1

© Conselh Generau d’Aran

Enes entelies d'ua bòrda se trapèc un quadèrn tamb quauqui manuscrits, tra-duccions d'òbres originaus en anglés, d' “autor desconeishut”, mès que pera forma d'exprimir-se semble èster un forastèr de prumeries de sègle XX; es òbres - n' i a bèra ua d' inacabada e totes presenten fòrça errors- an estat corregides, e ara ges ara lum era prumèra

© Autor desconeishut

Corrección: Rosa Maria Salgueiro

Illustracion, portada e maquetacion:

D.L.: L. 1406-2013

ISBN: 978-84-89940-53-3

empresa d’insercion laborau de joeni

3

Bartleby, eth copista: Ua istòria de Wall Street

Herman Melville

Sò un òme pro gran. Enes darrèri trenta ans, era natura des mies activitats m’a metut en contacte mès qu’ordinari tamb un interessant e un shinhau singular grop d’òmes, qu’enquia a on mjo sabi, non s’a escrit jamès arren: parli des copistes o escrivans. N’è coneishut un pialèr, a títol professionau e en privat, e poiria condar diuèrses istòries que harien a arrir as cavalièrs de bona volontat e plorar as animes sensibles. Mès renóncii as biografies de toti es auti escrivans per quauqui passatges dera vida de Bartleby, eth copista mès estranh qu’è vist o qu’è entenut a parlar-ne jamès. Des auti escrivans poiria escríuer era vida sancèra, mès de Bartleby non se pòt hèr arren de semblant. Non i a materiau entà ua biografia complèta e satisfac-tòria d’aguest òme: ua pèrta irreparabla entara literatura. Bartleby ère un d’aqueri èsters des que non se pòt assegurar arren, se non ei a compdar des hònts originaus, e en sòn cas son fòrça escasses. De Bartleby non sabi mès que çò que vederen es mèns uelhs estonats, trèt d’un laugèr rumor que recuelherè en epilòg.

Abans de presentar ath copista, talaments coma lo vedí per prumèr còp, que me cau hèr bèra mencion dera mia persona, des mèns employées1,

deth mèn negòci, deth mèn estudi e deth mèn cercle en generau; perque aguesta descripcion ei indispensabla entà ua comprenença avienta deth protagonista dera istòria.

En prumèr lòc: sò un òme que, des dera joenessa, è agut era prigonda conviccion qu’era vida sense complicacions ei era mielhor. Per aguesta arrason, encara que pertanhi a ua profession proverbiauments energica

1 Atau en originau.

4

e nerviosa, a còps enquiara turbuléncia, jamès è permetut qu’arren per-torbèsse era mia patz. Sò un d’aqueri avocats sense ambicion que jamès s’adrece a un jurat ne sage d’atirar er aplaudiment public de bèra manèra; mès ena serena tranquillitat d’un retirament confortable, hèsqui un negò-ci facil tamb es obligacions, es ipotèques e es títols de proprietat des arri-qui. Es que me coneishen me considèren un òme eminentaments segur. Eth defunt de John Jacob Astor2, personatge pòc inclinat a entusiasmes poetics, non dobtaue en declarar qu’era mia prumèra qualitat ère era pru-déncia; era segona, eth metòde. Non ac digui per vanitat, solet constati qu’eth defunt de John Jacob Astor requerie es mèns servicis professionaus; nòm que, m’ac cau adméter, me shaute repetir, pr’amor qu’a un son redon e orbicular, que resòne com un lingòt d’òr. Ahigirè que jo non èra insensi-ble ara bona opinion deth defunt de John Jacob Astor.

Quauque temps abans dera epòca qu’arringue aguesta istorieta, es mies aucupacions auien aumentat fòrça. M’auie estat conferit eth vielh cargue, ara suprimit en Estat de New York, de Secretari dera Canceleria3. Non ère un trabalh guaire complicat, mès òc que n’ère, de ben remunerat. Pògui viatges pèrdi era paciéncia, e encara mens me dèishi portar pera indig-nacion, tostemp perilhosa, deuant des tòrts e es injustícies; mès ara me serà concedit d’èster atrevit e declarar que considèri era sobtada e violenta abolicion der mestièr de Secretari dera Canceleria pera naua Constitucion com un acte… prematur; perque jo compdaua auer ua renda vitalícia tamb es beneficis, e solet en recebí es d’uns pògui ans. Mès aquerò ei ua auta causa.

