդ կարգադրությունը նպատակ ունի ամրապնդելու

Թ ուրքիա յի ներքին դրությունը և կանխելու զանազան ապստամբությունների

35 1եւճ. Տ 79.

36 1ЬМ.37 ւեւժ.38 1ЫЙ.

106 Դ ՍՏհՓԱՆ ՍՏեՓԱՆՅԱՆ 1999

փորձերը: Այս կապակցությամբ գերմանական կա ռա վարությա ն.աեսակեա - ները լիովին համընկնում են այն մեկնաբանություններին, որոնք արվել են

Բա րձր Դռան կողմից...»39:Իրենց ձեռքի տակ ունենա լով նման փաստաթուղթ, թուրքական

իշխանությունները ոչ մի նշանակություն չէին տալիս Գերմանիայի այս կամ

այն աստիճանավորի որևէ բողոքին: Ընդհակառակը, թուրքական կառավարող շրջաններում և մամուլի օրգաններում պրոպագանդվում էր այն միտքը, որ գերմանացիները ոչ միայն համաձայն են հայկական կոտորածներին, այլև պաշտպանում են դրանք: Անհանգստացած դրանից, կայզերակա.ն Գերմանիայի կառավարողներից մեկը՜ Հոհենլոհեն, 1915 թվականի օգոստ ոսի 11-ին հա տ ուկ հեռա գիր է ուղա րկում Կոստ ա նդնուպ ոլսի դեսպանությանը, Տրապիգոնի, էրզրումի, Սղանայի, Հա լեպ ի, Մոսուլի հյուպատոսություններին, որի մեջ պ ա րզ նշում է, իրեն հա սա ծ տ եղեկությունների հա մա ձա յն, թուրքական սպաները և զանազան ա նձիք տարբեր առիթներով պնդում են, թե իբր «մենք մեղավոր Ենք ա յդ հանցանքի մեջ»40:

Իր աշխատություններում, հենվելով Թուրքիայում գերմանական հյուպա

տ ոսների տ եղեկա գրերի վրա , որոնք թուրքական ոճրա գործ քա ղ ա քա

կանության պերճախոս վկաներն են, Յո. Լեփսիուսը ցույց է տալիս, որ ոճրա գործի ձեռքերը կա սեցնող չի եղել, և որ գերմանական կառավարությունը ոչ մի ազդեցիկ միջոցի չի դիմել' հայերի ջարդերը դադարեցնելու համար:

Գերմանական իշխանություններն աշխ ա տ ել են իրենց գործողություններն ա րդա րա ցնել «պ ա տ երա զմա կա ն պ ա տ ճա ռներով», իսկ տեղի ունեցա ծ

ոճրա գործութ յուններն էլ պ ա տ կերել են նենգա փ ոխ ելով կամ ուղղակի սքողելով:

Յոհա ննես Լեփ սիուսը մա տ նա նշում է, որ երբ սկսվել էր հա յերի տ եղահա նությունն ու կոտ որա ծը, գերմա նա կա ն դեսպ անությունը չէր

ցանկանում այդ ամենին ա րգելք հանդիսանալ: Յո. Լեփսիուսն այդ բանը

բա ցա տ րում է նրանով, որ գերմա նա կա ն դեսպ անությունը գործում էր թուրքակա ն կա ռա վա րությա ն ա զդեցությա ն տ ակ, «հա վա տ ում էր նրա հորինած ամեն տ եսա կի ստին» և ինքն էլ իր հերթին թուրքական դաժանությունները «ներկայացնում էր որպես արդարացի միջոցառումներ»41:

Թրքամոլ Հ. Վանգենհայմը 1915 թվականի հունիսի 17-ին ռայխսկանցլեր Բեթման Հոլվեգին գրա ծ իր նամակում մեջբերում է ներքին գործերի նախարար Թալեաթի այն խոսքերը, որ «Բա րձր Գուռը ցա նկա ցել էր օգտ վել համաշխար

հային պ ա տ երա զմից, որպ եսզի ա ռա նց ա րտ ա սա հմա նյա ն դիվա նա գիտության միջամտության վերջնականապես հա շվեհա րդա ր տեսնի իր ներքին թշնամիների (տեղական քրիստոնյաների) հետ»42:

Թալեաթ բեյն այդ բանը հա յտա րարել էր կա յզերական դեսպանությանն

առընթեր հավատարմագրված դոկտոր Մորդմսւնին: Դրանից մի քա նի օր անց

39 1Ы(±, Տ. 96-97. ՜40 1ԵւԺ., Տ. 125.41 1Ы<1 Տ. XVI ԱՈճ XXI.42 1ЬЙ. Տ. 84.

1999 հ ա տ ո ց иъп ь а ь п г с ьч. ա<ԱՆՆես լափսւսուսը դ Ю7

հայ Պ ա տ րիա րքը դեսպանության վերոհիշյա լ աշխատակցին հա ղորդել էր, որ Դռան քա յլերը նպատակ ունեն Թուրքիայից հայ բնակչության շուտափույթ տեղահանմանը, առավել ևս' նրա ոչնչացմանը և ոչ թե ժամանակավոր վնա սա զերծմա նը: «Տեղա հա նությունը նույնպես ծանր է, ինչպ ես և

զանգվածային ոչնչացումը, և զարմանալի չի լինի, եթե հայերը վերջ ի վերջո, նույնիսկ առանց հաջողության հույսի, կսկսեն դիմադրել»43:

Տ եղյա կ լինե լով թուրքա կա ն կա ռա վարությա ն հա կա հա յկա կա ն ծրա գրերին ու գործողութ յուններին, 1915 թվականի հուլիսի 7-ին Հ.

Վա նգենհա յմը կա նցլեր Բեթման Հոլվեգին հայտնում է, որ թուրքական «կառավարությունը իրականում խնդիր է դրել թուրքական կայսրությունում ոչնչացնել ամբողջ հայ ազգը»44: Դեսպանը հաղորդում է, որ «դեռևս 14 օր

ա ռա ջ հայկական բնակչության արտաքսումն ու տեղահանությունը սահմանափակվում էին մոտավորապես պատերազմական գործողությունների արևելյան թատերաբեմի մերձա կա նահանգներով, ինչպես նաև Սղանայի նահանգի մի քանի շրջաններով: Դրանից հետո Դուռը որոշում ընդունեց ա յդ գործողություն

ները տ ա րա ծել Տրա պ իզոնի, Մամուրեւո ուլ-Ազիզի և Սեբաստիայի նահանգների վրա և ձեռնամուխ եղավ իրա գործելու վերոհիշյա լը, չնայած այն բանին,

որ երկրի ա յդ մասերը որևէ թշնամական ներխուժման սպառնալիքի տ ակ չեն գտնվում»45:

Այդուհանդերձ, Հ. Վանգենհայմը հավատարիմ է մնում իր դիրքորոշմա նը և հայերի տեղահանությունն ու կոտ որածները ներկայացնում որպես «նա

խ ա զգուշա կա ն լա յն միջոցա ռումեր հա յկա կա ն շա րժմա ն ծա վա լմա ն նկատմամբ»46: Վանգենհայմը նույնը պնդում էր իր հա ջորդ հաղորդման մեջ47: Ավելին, հա յկական կոտորածների ժամանակ, որպես էրզրումի հյուպատոսի վկայությունների պատասախան, հրա հանգ է ուղարկում, որպեսզի հյուպա

տ ոսները խուսափեն հայերին պ ա շտ պանելու որևէ գործողություններից48:

Դրա հետ միա ժա մա նա կ, կա յզերա կա ն Գերմա նիա յի պ ա շտ ոնա կա ն շրջանները գործա դրում էին բոլոր միջոցները, որպեսզի Գերմանիայի, ամբողջ

աշխարհի հասարակայնությանը չներկայացվեին թուրքական ոճրա գործու

թյունները և արևմտահայության ողբերգական իրադարձությունների մասին իրողությունները:

Յոհաննես Լեփ սիուսը մատնանշում է, որ Արևմտյան Հա յա ստ ա նի և

ընդհանրապես հայերի մասին ճշմա րիտ տեղեկություններ հրա պա րակելը գերմանական գրաքննության կողմից ա րգելվա ծ էր49:

Յո. Լեփ սիուսի գրքում ցույց է տրված, որ Գերմանիայում քիչ բան չտպա

գրվեց հայերի տեղահանության ու կոտորածների մասին, սակայն կառա-

43 1ЫЙ., Տ. 84.44 1ЫЙ., Տ. 94.4 5 ա .46 1Ե|Ժ. Տ. 63.47 ա .48 Ш . Տ.58.

49 Լտբտւստ յ. МШеНипдеп аиз с!ег АгЬей 1917-1918. Р о Ы а т , 1919, Տ. 119-120.

108 Դ ՍՏհՓԱՆՍՏհՓԱՆՕԱՆ 1999

Սարող շրջանները ջանքեր չէին խնայում հերքելու կամ մեղմացնելու այն բարբարոսությունները, որոնք կատարվում էին Արևմտյան Հայաստանում:

Յո Լեփսիուսը և շատ բարի կամք ցուցա բերա ծ գործիչներ գերմանական դեսպանության միջոցով ա ռա ջա րկում էին կա յզերա կա ն Գերմանիայի կա ռա վարիչներին, որպ եսզի նրանք օգնեն հա յերի ցեղա սպա նությունը

դա դա րեցնելուն: Այդ նպատ ա կով, օրինա կ, ա ռա ջա րկվում էր դեսպան Վանգենհայմին, որ նա հյուպատոսություններ հաստատեր Վանում, Բաղեշում

և այլ տեղերում, որոնք իրենց վրա կվերցնեին հայերի պաշտպանության գործը: Դեսպան Վանգենհայմը ոչ միայն մերժում էր այդ առաջարկները, այլև

իր դիվանագետներից մեկի՜ Շվա րցի միջոցով Կանցլերին հայտարարում էր, որ Թուրքիան այն իր ներքին գործերին միջամտություն կհամարի, և դա այն դեպքում, երբ թուրքական բնակչության մոտ աննպաստ տրամադրություն էր

ստ եղծվել հայերի նկատմամբ50:Թ ուրքիա յում գերմա նա կա ն դեսպ անների մեջ յուրա հա տ ուկ տ եղ է

գրա վում կոմս Վոլֆ Մետ երնիխ ը, որը բա վակա նին բա րյա ցա կա մ էր տ րամա դրված հայության հանդեպ և անձամբ դեմ էր հայկական կոտորածների

քաղաքականությանը: 1915 թվականի դեկտ եմբերի 7-ին, ռա յխսկանցլեր Բեթման Հոլվեգին Մետերնիխն անկեղծորեն գրում է. «Բողոքներն օգուտ չունեն, և թուրքական այն ժխտումները, թե իբր նոր տեղահանություն տեղի չի ունենա, անիմաստ են...: Եթե կանխվեն, ապա դրա համար անհրաժեշտ են

խստագույն միջոցներ»51:Վոլֆ Մետերնիխը Թուրքիայում որպես գերմանական դեսպան աշխատեց

1915 թվականի նոյեմբերի 15-ից մինչև 1916 թվականի հոկտեմբերի 3-ը: Դեսպանի պաշտոնում իր գործունեության ընթացքում Վոլֆ Մետերնիխը համառորեն բողոքներ էր ներկայացնում թուրքական իշխանություններին՜ հայկական կոտորածները դադարեցնելու համար: Նա պահանջում էր, որ

չվերացվեն հայկական որբանոցները, հայ աղջիկները չտարվեն հարեմներ, իսկ հայ տ ղա ները բռնի չտ եղա վորվեն թուրքակա ն որբա նոցներում և չիսլամացվեն52: Ռայխսկանցլեր Բեթման Հոլվեգին ուղղած նամակում Վոլֆ

Մետերնիխը խնդիր էր դնում «մամուլի մեջ հայերի դեմ հալածանքների մասին դժգոհություն ա րտ ա հա յտ ել»53:

Արժե հիշել գերմանական մեկ ուրիշ դեսպանի' Բերնշտորֆի գրությունը արտաքին գործերի նախարարությանը: 1918 թվականի օգոստ ոսի 25-ին

դեսպանը գրում է, որ «եթե Հա յաստ անի կառավարության և բարձրագույն հոգևորականության օգնության հուսահատական կոչերն անլսելի մնան, ապա

ա յդ հին քրիստ ոնյա ժողովրդի բնա ջնջմա ն պա տ ասխանատվությունը ընդմիշտ պետք է ծանրանա Գերմանիայի և Ավստրիայի վրա: Պատմությունը չպետք է և չի կարող ընդունել, թե միջին Եվրոպայի այս երկու մեծ քրիստոնյա

50 ԼօբտԽտ յ. Ое^эсЫапс! սոճ Аппеп1еп 1914-1918. ՏստտԽոց сНр1отаизсЬег АМепвГОске., Р о Ы а т . 1919, Տ. 49, 26.

51 1Ьк). Տ. 202.52 Ш .53 ա .

1999 ՀԱՅՈՑ ՍՆԾ եՂեՈ-ՆԸ И . 3(1<ԱՆՆե11 ԼեՓՍ1«ա1Ւ11(: Դ 109

տերությունները անկա րող էին, գոնե այստեղ, որտեղ դրված Էր մի ամբողջ

ժողովրդի լինելու կամ չլինելու հարցը, իրենց կամքը պա րտ ագրելու իրենց ւսսիակւսն դաշնակցին»54:

Արդա րա մտ ությա մբ ու մա րդա սիրությա մբ հա յտնի Էր էրգրումում կա յզերական Գերմանիայի հյուպատոս Շհյբներ-Ռիխտերը: 1915 թվականի հունիսի 2-ին Կոստւսնդնուպոլսում գերմանական դեսպանությանն ուղղված հեռագրում նա պա րզ հայտնում Էր, որ Արևմտյան Հա յաստ անից հայերի «այդ մեծա ծա վա լ տ եղա հա նությունը հա վա սա զոր Է զա նգվա ծա յին սպ ա նության»55: Նա մա տ նա նշում Էր, որ «հայերի տ եղահա նմա ն վերա բերյա լ գլխավոր հրա մանատարի հետ իր բանակցությունները դրական արդյունքի չհանգեցին: Հա յկա կա ն բնակչությունը բոլոր հարթավայրերից, հավանական Է և Էրզրումից, պ ետք է ա րտ ա քսվի Դեր էլ Զորի կողմը... Ռազմական բնույթի պա տ ճառաբանությունները չեն կա րող հիմնավորել այդ գործողությունները, որովհետ և տ եղա կա ն հայության ապ ստ ա մբությա ն հնա րա վորութ յունը բա ցա ռվա ծ է, քա նի որ տ արագրյա լները ծերունիներ, կանայք ու երեխաներ են: Հա յերը, որոնք իսլամություն են ընդունում, չեն արտաքսվում: Իմ տեսած հայերի թողած գյուղերը քա րուքա նդ են արվել, ավերվել է նաև Կիզիլ վանքը, եկեղեցին ա մա յա ցվել է» 56:

Գերմանական դիվանագետների մեջ իր օբյեկտիվությամբ ու մարդասիրությամբ ուրույն տ եղ է գրավում Հա լեպ ի հյուպատոս Ռոսլերը:

Վ եր լո ւծե լով ա րևմտ ա հա յութ յա ն տ եղահա նությա ն ու բնա ջնջմա ն հարցերը, Վոլֆ Մետերնիխը միանգամայն ճիշտ էր նշում, որ հայկական

կոտ որածները կա րելի էր սկզբում կանխել և ապա դադարեցնել Թուրքիայի նկատմամբ ոչ սովորական, այլ ա րտ ա կա րգ իրավունքներ ունեցող կա յզերա կան Գերմանիայի կողմից, բայց կոնկրետ ու կտրուկ միջոցներով և ոչ թե դիվանագիտական նամակներով:

Հա յոց Մեծ եղեռնը հանգամանորեն լուսա բա նվել է Բեռլինյան հայտնի դատավարության ժամանակ Յո. Լեփ սիուսի պատմական ելույթում:

1921 թվականի հունիսի 2-3-ը Բեռլինի օկրուգա յին դատարանում տեղի ունեցավ Թալեա թ փաշայի սպանության համար ամբաստ անվա ծ ուսանող Աողոմոն Թ եհլերյա նի դատավարությունը: Այդ դատավարության նիստում հանդես եկա վ նաև 62 տարեկան դոկտոր, ավետարանական իրա վասու գրող Յոհաննես Լեփսիուսը: Նա իր ելույթում անարգանքի սյունին գա մեց հայ ժողովրդի դա հիճներ Թ ա լեա թին, էնվերին և մյուսներին, պ ա շտ պ ա նեց հայության արժանապատվությունը: Դատարանի ա ռջև նա հա յտարարեց, որ

հայերի «ընդհանուր տեղահանությունը որոշեց երիտթուքական կոմիտեն՜ հա նձինս Թալեա թ փաշայի, որպես ներքին գործերի նախարարի, և էնվեր

փաշայի, որպես ռազմական նախարարի: Այն իրա գործվեց երիտթուրքական կազմակերպության միջոցով: Տեղահանությունը, ընդհանուր աքսորը, որն արդեն որոշվա ծ էր 1915 թվականի ապրիլին, վերաբերում էր իր պատմական

54 1Ьк). Տ. 431.

55 ԼօթտԽտ յ. 0е|Дзс111апс1 սոժ А гтетеп 1914-1918. ՏաոտԽոց сИркзтаНзсЬег АМепэЮске. ԲօէՏժ8տ. 1919. Տ. 80.

56 1ԵւԺ

110 Դ ՍՏՆՓԱՆ ՍՏհՓԱՆ֊ՅԱՆ 1999

հայրենիքում ապրող ամբողջ հայ ժողովրդին: Թուրքիայի բնակչության մեջ պատերազմից աոաջ հաշվվում էր 1.850.000 հայ*?: Իհարկե, Թուրքիայի նման եոԿոում բա ցա րձա կ ստույգ մարդահամար չկար: Վերոհիշյա լ թիվը բերվում է Սհճակագրական տվյալներից, որը հա մաձայնեցված է հայ պատրիարքարանի մարդահամարների հետ: Պա տ երա զմից առաջ հայ բնակչությունը սփռված էր եվրոպական Թուրքիայում (Կոստանդնուպոլիս, Ադրիանապոլիս. Ռոդոսթո) և ասիական Թուրքիայում (Անատոլիա, Կիլիկիա, Հյուսիսային Ասորեստան,, Միջագետք): Հա յերի մեծ մասն ապրում էր Արևմտյան Անատոլիայում, Հա յկական լեռնաշխարհում, այդ ժողովրդի հինավուրց հայրենիքում, էրզրումի.