Eth mèn estudi ère en un pis deth numèro… de Wall Street. Per un costat daue tara paret blanca der espaciós pati de lums que horadaue er edifici de naut en baish. Aguesta vista, mancada de çò qu’es païsatgistes diden “vida”, se podie considerar mès lèu engüegiua que ua auta causa. Mès encara que siguesse atau, era vista der aute costat der estudi aufrie, aumens, un contrast. En aquera direccion es hièstres dominauen sense

2 Prumèr milionari des EUA (1763-1848), que se hec arric tamb eth comèrç de pèths, immòbles e òpi.3 Eth master in chancery ère un assistent deth Chancelor o jutge dera Court in Chancery, tribunau d’equitat que siguec suprimit pera Constitucion de 1846.

5

obstacles ua paret nauta de malons, ennerida pes ans e pera ombra per-pètua; tà guardar es bereses amagades d’aguesta paret non calie lunetes, perque, tà benefici des espectadors vistacuèrti, se lheuaue a dètz pès des veires des mies hièstres. Pr’amor dera grana nautada des edificis vesins, e en estar eth mèn estudi en segon pis, er espaci entre aguesta paret e era mia se semblaue fòrça a ua immensa cistèrna quarrada.

Tot just abans dera arribada de Bartleby, auia dus escrivans en plantil-ha, e un prometedor gojat entàs encomanes. Eth prumèr, Polòi; eth segon, Estialhes; eth tercèr, Gengibre4. Aguesti pòden semblar nòms que non se trapen normauments enes guides. En realitat se tractaue de maunòms qu’es mèns emplegats se metien es uns as auti, e que considerauen expres-sius des sues respectives persones o caractèrs. Polòi ère un anglés baish e doble, dera mia edat naut baish, ei a díder, non guaire luenh dera seishan-tea. Peth maitin se podie díder qu’era sua cara auie un polit color rosat, mès dempús de meddia —era ora que dinaue—ludie com eth huec de Nadau; e encara ludie —per mès que tamb un amendriment graduau— enquiàs sies dera tarde, mès o mens; dempús ja non vedia mès ar amo dera cara, qu’en tot arténher eth sòn zenit ath temps qu’eth solei, semblaue cogar-se tamb eth, entà gésser, culminar e declinar a londeman tamb era madeisha regularitat e identica glòria. Ath long dera mia vida m’è trapat tamb fòrça coincidéncies singulares, des quaus non ei pas era mendre importanta eth hèt que just quan era cara vermelha e radianta de Polòi desplegaue es sòns rais mès fòrts, exactaments en aqueth critic moment, començaue era part dera jornada qu’era sua capacitat de trabalh quedaue seriosaments afec-tada tara rèsta deth dia. Non ei que siguesse un complèt feniant, o refrac-tari ath trabalh, non ei cap aquerò. Eth problèma ère era sua propension a èster massa energic. I auie ua estranha, inflamada, frenetica e volubla imprudéncia ena sua activitat. Se descuedaue en banhar era pluma en tintèr. Totes es taques des mèns documents les hège dempús de meddia. De hèt, non solet ère negligent e dat a hèr taques pes tardes, mès qu’a dies anaue mès luenh e hège fòrça tapatge. En aqueres escadences era sua cara

4 Es emplegats deth Secretari pòrten maunòms: Turkey (Polòi, e en argòt dera epòca, «hartèra, em-briaguesa»), Nippers (Estialhes, dilhèu en referéncia as tractes illicits que hège d’amagat) e Ginger Nut (pròpriaments, galhetes o pastetes especiades tamb gengibre).

6

s’alugaue de forma mès ostensibla, com se tirèssen carbon de candela en antracita5. Hège un desagradiu tapatge tamb era cagira; vessaue eth sable; en apariar-se es plumes, les trincaue impacient e les lançaue en tèrra en atacs sobtadi; ara se lheuaue dera taula, ara s’i ajocaue, en tot esbarricar es sòns papèrs dera manèra mès indecorosa; tot un trist espectacle en un òme dera sua edat. A despiet d’aquerò, coma en plan aspèctes ère entà jo ua persona de gran valor, e abans de meddia, era mès espavilhada e dili-genta des criatures, capaç de trèir un pialèr de trabalh de forma dificila d’igualar, per aguestes rasons consentia passar per naut es sues excentri-citats, encara que, de tant en tant, me lo calesse pelejar. Ac hèja delicada-ments, totun, pr’amor qu’encara que peth maitin ère eth mès cortés, non, eth mès suau e reverenciau des òmes, pera tarde ère disposat, ara mendra provocacion, a èster descarat, ei a díder, insolent. Ara, en tot valorar es sòns servicis maitiaus, e decidit a non perder-les, mès ath madeish temps, incomodat pes sues inflamades manères dempús de meddia, en tot èster jo un òme pacific, non desirós qu’es mies amonestacions provoquèssen es sues responses impròpries, un dissabte tà meddia (tostemp ère pitjor es dissabtes), li hí a compréner, tamb fòrça amabilitat, que dilhèu ara que se hège gran serie prudent redusir es sues obligacions; en un mot, non calie que venguesse tar estudi dempús de meddia: dempús de dinar se n’anarie tà casa anar descansar enquia era ora deth tè. Mès non, eth insistic en complir es sues dedicacions vespertines. Era cara se li metec d’un vermelh impossible, ath temps que retoricaments m’asseguraue —en tot gesticular tamb un long règle en aute extrèm dera cramba— que s’es sòns servicis èren utils peth maitin, ¿coma non en serien, d’indispensables, ena tarde?

—Tamb respècte, senhor —didec Polòi alavetz—, me considèri era sua man dreta. Peth maitin, que formi e desplègui es mies colones; mès pera tarde que me meti en cap, e cargui contra er enemic tamb galhardia, atau —e hec un violent movement tamb eth règle.

—Mès es taques, Polòi… —li deishè quèir.

5 Eth carbon de candela ère un tipe de carbon bituminós, fòrça usat enes cases enquia era aparicion des lampes de gas o petròli. Tamb mès idrogèn qu’era antracita (eth carbon de mès rang), creme mès rapid tamb ua hlama brilhanta

7

—Òc, mès tamb respècte, senhor, ¡guarde aguesti peus! Me hèsqui vielh. Pensi qu’ua taca o dues en ua tarde de calor non se pòden reprochar sevèraments ad aguesti peus blanqui. Era vielhesa —encara quan taque era huelha— ei aunorabla. Tamb respècte, senhor, toti dus mos hèm vie-lhs.