Վանի, Բիթլիսի. Դիա րբեքիրի, Սեբա ստ իա յի, Խ ա րբերդի վիլա յեթներում (նահանգներում): Արևմտյան Անա տ ոլիա յում բնակչության հիմնական զա նգվածը կենտրոնացված էր Կոստանդնուպոլսում, Աարմարայի հարավային ծովեզերքին: Հա րա վա յին Անա տ ոլիա յում է Կիլիկիա ն ' Տա վրոսի տ ա փ ա ստ ա նով, Ա լեքսա նդրետ ի ծովա ծոցի մոտ գտ նվող հյուսիսա յին սիրիական մարզերով, որոնք հին հայկական հայրենիքի մի մասն են կազմում: Անատոլիայի ամբողջ հայ բնակչությունը բա րձրագույն հրամանատարության հրամանով տեղահա նվեց դեպի Միջա գետ քի անապատի հյուսիսային ու արևելյան եզրը՛ Տեր-Զոր, Ռակկա, Մեսքենե, Ռաս-էլ-Աին, մինչև Մոսուլ: Յո. Լեփսիուսի տ վյա լներով տեղահանվեց մոտ 1.400.000 հայ:

Ի՜նչ էր նշանակում այս տեղահանությունը: Յո. Լեփսիուսը հետևյա լ պարզ ու հստակ պատասխանն է տալիս. «Թալեաթի ստ որա գրա ծ մի հրամանի մեջ կա հետևյալ արտահայտությունը, «տեղահանությունը՛ ոչնչացում է»58: Ամեն ինչ տեղի ունեցա վ ա յդ հրա մա նա գրի հա մաձայն, որովհետ և Արևելյան Անատոլիայի վիլայեթներից դեպի հա րավ տ եղահանված բնակչության միայն 10 տոկոսը աքսորավայր հասավ, մնացած 90 տոկոսը սպանվեց ճանապարհին: Բա ցի ոստ իկա նների կողմից վա ճա ռվա ծ և քրղերի կողմից առևանգված կանանցից ու աղջիկներից, մնացածը սովահարությունից ու ուժասպառությունից մահացան: Այն հայերը, որոնք Արևմտյան Անատոլիայից, Կիլիկիա յից ու Հյուսիսա յին Սիրիայից քշվեցին անապատ, հավաքվեցին համակենտրոնացման ճամբարներում և ոչնչացվեցին սովից կամ պարբերական ջարդերից: Յո. Լեփ սիուսը ցույց է տվել, որ երբ համակենտրոնացման ճամբարները մարդկանց նոր խմբերով էին լցվում, ոստիկանները նրանց հոծ զա նգվածներով անապատ էին տանում և այնտեղ էլ մորթում: Նա մեջբերում է կա տա րում թուրքերի հա յտա րարություններից, որ նրանք հա մա կենտ րոնացման ճամբարների գաղափարին հա նգել էին անգլիացիների օրինակով, որոնք նույն ձևով էին վարվում բուրերի հետ Հա րա վա յին Աֆրիկայում:

57 Оег РгогеВ Та1аа1 РавсЬа. 31еподгарЫзсЬег В епсМ ОЬег Ше \/егИапс11ипд дедеп деп йеэ

М огйеэ ап Та1аа1 Раэс^а аидек1ад1еп агтеш всЬеп Տէս^ոէեո Տօ1օաօո ТеШгнап у о г й е т

ЗсЬууигдепсМ йеэ ԼՅՈճցօոօհէտ III շս ВегНп, АМепгеюЬеп: С . յ . 22/21, а т 2. սոժ 3. յսու

1921. МП е т е т Х/огмуоЛ у о п А г т т Т. \Л/ёдпег սոժ е1теп АпЬапд. ВегНп, 1921, Տ. 56.

58 Оег Ргогей Та1аа1 РэбсЬэ. 81еподгэрЫзсЬег В еп сМ ОЬег сНе \/егЬэпс11ипд дедеп йеп Йев

Могшее ап Тэ1ээ1 РаэсЬа аидек1ад1еп а гш етзсЬ еп Տէսճօոէօո Տօ1օաօո ТеШпап у о г й е т

всЬж игдепсМ дев ԼՅոժցօոշհէտ III ги ВегНп, А М е п ге ^ е п : С . յ . 22/21, а т 2. սոժ 3. յսու

1921. МП е т е т УогмоЛ у о п А г т т Т. \Л/едпег սոժ е1теп АпЬапд. ВегНп, 1921, Տ. 56-57.

1 9 9 9 ՀԱ Ց Ո ծ Ս՚հԾ եՂեՈ-ՆԸ ե վ ՅՈՀԱՆՆեՍ ԼեՓՍՒԱՈՒԱԸ Դ 111

Պա շտ ոնա պ ես հայտարարվում էր, որ տեղահանությունները միայն նախազգուշա կա ն միջոցառումներ են, սակայն թուրք պւսշտոնյւսները՚բացահայտորեն խոստովանում էին, որ տեղահանության նպատակը հայ ժողովրդի ոչնչացումն է: Այնուհետև Յո. Լեփ սիուսը հայտարարում է, «Ինչ որ ես ձեզ ասում եմ, բխում է նաև կա յզերա կա ն Գերմա նիա յի դեսպանության, ա րտ ա քին գործերի նախարարության այն փաստաթղթերից, որոնք ես հրա տ արա կել եմ: Դա հա տ կա պ ես ակնհայտ է գերմանական հյուպատոսների և Կոստանդնու- պոլսում գերմանական դեսպանների զեկուցագրերից...

Բնականորեն հարց է ծագում, ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ, որ այդպիսի կա րճ ժամանակում մեկ միլիոն մարդ ոչնչացվեց: Դա հնարավոր դա րձա վ այն վա յրա գ մեթոդների իրա գործմա մբ, որ ա պ ա ցուցվեց նաև Կոստանդնու- պոլսում տեղի ունեցա ծ Թալեա թ փաշայի և նրա գործակիցների դատավարության ժամանակ ռազմական դատարանի բա ցահայտ ած նյութերով»59:

Թ ուրքա կա ն զինվորական դատարանի կազմի մեջ մտնում էին հայերի ցեղասպանության ականատ ես զորահրամանատարներ, որոնք լա վ գիտակ էին պատերազմական գործերին: Ռազմական դատարանի 1919 թվականի հուլիսի 5-ին կա յա ցա ծ վճռով հայերի տեղահանության ու ցեղասպանության բոլոր գլխավոր հեղինակները" Թալեաթը, էնվերը, Ջեմա լը և դոկտոր եա զիմը, դա տ ա պ ա րտ վեցին գնդակահարության:

Այնուհետև Յո. Լեփ սիուսը հա յտարարեց, որ «Հա յերի ոչնչացման մասին հրամանի կա տա րումը ապ ահովվեց նրանով, որ Կոստանդնուպոլսից այն

հա նձնա րա րվեց վալիներին (կուսակալներին - Ս. Ա ) , մութեսարիֆներին (նահանգապետերին - Ա. Ա.) և գայմագամներին (քաղաքագլուխներին - Ա. Ս.), ա յսինքն թուրքա կա ն տ եղա կա ն իշխ ա նությունների ղեկա վա րներին ու զանազան պաշտոնյաներին:

Իր ելույթում Յո. Լեփ սիուսը հանգամանորեն վերլուծել է մեծ տ երությունների դիրքորոշումները հայկական հարցում: Այս կապակցությամբ էլ հարկ է նշել, որ Յո. Լեփ սիուսը միշտ չէ, որ արդարացի է Ռուսաստանի

քաղաքականության ու գործողությունների նկատմամբ: Նրա գնահատ ումներում որոշա կիորեն թերագնահատվում են Ռուսաստանի դրական դերը հայկական հա րցում և նրա հայանպաստ քաղաքականությունն ու քա յլերը: Դրա հետ միաժամանակ, ըստ երևույթին ստիպված, նա որոշ չափով մեղմացնում է կա յզերական Գերմանիայի կառավարողների և առանձին գործիչների մեղսակցությունը հայերի ցեդասպանությանն ու տեղահանությանը:

Միաժամանակ Յո. Լեփ սիուսը նշել է, որ ռուսական առաջխ ա ղա ցումը 250 .000 հա յի կյանք փ րկեց60: Փ րկվա ծ հայությունը ա պ աստ ան գտ ա վ Կովկասում:

Որպ ես հա յկակա ն հա րցի փայլուն գիտա կ, Յո. Լեփ սիուսը Բեռլինի

59 йег РгогеИ Та1аа1 РазсЬа. 31еподгарЫзсИег ВепсМ ОЬег (Не Х/егйапсЛипд дедеп йеп йев Могаеэ ап Та1аа1 ԲյտօԻյ аидек1ад(еп агшешвсНеп Տէսժտոէօո Տօ1օտօո ТеШпап уог б е т БсЛжигдепсМ бее ԼՅոճցօոշհէտ III շս ВеШп, АМепге^еп: С. յ. 22/21, а т 2. սոճ 3. Лит 1921 МЛ е т е т \/опюй у о п А г т т Т. Уедпег սոժ еипеп АпЬапд. ВеНт, 1921, Տ. 57.

Թսւլեաթ փաշայի դատավարության սղագրության հայերեն թարգմանության մեջ նշվում Է350.000, իսկ գերմաներեն հրատարակություն 250.000 (հայերեն հրատարակություն,

112 Դ ՍՏեՓԱՆ ՍՏհՓԱՆ8ԱՆ 1999

դատարանում համակողմանիորեն բնութագրել է այդ խնդիրը. Այդ կապակ- □ութւամբ նա ասել Է. «Ակամայից մարդն ինքն իրեն հարցնում Է. ինչպե ս հնարավոր եղան պատմության մեջ կա տա րված ողբերգական այդպիսի

ոեաօերո: Ես ուզում եմ փ որձել պատասխանել հակիրճ:Հայկական հարցը ինքնածին տունկ չէ, այլ եվրոպական դիվանագի

տության պտուղն է... Դիվանագիտական շախմատային խաղի մեջ հայը

կատարում էր զինվորի դեր, որին երբեմն առաջ էին մղում կամ զոհաբերում: Մարդասիրական ու «քրիստոնյաների հովանավորության» մասին խոստում

ները պատրվակներ էին միայն»61:Յո. Լեփսիուսը ցույց է տվել, որ հայերի բնաջնջումը հրամայված էր

երիտթուրքերի կոմիտեի գլխավոր դեմք հանդիսացող և նրա ամենաազդեցիկ

գործչի ' Թալեաթի կողմից, և հասկանալի է, որ նա ոչինչ չէր ձեռնա րկի այն ա րգելելու համար: Այդ ամենը լիովին հաստատվում է գերմանական ու

թուրքական փաստաթղթերով:Յո. Լեփսիուսն այն հետևությանն է հանգում, որ մեծ տերությունների

դիվանագիտական խարդավանքների հետևանքով նախ Աբդուլ Հսւմիդը, ապա

երիտթուրքերը հայերի նկատմամբ այնպես կասկածամիտ դարձան և այնպիսի եզրակացության եկան, որ հայերի հետ այլ կերպ չէին կարող վարվել, քան նրանց ոչնչացնել: Հա յերի բնաջնջումը բազմազան ձևեր ընդունեց, որոնց

մասին դատարանում պատմեցին ականատեսները:Դատարանում պատ ասխ ա նելով Ս. Թեհլերյանի դատապաշտպաններ

Վերթհաուերի և Նիմա յերի հարցերին, Յո. Լեփսիուսը մատնանշել է, որ թուրքական կառավարողները վախ ունեին, թե Հա յաստանն անկախ կդառնա

և դրանով ասիական Թուրքիայի գոյությունը սպառնալիքի տակ կդրվի: Նա ա նվիճելի փ ա ստ երով հա ստ ատ ել է, որ երիտթուրքերը վաղուց ծրա գրել էին

ոչնչացնել այն, ինչ թուրքական չէ կամ ասենք՛ հայկական է62:Յո. Լեփսիուսը շուրջ 30 տ արի հետևողականորեն զբաղվեց հայկական

հարցով, հայերի ցեղասպանության դատապարտման խնդիրներով, հաստատ ակամորեն զորա վիգ կանգնեց բազմաչարչար արևմտահայությանը, մինչև

վերջ մնաց հայ ժողովրդի ջերմեռանդ ու անշահախնդիր պաշտպանը: Նա հաստատուն կերպով մտ ել է հայ ժողովրդի պատմության մեջ որպես մի

պայծառ անուն:

Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարությունը (սղագրություն), Երևան, «Արևազուն», 1990 թ., էջ

103):

61 Оег Ргогеэз Та1аа1 РаэсЬа . 5(еподгарЫБсЬег В еп сМ ОЬег Ше Х/егЬапсИипд дедеп Йеп йеэ

М огйеэ ап Та1аа( РавсЛа аидек1ад(еп агтпешвсЬеп ՏէսէԽոէօո Տօ1օտօո ТеШпап у о г й е т

БсИууигдепсМ аеэ ԼՅոսցտոօհէտ III ги ВегНп, АМепгеюЬеп: С . յ . 22/21, а т 2. սոժ 3. յսու

1921. МИ е т е т У огной у о п А г т т Т. \Л/едпег սոժ е1теп АпЬапд. ВегНп, 1921, Տ. 59.

62 1Ы(±, Տ. 61.


ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ ԵՎ ԹԵՄԵՐՈԻՄ

ԱՊՐԻԼԻ 23-Ը' ՆԱՀԱՏԱԿ ՀՈԳ-ԵՎՈՐԱԿԱՆՆԵՐԻ

ՈԳԵԿՈՉՄԱՆ ՕՐ

Վ երջին տ ա րիներին գեղեցիկ ավանդույթ է ստ եղծվել Ա րա րա տ յա ն

Հա յրա պ ետ ա կա ն թեմում. ապրիլի 23-ին. ի հիշա տ ա կ Մ եծ եղեռնի նահա տա կ

հոգևորա կանների. Քա ղա քա յին պանթեոնում, Կոմիտ ա ս Վա րդա պ ետ ի շիրմի

ա ռջև, հոդեհա նգստ յա ն հանդիսավոր արարողություն է կատարվում: Ա յս

անգամ. Ա րա րա տ յա ն Հա յրա պ ետ ա կա ն թեմի Առա ջնորդա կան փոխանորդի

օգնակա ն Տ. Թ որգոմ Աբեղա Տոնիկյանի գլխավորությամբ, հոգեհանգսւոյան

արարողությա նը մասնա կցում էին թեմի բոլոր հոգևորա կանները, բազում

հա վա տ ա ցյա լներ, թեմի «Մանկունք» ա րակա ն երգչախումբը: Մա սնակիցները

ծա ղկեպ սա կ զետեղեցին Կոմիտ ա ս Վա րդա պ ետ ի ա րձա նին և ծա ղիկներ' պանթեոնում հանգչող հա յ մեծերի հուշաքարերին:

Պ ա հ էր աղոթքի, պ ա հ էր հաղորդակցության Ա ստ ծո հետ, մեր անցյա լի

հետ, նա հա տ ա կ հոգևորա կանների հաղթական ոգու հետ: Արարողության

ա վա րտ ին Հա յր Սուրբն իր մտածումները կիսեց ներկաների հետ. «Հոգևորա

կաններին չենք ուզում զա տ ել անապատներում ու աքսորի ճանապարհներին

զոհվա ծ մեր բա զմա հա զա ր նահատակներից, սակայն ա յսօր մենք ա յստ եղ

ենք ա ռա վելա բա ր մեր հա րգանքը, խոնարհությունն ու հավատարմությունը

բերելու հա յ մտքի ավագանուն ու Մ եծ եղեռնին զոհ գնա ցա ծ շուրջ չորս հա զար

հոգևորականներին: Ա յս պ ա հը մեզ' հոգևորականներիս հա մա ր հա տ կա պ ես

հոգեսնուցման ա րժեք ունի, Ա ստ ծու ու մեր Եկեղեցու հետ կնքա ծ սրբազան

ուխ տ ի նորոգմա ն արժեք: Մենք սգում ենք նրա նց, խ նկա րկում նրանց

հիշա տ ա կը, միա ժա մա նա կ հպարտանում նրանցով: Հպ արտ ա նում ենք, որ

ժառանգորդներն ենք Կոմիտ ա ս Վա րդա պ ետ ի, Արմա շա կա ն սերնդի փայլուն

ներկա յա ցուցիչներ Խ ոսրով եպ իսկոպ ոսի, Պ ս ա կ վա րդա պ ետ ի, Մ կրտ իչ

վա րդա պ ետ ի և բազում այլոց, որոնք նոր Գողգոթա յի ճա նա պ ա րհով քայլում

էին լուսաշող այն հա վատ ով, որ հա յոց երկնակամարում հա վիտ յան անմար շողա լու է Լուսա վորչի կանթեղը ...:

Պա րտ ա վորեցնող է Կոմիտ ա ս Վա րդա պ ետ ի շիրմի ա ոջև կանգնելը և

վասն չորս հա զա ր նա հա տ ա կ հոգևորականների հոգեհանգսւոյան ա րա րո

114 Դ էՋ Ս ՜Ի Ա Ծ Ի Ն 1999

ղություն մատուցեա, հոգևորականներ, որ ա պ րա ծ կյա նքով կենսավորեցին

ավետարանական լույս խորհուրդը՜ «Հովխն քա ջ գանձն իւր դնէ ի վերայ

ոչխարաց»: Նրա նք ամենուր եղան իրենց հոտի մեջ՜ ա նապ ատ ի դաժան

ճա նա պ ա րհներին և ա վերվող քաղաքներում, հրդեհվող եկեղեցիներում,

դպրոցներում ու սպանդանոցի վերա ծվա ծ բանտերում: Վ ա ղ ը մենք ենք լինելու

հոգևոր առա ջնորդները հա յոց ազգի: «Տեր, հիշիր նա հա տ ա կ հոգևորա

կաններին» բարբառելիս հոգուդ մեջ նաև մեկ ա յլ աղոթք է արձագանքվում.

«Տեր, հիշիր նաև մեզ, որ շարունակողն ենք նրանց սրբազան առաքելության»:

Արարողությունն ուղեկցվում էր «Մանկունքի» արծաթաձա յն երգեցողու

թ յա մբ' ներկա ների աղոթքն ա ռ Ա ստ վա ծ բա րձրա ցնելով «Գ թ ա Տեր»,

«Քա հա նա յք» և հոգևոր ա յլ երգերի թևածումով:

ՍԱՄՎԵԼ ԱՐԿ. ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ Արարատյան Հայրապետականթհւէ

1999 1-ՋՍ'ԻԱԾԻՆ Դ 115-

ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈԻՐԳԻ ՀԱՑ ԳԱՂԹՕՋԱԽԸ

Մանկւո-Պեւոերբուրգի հա յ գաղթօջախը գրեթե այնքան հին է, որքան'

քա ղա քը: Մ եգ հա սա ծ տեղեկությունները վկա յում են. որ դեռևս 1710

թվականին, քա ղա քի հիմնադրումից յոթ տ ա րի անց, ա յնտ եղ արդեն գոյություն

են ունեցել «հա յկա կա ն գործա կա լություններ», որոնցից հետ ա գա յում

կա զմավորվել է հա յկա կա ն գաղութը: «Հա յերը. - գրել է ռուս գրող և պ ա տ միչ Ա.

Գ լինկա ն.- ա րձա գա նքելով Պ ետ րոս Մ եծի կոչին. ամբողջ ընտանիքներով

գաղթել են. բնակություն հա ստ ա տ ել Ռ ոա իա յի սահմաններում... Ե րբ նրանք

ներգաղթեցին Ռուսա ստ ա ն, Մոսկվայում և Ն ևա յի ափերին սահմանագծվեցին

հա յկա կա ն հողամասեր»: Ա յսպ իսով Պետ երբուրգի հա յկակա ն գաղթօջախը ա ստ իճա նա բա ր ձևա վորվեց:

Դ եռևս 18-րդ դարի վերջին Ս .-Պետ երբուրգի հա յ համայնքի ղեկա վար

կոմս Հ. Լ . Լա զա րևի (Լա զա րյա ն, և հա յտնի ա յլ ա նձա նց նախաձեռնությամբ

ու օժանդակությամբ, զարմանալիորեն շատ կա րճ ժամանակահատվածում,

ա յստ եղ կառուցվեցին Սուրբ Կա տ ա րինե (1771-1780) և Սուրբ Հարություն

(1791-1794) եկեղեցինները: Մուրբ Կա տ ա րինեի միագմբեթ եկեղեցին, որին

պ ետ երբուրգցիները «երկնա գույն մա րգա րիտ » են ա նվա նում, վաղ

եվրոպ ա կա ն կլա սիցիզմի օրինակ է: Հպ ա րտ որեն երկինք մխ րճվա ծ ա յս

փ ա ռա հեղ տ ա ճա րը կառուցվել է տաղանդավոր ճա րտ ա րա պ ետ Ֆելտ ենի

նախագծով: Եկա տ երինա Բ կայսրուհին բազմիցս եղել է ա յստ եղ և. նույնիսկ,

գոհա բա նա կա ն աղոթք պատվիրել: Թ երևս քչերը գիտեն նաև. որ Սուրբ

Կա տ ա րինե գեղասքանչ եկեղեցին համարվում է ողջ Եվրոպ ա յի ամենա մեծ

հա յկա կա ն եկեղեցին, որը մինչև օրս գործում է: Ս . Կա տ ա րինե եկեղեցու

կա ռուցումից կա րճ ժա մա նա կ անց. Վա սիլև յա ն կղզում վեր հա ռնեց Ս .