Aguesta apellacion ara nòsta afinitat ère de mau resistir. De tota manè-ra, vedí que non se n’anarie; atau que decidí que se quedèsse, en tot resòl-ver, totun aquerò, d’assegurar-me que pes tardes non s’aucupèsse sonque des papèrs de mens importància.Estialhes, eth segon dera lista, ère un gojat d’uns vint-e-cinc ans, mos-tachut, palle e tamb aspècte de pirata. Tostemp lo considerè victima de dus poders malefics: era ambicion e era indigestion. Era ambicion se mostraue per ua cèrta impaciéncia enes déuers d’un simple escrivan, e ua injustificada usurpacion d’ahèrs estrictaments professionaus, com era redaccion originau de documents legaus. Era indigestion semblaue ma-nifestar-se tamb episòdis ocasionaus d’irritabilitat e arrir nerviós, que li provocauen un carrincleg de dents ben audible quan hège errades enes còpies; tamb innecessàries malediccions, fiulades, mès que parlades, en plen der ahèr; e especiauments tamb un constant desengust tamb era nautada dera taula a on trabalhaue. Encara qu’auie un mecanisme fòrça engenhós, Estialhes jamès siguec capaç d’ajustar era taula ath sòn gust. Li metie estères dejós, cunhs de tota sòrta, bocins de carton, e ara fin, sa-gèc un primorós sistèma d’ajustament tamb tires de papèr secant doblat. Mès cap invent foncionaue. Se, tara comoditat dera sua esquia, lheuaue era taula enquia formar un angle agut tamb era maishèra, e escriuie com eth que hesse a servir eth tet ribent de ua casa olandesa per taula, didie que se li arturaue era circulacion enes braci. E se baishaue era taula en-quiàs gorrions, e s’i ajocaue entà escríuer, alavetz li hège mau era esquia. En un mot, era vertat ei qu’Estialhes non sabie ce que volie. O, se volie quauquarren, ère desliurar-se definitivaments dera taula de copista. Entre es manifestacions dera sua ambicion malautissa i auie era sua afeccion a recéber visites de tipes d’aspècte dobtós e abrics ratadi, qu’en didie es sòns clients. Plan que sabia que non solet li interessaue era politica locau, mès que de tant en tant hège petits negòcis enes jutjats, e non ère desconeishut

8

enes gradons des Tombes6. È bones arrasons entà pensar, totun, qu’un tipe que lo cercaue en mèn estudi, e que tamb aires de grandesa, Polòi insistie qu’ère client sòn, en vertat ère un crubador de deutes, e eth sòn pretengut títol de proprietat, ua factura. Mès tamb totes es sues fautes e es trebucs que me provocaue, Estialhes, com eth sòn compatriòta Polòi, ère de fòrça utilitat entà jo; escriuie tamb letra clara e rapida; e, quan volie, non li mancauen manères cavalheroses. S’ahigem que tostemp vestie com un senhor, tot aquerò, de retruc, li daue bona reputacion ath mèn estudi. Mentres qu’en çò que tanh a Polòi, me costaue fòrça esvitar eth descredit. Era sua ròba soent semblaue greishosa e hège aulor de minjar. En ostiu portaue pantalons hloishi e amples. Es sòns abrics èren execrables; eth sòn chapèu, tà non tocar-lo. Eth chapèu m’ère indiferent, pr’amor qu’era sua naturau cortesia e deferéncia, coma subordinat anglés, li hège a des-encohar-se en moment d’entrar ena sala, mès er abric ère ua auta causa. Parlè tamb eth des abrics; mès sense resultat. Era vertat, supòsi, ère qu’un òme tamb uns ingrèssi tan petiti non podie portar ua cara ludenta e un abric ludent ath madeish temps. Com Estialhes observèc un còp, es sòs de Polòi se n’anauen principauments en tinta vermelha. Un dia d’iuèrn li regalè a Polòi un abric mèn d’aspècte plan respectable, un abric gris oatat, fòrça abrigat, tot botoat deth còth enquiàs jolhs. Auia pensat que Polòi apreciarie eth present, e moderarie es imprudéncies e tarrabastèris des tardes. Mès non; creigui qu’eth hèt de meter-se un pardessús tan suau e abrigat li provocaue eth madeish efècte perniciós qu’er excès d’uerdi pro-vòque as shivaus. Atau, dera madeisha forma qu’eth shivau guit, se’n ditz que se li coneish eth uerdi qu’a minjat, a Polòi se li coneishie er abric. Lo tornaue insolent: ère un òme qu’era prosperitat li hège mau.

Encara que jo auia es mies pròpries conjectures sus es costums immo-deradi de Polòi, en çò que hège a Estialhes èra convençut que quines que siguessen es sues fautes en d’auti aspèctes, ère, aumens, un joen mesurat. Mès era natura semblaue auer estat eth sòn tauernèr, en auer-lo cargat quan neishec tamb un caractèr tan irritable e alcoolic que ja non li calie

6 Es Tombes ère eth nòm popular dera preson bastida en Baish Manhattan tamb estil arquitectonic d’inspiracion egípcia (Egyptian revival).