Հարություն եկեղեցին: Վ երջինս Հ. Լ . Լա զա րևը կա ռուցել է տ վել իր վաղամեռիկ

որդու՜ Հա րությունի (իշխան Գ . Ц . Պոտ յոմկինի համհարզը, զոհվել է ռուս-

շվեդա կա ն պա տ երազմում) հիշա տ ա կը հավերժացնելու համար: Ռուսա կա ն

կլա սիցիզմի ոճով կա ռուցվա ծ ա յս եկեղեցին պետք է ծա ռա յեր նաև իբրև

դամբա րան: Աստ ծու ա յս հրա շա գեղ տ ա ճա րներն օծվել են Ռուսա ստ ա նի

Հա յոց թեմի ա ռա ջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արգուտ ինսկի-Դոլգորուկովի

(Արղությա ն-Երկա յնա բա զուկի) կողմից:

Հա մա յն քի կյա նքի բնա կա նոն ընթացքն ա պ ա հովելու հա մա ր,

հետ ա գա յում կա ռուցվեցին նաև Ս . Կա տ ա րինե եկեղեցուն կից

եկեղեցա պ ա տ կա ն շենքերը (Նևսկի 40-42) Վա սիլևյա ն կղզում. Ա. Հարություն

եկեղեցու հարևանությամբ՜ հովվատան շենքը, հա յկա կա ն գերեզմանատունը:

Ցա վոք, ժամանակին շա տ երի հոգացության կենտրոնում գտնվող ա յս

հոյա կա պ ճա րտ ա րա պ ետ ա կա ն կոթողները 20-րդ դարի սկզբներին ձեռքից

ձեռք ա նցա ն, անուշադրության մատնվեցին: Թ ա լա նվեց և ա նխ նամ մնաց

116 Դ ԱԶՍ՜ԻԱԾհՆ 1999

հայկական գերեզմանատունը, որի շիրմաքարերի մակագրությունները վկայում են. որ այնտեղ ամփոփված են այնպիսի նշանավոր մարդկանց՛ աճյուններ, ինչպիսիք են' իշխան Հակոբ Ֆյողորովիչ Արգուսփնսկի-Դուգորուկովը. Տեր Գաբրիել ավագ քահանա Պատկանյանը. մեծանուն գիտնական Քերովբե Պատկանյանը (գրող Ռափայել Պատկանյանի հարազատներ), գեներսղ Ալեքսանդր Ավշարովը. Պետերբուրգում առաջին հայկական տպարանի հիմնադիր Գրիգոր Խւսլդարյանը. գրող-լեզվաբան Ալեքսանդր Խաղաբւսշյւսնը

ե այլոք:

Ս. Հարություն

Ժամանակի և մարդկանց քմահաճույքին հանձնվեցին նաև հայկական եկեղեցիները: Դարերի համար կառուցված Աստծու տաճարները փակվեցին և դադարեցին գործելուց. Ս. Կատարինե եկեղեցին օգտագործվեց քաղացիւսկան պաշտպանության նպատակներով, այնուհետև դարձավ Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնի արվեստանոցը և պահեստը, իսկ Ս. Հարությունը հանձնվեց քանդակագործ Վ. Պինչակին' դառնալով վերջինիս արվեստանոցը:

Երևի զուր չեն ասում, թե ստեղծելն ավեյի հեշտ է. քան պահպանելը, առավել ևս' վերականգնելը: Եվ երկու դար առաջ հայ համայնքի ուժերով ստեղծվածը ավերումից փրկվեց ու վերանորոգվեց երկու դար հետո' մեծ նախորդների արժանի հետնորդների' Ս.-Պետերբուրգի Հա յ Եկեղեցու հոգևոր հովիվ Եզրաս աբեղա Ներսիսյանի և նորօրյա բարերարների մեծ ջանքերի գնով. 90-ական թվականների սկգբներին վերանորոգվեցին ու բարեզարդվեցին Ս. Հարություն եկեղեցին, հովվատունը, բարեկարգվեց հայկական գերեզմանատունը, ավարտին են մոտենում Ս. Կատարինե եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները: Սակայն այսքանով չի սահմանափակվում Ս.-Պետերբուրգի Հա յ Եկեղեցու գործունեությունը, որը շարունակական ընդգրկունությւսմբ է զարգանում:

1999 1-ՋՍ ՒԱԾԻՆ Դ 117

1993 р. իրականացավ դպրոց ունենալու նվիրական, երազանքը. Ս. Հարություն եկեղեցուն կից բացվեց կիրակնօրյա հայկական դպրոց, ուր սկսեցին հաճախել յոթից մինչև տասնհինգ տարեկան ավելի քան յոթանասուն աշակերտներ: Երեք տարվա ընթացքում դպրոցը վերածվեց ուսումնական կենտրոնի, և.եկեղեցապատկան շենքում (Նևսկի 40-42) իր դոները բացեց Հայ Եկեղեցու եազարյանների անվան հայկական կրթական կենտրոնը: Այստեղ ււասավանդվում են կրոնի պատմություն, հայոց լեզու և հայ գրականություն, հայ ժողովրդի պատմություն և երաժշտություն: Կենտրոնում գործում են նաև մանկական պարի խումբ և «Հա յեցի ձայներ» երգչախումբը, որի երգացանկում ընդգրկված են հայկական հոգևոր, ազգային-հայրենասիրական և մանկական երգեր:

Հա յեցի դաստիարակության այս կենտրոնը դժվար է պատկերա ցնել առանց գրադարանի:Այստեղ հավաքվել է ոչ միայն հոգևոր և գեղարվեստական, այլև գիտական գրականություն' հայերեն ու ռուսերեն լեզուներով:Գրադարանն ունի ավելի քան չորս հագար գիրք և դեռ շարունակում է հարստանալ հայ համայնքի ուժերով:

Մ. Կատարինե եկեղեցու հարևանությամբ է գործում նաև «Գ թ ա » բարեգործական բժշկական կենտրոնը, որի գործունեության նպատակը բնակչության չունևոր խավերին' ծերերին, հաշմանդամներին. պատերազմի վետերաններին, բազմազավակ մայրերին և այլոց, պետերբուր- գաբնակ հայ բժիշկների կողմից ուժերի ներածին չափով բժշկական օգնություն ցույց տալն է:

Ա.-Պետերբուրգհ Հա յ Եկեղեցին Ա Պ Հ երկրների փախստական երեխաների սոցիալական պաշտպանության և վերականգնողական կենտրոնի հիմնադիրն է նաև: «Ծիծեռնա կ» մանկական վերականգնողական կենտրոնն իր բնույթով միակն է ԱՊՀ-ում: Այստեղի բժշկական ծառայություններից օգտվում են տարբեր ազգություների պատկանող երեքից մինչև տասնհինգ տարեկան երեխաներ:

«Ողորմած եղեք, ինչպես ձեր Հայրն էլ ողորմած է» աստվածաշնչյան

118 Դ է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

հայտնի իմաստությամբ է առաջնորդվում Ս. Հարություն եկեղեցուն կից գործող «Ն կա նա կ» հացի փուոը: Ամեն օր այն թարմ հաց է առաքում երկու

մանկատների: _«Ոչ միայն հացիւ. այլև բանիւն Աստուծոյ».- սովորեցնում է Աստվածա

շունչը: Հովվատան դահլիճում կազմակերպվում են հանդիպումներ, դասախո- սություններ՜ զանազան թեմաներով: Այստեղ գործում է նաև պատկերասրահ, ուր ցուցադրվում են պետերբուրգաբնակ հայ քանդակագործների ու նկարիչների ստեղծագործությունները:

Ս.-Պետերբուրգի հայ համայնքի կյանքի նկարագիրն ամբողջական չի լինի՜ առանց նրա ամենաերիտասարդ կազմակերպության: Հա յ երիտասար- դաց միությունը դեռևս մեկ տարեկան է. բա յց օր օրի աճում է ու ամրապնդում իր տեղն ու դերը հայ համայնքի կյանքում:

Այս ամենի կողքին «ամենատարեցը». թերևս. «Հավատամք» երկլեզու թերթն է: Այն սկսել է լույս ընծայվել 1993 թ. փետրվարից' Ա.-Պետերբուրգի Հայ Եկեղեցու նախաձեռնությամբ և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոս Վազգեն Աոաջինի օրհնությամբ: Շարունակելով ավանդությունները Ա.-Պետերբուրգի հայտնի այնպիսի պարբերականների, ինչպիսիք են «Հյուսիսա փ ա յլը». «Շողերը». «Մանկավարժը» և «Արաքսը». թերթը կոչված Է համախմբելու Ռուսաստանի հյուսիսաբնակ հայերին' հաղորդակից դարձնելու նրանց ազգային հոգևոր գանձերին և. իհարկե, ծառայելու հայ և ռուս ժողովուրդների ու Եկեղեցիների համագործակցությանը և բարեկամական կապերի ամրապնդմանը:

Կգլորվի պատմության անիվը... Այս գեղեցիկ ներկան Էլ ա նցյա լ կդառնա: Բա յց նույնիսկ ժամանակի ամենակարող ձեռքն ի զորու չի լինի ջնջելու մեր այսօրն ու վաղը կերտողների անունները, քանզի նրանք կատարում են աստվածաշնչյան պատգամը. «Գ ա նձեր մի ՚դիզէք ձեզ համար երկրի վրա... ա յլ գանձեր դիզէք ձեզ համար երկնքում... քանի որ ուր ձեր գանձերն են. այնտեղ ե ձեր սրտերը կը լինեն»:

ՄՆՆԱ ԵՓՐԵՄՅԱՆ


Ա1ԻՐԵՐ ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻՑ

28 մարտ 1999 Ծաղկազարդի տօնին սարկաւագական ձեոնադրութիւն կատարուեցաւ Գերմանիոյ Քէօլն քաղաքի Ս. Սահակ-Սեսրոպ առաջնորդանիստ Մայր եկեղեցւոյ մէջ:

Առաջնորդարանի դպիրներէն Արա էօզնազգաշեան Սուրբ Պատարագի ընթացքին սարկաւագ ձեռնաղրուեցաւ ձեռամբ Գերմանիոյ Հայոց առաջնորդ գերաշնորհ Տ. Գարեգին արքեպիսկոպոս Պեքճեանի, խարտափլակութեւսմբ Քէօլնի հոգևոր հովիւ արժանապատխ Տէր Սիաոն քահանայ Սարգիսեանի. որ նաև մատուցանեց Սուրբ և անմահ Պատարագ:

Դպրաց բա ժնի երգեցողութեան մասնակցեցաւ Քէօլնի «Կոմիտ ա ս» քառաձայն երգչախումբը՜ ղեկավարութեամբ տիար Արէտ Պէքճեանի:

Պատարագէն յետ ոյ տրուեցաւ սիրոյ ճաշ. որու ընթացքին բարեշնորհ Արա սարկաւագ էօզնազգաշեան. որ ծանօթ է իբրև խոնարհ և համեստ անձ մը և 1991-ի Առաջնորդարանիս հաստատումէն ի վեր կը ծառայէ Մայր եկեղեցւոյ, իր շնորհակալութեան և երախտիքի զգացումը յա յտնեց Սրբազան Հօր և ներկայ գտնուող հաւատացեալներու խուռներամ բազմութեան: Վերջսււորութեան Սրբազան Հայրը նորընծայ սարկաւագին մաղթեց, որ Աստուած իր մէջ աճեցնէ և բազմացնէ իր ունեցած առաքինութիւնները և ըստ ձեոնադրութեսւն աղօթքին յո յս յա յտ նեց. որ Տէրը օր մը արժանացնէ զինք բահանսւյութեան բարձր կոչման:

Սրբազան Հա յրը օրուայ հանդիսութիւնը փակեց' ներկաներուն բաշխելով իր հայրական օրհնութիւնները:

23 ապրլի 1999-ին առաջնորդ Սրբազան Հայրը, ընկերակցութեամբ ՀՀ Գերմանիոյ դեսպան մեծայարգ տիար Աշոտ Ոսկանեանի և իր գործակից- ներուն. Ֆրանքֆուրթի օդանաւակայանը կարճ հանդիպում մը ունեցաւ ՀՀ նախագահ մեծարգո) տիար Ռոպէր Քոչարեանին հետ, որ ԱՄԱ կը մեկնէր' ՆԱԹՕ-ի հիմնադրութեան յիսնամեայ յոբելինական հանդիսութխններուն մասնակցելու: Այս հանդիպման ընթացքին Սրբազան Հա յրը յա րգելի նախագահին փոխանցեց թեմի հաւատացեալներուն. ինչպէս նաև թեմական խորհուրղի յարգանքներն ու ողջոյնները' անդրադառնալով միևնոյն ժամանակ գաղութի համայնապատկերին:

24 ապրիլ 1999-ին, ինչպես ամէն տարի, այս տարի ևս Գերմանիոյ Հայոց Աոսւջնորդութխնը իր մասնակցութիւնը բերաւ Հա յոց Ցեղասպանութեան յուշատօնին առթիւ կազմակերպուած տարբեր ձեռնարկներուն:

Առաջնորդ Գարեգին Սրբազան նոյն օրը, առաւօտեան ժամը 10.00-ին. իր հետ.ն ունենալով հոգեշնորհ Տ. Անուշաւան աբղ. ժւսմկոչեանն ու բարեշնորհ Արմեն սրկ. Հարեյեանը, նախ այցելեց Ասորի համայնքի ներկայացուցիչները, որոնք Քէօլն քաղաքի կեդրոնական հրապարակներէն մէկուն վրայ, վրանի մը մէջ, հացսւթուլի մէջն էին շաբաթէ մը ի վեր, նոյնինքն 1915-ի Մեծ եղեռնին զոհուսւծ իրենց նահատակներուն ի յիշատա կ:. Սրբազանը տեղւոյն վրայ հանգստեան աղօթք մը արտասանելէ ետք. ներկայացուցիչներով յա յտ նեց. թէ

120 Դ աջս՜իա ծ ին 1999

ինք և հայ ժողովուրդը շատ զգայուն են այս պատահարներով առնչութեսւմբ և կը բաժնեն ասորիներու ցաւը ես. որ կը յստաջանայ նոյն աղէտէն: Սրբազանը յա յտ նեց. թէ երկու ժողովուրդներն ա լ տառապանքի նոյն ճակատագիրը ունեցած են պատմութեան մէջ. երկուքն ալ քրիստոնեայ են. հետևաբար պէտք է երկուքն ալ իրենց ներշնչումը ստանան Ս. Գիրքէն յոյսի և տոկունութեան: Սրբազանը ապա հրաժեշտ տուաւ ասորի ներկայացուցիչներուն և մեկնեցաւ Պոնն քաղաքը:

Պոննի մէջ Առաջնորդ Սրբազանը շրջապատուած էր հոգևորական դասով, հոգեշնորհ Տ. Անուշաւան աբղ. ժւսմկոչեան. Տ. Սիւոոն քհն. Սւսրգիսեան. բարեշնորհ սարկաւագներ Պետրոս Ատրեան և Արմեն Հարեյեան. ինչպէս նաև Ասորի համայնքէն Եաքոպ քահանայ: Սրբազանը յանուն Գերմանիոյ Հայոց թեմի ծաղկեպսակ մը զետեղեց հրեայ համայնքի ցեղասպանութեսւն յուշար- ձանին առջև: Ծաղկեպսակներ զետեղեցին յաջորդաբար Հ Հ Գերմանիոյ Դեսպանութիւնն ու Գերմանահայոց Կեդրոնական Խորհուրդը: Յուշսւրձանին առջև կարճ աղօթքէ մը ետք. ներկաները հաւաքուեցան մօտակայ Սիւնսթըր եկեղեցին, ուր տեղի ունեցաւ հոգեհանգստեան պաշտօն:

Արարողութենէն ետք նախ խ օսք աոաւ մեծա յա րգ դեսպան Աշոտ Ոսկանեսւն հայերէնով. ապա առաջնորդ Գարեգին արքեպս. Պեքճեան' գերմաներէն լեգուով: Ան հակիրճ ձևով անդրադարձաւ Եղեռնի հետևանք- ներուն, որոնք չեն դարմանուած մինչև այսօր, յայտնեց նաև իր յուզումը Քոզովոյի մէջ զոհուածներուն. ինչպէս նաև ասորի ե քիւրտ նահսւտակներան:

Առաջնորդ Սրբազանը նոյն օրը, կէսօրէ ետք, ներկայ գտնուեցաւ Քէօլնի Մայր եկեղեցւոյ մէջ մատուցուած Ս. Պատարագին և նախագահեց հոգեհանգստեան պաշտօնին: Ս. Պատարագը մատուցանեց հոգեշնորհ Տ. Անուշաւան աբղ. ժւսմկոչեան:

Եկեղեցւոյ վարչութիւնը. ներկաներուն աւանդական հրուշակ հրամցնելէ ետք. համայնքի երիտասարդական յանձնախումբը ի գործ դրսս յայտագիր մը. որ մեծ բծախնդրութեամբ պատրաստուած էր: Ցայտագրին մասնակցեցաւ «Կոմիտաս» երգչախումբը թէ' Պատարագի երգեցոդութեամբ և թէ' տարբեր երգերով՝ Արէտ Պեքճեանի գլխաարութեամբ:

Իսկ համայնքի սրահին մէջ ցուցադրուեցան նաև Եղեռնը ներկայացնող նկարներ և պատմութեան վերաբերեալ հատուածներ. որ գեղեցիկ շրջանակներու մէջ պատրաստած էր երիտասարդաց յանձնախումբէն Իլիաս Ույար:

Հանդիսութեան փակումը կատարեց Սրբազան Հա յրը' օրհնելով ներկաներն ու կատարուած աշխատանքը:

ԴԻԻԱՆ ԳԵՐՄԱՆԻՈՅ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ


1700-ամյակիԶ ըսդառաջ

ՄԿՐՏՈՒԹՅՈՒՆ ԾԱՎ ԳԵՏՈՒՄ

Սյունիք: Սյունեցիների համար հայրենիքն այստեղից է սկսում՛ այս լեո ու ձորից, այս մամռապատ ու քարակոփ ժայռերից, որոնք թե՜ անցյալում և թհ' այսօր անխոցելի վահան հն դարձել թշնամու դավադիր գնդակներին և պահել ու պահպանել իրենց ապավինած հայրենասեր այս լեռնականների ոգին ու կորովը... ճանապարհի երկայնքով ձգվող ժայռերից հրաշքով կախված ծաղկած ծառերն ու վտւնջ-վտւնջ բացված ծաղիկները հավաստում հն, որ այստեղ խաղաղ ու արարող մի գարուն է բացվել:

Այս ու բազում ա յլ խոհեր էին պաշւսրել Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից Հայաստանի հարավային սահմանամերձ գյուղերը սրբազան առաքելությամբ մեկնող պատվիրակությունը գլխավորող Սրբազան Հորը՝ Հայաստանում Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակման 1700-ամյսւկի եկեղեցական հանձնաժողովի վարիչ-քարտուդսւր Տ. Սեսրոպ Արքեպիսկոպոս Աշճյանին:

Պատվիրակությանը և Սրբազան Հորը սահմանամերձ Դից Մայրի (աստվածների անտառ) գյուղում պետք է միանային Սյունյաց ու Արցախի թհմերի հոգևոր հայրերը այնտեղ կատարելու համար աննախադեպ մի մկրտություն, որի ընթացքում Ծավ գետում մկրտվելու էին հազարից ավեփ երեխաներ ու չափահասներ: Իսկ աստվածահաճո այս գործի հովանավորներն էին 1700-ամյսւկի գրասենյակը և Սյունյաց ու Արցախի թեմերը:

Սահմանամերձ շատ գյուղերից և մերձակա շրջաններից այնտեղ էր շարժվում մարդկանց բազմությունը’ ուրախության ու ցնծության աղաղակներով: Այսօր նրանց կյանքում նշանավոր օր է: Հա յ Եկեղեցու սրբազան ծիսակարգով, քրիստոնեական հնավանդ ու ավանդական սովորույթով նրանցից շատերը մկրտվելու են գետում: Նրանք այսօր ազնվանալու են սրբազան Մյուռոնով, որդեգիրն են դառնալու Ամենազոր Աստծու: Բոլորն հն խանդավառ և ուրախ: Սրբազանը լուռ է և հուզված: Ի՞նչ խոհեր են պաշարել նրան... Արդյո՞ք հիշել է մեր Տիրոջ Հիսուս Քրիստոսի Հորդանան գետում մկրտվելու մասին պատմող աստվածաշնչյան պատմությունը, թե հայոց քրիստոնեական դարձի արշալույսը, որն այսօր 1700-ամյա քրիստոնյա Հայաստանում կրկին պետք է բացվի շենշող ու արևոտ... Իսկ արևոտ ա յդ արշալույսը տարիներ շարունակ իրեն պարտադրված պայմաններից ձերբազատված ու անկւսխացած հայ մարդու' դեպի սրբազան հավատի ակունքները վերադարձն է խորհրդանշում: Սրբազանի հայացքի առջև վերհաոնում է պատմական Դիցավանը, ուր հայոց դարձի եկած Տրդատ արքան իր շքախմբով դիմավորեց Կեսարիայում եպիսկոպոս ձեռնադրված Գրիգոր Լուսավորչին: Այստեղ էր, Արածանի գետի ափին, ուր ապաշխարելուց հետո մեր հավատի հոր ձեռքով մկրտվեցին Տրդատ թագավորը, Աշխեն թագուհին, Խոսրովիդուխտ արքայաքույրը և բյուրավոր ուրիշներ:

Ահա երևում է Ծավ գետի եզերքին վտված բացատը: Այստեղ արդեն սկսվել է ժողովրդական ինքնատիպ մի տոնախմբություն: Ք իչ անց սկսվում է մկրտության արարողությունը' Սեսրոպ Արքեպիսկոպոս Աշճյանի և Սյունյաց


թեմի առաջնորդ Տ. Աբրահսւմ Եպիսկոպոս Մկրտչյանի նախագահությամբ: Հոգևոր դասի ուղեկցությամբ դեպի Ծավ գետն են շարժվում մկրտվողները: Այստեղ նրանց մկրտում, դրոշմում և հաղորդություն են տալիս Սրբազան Հայրերն ու նրանց միաբանակից եղբայրները Մթանաս և Վրթւսնես վարդապետները, Ներսեհ, Աշոա, Տրդատ աբեղաները, Սահակ. Պարթև. Զորայր քահանաները: Նրանց էր միացել նաև Մեծի Տանն Կիլիկիո հայոց կաթողիկոսության միաբան Վարագ աբեղան: Այս արարողությանն իրենց մասնակցությունն ու աջակցությունն Էին բերել նաև Երևանի Պետական Համալսարանի Աստվածաբանական ֆակուլտետի ուսանողները, Դից Մայրիի գյուղական համայնքը: Սեսրոպ Սրբազանը հայրական գորովագութ սիրով մտովի գրկում Է բոլորին, նոր մկրտվածներին, որոնց վրա իջել Էր Սուրբ Հոգին: Ավետարանական հիշատակությունն ակամա հայտնվում Է նրա մտապատկերում. «Եվ երբ Հիսուս մկրտվեց, իսկույն ջրից դուրս եկավ, և ահա երկինքը բացվեց նրան, և նա տեսավ Աստծու Հոգին, որ իջնում Էր ինչպես աղավնի և գափս Էր իր վրա» (Մատթեոս Գ 16):

Բազմության մեջ առանձնանում Էին նոր մկրտվածները: Նրանք մկրտության առիթով 1700-սւմյակի խորհրդանիշով հագուստներ ու խաչեր Էին ստացել: Իսկ դրանք հնարավոր եղավ ձեռք բերել շնորհիվ մկրտության արարողության հովանավորների' 1700-սւմյակի գրասենյակի, Կանադայի հայոց թեմի Առաջնորդ Հովնան Արքեպիսկոպոս Տերտերյանի, մկրտության կնքամոր' ամերիկահայ տիկին Պայծառ Կարապետյանի, ում ներկայացնում Էին Վարսենիկ Սկրտչյանն ու Հիլդա Քարօղլանյանը, ամերիկահայեր տեր և տիկին Վազգեն Մարգարյանի և Երվանդ Չուլջյանի, «Ագապե» բարեգործական կազմակերպության, Քաջարանի մոլիբդենի արտադրության գործարար ղեկավարության:

Սկրտվող մանուկների կնքահայրերը դարձան Սյունիքի մարզպետ Ռոման Նավասարդյանը, ինչպես նաև Քաշաթսպի շրջանի ղեկավար Ալեքսան Հակոբյանը, Գագիկ Գևորգյանը, Նարեկ Աբրահամյանը, դոկտոր Սելս Պետրոսյանը, Տիգրան Սիմոնյանը:

Արարողությանը ներկա Էին նաև պետական այրեր' ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար Դավիթ Զադոյանը, նախագահի խորհրդական Վահան Հովհաննիսյանը, Հայաստանի և Սփյուռքի ճանաչված դեմքեր:

Հավաքական մկրտությունը Ծավ գետում եզրափակվեց ժողովրդական տոնախմբությամբ: Մորթվեցին մատաղացու գսաները, բացվեցին սեղանները: Դից Մայրիի և շրջակա Վան, Մուշ, Ալաշկերտ ե հայոց նվիրական բնակատեղիների անուններով վերանվանված ա յլ գյուղերի բնակիչները սրտաբաց հյուրասիրությամբ պատվեցին արարողության բոլոր մասնակիցներին:

Վերադարձի ճանապայւհն սկսվեց Դից Մայրիից, որից արդեն շատ հեռու դեռ լսվում Էր երգի ու նվագի ձայնը: Հիսուսի Հրաշափառ Հարության օրվա նախաշեմին նոր կյանքով կապրեն հազարից ավելի նոր մկրտված հայ մանուկներ ու չափահասներ: Վերադարձի ճանապարհին Սրբազանի շուրթերին աղոթքն Է' «Տեր Ամենազոր ու Ամենակարող, պահիր ու պահպանիր մեր ժողովյպին, քո նոր որդեգիրներին»:

ՖԼՈՐԱ ԿԱԲԱՂՅԱՆ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ '1- 123

ԿԱՐՈՏԻ ԿԱՆՉ

Հա յոց հինավուրց հողում, Տարոն գավառում, Քարքե լեռան լանջին, գողտրիկ մի վանք կար, համաժողովրդական մի ուխտատեղի: Այն Մշո Սուրբ Կսւրապետն էր, որ հիմնել էր մեր հավատի հայրը՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը' ա յնտ եղ ամփոփելով Ս. Կարապետի և Աթանագինես Հայրապետ ի նշխսւրները: Վանքը նաե Գլակա է կոչվել՜ ի պատիվ իր աոաջին վանահոր՜ Զենոբ Գլակի, ե Իննակնյան, որովհետև կառուցվել էր ինը աղբյուրների մոտ:

Ամեն առավոտ, բարի լույսի հետ. մշեցի հայերն իրենց հայացքն ուղղել են վանքին «մուրազատու սրբին»: Նրանցից յուրաքանչյուրն իղձ ուներ՛ խորունկ անթեղած հոգում, և աղոթում էր Աստծուն' ակնկալելով դրա իրականացումը: Սեկի համար այն լուսե երազ էր, մյուսների համար՜ ապաքինման հույս, սիրո, երջանկության սպասում... Իսկ ուխտի օրերին, հատկապես Վարդավառի և Աստվածածնի վերափոխման տոներին, այստեղ էին գալիս բազմաթիվ ուխտավորներ տարբեր բնակավա յրերից, և սկսվում էր ժողովրդական բացառիկ մի տոնախմբություն, որի ընթացքում թևածում էր երգը, հողը թնդում էր պարերից, երկինք էր վերառաքվում աղոթքը...

Մուշն ապրում էր այս երգերում .այնպես, ինչպես կար' իր հերոսական ժողովրդով, նրա խենթ երազներով, անսպառ հայրենասիրությամբ: Այսօր, ավա՜ղ, հայոց նվիրական ուխտատեղին ավեր է ու կործան: Իսկ նրան ձոնված ուխտի երգերում կարոտի չմարող կանչ կա, որը ձգվում է դեպի աշխարհի ամեն մի անկյուն, ուր գոնե մի հայ կա... Կարոտի ա յդ կանչն էր Ազգային օպերայի և բալետի պետական թատրոնի դահլիճում մեկտեղել բոլոր այն մարդկանց, ում համար թանկ է Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի խորհուրդն ու հիշատակը:

Եվ պատահական չէր, որ թատրոնի բեմում կյանքի կոչված «Ուխտագնացություն Մշո Սուրբ Կարա պ ետ » թատերականացված ներկայացման հովանավորն էր Հայաստանում Քրիստոնեությունը պետական կրոն հոչակամսւն 1700-ամյակի գրասենյակը, որին աջակցել էին Նյու Ջերսիում ապրող մեր հայրենակիցները' Տեր և Տիկին Հակոբ և Իգա Գույումճյանները:

«Սենք պարտավոր ենք առավել ես այսօր' մեր քրիստոնեական դարձի 1700-ամյակի նախաշեմին, ոչ միայն ոգեկոչելու հիշատակը մեր ավերված սրբավայրերի, ա յլ նաև մտածելու դրանք վերականգնելու և վերաշինելու մասին: Այդ առումով մենք պարտ ենք մեր հայացքն ուղղելու նաև Մշո Մուրբ Կարապետին' հայ գրչության, մշակույթի պատմական կենտրոններից մեկին, հայոց հավատի սրբազան ուխտավայրին: Աուրբ Կարապետը մեր կորցրած երազն է, նաև մեր ապավենը, որի մեզ վերադառնալու հույսը երբեք չպետք է լքենք», ֊ա ս ում է 1700-ամյակի գրասենյակի վւսրիչ-քարտուղար Սեսրոպ արքեպս. Աշճյանը:

ժողովրդական տոհմիկ երգի ու պարի «Ակունք» /գեղ. ղեկավար' Հ. Փանոսյան/, «Անդոք» /գեղ. ղեկավար' Մ. Հովհաննիսյան/, «Մասուն» /գեղ. ղեկավար' Ա. Մանուկյան/, «Կ ա րոտ » /գեղ. ղեկավար' Թ . Միմոնյան/, «Մարաթուկ» /գեղ. ղեկավար' Ա. Սահակյան/, Սայաթ-Նովայի անվան գուսանական երգի համույթ /գեղ. ղեկավար՜ Թ. Պողոսյան/, «Սեբաստիա»

124 Դ ւ-ՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

/գեղ. ղեկավար' Վ . Խանսւմիրյան/, «Ուրարտու» /գեղ. ղեկավար՛ Ս. Գալստյան/, «Օշական» /գեղ. ղեկավար' Ա. Մանուկյան/ խմբերը, ժողովրդական արտիստ Վսւնուշ Խանամիրյանի ղեկավարությամբ, ներկայացրին Մշո Սուրբ Կարապետի պատմական ուխտագնացությունները, երգվեցին Մշո գողտրիկ երգեր, բեմականացվեցին պարեր, կենցաղային բնորոշ տեսարաններ:

Ազգա՛գրական ինքնատիպ այս տոնախմբություն-հանղիսության սկիզբն ազդարարեց մինչջրհեղեղյան և հետջրհեղեդյան տեսարանների բեմականաց- մամբ, տաճարի կաոուցմամբ: Այնուհետև ներկայացվեց Քրիստոսի ՛Պայծառակերպության տեսարանը, սկսվեց եկեղեցու կառուցումը, և հնչեց «Սբ. Կարապետ» գովքաշարը:

Տոնախմբության հայտագրում բացառիկ տեղ էր հատկացվել Սուրբ Կարապետի ուխտագնացության ընթացքում ավանդաբար կազմակերպված սիրված խաղերին' լարախաղին ու ըմբշամարտին, իսկ հաղթողների պարգևատրումը նույնպես կատարվեց հատուկ արարողությամբ՜ հարազատ ժողովրդական ավանդությանը:

Այս նվիրական ուխտատեղին դարեր շարունակ հայոց զորքի պահապանն է համարվել, և ժողովուրդն ապավինել է նրան, աղոթքով դիմել պատերազմից առաջ, հաղթանակները վերագրել նրա զորությանը, իսկ ուխտի երգերում ոգեկոչել է հա յրենյա ց հերոսների հիշատակը: Հա յրենիքի համար նահատակվածներին է ձոնված «Դ ա ռնա մ գօղորմի տ ա մ...» երգը, որի կատարումը հուզեց բոլորին:

Բեմի վրա Մշո Սբ. Կարապետի մանրակերտն էր: Ներկայացվում էր Մշո Սուրբ Կարապետի մեծագույն ուխտը, որը կատարվում էր Վարդսւվառի օրը: Այդ գիշեր բոլոր սրբերի ու նահատակների վրա լույս էր իջնում, և ով տեսնում էր ա յդ լույսը, կատարվում էր նրա «մուրազը»: Այդ օրը հնչում էին հերոսական երգեր, կատարվում էին ռազմի պարեր, մորթվում էին մատաղներ: Այս ամենը հնարավորություն ունեցան տեսնելու շատերը՛ ա յդ յուրօրինակ հանդիսության օրը:

Այդ օրը Մաշն իր ծեսերով, երգ ու պարով, իսկ Սուրբ Կարապետի վանքը՝ իր սրբազան ուխտով, ներկայացվում էր հանդիսատեսին, ներկայացվում էր բացառիկ գեղեցկությամբ ու հմայքով: Տոնախմբության ոչ մի հատվածը ինքնանպատակ հնչեղություն չուներ, ամեն ինչ այստեղ խորհուրդ ու իմաստ ունեին՜ և՜ երգը, և՜ պարը, և՜ խաղը, և' ծեսը, և' ծիսական ճաշը...

Սի դեպքում դրանց խորհուրդը սերն էր, հայրենասիրությունը, մի այլ դեպքում՝ պտղաբերության զորությունը, ընտանիքի' իբրև սրբության գովաբանումը: Տոնախմբություն-հանդիսությունն ավարտվեց մրցույթների հաղթողների օրհնությամբ: Հնչեցին հաղթական երգեր: Դահլիճը թնդաց պարերից, որոնք կորցրած հայրենիքի կարոտ-բողոքի խորհրդանիշն էին: Իսկ ուխտավորների աղոթքի մրմունջները դարձան կարոտի չմարող կանչ, որպեսզի արթուն պահեն սերունդների հիշողությունը:

ՖԼՈՐԱ ԿԱԲԱՂՅԱՆ

1999 1-ՋՍ'ԻԱԾԻՆ '1- 125

ՈԻԽՏԱԳՆԱՑՈԻԹԻՒՆ ՀԱՅ ԵՐՈհՍԱՂԷՄ

Ապրիլ 7 -14-ի օրերը Հա յ Երուսսւղէմի համար եղան խանդավառ ու ոգեշնչող օրեր: 1967 թուականէն ասդին քաղաքական իրադրութեանց հեաևանօք խ մբա յին ուխաագնացութեանց ալիքը դէպի Հա յ Երուսաղէմ հանգած էր: Հին օրերու փառքին կսւրօա երուսաղէմացիք գրեթէ քառասուն տարի յետ ոյ կարծէք նորակնունք կը դառնային հայ ուխտաւորներու ադօթքի ներկայուրեամբ Հա յ Երուսաղէմ ուխտի այցելութեամբ: Սրբոց Յակոբեանց Սայրափսնքը անօրինակ ուրախուրեամբ կը լեցուէր Ամերիկայէն, Գանատայէն, Ֆրանսայէն և աշխարհի տարբեր շրջաններէն Երուսաղէմ ժամանած հայ ուխտաւորներու մոմավսւռութեամբ: Ադօթահրաւէր Սրբոց Յակոբեանց վանքը ուխտատրաց համար կը դառնար հաւատքի կենսաւորման աղբխր: Հոգեպարար ու սրբազան արարողութեանց ճոխուրեան մէջ կը վերսւմկրտուէր հայու հոգին: Անբացատրելին կը թթխմորուէր բոլորիս հաւատքի կեանքին մէջ: Անտեսանեփն Աստուած՝ մեր քայլերը կ՚առաջնորդէր մեր հարց հաւատքի կեանքին հետ հաղորդւսկցութեան: Հնաբոյր, բա յց ոչ հնացեալ Սրբոց Յակոբեանց վանքի պատերուն մէջէն նոր ձայն մը կը լսուէր, որան մէջ ածականացած՜ նոր տեսիլքո՛վ մը կը լեցուէր բոլորիս հոգևոր կեանքը: Դէպի Նոր Երուսաղէմ: Մեր կեանքին մէջ կը թթխմորուէր Երուսաղէմը, կը դաոնար Նոր Երուսաղէմ ու կը նորոգէր մեր մէջ հին մարդը:

Հինգշաբթի, 8 Ապրիլին, Ընթրեաց Ս. Պատարագով կը կլանոփնք սրբազան արարողութեանց հոգևոր հոսանքին ալիքներուն մէջ: Սրբոց Յակոբեանց Մայր Տաճարին մէջ արևի լոյսին փոխարէն Քրիստոսի Փառքը կիշխէր: Կանթեղներու աղօտ լոյսերուն մէջ սոելի խօսուն ու ճառագայթող պատգամի կը վերածուէին Առաքելոց կեանքն ու մարտիրոսութիւնը: Սուրբ Պատարագի մէջ ամէն վայրկեան կը զգայինք առատահոս էջքը աստուածային շնորհաց, որուն մէջ կ ապրէինք «առաւել կեանք»՜ Քրիստոսով տրուած: Սուրբ Պատարագի խորհուրդին հաստատումն էր, արդարև, որուն մէջէն հւսւատացեալին հետ միութիւն մը կը հաստատէին մեր հայրերը: Տաճարի պատերէն ներթափանցելով աշխարհի լոյսը կը վերածուէր հոգևոր կեանք տարածող լոյսի մը: Քրիստոս կը պատարագուէր և նոյն Պատարագին կը հրափրէր զմեզ բոլորս: Ք ի չ յետ ոյ աշխարհի առջև կը խոնարհուէր ԱստուածորդիՕ ու մէկ առ մէկ կը լուար իր աոաքեալներու աղտոտած ոտքերը և պատուէր կուտար բոլորիս կեանքն ապրելու խոնարհութեամբ: Այս պատկերը կը ներկայացուէր արարողական կեանքի այնքան ճոխութեամբ ու վեհութեամբ, որ չէինք կրնար չազդուիլ ու չյուզուիլ: Ուխտաւոր դառնալու գիտակցութիւնը կը գործէր երկու իմաստով: Գիտակցաբար մեր քայլերը առաջնորդած էինք Սուրբ Տեղերը, բա յց կը զգայինք, որ Սուրբ Տեղեաց մէջ կ արձագանքէր ձայն մը, որու թրթռացումը կը դառնար մեր էութեան ապրումը: Սա այն պահն էր, երբ մեր մէջ կը ներգործէր հաւատքի կեանքին նորոգութիւնը՝