9

béuer arren. Quan ara pensi, com en miei dera calma deth mèn estudi, a viatges Estialhes se lheuaue impacient dera cagira, s’ajocaue dessús dera taula, estiraue es braci ben dubèrti, e agarraue tot er escritòri, en tot que lo botjaue e arrossegaue tamb un orrible carrincleg, com s’era taula siguesse un pervèrs agent dedicat a frustrar-lo e despacientar-lo, comprení clara-ments que tà Estialhes, brandi e aigua èren tanplan sobrèrs.

Sòrt que, degut ara sua causa particulara —era indigestion— era irrita-bilitat e consegüent nerviosisme d’Estialhes èren mès notables peth mai-tin, mentres que pes tardes se trapaue comparativaments tranquil. E com es paroxismes de Polòi non se presentauen sonque tà meddia, jamès aguí de hèr front as sues excentricitats ath còp. Es sòns atacs se relevauen coma sentinèles. Quan Estialhes ère de guàrdia, Polòi descansaue, e vicevèrsa. E dades es circonstàncies, aguest ère un bon apariament.Gengibre, eth tercèr dera lista, ère un gojat d’uns dotze ans. Sa pair, qu’ère carretèr, ambicionaue veir abans de morir ath sòn hilh, seigut en tribunau en non pas en carro. Per aquerò l’envièc tath mèn burèu coma estudiant de Dret, gojat des encomanes, limpiador e escampador, a rason d’un dòlar per setmana. Auie un petit escritòri entada eth, mès non lo hège a servir guaire. En inspeccionar-lo, eth calaish exibie ua bona colleccion de cas-quelhs de tota sòrta de fruts secs. De hèt, entad aguest gojat escarrabil-hat tota era nòbla ciéncia deth Dret cabie en casquelh d’ua escara. Entre es trabalhs de Gengibre, non pas eth mens important, e que l’executaue tamb era maxima prestesa, i auie era sua foncion com provedidor de pas-tes e pomes entà Polòi e Estialhes. En èster era còpia de documents legaus un trabalh proverbiauments sec e ronc, es mèns dus copistes soent se ban-hauen era gòrja tamb es Spitzenbergs7 que se pòden aquerir enes nom-broses parades que i a apròp dera Doana e de Corrèus. Tanben manauen soent a Gengibre anar cercar es peculiares pastetes —petites, planères, redones e fòrça especiades—, que li dauen nòm. Es maitins heireds que non i auie massa trabalh, Polòi s’embocaue dotzees d’aqueres pastetes com se siguessen nèules —de hèt, per un penic ne venen sies o ueit—, en tot

7 Varietat de poma.

10

barrejar era carrincladera dera pluma tamb eth crac des particules crois-hentes ena sua boca. Entre totes es arderoses sapastrades vespertines e es descerverades bestieses de Polòi, me’n brembi d’un còp que banhèc ua galheta de gengibre tamb es pòts e l’enganchèc a manèra de sagèth en un títol ipotecari. Anèc d’un peu que non lo despachèssa, mès m’apatzèc tamb ua reveréncia orientau, en tot dider-me:

—Tamb respècte, senhor, è estat fòrça generós, de méter eth sagèth dera mia pòcha.Eth mèn negòci primitiu de redactor d’escriptures de proprietat, caçaire de títols e de tota sòrta de recondits documents auie aumentat conside-rablaments en recéber eth cargue de Secretari. Ara i auie fòrça trabalh entàs copistes, e non solet aguí de possar as que n’auia, que me’n calec cercar ajuda addicionau. En responsa ath mèn anónci, un joen immo-bil se parèc un maitin en lumedar dera pòrta deth burèu, qu’ère dubèrta pr’amor qu’ère ostiu. Encara veigui ada aquera figura —pallaments límpia, penosaments respectabla, abandonada sense remèdi! Ère Bartleby.

Dempús de quauques paraules sus era sua qualificacion, lo contractè, content de compdar en mèn còs d’escrivans tamb un òme d’aspècte tan tranquil, que pensè que poirie influir beneficiosaments en temperament inestable de Polòi e arderós d’Estialhes.Auria d’auer explicat abans qu’ues pòrtes corredisses de veire dividien eth mèn locau en dues parts, ua aucupada pes mèns copistes, e era auta per jo. Segon eth mèn umor, les dauria o les barraua. Decidí assignar a Bartleby un cornèr ath cant des pòrtes, mès deth mèn costat, entà poder auer a man ad aguest òme tranquil tà quinsevolh causa sense importància. Metí eth sòn escritòri ath pè de ua hiestreta que i auie en aquera part dera cramba, hièstra qu’originàriaments daue tà uns patis salòps e parets de malons, mès que, a causa de posteriores bastisses, ja non proporcionaue cap de vista, sonque un shinhau de lum. A tres pès des veires i auie ua paret, e era lum baishaue de ben naut, entre dus edificis elevats, com a trauès d’ua petita dubertura en ua copòla. Entà un apariament satisfactòri, cerquè un paravent naut de color verd qu’isolèsse complètaments a Bartleby dera mia vista, mès non dera mia votz. Atau, en cèrta manèra, se combinauen intimitat e companhia.

11

Ath començament Bartleby hec ua extraordinària quantitat de còpies. Semblaue hartar-se tamb es mèns documents, com s’auesse passat hame de copiar. Non hège cap pausa entà païr-les. Trabalhaue dia e net, en tot copiar tamb era lum deth dia e ara lum des candeles. M’aurie agradat fòrça mès era sua aplicacion s’auesse trabalhat content, mès escriuie silen-ciosaments, pallamants, mecanicaments.Bensè, ua des parts indispensables deth trabalh d’un copista ei verificar era fidelitat dera còpia, mot per mot. Quan i a dus o mès copistes en un burèu, s’ajuden mutuaments en aguesta revision, un que lieg era còpia, er aute que ten er originau. Qu’ei un trabalh engüegiu, cansat, letargic. Non me còste bric compréner qu’entà determinadi temperaments sanguins se-rie tanplan insuportable. Per exemple, non pogui imaginar er apassionat poèta Byron, seigut tot content ath costat de Bartleby entà revisar un ex-pedient de, digam, cinc centes pagines, escrit tamb letra sarrada per ua man tremolosa.

De tant en tant, quan i auie mès trabalh, jo madeish ajudaua a confron-tar bèth document brac, en tot cridar a Polòi o a Estialhes tamb aquera fi-nalitat. Ua des arrasons pes quaus placè a Bartleby tant a man, darrèr deth paravent, ère poder-me valer des sòns servicis entad aqueres ocasions tri-viaus. Ath tresau dia, me semble, que portaue tamb jo, e abans qu’auesse estat de besonh revisar es sues còpies, cridè bruscaments a Bartleby entà acabar un petit ahèr que portaua entre mans e me corrie fòrça prèssa. Pr’amor dera prèssa e dera naturau confiança ena sua aubediéncia imme-diata, jo èra seigut en mèn escritòri, tamb eth cap inclinat sus er originau, e era man dreta estienuda a un costat, un shinhau tremolosa, tamb era còpia, de forma que quan gessesse deth sòn refugi, Bartleby la poguesse agarrar e començar eth trabalh sense eth mendre retard.

Me trapaua exactaments en aquera posicion quan lo cridè e li diguí rapidaments çò que volia que hesse —ei a díder, revisar tamb jo un do-cument brac—. Imaginatz era mia suspresa, non, era mia consternacion, quan sense botjar-se deth sòn cornèr, Bartleby, tamb ua votz especiau-ments doça e fèrma, responec:

12

—M’estimaria mès non hè’c.

Me quedè seigut ua estona en silenci absolut, en tot reordenar es mies estonades facultats mentaus. Pensè qu’es aurelhes m’auien enganhat, o que Bartleby non auie comprengut es mies paraules. Repetí, donc, era mia peticion tamb eth ton mès clar que poguí, mès era responsa anteriora m’arribèc tamb era madeisha claredat:

—M’estimaria mès non hè’c.