126 Դ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1999

նոր ուխա մը կը հաստատէինք Աստուծոյ հետ, ու ծաոայութեան նոր դաշինք կը կնքուէր մեր աղօթքի տան հետ: Աւագ Հինգշաբթի, ամբողջ օրը, կլանուած եկեղեցական սւրարողութիւններով, Քրիստոսով հարստացած, մեր մէջ կը գանէինք չմարմնսււորուած երազանքներ, որոնք սակայն, որպէս արիւնը մեր հաւատքին. դեո չէին մեոած մեր հոգևոր կեանքի երակներու մէջ:

Քրիստոս Նոր արշալոյսը աշխարհի կեանքին մէջ: Անոր քալած ճամբան կը դաոնար խաչի ճանապարհ ու ա յլ խօսքով՜ կեանքի ճանապարհ, բոլոր անոնց համար, որոնք հետևեցան ու պիտի հետևէին Անոր պատարագուած կեանքի օրինակին: Արարողութեանց մէջ սուզուող աղօթքի մեր կեանքը կը նմանէր ջուրերուն վրայէն գացող այն նաւուն, որը երբեմն խաղաղ ու երբեմն փոթորկոտ ջուրերու մէջէն կանցնէր: Շաբաթ, 10 Ապրիլին, լոյսի պատմական արարողութեան ընթացքին կ՛ապրենք մեր կեանքի ամենէն դառն փորձաոութիւններէն մէկը: Սուրբ Յարութեան Տաճարին մէջ հաւաքուած խելագարած ամբոխը իր ներկայութիւնը կը վերածէր աշխարհի մարդկութեան կեանքի հայելիին: Անբացատրելի վիճակի մը մէջ խաոն ապրումներ ու զգացումներ գրեթէ կը ցնցէին բոլոր հոգևոր կեանքին անդորրը: Այդ պսւհուն ներկայ ժողովուրդը իր վերայ կը վերցնէր կարծէք զՔրիստոս խաչին վրայ բարձրացնելու պարտականութիւնը, մինչև որ Գերեզմանի լոյսով նոր կերպարանք կը հագնէր տաճարին մէջ խոնուած բազմութիւնը: Լոյսերու հեղեղ, խունկերու անուշահոտ բուրմունքով գինովցած, զանգակներու ղօղանջներով աւեաուած Քրիստոսի Հրաշափառ Յարութիւնը կը տեսնէինք մեր հաւատքի աչքերով: Հոգիները կը լեցուէին: Ինչո՞վ և ինչպե՞ս կը լեցուէին: Բացատրելն ու նկարագրելը կարելի չէ: Պէտք է ըլլալ այնտեղ ու ապրիլ ամէն ինչ: Սիայն թէ լուռ հաղորդութեամբ: Քրիստոսի Յարութեան լոյսին խորհուրդով կը կերպաբանափոխուէր ամբոխը: Ամբոխը կը վերածուէր եկեղեցիի ու եկեղեցին կազմող հաւատացեալներու հաւատքին սլաքը կը կենտրոնանար Աստուծոյ և իր միջև հաստատուող ուխտին վրայ:

Սուրբ Յարութեան լոյսի արարողութենէն յետ ոյ կենսախինդ բնութեան զիրկին մէջ հայ սկաուտներու երգին ու ձայնին մէջ նոր արձագանքը կը դառնար Քրիստոսի Յարութիւնը: Սուրբ Յարութեան Տաճարէն մինչև Սրբոց Յակոբեանց վանք սկաուտները մեզ կ ՚առաջնորդեն խանդավառութեան աւետաբեր տրամադրութեամբ: Երուսաղէմ Սուրբ քաղաքի նեղլիկփողոց ներուն մէջէն քայլող ամբոխին հետ կը քալէր Քրիստոս, որուն խօսքը մեր հոգիներուն մէջ կը թրծուէբ. «Ես եկի զի առաւել կեանս ունիցիք»:

Ն ոյն օրը, երեկոյեան, ճրագալոյցի Սուրբ Յարութեան Պատարագ Սրբոց Յակոբեանց Մայր Տաճարին մէջ: Ուխտաւոր հաւատացեալները յափշտա- կութեամբ լոյսին կ՚երթային: Լոյսին մէջ կը ծնէր նոր կեանքը: «Տէր, ողորմեա»- ի շարականը կը յսւյւոարարէր Յիսուսի Յարութիւնը: ճրա գա լոյցի Սուրբ Հաղորդութիւնը կը դաոնար լոյսը մեր հոգիին: Զատիկը կ ՚իջնէր հայու կեանքին մէջ: Սրբոց Յակոբեանց Մայր Տաճարին մէջ կը հոգեկերտուէր նոր մարդը, հայ քրիստոնեան' վաղուան Եկեղեցին դառնալու տեսիլքով ու յոյսերով:

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ '1- 127

Կիրակի, 11 Ապրիլին, Հա յ Երուսադէմը կ՚ապրէր աննախընթաց Զատիկ մը: Սուրբ Յարութեան տօնը ներթափանցած էր ամէն հայ տունէ ներս: Սրբազան Պատարագի արարողութենէն յետ ոյ Սրբոց Յակոբեանց Մսւյրա- վսւնքի բակին մէջ տեղի կ՛ունենար սոանդսւկան անդաստանի արարողութիւնը' նախագահութեամբ Պատրիարք Սրբազան Հօր'Նորին Ամենապատոսոթխն Տ. Թորգոմ Արքեպիսկոպոսի, իր շուրջը ունենալու} բարձրաստիճան հոգևորականներ, վարդապետներ և հաւատացեալ ամբոխը: Անդաստանի արարո- դութեան աւարտին Պատրիարք Սրբազան Հայրը պաշտօնապէս կ՛ընդունի ուխտաւոր հաւատացեալները Պատրիարքարանի Մայր Դահլիճին մէջ: Իր խօսքին մէջ Պատրիարք Սրբազանը սիրով կ՚ոդջունէ անոնց ուխտի այցը Հայ Երուսադէմ և ապա լայնօրէն կ՚անդրադառնայ Հա յ Երուսադէմի սւռաքե- լութեան: Ուխտաւորներու համար այս սրբազան պահը ոգեշնչող էր. հոգևոր նոր կապ մը կը ստեղծուէր Հա յ Երուսադէմի ու արտասահման ապրող մեր ժողովուրդի զաւակներուն միջև: Խանդավաոութեան չափը հետզհետէ կուռճանար և իր գագաթնակէտին կը հասնէր Երկուշաբթի, 12 Ապրիլին, երբ Սրբոց Յակոբեանց Մայրավանքին մէջ Սրբազան Պատարագ կը մատուցէր Ամենապատիւ Պատրիարքը: Յընթացս Սուրբ Պատարագի արտասանած իր խօսքին մէջ ան պատգամ կը յղէր ուխտաւորներուն՝ իրենց հետ տանելու համար դէպի Երուսադէմ ուխտի գալու Փափաքը, որպէսզի յարատև հոգեւոր կապ մը ստեղծուէր դարատր հայ վանքին ու հայ ուխտաւոր հաւատացեալին միջև: Այս բոլորի կը յաջորդէր Չորեքշաբթի, 14 Ապրիլին, Մլեք և Մարի Մանուկեան դպրեվանքի սրահին մէջ կազմակերպուած գեղարուեստական ծրագիրը, կազմակերպութեամբ դպրեվանքի սաներուն ու երուսաղեմահայ արուեստագէտներու: Ինչքա ն ոգևորող էր երեկոն, ուխտաւորհաւատացեալներու հոգիները հարստացած էին արդէն: Բոլորիս մէջ նոր խորհուրդ կը դառնային հայրենիքն ու Սուրբ էջմիածինը: Մայր Հայրենիքն ու Սուրբ էջմիածինը արձագանք կը դառնային Հա յ Երուսադէմի սրբատեղեաց մէջ: Հոգիները վերամկրտուած էին: Աստուածապարգև մեր կեանքը իմաստաւորելու կոչումը առաւել շեշտով մը կը զգայինք մեր մէջ: Հաւատքի այս գիտակցութեամբ մեր քայլերը կ՚առաջնորդէինք մեր հայրերու հաւատքի կեանքին աղբիւր՝ Սրբութիւն Սրբոց Սուրբ էջմիածին, անդ թրծելու համար մեր հոգիներուն մէջ խմորուած հաւատքի նոր կեանքը և հասկնալու Գարեգին Վեհափառի պատգամը՜ թէ 1700-ամեակը պէտք է դարձնենք նոր հոգեգալուստը քրիստոնէական մեր հաւատքի կեանքին մէջ:

16 Ապրիլ 1999 թ.ՅՈՎՆԱՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍՏԷՐՏԷՐԵԱՆ


ո ւ խ տ ա գ ն ա ց ո ւ թ յ ո ւ ն դ ե պ ի օ ձ ո ւ ն

« Ո ւխ տ ս դ ի ք եւ կ ա տ ա ր ե ց է ք »

Հայաստանում քրիստոնեության պետական կրոն հռչակման 1700- ամյակի տոնակատարության շրջանակում կարևորագույն դեր ունեն ուխտագնացությունները: Ուխտագնացությունը յուրաքանչյուր քրիստոնյայի հարգանքի ու խոնարհության մատուցումն է պատմական ա յն դեմքերի նկատմամբ, ովքեր իրենց ապրած ու գործա ծ ժամանակահատվածում «գբարւոք պատերազմն պատերազմեցին»: Հայ Եկեղեցու պատմության մեջ այսպիսի դեմքերից է Ս. Հովհան Օձնեցին' Ը դարի մեր նշանավոր Հայրապետը. ով հայ ժողովրդի կյանքում բացառիկ դեր է ունեցել արաբա- բյուզանդական հակամարտությունների շրջանում:

Երանաշնորհ Հայրապետի հիշատակին հարգանքի տուրք մատուցելու և նրանով նորոգվելու համար էր, որ ապրիլի 17-ին բազմաթիվ ուխտավորներ էին հավաքվել Գուգարաց թեմում:

Թեմի բարեջան առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չուլջյա նի և Լոռիի մարզպետարանի նախաձեռնությամբ դեպի Օձուն կազմակերպված ուխտագնացությանը մասնակցելու էին եկել Մայր Աթոռ Ս. էջմիա ծնի բարձրաստիճան հոգևորականներ. Մայր Աթոռի դիվանապետ Տ. Ներսես արքեպս. Պոգապալյանը, Երևանի Պետական Համալսարանի Աստվածաբանության ֆակուլտետի դեկան Տ. Շսւհե արքեպս. Աճեմյանը, Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակման 1700-ամյակի գրասենյակի վարիչ-քարտուղար Տ. Սեսրոպ արքեպս. Աշճյանը, Արցախի թեմի առաջնորդ Տ. Պարգև եպս. Մարտիրոսյանը, Արագածոտնի թեմի առաջնորդ Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանը. Տ. Եփրեմ արքեպս. Թապագյանը (Լիբանան), Շիրակի թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Փառեն ծ. վրդ. Ավետիքյանը :

Պատարագ Օծունի Ս. Հովհաննես եկեղեցում

Վաղ առավոտյան ուխտավորների բազմությունը Վանաձորի առաջնորդանիստ Ս. Աստվածածին եկեղեցուց շարժվեց դեպի Օձուն: Այս նշանավոր գյուղը, ա ր ծնվել էր իմաստասեր Հայրապետը, գտնվում էր աշխույժ եռուզեռի մեջ: Օձունցիները շտապով գնում էին դեպի եկեղեցի, որը, շուրջ 1600- ամյա մի կառույց, սքանչելի մի ներդաշնակություն էր ստեղծում վանքի շրջափակի կանաչազարդ տարածքի հետ և իր գմբեթավոր սլացքով կարծես մխրճվում էր երկնքի մեջ:

Նա խ քա ն Ս. Պատարագի սկսվելը, կատարվեց գյուղի կենտրոնում կառուցված Ս. Հովհան Օձնեցու արձանի բացումը: ժա մը 11:30-ին սկսվեց Ս. Պատարագը: Պատարագիչն էր Մայր Աթոռի միաբան Տ. Արշակ աբեղա


Խաչատրյանը: Ս. Պատարագին ներկա էին թեմի առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չուլջյանը. Տ. Ներսես արքեպս. Պոգասրպյանը. Տ. Շահե արքեպս. Աճեմյանը, Տ. Մեսրոպ արքեպս. Աշճյանը, Տ. Պարգև եպս. Մարտիրոսյանը. Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյա նը, Տ . Եփրեմ արքեպս. Թապագյանը. Լոռու մարզպետ Հ. Քոչինյւսնը. Օձունի գյուղապետը, հոգևոր ու աշխարհիկ ա յլ այրեր, հավատացյալ ժողովրդի հոծ բազմություն: Պատարագի ընթացքում. «Հա յր մեր»-ից առաջ, խորանից, ներկաներին դիմեց Արցախի թեմի առաջնորդ Տ. Պարգև եպս. Մարտիրոսյանը: Սրբազան Հայրը քարոզի մեջ կարևորեց ուխտագնացությունների գաղափարը և ընդգծեց Ս. Հովհան Օձնեցի իմաստասեր Հա յրա պ ետ ի ապրած աստվածահաճո կյանքն ու հոգևոր բարեմասնությունները:

Դեպի Արդվի

Ս. Պատարագի մատուցումից հետո ուխտավորների բազմությունը շարժվեց դեպի Արդվի. ուր ամփոփված է Հովհաննես Օձնեցու աճյունը: Եպիսկոպոսւսց դասի և հոգևոր Հայրերի առաջնորդությամբ' ուխտավորները բարձրացան Արդվիի բարձրադիր վայրերից մեկում գտնվող Ս. Հովհաննես եկեղեցին շրթներին «Ուրախ լեր» շարականը: Այն մատուռում, ուր ամփոփված էր Հայրապետի աճյունը, կատարվեց ուխտավորների տաճար մուտք գործելու արարողություն: Երգվեց «Հայրապետ սուրբ և սւմբիծ» շարականը, քաղվեցին սաղմոսներ և ընթերցվեցին «Առ ղրանն սրբոյ եկեղեցւոյ» ու «Որ ընտրեցեր» աղոթքները:

Վերջում ներկաներին, որոնց թվում էին Եփրեմ, Պարգև, Սեպուհ, Նավասարդ Սրբազանները, իր պատգամն ու խորհրդածությունները փոխանցեց Տ. Մոսրոպ արքեպս. Աշճյանը: Սրբազան Հայրը հատկապես շեշտեց սրբահռչակ Հայրապետի իրական' կյանքում ապրած աստվածպաշտությունը և. հայացքը հառած Օձնեցու տապանաքարին, նշեց. «Ս. Հովհան Օձնեցու դամբարանը, որ անշուք ու պաղ է իր արտաքին երևույթի մեջ. շքեղագույններից ու հոգևոր ջերմացուցիչներից է իր հոգևոր խորհրդով»:

Արարողության ավարտին ուխտավորները կրկին մեկնեցին Օձուն, որտեղ մասնակցեցին սիրո ճաշի:


Մ Ի Ջ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ա Կ Ա ՆԱյս օրերին, աշխարհի Քրիստոնեական գրեթե բոլոր Եկեղեցիներում

ամենից առավել ուշադրություն գրավող հարցը Հարավսլավիայի ճգնաժամն է: Ա յս խնդրում իրենց հաստատուն դիրքորոշումով հանդես են եկել թե Ուղղափառ ե թե' Կաթոլիկ Եկեղեցիները, որոնք խստորեն դատապարտել են ՆԱ ՏՕ-ի կողմից կիրառվող օդային ռմբահարումները և պահանջել Կոսովոյի հարցի խաղաղ կարգավորումը:

Ռուս Ուղղափառ ԵկեղեցիՍերբիայում տեղի ունեցող օդային աղետալի ռմբահարումների կասեցման

նպատակով Բելգրադ է մեկնել Նորին Սրբություն Ալեքսիյ Բ Պատրիարքը: Որպես Բալկաններում ծավալվող իրադարձություններով մշտապես հետաքրքրված կողմ. Ոուս Ուղղափառ Եկեղեցին, հանուն Մոսկվայի Պատրիարքության Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի և անձամբ Նորին Սրբության, բազմիցս դիմել է միջազգային կազմակերպություններին և ընդհուպ ԱՍՆ-ի նախագահին՝ արյունահեղությունների դադարեցման համար: Ոուս Եկեղեցին մի քանի անգամ հայտարարել է, որ ՆԱ ՏՕ -ի հարձակումները պետք է դադարեցվեն գոնե Ավագ շաբաթվա և Ս. Զատկի օրերին, սակայն այս առաջարկները ևս անպատասխան մնացին: Ապրիլի 20-ին Ալեքսիյ Բ և Սերբ Ոպափառ Եկեղեցու Պավլե Պատրիարքները միասին Ս. Պատարագ մատուցեցին նոր կառուցվող Ս. Սավվայի տաճարում: Պատարագի վերջին մասը կատարվեց եկեղեցու առջև գտնվող հրապարակում, ուր ներկա էին հազարավոր հավատացյալներ: Քույր Եկեղեցիների պետերը դիմեցին ժողովրդին' իրենց խոսքում դատապաբտելով անմեղ բնակչության արյունահեղությունը և ինքնիշխան երկրի ավերումը: Ալեքսիյ Բ Պատրիարքը Ոուս Եկեղեցու և ժողովրդի կողմից Սերբ Եկեղեցուն նվիրաբերեց Ս. Սերաֆիմ Սսւրովսկու մասունքները և խնդրեց Տիրոջից, որ այս Սրբի բարեխոսությամբ խաղաղություն շնորհվի Հարավսլավիայի տառապող ժողովրդին:

Ալեքսիյ Բ Պատրիարքը, Մոսկվայի Պատրիարքության Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը և Ոուս Եկեղեցու Արտաքին Հարաբերությունների գրասենյակի նախագահ, Մմոլենսկի և Կալինինգրադի Միտրոպոլիտ Կիրիլը շրջաբերականներ են հղել Ինգուշեթիսւյի և Չեչնիա յի կառավարական մարմիններին' Ավագ շաբաթվա ընթացքում Ռուսաստանի Դաշնության վերոհիշյալ հանրապետությունների տարածքում առևանգված երեք ռուս եկեղեցականների վերաբերյալ: Վերջիններս գերվել են անհայտ անձանց կողմից, ընդ որում քահանաներից մեկը «ձերբակալվել» է եկեղեցու մեջ Ս. Պատարագի մատուցումից հետո: Ներկայումս հայտնի չէ նրանց գտնվելու վայրը: Ոուս Եկեղեցին դատապարտում է այս սրբապիղծ արարքը և կոչ անում դատապարտել ու պատժել նման հանցագործներին:


* * *

1998 թվականի դեկաեմբերի 23-ին Մոսկվայում տեղի է ունեցել Մոսկվայի թեմի հերթական թեմական ժողովը' նախագահությամբ Մոսկվայի և Համայն Ռուսաստանի հոգևոր առաջնորդ Նորին Սրբություն Ալեքսիյ Բ Պատրիարքի: ժողովին մասնակցել են թեմի եպիսկոպոսները. Պատրիարքարանի Սինոդի բաժինների ատենապետերը, վանքերի վանահայրերը և մոսկովյան ծխական խորհուրդների հովիվները: ժողովի ընթացքում Պատրիարքը մանրամասն ծանուցել է հովվապետական իր այցելությունների. տարվա ընթացքում իր մատուցած պատարագների ու կատարած ձեռնադրությունների, ինչպես նաև եկեղեցիների վերաբացման ու օծման մասին: Ըստ Նորին Սրբության, հասարակության մեջ առկա բարոյական անառողջ մթնոլորտը կամա թե ակամա ազդում է նաև հավատացյալների վրա. հատկապես նրանց, ովքեր տակավին լիովին չեն հաստատվել իրենց հավատքի մեջ: Ներկա ժամանակը Նորին Սրբությունը բնութագրել է իբրև «չարի համաշխարհային համակարգի կառուցում» և «անհաշտ պայքար Աստծու ու սատանայի թագավորությունների միջև»: Ավանդական քրիստոնեական մշակույթը տեղի է տալիս, այսպես կոչված, հետքրիստոնեական քաղաքակրթությանը, որի բարոյական արժեքների համակարգն ամբողջովին ձևախեղված է: Վերջինիս մեջ ներառվում են «եսասիրությունն ու ագահությունը, պոռնկությունն ու թմրամոլությունը իբրև կանոնավոր կյա նքի սկզբունքներ»: Այս ամենն Ալեքսիյ Բ Պատրիարքը բացատրել է քրիստոնեական բնույթի կեղծ ու ամբողջապես աղանդավորական ուղղությունների առատությամբ, ինչպես նաև գրբացության, աստղագուշակության. օկուլտիզմի ու մոգության գոյությամբ և. մատնանշելով վտանգը, սահմանել է Եկեղեցու բուն առաքելությունը' բոլորի ուշադրությանը հանձնելով եկեղեցականների կրթության, համապատասխան պատրաստվածության և քրիստոնեական դաստիարակության օրախնդիր հարցը:

Իր խոսքում Նորին Սրբությունը հատկապես անդրադարձել է հոգևորականների վարքագծին' նշելով, որ ոմանք ոչ կանոնական պահվածք են դրսևորում և հովվական պարտականությունների հանդեպ ձևական վերաբերմունք են ցուցաբերում' «իրենց հովվական ծառայությունը դարձնելով եկամտի զազրելի միջոց»: Ի մասնավորի Ալեքսիյ Բ Պատրիարքն անդրադարձել է Ապաշխարության ու Հաղորդության խորհուրդների կատարմանը' դատապար- տելով անձնական խոստովանության ժամանակ հոգևորականների դրսևորած ծայրահեղությունները' կոչ անելով կանոնականության: Պատրիարքը դեմ է ա րտա հա յտ վել նաև Մկրտության խորհրդի կատարման «կոնվեյերային մեթոդին»: Նորին Սրբությունը, դիմելով երիտասարդ եկեղեցականներին, ցանկություն է հայտնել, որ «նրանց արտաքին տեսքը համապատասխաներ ա յն ավանդական համեստությանը և պարզությանը, որ միշտ հատուկ է եղել ռուս հոգևորականությանը»: Պատրիարքը նաև անդրադարձել է եկեղեցականների կողմից եկեղեցու հասույթների յուրացման երևույթին և խիստ

132 Դ ԱԶՍ՜ՒԱԾԻՆ 1999

դատապարտել այն:Այնուհետև Նորին Սրբությունը մանրամասն -լուսաբանել է Սինոդի

բաժինների գործունեությունը եկեղեցական բարեգործության ու հասարակական ծառայության, կրոնական դաստիարակության, և բանակի ու իրավապաշտպան հաստատությունների հետ:

Վերջում Ալեքսիյ Բ Պատրիարքը խոսել է Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու հրատարակչական գործունեության մասին' նշելով, որ 1998 թվականին հրատարակվել է 60 անուն գիրք, ա յդ թվում' պաշտոնական պարբերականներ, ծիսական գրքեր' ընդհանուր թվով 1.2 մլն. օրինակ: Հավարտ հաշվետվության Նորին Սրբություն Ալեքսիյ Բ Պատրիարքն իր գոհունակությունն է հայտնել կատարված աշխատանքների համար:

Հույս Ուղղափառ եկեղեցի

Հունաց Եկեղեցին մեծ ցավով է խոսում այն իրողության մասին, որ Ս. Հարության տոնը /խոսքը ապրիփ 11-ի' հին տոմարի մասին է/ Սերբիայում ռումբերի պայթյունների տակ է նշվել: Անտեսելով բոլոր տեսակի դիմումները' ՆԱՏՕ-ի միացյալ ուժերը շարունակել են ռմբակոծել Հարավսլավիան ողջ Ավագ շաբաթվա ընթացքում: Բնականաբար Հյուսիս-Անտլանւոյան բլոկի նման կեցվածքը բացասական արձագանք է գտել Ուղղափառ աշխարհի վերաբերմունքի մեջ' հանդեպ ողջ Արևմուտքը: Այս սւնցանկալիիրադարձությունների հետևանքով 1999 թվականի հրաշափառ Ս. Հարության տոնն Ուղղափառ Եկեղեցիների համար համընդհանուր սուգի է վերածվել: Հունաց Եկեղեցին նյութական մեծ աջակցություն է ցուցաբերում պատերազմից տուժածներին:

Կաթոփկ եկեղեցի

Վատիկանը նույնպես արտահայտվել է հօգուտ ռմբակոծումների դադարեցման: «Խաղաղության հաստատման համար երբեք ուշ չէ», այսպես է վերնագրված ԱՍՆ-ում Վատիկանի դեսպան ժա ն Լոփս Տաուրանի արքեպիսկոպոսի դիվանագիտական ոպերձը: Հռոմի Պապն առաջարկել է «մարդասիրական միջանցք» բա ցել դեպի Կոսովո և օգնություն ցուցաբերել բոլոր տուժածներին: Վատիկանը մերժում է ՆԱ ՏՕ-ի կողմից կիրառվող միջոցները՜ ռմբակոծում և ավերածություն' փոխարենը պահանջելով գտնել խաղաղ երկխոսություն հաստատելուց անկացած ճանապարհ: Հովհաննես- Պողոս Բ Պապն իր աղոթքն է հղել առ Աստված, «...թող Հա յր Աստված իր ողորմածությամբ օգնի մեզ միմյանց հանդեպ եղբայր զգալու մեզ, մանավանդ այն ջանքերում, որոնք արվում են խաղաղությունը գտնելու համար»:

Ապրիփ 18-ին Հռոմի Պապը կանոնական սուրբ հռչւսկեց մեր դարի մի իտալացի հոգևորականի, որը հայտնի է փողոցային երեխասերի Առաքյալ

1999 1-ՋՍԻԱԾԻՆ Դ 133

անվանումով: Զովանի Կալաբրիւս անունով այս հոգևորականը /1873-1954/ ծնվել է Վերոնայում /Իտալիա/: Երիտասարդ հասակում ձեռնադրվել է քահանա և 1907 թվականից սկսյալ զբաղվել թափառական երեխաների խնամատարությամբ: Բազմաթիվ հաստատություններ է բա ցել' նրանց կերակրման, գիշերելու և կրթվելու համար: «Եղեք ապրող Ավետարաններ», սա էր իր նշանաբանը: Ն ա կրթում ե մեծացնում էր ծնողազուրկ ե չքավոր հազարավոր երեխաների և, չափահասության տարիքում նրանց հրաժեշտ տալով, միևնույն պատգամն էր փոխանցում՜ պատվիրելով, որ նույն կերպ վարվեն այն բոլոր խնամազուրկ երեխաների հետ. որոնց կհանդիպեն իրենց կյանքում:

Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհուրդ/ԵՀԽ/

ԵՀԽ-ը և մի. քանի միջեկեղեցական կազմակերպություններ հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ, որով խնդրում են դադարեցնել ռազմական բոլոր տեսակի գործողությունները Հարավսլավիւսյում' մասնավորապես շեշտելով Զատկական տոների շրջանը:

Քրիստոսյա աշխարհ

ղ պ տ ի ո ւ ղ ղ ա փ ա ռ ե կ ե ղ ե ց ի

Եկեղեցու հիմնադրությունը Եգիպտոսում սերտորեն աղերսվում է Սբ. Մարկոս Ավետարանչի հետ. որը. ավանդության համաձայն, նահատակվել է Ալեքսանդբիայում 63 թ.: Արդյունքում' Եգիպտոսը դարձավ քրիստոնյա երկիր, իսկ Ալեքսանդրիս^' աստվածաբանական մտքի բացառիկ կարևորության կենտրոն: Ավելին, եգիպտական անապատի վանականները վաղ շրջանի «անապատական հայրերի» հոգևոր խորաթափանցությամբ սնուցված, քրիստոնեական վանական ավանդության ձևավորման նախաօբինակները եղան:

Սակայն 451 թ. Քաղկեդոնի ժողովի քրիստոսաբանական ուսմունքը, մասամբ բյուգանդական գերիշխանության ընդդիմադիրների պատճառով, մերժվեց եգիպտական նվիրապետության ու հավատացյալների մեծամասնության կողմից: Այն ընդունել պարտագրելու նպատակով' կատարվող հալածանքները միայն զորացրին դիմադրությունը, որի արդյունքում ստեղծվեց առանձին «Ղ պ տ ի» (արաբերենում և հունարենում «եգիպտացի») Եկեղեցին' իր աստվածաբանական ու ծիսական առանձնահատուկ ավանդությամբ: 5-ից մինչև 9-րդ դարերը Հունաց Պատրիարքներն ապրում էին Ալեքսանդրիա քաղաքում, մինչ Ղպտի Պատրիարքները բնակվում էին Սբ. Մակար անապատ - վանքում:

641 թ. արաբական ներխուժումից հետո, ղպտիները հետզհետե թվով նվազեցին' արդեն 850 թ. Եգիպտոսում փոքրամասնության վերածվելով: 8-րդ դարում, իբրև երկրի պաշտոնական լեզու, արաբերենը փոխարինեց ղպտերենին: Մահմեդական օրենքը կարևորվեց ինչպես երկար հալածանքների. այնպես էլ հարաբերական անկախության ժամանակաշրջաններով, որոնց ընթացքում Եկեղեցին դա րձյա լ բարգավաճեց, և արաբերենով արժեքավոր աստվածաբանական և հոգևոր աշխատություններ ստեղծվեցին:

Ղպտիները Սիջին Արևելքի քրիստոնեական մեծագույն համայնքն են. որը Եգիպտոսում տակավին զգալի ւիոքրամասնություն է կազմում: Արժանահավատ փաստեր կան, որ Եկեղեցու անդամների ստորև ներկայացվող պաշտոնական թիվը կարող է ճշգրիտ չլինել. 1995 թ. փետրվարին Շենուդա Ш Պապը հայտարարել է, որ իր Եկեղեցին ունի 8. 000. 000. հետևորդներ:

Եգիպտոսում կան բազմաթիվ ղպտական առանձին դպրոցներ, որտեղ վերելք է ապրում նաև կիրակնօրյա դպրոցների շարժումը: Ներկայումս մեծապես կարևորվում է վանականության քաջալերող վերազարթոնքը, և բազում երիտասարդ վանականներ են ներառվում հողագործության, հրատարակչության և հնամենի անապատ-վանքերը բնակեցնելու գործընթացի մեջ: Գոյություն ունեն 12 վանքեր'շուրջ 600 վանականներով, և 6 կուսանոցներ' մոտավորապես 300 կույսերով: Ամենաշատ վանքերը կենտրոնացված են Կահիրեից շուրջ 6 մղոն հյուսիս - արևմուտք գտնվող Վաղի Նատրուն վայրում:


Ղպտի Եկեղեցու գլխավոր ճեմարանը Կահիրեում է' Սբ. Մարկոս Տաճարի մոտ: Եկեղեցու քահանաների գրեթե կեսը կրթվել է այստեղ, որտեղ սուրբ- գրային ու աստվածաբանական դասընթացներին մասնակցել են նաև աշխարհականներ: 1954 թ. հիմնադրված և պատրիարքարանի տարածքում գործող Բարձրագույն Ուսումնական Ղպտական Համալսարանը ղպտի քրիստոնեական ավանդությանը ծանոթանալու էկումենիկ կարևոր կենտրոն է:

Վերջերս Եգիպտոսում ծայր առած իսլամական ծայրահեղականությունը նոր խնդիրներ է հարուցելՂպտի Եկեղեցու համար: 1970-ականների վերջերին, տուրք տալով ծայրահեղականների հակաղպտական պոռթկումներին . 1981 թվականին նախագահ Սադաթը անապատ-վանքերից մեկում տնային կալանքի ենթարկեց Շենուդա П1 Պապին: Նա ազատազրկվեց մինչև 1985 թվականը: Առհասարակ ենթադրվում էր. որ այս արարքը պայմանավորված էր կառավարության հակամարտող կողմերի նկատմամբ անաչառ երևալու անհրաժեշտությամբ: Այնուամենայնիվ, այս միջամտությունը Ղպտի Եկեղեցու գործերի մեջ վրդովեցրեց եգիպտացի շատ քրիստոնյաների, իսկ իսլամական ծայրահեղականների գործողությունները նկսւտԵլիորեն աճեցին:

Ղպտական ծիսակարգը, ընձյոսլվելով Ալեքսանդրիայի հունական նախօրինակ ծիսական ավանդությունից. 4-րդ դարից ի վեր զարգացրեց իր ուրույն ազգային նկարագիրը: Այս գործընթացը հիմնականում տեղի է ունեցել վանքերում, և առ ա յսօր ղպտական ծիսակարգն ունի վանական շատ առանձնահատկություններ: Այն կատարվում է և'ղպաէրենով. և'արաբերենով:

Հյուսիսային Ամերիկայում գործում է ղպտական թեմ, որն անմիջականորեն ղեկավարվում է Շենուդա Ш Պապի կողմից: ԱՍՆ-ում գոյություն ունի 51 ծուխ, իսկ Կանադայում՜ 15: Ավստրալիայում կա 14 ծուխ, որոնք նույնպես Շենուդա Պապի անմիջական ղեկավարության ներքո են:

6 ղպտական համայնքներ կան նաև Անգլիայամ և մեկը՜ Իռլանդիայում:1994 թ. հունիսի 19-ին Ղպ տի Ուղղափառ Եկեղեցին, որպես Ս իա ցյա լ Թագավորության և Իռլանդիայի նկատմամբ իրավազորություն ունեցող ղպտական թեմ. պաշտոնապես իր իրավասության ներքո ընդունեց Բրիտանական Կղզիների փոքրիկ Ուղղափառ Եկեղեցուն: Այն վերանվանվեց «Բրիտանական Ուղղափառ Եկեղեցի», իսկ նրա առաջնորդ Գլաստոնբերի Սերաֆիմ միտրոպոլիտին տրվեց Աբբա Սերաֆիմ է լ Սուրիանի անունը: Բրիտանական Ուղղափառ Եկեղեցին բավականին առանձնացած է մնում Շենուդա 1П Պապի անմիջական իրավասության ներքո գտնվող Բրիտանական Կղզիների ղպտական ուղղափառ համայնքներից, որոնք շարունակում են անկում ապրել:

КопаИ О. КоЬЬегеоп - ի «ТН Е ЕАБТЕЬШ С Н К К Т Ь Ш С Н Ш С Н Е Б »գրքից թարգմանեց Բաբկեն Նա նյա նը

136 Դ |-ՋՍ՜ԻԱԾՒՆ 1999

Ապրիփ 1-ին, Ավագ Հինգշաբթի.- Պահք: Յիշատակ ընթրեաց Տեառն մերոյ Հիսուսի Քրիստոսի:

Այսօր, առավոտյան, Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան, Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ Տ. Հայկազուն ծ. վրդ. Նաջարյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը քարոզ խոսեց' «Այս է մարմին իմ, որ վասն բազմաց տուեալ» (Ղուկաս ԻԲ 19):

Ետմիջօրեին, երեկոյան ժամերգությունից հետո, Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի նախագահությամբ կատարվեց Ոտնլվայի կարգը:

Ուշ երեկոյան Մայր Տաճարում կատարվեց Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի Մատնության, Չարչարանքների և Խաչելության հիշատակության կարգը: Խորախորհուրդ այդ մթնոլորտում օրվա խորհուրդը մեկնող քարոզ խոսեց Մայր Աթոռ Ա. էջմիածնի Միջեկեղեցական Հարաբերությունների բաժնի վարիչ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյանը՛« Եւ գիշեր էր» (Հովհ. ԺԳ 30) բնաբանով (Տե՛ս էջ 53):

Ապրիլի 2-ին, Ավագ Ուրբաթ.- Պահք: Յիշատակ չարչարանաց եւ խաչելութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի:

Այսօր, առավոտյան ժամը 10.30-ին, կատարվեց Խաչելության կարգը:Երեկոյան ժամը 16.00-ին կատարվեց Թաղման կարգը: Տիրոջ

Խորհրդանշական գերեզմանը առջևում բռնած, «Պարգևատուն ամենեցուն» շարականի երգեցողությամբ, Մայր Աթոռի միաբաններից, ուսանողությունից և հավատացյալներից բաղկացած թափորը պտտվեց Մայր Տաճարի շուրջ:

Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ա Կ Ա Ն Բ Ե Մ . Լ Ո Ւ Ր Ե Ր


Ապրիլի 3-ին, Ավագ Շաբաթ.- Պահք: ճրագալոյց Զատկի:Այսօր, երեկոյան, Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց Մայր Աթոռի դիվանապետ Տ. Ներսես արքեպս. Պոզապալյանը: Վերաբերում կատարեց Տ. Բագրատ աբեղա Գալստյանը:Երեկոյան ժամերգության ավարտին չորս սարկավագներ ընթերցեցին

Դանիելի թուղթը:«Հայր մերս֊ից առաջ պատարագիչ Սրբազան Հայրը քարոզ խոսեց

«Այսօր յարեաւ ի մեռելոց, Փեսայն անմահ եւ երկնաւոր. քեզ աւետիս խնդութեան, հարսն ի յերկրէ եկեղեցի, օրհնեա ի ձայն ցնծութեան, զԱստուած քո Սիոն» (Շարական) բնաբանով (Տե՛ս էջ 50):

Աուրբ Պատարագից հետո միաբանական թափորն ուղղվեց դեպի Վեհարան, որտեղ, Տնօրհնեքի արարողություն կատարելուց հետո, միաբանները Ս. Հարության տոնի առիթով շնորհավորեցին Վեհափառ Հայրապետին:

Այնուհետև միաբաններն ու Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի ուսանողները շարժվեցին միաբանական սեղանատուն՛ նշելու Տիրոջ Հրաշափառ Հարության տոնը:

Աիրո ճաշը եզրափակեց Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիպանը կրկին անգամ կարևորելով Ա. Հարության էական նշանակությունը քրիստոնյայի կյպնքում:

Վերջում ողջ միաբանությունն ու ուսանողությունը աղոթք վերառաքեցին առ Աստված խնդրելով Բարձրյալից քաջառողջություն և շուտափույթ ապաքինում Վեհափառ Հայրապետին:

Ապրիլի 4-ին, կիրակի.- Զատիկ: Յարութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիպանը:

Սպասավորում էին Տ. Մակար աբեղա Հովհաննիսյանը և Տ. Աշոտ աբեղա Մնացականյանը:

«Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Սրբազան Հայրն ընթերցեց Ս. Հարության տոնի առիթով Վեհափառ Հայրապետի պատգամը (Տե՛ս էջ 3):

Ա. Պատարագի վերջում կատարվեց Հայրապետական մաղթանք:Ա. Պատարագին ներկա էին ՀՀ նախագահ պարոն Ռոբերտ Քոչարյանը,

Ազգային ժողովի նախագահ պարոն Խոսրով Հարությունյանը, վարչապետ պարոն Արմեն Դարբինյանը, նախարարներ, ՀՀ-ում հավատարմագրված դեսպաններ և պաշտոնական այլ անձինք:

Ապրիլի 5-իՕ, երկուշաբթի.- Բ օր Զատկի: Յիշատակ մեռելոց:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մանւուցեց

Սայր Աթոռի միաբան Տ. Աշոտ աբեղա Մնացականյանը: Հավարտ Ա. Պատարագի կատարվեց հոգեհանգիստ' «վասն համօրէն ննջեցելոց»:

Ապրիլի 7-ին, չորեքշաբթի.- Դ օր Զատկի: Աւետումն Ս. Աստուածածնի:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց

Տ. Արշակ աբեղա Խաչատրյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ քարոզ խոսեց

138 Դ ԱՋՍ՜ԻԱԾհՆ 1999

պատարագիչ Հայր Սուրբը' «Յղասջիր Եւ ծնցես որդի, եւ կոչեսցես զանուՕ նորա Յիսուս: Նա եղիցի մեծ, եւ Որդի Բարձրելոյ կոչեսցի» (Ղուկաս Ա 31-32) բնաբանով:

Երեկոյան նախկին Հոգևոր ճեմարանում տեղի ունեցավ միաբանական հավաք, որում խոսք ասաց Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը:

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի Միլ'եկեղեցական Հարաբերությունների բաժնի վարիչ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյանը և Արմավիրի թեմի Առաջնորդական Փոխանորդ Տ. Արշեն աբեղա Աանոսյանը ներկայացրին Արմավիրի թեմում Զատկական տոնի առիթով տարված աշխատանքները:

Ապրիլի 8-ին, հինգշաբթի.- Ե օր Զատկի:Այսօր Մայր Աթոռ Ա. էջմիածնում Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ

Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանն ընդունեց Կանադայի կառավարական պատվիրակությանը տրանսպորտի նախարար Դեյվիդ Քոլեն եթի գլխավորությամբ:

Հանուն Ամենայն Հայոց Գս, \ ,ին Ա կաթողիկոսի ողջունելով հյուրերին' Սրբազան Հայրն իր գոհունակությունը հայտնեց հայ-կանադական կապերի ամրապնդման առնչությամբ: Նշելով կանադահայ հզոր համայնքի առկայությունը, Սրբազան Հայրն իր վստահությունը հայտնեց, որ երկու երկրների բարեկամական հարաբերությունները խարսխված են ամուր հիմքերի վրա:

Պարոն Քոլենեթը մատնանշելով պատվիրակության կազմում կանադահայ գործարարների ներկայությունը՛ նույնպես կարևորեց կանադահայ համայնքի դերը փոխհարաբերությունների սերտացման գործում:

Հանդիպման ավարտին պարոն Քոլենեթը խնդրեց Վեհափառ Հայրա- պետին հաղորդել առողջության և բարի ապաքինման իր մաղթանքները:

Սպա Սրբազան Հոր ուղեկցությամբ հյուրերը շրջեցին Վեհարանի թանգարանում, ծանոթացան հայ եկեղեցական մեծարժեք գործերին:

Ապրիլի 9-ին, ուրբաթ.- Զ օր Զատկի:Այսօր լրացավ Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետի

գահակալության չորրորդ տարեդարձը:Առավոտյան ժամը 11.ՕՕ-ին Մայր Տաճարում կատարվեց Հայրապետա

կան մաղթանք, որից հետո միաբանական թափորն ուղղվեց Վեհարան՛ շնորհավորելու Վեհափառ Հայրապետին և մասնակցելու գահակալության չորրորդ տարեդարձի առիթով կազմակերպված հանդիսությանը:

Հանդիսությանն իրենց մասնակցությունը բերեցին Արարատյան Հայրապետական թեմի Հայորդյաց տան և « Մանկունք» մանկական համույթի սաները:

Հանդիսության վերջում Տ. Խորեն աբեղա Հովհաննիսյանն ընթերցեց Վեհափառ Հայրապետի շնորհակալական խոսքը (Տե՛ս էջ 41):

Հանդիսությանը ներկա էր ՀՀ պաշտպանության նախարար Վազգեն Աարգսյանը:


Ապրիլի 10-ին, շաբաթ.- է օր Զատկի: Յիշատակ գլխատման Ս. Յովհաննու Մկրտչի:

Այսօր Մայրավանքի Մկրտարանում, Հովհաննես Մկրտչի Ս. խորանի վրա. Պատարագ մատուցեց արժանապատիվ Տ. Խաչատուր ավագ քհն. Ֆրանկյանը:

«Հայր մեր»-ից առաջ հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց պատարագիչ քահանա Հայրը:

Ապրիլի 11-ին, կիրակի.- Ը օր Զատկի: Կրկնազատիկ (Նոր Կիւրակէ):Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց

Սայր Աթոռի միաբան Տ. Բագրատ աբեղա Գալստյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց Սայր Աթոռի դիվանապետ Տ. Ներսես արքեպս. Պոզապալյանը:

Ապրիլի 14-ին, չորեքշաբթի.- ԺԱ օր Յինանց:Այսօր Սայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին ժամանեց Սեծի Տանն Կիլիկիո Տ.Տ.

Արամ Ա Կաթողիկոսը՜ անձնապես տեսակցելու, շուտափույթ ապաքինում, երկար տարիների քաջառողջություն ու արևշատություն մաղթելու Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին:

Նույն օրը, երեկոյան, Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի նախաձեռնությամբ, Արարատյան Հայրապետական թեմի Արաբկիրի Հայորդյաց տանը տեղի ունեցավ Սայր Աթոռի միաբանության և Արարատյան Հայրապետական թեմի հոգևորականների համատեղ հավաք:

Ապրիլի 15-ին, հինգշաբթի.- ԺԲ օր Յինանց:Այսօր Սայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին ժամանեց Կանադահայոց թեմի

առաջնորդ Տ. Հովնան արքեպս. Տերտերյանը:

Ապրիւի 18-ին, կիրակի.- Գ կիրակի: Աշխարհամատրան (Կանաչ Կիւրակէ):Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ա. Պատարագ մատուցեց

Մայր Աթոռի միաբան Տ. Տրդատ աբեղա Մարտիրոսյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց:

Ապրիլի 20-ին, երեքշաբթի.- ժէ օր Յինանց:Այսօր Սայր Աթոռ Մ էջմիածնում Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ

Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանն ընդունեց Վատիկանի նվիրակ, Գլոստո- նիայի արքեպիսկոպոս Գերապայծառ Շտեֆան Աուրբրիգենին:

Հանդիպման ընթացքում քննարկվեց Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսի և ՀՀ նախագահի հրավերով Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու պետ Հովհաննես-Պողոս Բ Պապի հուլիսի 2-4-ը Հայաստան կատարելիք այցին վերաբրող հարցեր: Տեղեկացվեց, որ այցը նախապատրաստելու նպատակով ապրիլի 27-30-ը Մայր Աթոռ կժամանի նաև Վատիկանի պաշտոնական պատվիրակությունը:

140 Դ 1-ՋՍ'ԻԱԾԻՆ 1999

Սրբազան Հայրը Պապական նվիրակին ներկայացրեց կանադահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Հովնան արքեպս. Տերտեր յանին, ով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տնօրինությամբ նշանակված է Սայր Աթոռում Հռոմի Պապի այցը նախապատրաստող գրասենյակի վարիչ-տնօրեն:

Ապրիփ 24-ին, շաբաթ.- ԻԱ օր Յինանց: Յիշատակ բիւրաւոր նահատա- կացն մերոց, որք կատարեցան յընթացս Համաշխարհային առաջին պատերազմի:

Այսօր Սայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Հոգեհանգստյան Ս. Պատարագ մատուցեց Սայր Աթոռ Ա. էջմիածնի Սիջեկեղեցական Հարաբերությունների բաժնի վարիչ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյանը:

Հավարտ Սուրբ Պատարագի Սայրավանքի շրջափակում վեր խոյացած Սեծ եղեռնի զոհերի հուշարձանի առջև կատարվեց Հոգեհանգստյան կարգ' «Վասն համօրէն ննջեցելոցն, որք կատարեցան յընթացս Համաշխարհային առաջին պատերազմի յԱրևմտեան Հայաստան»:

Առավոտյան ժամը 10.30-ին Սայր Աթոռի միաբանները, Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի գլխավորությամբ, շարժվեցին դեպի Ծիծեռնակաբերդի Նահատակաց Հուշահամալիր, ՛որտեղ Ազգային ժողովի նախագահ պարոն Խոսրով Հարությունյանի, վարչապետ Արմեն Դարբինյանի և Սահմանադրական դատարանի նախագահ պարոն Գագիկ Հարությունյանի հետ ծաղկեպսակներ զետեղեցին և հարգանքի տուրք մատուցեցին Սեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին: Ապա զոհերի հիշատակը հավերժացնող անմար կրակի մոտ, Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի նախագահությամբ, կատարվեց Հոգեհանգստյան կարգ:

Ապրիփ 25-ին, կիրակի.- Դ կիրակի (Կարմիր Կիւրակէ):Այսօր Սայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ա. Պատարագ մատուցեց

Մայր Աթոռի միաբան Տ. Աշոտ աբեղա Մնացականյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց Մայր Աթոռի դիվանապետ Տ. Ներսես արքեպս. Պոզապալյանը:

Ապրիփ 28-ին, չորեքշաբթի.- ԻԵ օր Յինանց:Այսօր, երեկոյան, Վեհարանում տեղի ունեցավ միաբանական հավաք:

Կանադահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Հովնան արքեպս. Տերտերյանը հովվական ծառայության իր փորձառությունը կիսեց միաբանակից եղբայրների հետ: Սրբազան Հայրը հատկապես կարևորեց եղբայրասիրության գաղափարը միաբանակից եղբայրների միջև

Արմավիրի թեմի առաջնորդական Փոխանորդ Տ. Արշեն աբեղա Աանոս- յանը ներկայացրեց թեմում տարվող քարոզչական աշխատանքների ընթացքը:

1999 Է&ՄԻԱԾԻՆ Դ 141

«ЭЧМИАДЗИН» ■ .ОФИЦАЛЬНЫЙЖУРНАЛЭЧМИАДЗИНСКОГО КАТОЛИКОСАТА

(АПРЕЛЬ 1999)

1. Пасхальное слово Католикоса Всех Армян Гарегина I. Смысл Воскресенья в нашей сегоднящней жизни, (стр. 3-7).

2. Патриаршее слово по случаю поминания апрельского геноцида. 23 апреля 1999 г. (стр. 8-9).

ОФИЦАЛЬНЫЙ ОТДЕЛ

3. Приветственные и пожелательные письма и телеграммы обмененные междукатоликосом Всех Армян Гарегином I и Сестрами - Церквами, Иерархическими Престолами Армянской Церкви, офщальными государственными лицами по случаю светлого и святого праздника Воскресения Христова, (стр. 10-12).

4. Страстная Неделя в Первопрестольном Св. Эчмиадзине, 28 м ар та - 4 апреля1999 г. (стр. 13-18).

5. Поздравительное послание Католикоса Всех Армян Гарегина I Роберту Кочаряну по случаю годовщины избрания и церимонии президентской инагурации. (стр. 19).

6. КАТОЛИКОС ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИН I - «Обновитель ветхостей, обнови и меня, укрась по - новому» (слово по случаю освящения Нораванка). 18 апреля 1999 г. (стр.20-21).

7. Патриаршее слово признания в связи с десятилетием Армянского Фонда Помощи, 19 апреля 1999 г. (стр. 22).

8. Патриаршее слово общему собранию духовенства Восточно ֊ Американской епархии Армянской Церкви, проведённое 26 -29 апреля 1999 г. (стр. 23).

9. Патриаршее слово годовому делегатскому съезду Восточно - Американской епархии Армянской Церкви, проведенное 29 апреля - 1 мая 1999 г. (стр. 24).

10. Энциклика КАТОЛИКОСА ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИНА 1 о награждении Тиграна и Диану Атеджянов орденом «Св. Григор Лусаворич», 18 апреля 1999 г. (стр. 25-26).

11. Энциклика КАТОЛИКОСА ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИНА 1 о награждении поэтессы Сильвы Капутикян орденом «Св. Саак - Св. Месроп», 15 апреля 1999 г. (стр. 27).

12. Энциклика КАТОЛИКОСА ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИНА 1 о награждении Армине Пеглиманян орденом «Св. Саак ֊ Св. Месроп», 20 апреля 1999 г. (стр. 28).

13. Энциклика КАТОЛИКОСА ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИНА 1 о награждении господина Ваиена Аветисяна орденам «Св. Нерсес Шнорали», 20 апреля 1999 г. (стр. 29).

14. Энциклика КАТОЛИКОСА ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИНА I о награждении господина Мориса Пеннекяна орденом «Св. Нерсес Шнорали», 5 м ар та 1999 г. (стр. 30).


15. Энциклика КАТОЛИКОСА ВСЕХ АРМЯН ГАРЕГИНА 1 о награждении госпожи Розы Акопян Реналтз орденам «Св. Нерсес■ Шнораяи», 20 апреля 1999 г. (стр. 31).

16. Слово Патриаршего Викария Архиепископа Гарегина Нерсисяна по поводу 80 - летия со дня рождения Сильвы Капутикян на организованных торж ествах в зале Национального те атр а оперы и балета, 19 апреля 1999 г. (стр. 32-33).

17. ДИАКОН АРТУР АЙРАПЕТЯН - 84 - ая годовщина геноцида. 24 апреля 1999 г. (стр. 34).

18. ДИАКОН АРТУР АЙРАПЕТЯН - Патриарший Викарий Архиепископ Гарегин Нерсисян принял участие в церимонии перенесения могильной земли Г. Мор- гентау, в музее Геноцида армян в Цицернакберде, 23 апреля 1999 г. (стр. 35).

19. Католикос Всех Армян Гарегин I награжден медалью ванадзорского образовательного комплекса имени Вазгена Первого, 26 апреля 1999 г. (стр. 36).

20. Визит Католикоса Киликийского Дама Арама I в Первопрестольный Св. Эчмиадзин с целью встречи и пожелания скорейшего выздоровления Католикосу Всех Армян Гарегину I, 1 4 -1 7 апреля 1999 г. (стр. 37).

21. Четвёртая годовщина интронизации Католикоса Всех Армян Гарегина I, 9 апреля 1999 г. (стр. 38-46).

22. КАРЕНМАТЕВОСЯН- Освящение Нораванка, 18 апреля 1999 г. (стр. 47-49).

РЕЛИГИОЗНЫЙ ОТДЕЛ

23. Проповедь Архиепископа Нерсеса Позапаляна в Кафедральном Соборе в день Воскресенского Сочельника, 3 апреля 1999г. (стр. 50-52).

24. Проповедь Протоархимандрита Микаела Ачапагяна в день Великого Пятка, на Всенощном бдение, 1 апреля 1999 г. (стр. 53-55).

25. ИЕРЕЙ ШАГЕ АЙРАПЕТЯН - Страстная Неделя (Краткий очерк о тайне дней Страстной Недели) - (стр. 56-61).

26. ЧТЕЦ АРТУР КАРАПЕТЯН — Духовно — благочестивые традиции (исследование) - (стр. 62-66).

ИСТОРИКО - ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ ОТДЕЛ

27. ГР АНУШ ХА РА ТЯН - О т Великого П оста до Пасхи (исследование) - (стр. 67- 84).

ПОСВЯЩАЕТСЯ 1700-ЛЕТИЮ ПРОВОЗГЛАШЕНИЯ ХРИСТИАНСТВАГОСУДАРСТВЕННОЙ РЕЛИГИЕЙ В АРМЕНИИ

28. ГРАЧ БАРТИКЯН — Решение загадки "Народ властей каркедома" (исследование) - (стр. 85-94).

29. СТЕПАН СТЕПАНЯН — Армянский геноцид и Иоанн Лепсиус (исследование) - (стр. 95-112).

1999 ԱՃՍ՜ՒԱԾԻՆ Դ 143

в п е р в о п р е с т о л ь н о м св. э ч м и а д зи н е и е п а р х и я х

30. ДИАКОН САМВЕЛ КИРАКОСЯН - 23 апреля - поминальный день мучеников - священников, (стр. 113-114).

31- АННА^Е1ПРЕК(ЯН — Община Санкт - Петербурга (краткий очерк) — (стр.

32. Вести из Армянской епархии Германии, (стр. /19-120).

НАВСТРЕЧУ 1700 - ЛЕТИЮ

33. ФЛОРА КАБАГЯН - Крещение в реке Цав (Сюникская епархия) - (стр. 121- 122).

34. ФЛОРА КАБАГЯН - Зов тоски (торж ество в зале Национального те а тр а оперы и балета посвящённое монастырю «Мшо Сурб Карапет») - (стр 123- 124).

35. АРХИЕПИСКОП ОВНАН ТЕРТЕРЯН — Поломничесво в Армянский Иерусалим, 7 - 1 4 апреля 1999 г. (стр. 125-127).

36. Паломничество к Одзуну, 14 апреля 1999 г. (стр. 128-129).

МЕЖЦЕРКОВНЫЙ ОТДЕЛ

37. Церковная жизнь, (стр. 130-133).38. Коптская Православная Церковь (исторический очерк) - (стр. 134-135).39. Церковная хроника. Отслужившиеся Божественные Литургии в Кафедраль

ном Соборе, произнесённые проповеди и описание других мироприятий произошедших в Первопрестольном Св. Эчмиадзине за апрель месяц (стр. 136- 140).

144 Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 19 9 9

“Е тетп А оги ч " о т а л ь м о х тн ьу о т н оьУ Е тсн хп А о гш

(АРКИ. 1999)

1. Բօտշհօէ тезза^е օք Шэ НоИпезз КАЯЕКШ I Շռէհօէւշօտ о/АН А г т е т а т - М еапт,еօքէհշ ЯезиггесНоп т ոօոօԺօհտ Н/е (рр. 3-7).

2. РоМ՝фса1 тезБа&е оп 1ке օշշօտւօո օք соттетогаПоп օք А гтетап СепосШе, АргИ23, 1999 (рр. 8-9).

0РР1С1А1.

3. Те1ецгатз апс1 Աէէշռ օք &гееИп& օոժ տսԽէօՈօո ЬеЫ ееп КАЯЕКШ1 СаЛоИсоտ օք АН А п летам апс1 /Ле кеаИз օք 5/\?/ег Скигскез, տէօէ6 օքքէշւօե ռոմ ШегагсЫса1 5 е « օքէհշ А гтетап Скигск оп ։Ие օշշօտւօո օքՒէօկ Еалег (рр. 10-12).

4. Но1у У/еек т гИе Мо1кег Бее, Магск 28-АргН 4,1999 (рр. 13-18).5. ЬеПег օք сопцгаиПаПоп օքՄւտ НоНпез5 էօ ЯоЬеп Коскагуап оп էհշ օշշօտւօո проп а

уеагарег հւտ е1есИоп (р. 19).6. КАЯЕКШ I САТИОИСОБ ОР <4Լձ АЯМЕNIАNՏ - "Яепоуаюг օք օոէւղաէւշտ,

гепоуШе ռ1տօ те , аИогп гепочаН\е1у" (зреесИ оп /Ле օշշօտւօո օք георепищ օք Иогтапк топаз/егу), Арп! 18, 1999 (рр. 20-21).