—M’estimaria mès non hè’c —repetí en tot lheuar-me fòrça excitat e crotzar era cramba a camardades—. Qué vò díder? Qué ei hòl? Voi que m’ajude a revisar aguesta huelha, tengue —e l’ac passè.

—M’estimaria mès non hè’c —didec.

Lo guardè de hit a hit. Auie era cara tranquilla; es uelhs grisi, tamb ua serenitat prigonda. Non li gessie cap arrupa d’agitacion. S’i auesse agut era mendra intranquillitat, colèra, impaciéncia o impertinéncia ena sua actitud; en d’autes paraules, quinsevolh reaccion umana normau, l’auria despachat violentaments deth locau sense dobtar. Mès en aqueres cir-constàncies, aurie estat com trèir dehòra eth mèn esblancossit bust de plastre de Ciceron. Lo guardè ua estona, en tant qu’eth continuèc tamb era sua còpia, e dempús tornè a sèir en mèn escritòri. Açò ei ben estranh, pensè. Qué podia hèr? Mès eth trabalh me corrie prèssa, atau que decidí desbrembar er ahèr de moment, e deishar-lo tà quan auessa mès temps. Cridè a Estialhes der aute costat e revisèrem eth papèr rapidaments.Pògui dies dempús, Bartleby acabèc quate documents longui, qu’èren quadruplicats d’un testimoniatge hèt deuant mèn pendent ua setmana en Tribunau dera Canceleria. Les calie revisar. Se tractaue d’un pleit impor-tant e se requerie exactitud. Quan tot ère prèst, cridè a Polòi, Estialhes e Gengibre der aute costat, tamb era intencion de plaçar es quate còpies enes mans des mèns quate emplegats, ath temps que jo liegeria er origi-nau. En conseqüéncia, Polòi, Estialhes e Gengibre s’auien seigut en rin-glèra, cada un tamb era sua còpia ena man, quan cridè a Bartleby tà que s’amassèsse ath grop.

14

era inevitabla conclusion; mès, ath madeish temps, bèra consideracion suprèma li hège a respóner d’aquera manèra.

—Ei decidit, alavetz, a non accedir ara mia demana, demana hèta cos-sent tamb eth costum e eth sentit comun?

Tamb pògui mots me hec a compréner qu’en aqueth punt eth mèn ju-dici ère corrècte. Òc: era sua decision ère irrevocabla.

Non ei estranh qu’es credences mès fèrmes d’un òme comencen a trantalhar quan ei intimidat de forma violenta, irracionau e imprevista. Comence a adméter vagaments que, per extraordinari que semble, tota era justícia e tota era arrason son der aute costat. En conseqüéncia, s’i son presentes persones imparciaus, les cerque entà reforçar de bèra manèra era sua opinion.

—Polòi —diguí—, ¿qué en pense vosté, de tot açò? Qué è eth dret?

—Tamb respècte, senhor —didec Polòi tamb eth sòn ton mès amable—, pensi que òc.

—Estialhes —diguí—, ¿qué en pense vosté? —Jo lo treiria dehòra deth burèu a còps de pè. (Eth lector que sigue bon observador se n’aurà encuedat que, en tot èster peth maitin, Polòi formule era sua responsa en tèrmes tranquils e educadi, e Estialhes, en tot que repotegue. O, tà repetir ua frasa d’abans, era mala encolia d’Estialhes ère de guàrdia, e era de Polòi descansaue).

—Gengibre —diguí, desirós d’obtíer eth mendre sufragi en favor mèn—, qué en pense vosté de tot açò?

—Pensi, senhor, qu’ei un shinhau capvirat —responec Gengibre tamb ua grimaça.

15

—Ja a sentut lo que pensen —diguí, en tot virar-me tath paravent—. Vengue aciu e complisque era sua obligacion.