7. Բօոէւխօ11еПег օք арргес։аИоп оп гЛе օշշօտւօո օք10էհ аптуепагу օք 1ке ԲսոժքօրА гтетап Խհշք (РАК) -(р. 22).

8. Բօոէւքւշօ! теззаце էօ 1ке азйетЫу օք 1ке շշշԽ՚ւօտԱշտ օք էհշ Еаз1е т Оюсезе т 1/БА, у/հւշհ т а кеШ оп АргИ 26-29, 1999 (р. 23).

9. Роп1фса1 тезза^е էօ Гке Аппиа1 АязетЫу օք ԸշԽջօէէտ օք էհշ Հձտէշու О'юсезе т11БА, и’А/сЛ уим кеШ оп АргИ 29-Мау 1, 1999 (р. 24).

10. ЕпсусИса1 օք ատ НоНпез։ КАЯЕКШ 1 օք ջրօոէւոջ "Տ. Сгецогу Иге ШштпаЮг" огАег էօ Т'щгап & Թ ՚աոօ Но]е1уап, АргИ 18, 1999 (рр. 25-26).

11. ЕпсусИса1 օք ատ НоНпезз КАЯЕКШ I օք ջրօոէտջ "Տ. Бакак-Б. Мезтор" огИег էօ բօ€է€տտ БИуа КариПкуап. АргИ 15, 1999 (р. 27).

12. ЕпсусИсаI օք ատ НоНпезз КАЯЕКШI օք %гапЧщ "Տ. Бакак-Б. Мезгор" огИег ю Атр'те РаЫеуапуап, АргИ 20, 1999(р. 28).

13. ЕпсусИса! օք ատ НоЧпезз КАЯЕКШ I օք %гапНщ "Տ. Иегзез БкпогкаН" огИсг էօ Уауеп АуеПззуап, АргИ 20, 1999 (р. 29).

14. ЕпсусИсаI օք ատ НоИпезз КАЯЕКШ I օք ջաոէաջ "Տ. Ыегзез БкпогкаН" огИег էօ Могпз Реппекуап, Магск 5, 1999 (р. 30).

15. ЕпсусНса1 օք ատ НоНпезз КАЯЕКШ I օք ք>гаոէաջ "Տ. Ыепез БкпогкаН" огИег էօ Розе На%оруап, АргИ 20, 1999 (р. 31).

16. Брееск օք 1ке Укаг Сепега1 АгскЫзкор Кагеклп Иегз1331ап оп 1ке օշշօտւօո օք80էև апт\егзагу օքՏւԽօ КариПкуап ժսոոջ гйе секЬгаЧоп т 1ке Ткеа1ег օքՕբշո օոժ Ва11е1, АргИ 19,1999 (р. 32-33).

17. йЕАСОИ АЯТНиЯ НАУЯАРЕТУАN - 841к аппыегзагу օք А гтетап СепосШе, АргИ 24, 1999 (р. 34).

1999 ԷՋՄ՜ԻԱԾԻՆ Դ 145

18. ОЕАСОЫ АКТНЦК НАУКАРЕТУАN - Укаг Сепега!. АгсИЫзИор Кагекш Ի/€Րտւտտաո рап'!С1ра։ей /я !ке сегепюпу օք 1гап5/егепсе օք '1Ие ли/ / гот Н. Могцемам'з цгауе и>/н'сЛ Юок р1асе т ОгШгетакаЬегс! М етогШ օք А гтетап СепосШе, АргИ 23, 1999 (р. 35).

19. Ни НоПпехх КАКЕКШ 1 СшИоИсоз гесеюей ։Ие тееЬ1 օք "Уазкеп I" տշհօօէ օք Уапа4гог, Ар г И 26, 1999 (р. 36).

հ.0. Уш/ օք Иւտ НоЦпезх А гат I Са/ИоНсох օք СШаа ю /Ае Мо1Иег Бее апй ю Нй НоНпехз КАКЕКШ I, АргИ 14-/7, 1999 (р. 37).

21. 411։ аппмегхагу օք И,е ешИгопетеп! օք Н/տ Н оИ /^ КАКЕКШ 1 Շօէհօևշօտ օք АП Агтетапх, АргИ 9, 1999 (рр. 38-46).

22. СопзесгаИоп օք Ыогауапк, А рп/18, 1999 (рр. 47-49).

КЕиСЮ Ш

23. Бегтоп о{Агс1\Ы$1юр Иегхеи ВогаЬа1уап йеПчегей т 11։е СаЧхеЛгаկ АргИ3, 1999 (рр. 50-52).

24. Бегтоп օք АгеЬтапйгИе МИсае1 А]аракуап НеИмегей т ։Ие Са։Иейга1 оп Շօօժ РгШау, АргИ 2, 1999 (рр. 53-55).

25. РКГЕБТБНАНЕ НАУКАРЕГУАЫ - Но1у У/еек ('Аг/е/сиау оп Но1у У/еек) -(рр. 56- 61).

26. АКТН11К КАКАРЕТУАЫ - Տբտէւա1-թսէԽ էրօմւէ՚ւօոտ (рр. 62-66).

НКТОШС-РНПОШЫСА Լ

27. НКАЬШБН КНАКАТУАЫ - Ргош Сгеа։ Աոէ էօ Еахгег (рр. 67-84).

0Е01САТЕ0 ТО ТНЕ1700ТН АЫЫ/УЕКБАКУ ОР ТНЕ РК0С1АМАТЮИ ОР СНК13Т1АШТУ Ш АКМЕЫА

28. НКАСН ВАКТIКУАN ֊ ՏօԽէւօո օք ։Ие туз1егу օք "гИе рппс1раНгу օք Катке Лот пеШоп"(рр. 85-94).

29. БТЕРАИ ՏТЕРАNУАN - А гтетап СепосШе աւժ ./оИаппех Լ րտւստ (рр. 95-112).

Ш ТНЕ МОТНЕК БЕЕ & ОЮСЕБЕБ

30. ОЕАСОМ БАМՍЕЕ КЮАКОЗБУАЫ - 23էհ օք АргИ - соттетогайоп йау _/ог т а Путей с1ег%утеп (рр. 113-114).

31. АША ЕР КЕМ УАИ - А гтетап со!опу օք 8аип-Ре։егзЬищ (рр. 115-118).32. Ы е т р о т ։Ие А гтетап Июсезе օք Сегтапу(рр. 119-120).

ТОШКОБ ТНЕ 1700ТН АЫМУЕКБАКУ

33. ПОКА КАВАСНУАN - ВарСит т ТտаV т е г (Буитк йксеэе) -(рр. 121-122).34. РЕОКА КАВАСНУАМ - Уоке օք ոօտէօկւռ (се1еЬга!։оп с1ейка1ей էօ Տ. Кагореէ

топаз1егу оքМиտհ ։п ИаЧопа1 П еа1ег օք Орега апй ВаИеէ) -(рр. 123-124).

146 Դ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 19 9 9

35. АКСНШБНОР НОШАЫ ТЕКТЕКУАЫ - Բկոոա&е քօ Агтемап Зегша1ет. АргП7.-14,1999 (рр. 125-127).

36. РИ^птаце էօ ՕԺլաո, Арп117,1999 (рр. 128-129).

ЕСиМЕМСАЬ

37. СИитск П/е (рр. 130-133).38. СорПс ОпИокох СИигсН (рр. 134-135).39. СИигсИ ри!рН: Мпм - П е ժտտշոթէւօո օք се1еЬгаЫ Но1у Ышг&ез ռոժ <1сПгет1

տշոոօոտ т ։Ие СшИеёга! սոժ о!Иег сегетотеտ т էհէ МогИег Бее оп АргП (рр. 136- 140).

1999 Ա ՋՄ ՜ԻԱ ԾԻՆ Դ 147

“ЕГСНМ1АОШЕ"ОКСАЫЕ օ բ բ ւ շ ա ւ ռ ս БАШ-БПЮЕ Ծ 'ЕПСНМ1А021МЕ

(ձ\ԴԱԼ 1999)

1. НотёЧе г/е Տօ Б а т м ё Кагёкте Г', Շօէհօհշօտ г/е էօստ Ատ Агтётепя, ձ Госсахюп г1е Բձզսքտ: 1е տտոտ с1е 1а КёзиггесЧоп (Խոտ по1ге у/е ժ՚օսխսրժ՚հա (рр. 3-7).

2. Ме$5а%е ра1г։агса! а Госсазтп г/е 1а соттётогаЧоп ժս Сё/юсШе ժ՚аV^^^. 23 а\>Н11999 (рр. 8-9).

ОРР1С1ЕЕ

3. Ес1шп8е г/е Шё&гаттеи ег г/е 1епге5 г/е/ёЧсйаЧоп еМге ՏՏ Кагёкте Г , Շօէհօ4շօտс!е էօստ Ատ Агтё/иепз, ег Ատ շհշքտ տթտէստև ժ։տ Ец1ւտէտ տօճարտ ձ Госсаз։оп г/е 1а /е!е пигасои/еи.че г/е 1а РёзиггесЧоп ժս Баимеиг (рр. 10-12).

4. Լօ зепште Տատ аи Տօտէ֊Տւծ^. 28 тагз-4 оугИ 1999 (рр. 13-18).5. Мезмяе 4е /ёЧсИаЧоп г/е Տօ Б атш ё Кагёкте Г , ՇօէհօՈշօտ г/е էօստ Ատ

А гтётепз, а КоЬеп Когскапап а է՚օշշօտւօո г/е 1’аппыег5а։ге г/е 1а сёгётоте ժս зегтепЦр. 19).

6. КАКЕКШЕ Г , САТНОисОБ ПЕ ԳՕՍՏ ԼՃՏ АКМЕШЕ№- "Кё/огта1еиг г/е* У'еШе* , гё/огте-то! е։ огне г/е потеаи "(тезза^е а Госсазюп г/е ГопсЧоп г/е № га\’апк) - (рр. 20-21).

7. РёЧсИаЧот բօոԱքւշօԱ ձ Госсазюп г/е 10е апппепаЬе ժս Բօոժտ г/е зесоип а гтё т е м (р. 22).

8. Ме5$а%е реПпагса!е ձ ГаязетЫё ժս сопзеИ геЧ&еих ժս ժ։օշձտ6 опеШа1 г/е$ АгтётеШ з г /е? й ггм -Г У л й զա а ей Чей 26-29 а\>гИ (р. 23).

9. Мезза&е рШпагса1е ձ 1а соп/ёгепсе аппиеЧе г/е ժёриէаЧоո ժս ժ осёտе опеп!а1 г/е.т

А гтётем г/е? Ем էտ-Սուտ զա а ей Чей г/е 29 аV I ձ 1 т а /1999 (р. 24).10. ЕпсусЧщие г/е Տօ Б ат1е1ё Кагёкте Ր , Շօէհօ4շօտ г/е էօստ Ատ Агтётепз, ձ Т^гап

е' В 'а>‘а НшскеЧап а Госсазюп г/е 1а гетие г/е 1а тёժаШе "Տէ-Շ^ջօւո I '1Питта1еиг". 18 оугИ 1999 (рр. 25-26).

11. ЕпсусЧдие г/е Տօ 5а1Ме1ё Кагёкте Բ , Շօէհօ1Խօտ г/е էօստ Ատ А гтётепз д 1а роё1е5Бе Տ՚ւհօ КароиЧк։ап а Լ՚օշշօտԽո г/е 1а гет1зе г/е 1а пМа1Че " Տէ- Տօհռջ Տէ - МезгоЬ". 15 оугИ 1999 (р. 27).

12. ЕпсусЧщиез г/е Տօ ՏօւոէշէՀ Кагёкте Г ,Շօէհօ4շօտ г/е էօստ Ատ А гтётепз, ձ А гртё РекЧуатап а Госсазюп г/е 1а гетхзе г/е 1а пМа'Чи "Տէ- Бакав Տէ-МезгоЬ" 20 ауп! 1999 (р. 28).

13. Епсус1щие г/е Տօ Б а т 1е1ё Кагёкте Г , ՇօէհօէԽօտ г/е էօստ Ատ А гтётепз, ձ Мг. УаЛат АуеЧзз1ап й 1'оссазюп г/е 1а гетйе г/е 1а тёժаШе "Տէ-Ыегзёз СкепИогаН" 2 0 т г й 1999 (р. 29).

14. ЕпсусЧцие г/е Տօ Б атМ ё Кагёкте Г , Շօէհօ4շօտ г/е էօստ Ատ А гтётепз, ձ Мг. Мопсе Ратпекшп а Госсазюп г/е 1а гегше г/е 1а тёժа^^Ա " Տէ-Ի/егзёз СкепкогаЧ". 5 та гз 1999 (р. 30).

15. ЕпсусЧщие г/е Տօ БаШ хё Кагёкте Բ , Շօէհօ4շօտ г/е էօստ Ատ А гтётепз, ձ М те. Козе КёпеЧезе НадоЫап ծ Госсазюп г/е 1а гетйе г/е 1а тёժаШе "Տէ-№ ^տ СИепогкаЧ". 20аугИ 1999 (р. 31).

148 Դ է ջ ս ՜ւ ա ծ ի ն 1999

16 Мехха^е йи уШ ге р атагсаI йе ГЕфхе арохюИЧче агтётеппе агс1։е\ёфи-Кагёкте №ատտւօո а է՚օշըօտւօո йе 80е тит-спш ге йе Տւհ՚օ КарочпНап йапх Խ ха11е ձս Ш а։те паЧопа! йе Горега ег ЬаИег репйапг 1а еёгётоте. 19 а\гИ 1999 (рр. 32-33). .

17 Б1АСЯЕ АКТОиЯ НЛТКАРЕПАЫ- 84' аш тегхапе йч СёпосШе. 24 а\-гИ 1999 (р. 34).

18 Укшге ра։пагса! йе ГЕвНхе օբօտէօ!պս6 агтётеппе агсИегёдие Кагёкте МешхПап а раШЫрё ձ 1а еёгётоте йч йёр1асетем йе 1а ։егге йч сйпеНёге йе Н. Мог&иаШаои զա а ей Ней ргёх йч топчтеш йи СёпосШе йе ТхИхегпакаЬегй. 23 ауп11999 (р. 35).

19. МёйаШе йе ГеГаЬИхзетепI й’ёгийе йе Уапайюг, п о ттё Уаткёп Г , е։1 йёсетё ձ СшИоИсох йе էօստ ихА гтётепя Кагёкте Г . 26 аугП 1999 (р. 36).

20. УйНе йч Շօէհօևշօտ йе 1а Сгапйе Майоп йе СШае ՏՏ А гат Гг ач Տօտէ-ՏւՀջ€ Տօտէ Е1сНт։айипе роиг хе гепсоШге амес 1е ՇօէհօԱշօտ йе էօստ 1ех Аппётепх Кагёкте Г ' е ։ роиг /ш хоиМИег ипе сота1ехсепсе гарШе. 14-17 а\՝п1 1999 (р. 37).

21. 4е апп'ыегхаке йе ГмготхаЧоп йе ՏՏ Кагёкте Բ ՇօէհօԱշօտ йе էօստ 1ех Агтёпкпх. 9 а\>п11999 (рр. 38-46).

22. КАНЕМ МАТНЕУОББ^-ОпсЧоп йе Ногтапк. 18 а\тН 1999 (рр. 47-49).

ЯЕиС1ЕиХ

23. Бегтоп йе 1'агскечщие Ыегхёх РотраНап ргопопсё йапх 1а са։Иёйга!е йе Տէ- ЕкИ тш йгте ձ 1а уеШе йе 1а КёзиггесЧоп (рр. 50-52).

24. Зегтоп йе 1'агсЫтапйп1е М։кае1 АфараШап ргопопсё йапх 1а са։Иёйга!е йе Տէ- ЕкНтшйыпе Տօտէ уепйгейк репйат 1а ոսւէ йе 1а УеИ1е (рр. 53-55).

25. РКЕТКЕ СИаИё НА1КАРЕТ1АИ֊[м х етате БшШе ( еххш соип տար 1е тумёге йех յօս ռ йе 1а х етате Տա'Ше) - (рр. 56-61).

26. С1ЕКС АКТОиК КАКАРЕТ1АМ- Тгайшопх геИ&еизе ркихех (ё!чйе) - (рр. 62- 66).

р н и о и о - н т о м о у Е

27. НКАИОиСН КНАКАТ1АЫ- Ои %гапй]еипе ач Радчех (ёшйе) - (рр. 67-84).

СО№АСКЕА 17001ЕМЕ АИШУЕКВАШЕ ЭЕ 1ЛРКОС1ЛМАТЮИ ԾՍ С Н Ш Т Ш Ш Е СОММЕ №ԱՇ10Ի1 Ծ ’ЕГАТ.

28. НКАТСН ВАКТ1К1АЫ- “Реир1е йи ^очуететеШ йе К а гк к ё й о т е տօ1սէւօո йе 1 'ёт^те (ё!ийе) - (рр. 85-94).

29.БТЕРАМ 8ТЕРАМ1АЫ- СёпосШе Агтёпкп ег ]еап Ьерс'юих (рр. 95-112).

А Ս БАИТТ-БШСЕ ЕТ ЭА№ ԱՀՏ йЮСЕБЕБ

30. й1АСКЕ БАМУЕЬ К1КАКОББММ- 23 амгИ : 1а соттётогШ юп йех хетИеигх таПугх йе ГЕ^Ихе (рр. 113-114).

1 9 9 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Դ 149

31. АЫЫА ЕРНКЕМ1АМ- Լը соттипаш ё Агтётеппе Տօոշէ - Рё1егЬоиге (е и тсоип) - (рр. 115-118). ' ■

32. ЫоиуеИе! ժս /Посеве агтётеп сГА11ета8пе (рр. 119-120).

А 1Л КЕЫСОЫТКЕ О Е 17001ЕМЕ АИШУЕКБА1КЕ

33 ռ 2)КА КАВШ АЫ ' ВаР,ёте ոտ 1а гтёге Тип (Лосеве ёе ՏԽսոԱ) - (рр. 121-

34. РЪОКА КАВАК1АЫ - АрреI ёе 1՚օոՏօւտտ€ ( сёгётоте ժօոտ 1а ваПе ժս ТЪё&ге ёе„ СОП5асг6 д чюпаяНге МесИо ЗоигЬ Кагаре1е) - (рр. 123-124).35. АКСШ УЩ иЕ НОУЫАЫ ТЕЮЕШАН- Рё1еппа8е уеп МгизЫет А гтётеп. 7-14

аугИ 1999 (рр. 125-127).36. РОеппаце меп Оёгоип. 17 а\гП 1999 (рр. 128-129).

Е1ЯТКЕ ЕСиЗЕБ

37. У։е ессШ аИ ^ие (рр. 130-133).38. ЕцИве օՈհօժօхе Сор1е ( շտտա հւտէօոզստ) - (рр. 134-135).39. Опеке!' т /о гтаП о т есс1ёхт$։՝щие. ОевспрМопв й а дЩетеМез те п е տ, 1ютёЧев,

сёиЬгаПот е! сёгётотеտ զւս о т ей Ней ժօոտ 1а са։Иёёга1е ёе Տաոէ ШсИпиаёипе с/ аи Տօւոէ- Տ ս & аи соип ժս то й ё'оугИ (рр. 136-140).

ՊԱէՏՕՆԱԿԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ 0tert.nla.am/archive/HGG...

Documents

Transcript of ՊԱէՏՕՆԱԿԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ 0tert.nla.am/archive/HGG...