Mès non se dignèc a respóner. Meditè un moment tamb dolorosa per-plexitat, mès un còp mès eth trabalh me corrie prèssa. Decidí un aute viat-ge ajornar era consideracion deth problèma tà quan auessa temps. Tamb bèra dificultat mo’n gessérem tà revisar es papèrs sense Bartleby, encara que cada pagina o dues, Polòi, tamb deferéncia, deishaue quèir era sua opi-nion qu’aqueth procediment non ère pas normau, mentres qu’Estialhes, en tot retorcer-se ena sua cagira tamb un nerviosisme dispeptic, de tant en tant, mastulhaue entre dents malediccions contra aqueth pèc testa-rrut de darrèr deth paravent. Pera sua part (d’Estialhes), aqueth ère eth prumèr e eth darrèr còp que harie eth trabalh de un aute sense crubar.

Mentrestant, Bartleby seiguie ena sua capeleta, alien a tot çò que non siguesse eth sòn trabalh particular.

Passèren uns dies, qu’eth copista ère dedicat a un aute trabalh long. Eth sòn comportament passat, tan remercable, me hec a vigilar-lo estre-taments. Observè que jamès marchaue tà anar dinar; en realitat, jamès anaue enlòc. Jamès, que jo sabessa, s’auie absentat deth mèn burèu. Ère un sentinèla permanent en sòn cornèr. Me n’encuedè qu’ath torn des onze deth maitin Gengibre auançaue enquiara dubertura deth paravent de Bartleby, com atrèt silenciosaments per un senhau invisible des dera mia cagira. Dempús, eth gojat gessie deth burèu en tot hèr a sonar ues monedes, e tornaue a aparéisher tamb un sarpat de pastetes de gengibre, qu’entregaue ena capeleta, en tot receber-ne dues pera comanda.Viu de pastetes de gengibre, pensè; non hè jamès un dinar coma cau; deu èster vegetarian, donc; mès non; jamès minge verdures, sonque pastetes de gengibre. Alavetz comencè a meditar sus es possibles efèctes ena cons-titucion umana d’ua dièta basada exclusivaments en pastetes de gengibre. Se diden atau perque eth gengibre ei un des sòns ingredients caracteris-tics, e eth que li da eth gust definitiu. Ara, ¿qué ère eth gengibre? Ua causa fòrta, piquenta. Ère Bartleby fòrt e piquent? Non pas; alavetz, eth gengibre non hège cap efècte en Bartleby. Probablaments eth s’estimaue mès que non lo hesse.

16

Arren exaspère mès a ua persona seriosa qu’era resisténcia passiva. S’eth resistit non a un temperament inuman, e eth resistent ei perfèctaments in-ofensiu ena sua passivitat, alavetz eth prumèr, tamb es mielhors manères, sajarà caritativaments d’interpretar tamb era imaginacion çò qu’ei impos-sible de resòlver tamb er enteniment. Atau consideraua,era màger part deth temps, a Bartleby e es sòns costums. Praube òme! pensaua, non ac hè per dolenteria; plan que non vò èster insolent; eth sòn aspècte ei pròva sufisenta qu’es sues excentricitats son involontàries. Ei util entà jo. Me pogui hèr tamb eth. Se lo despachi, probablaments acabarà tamb un patron mens indulgent, serà mautractat e dilhèu morirà de gana de forma miserabla. Òc. Ara pogui crompar de bon prètz ua de-liciosa autoaprobacion. Emparar a Bartleby, adaptar-me ara sua estranha testarruderia, me costarà pòc o arren, e mentrestant acumularè ena mia anima çò que finauments serà un doç mòs tara mia consciéncia. Mès non tostemp pensaua atau. Era passivitat de Bartleby a viatges m’irritaue. Me sentia estranhaments agulhoat a cercar un nau enfrontament, a alugar en eth bèra bua de ràbia que corresponesse ara mia. En realitat aurie estat com sajar de lugar huec en tot heregar es nuds des dits en un talh de sa-bon de Windsor. Mès ua tarde me dominèc un impuls maligne e se passèc aguesta scèna:

—Bartleby —diguí— quan age copiat toti aqueri papèrs les confrontarè tamb vosté.

—M’estimaria mès non hè’c.

—Com? Que s’entèste vosté a persistir en aquera extravagància de somèr?

Cap responsa.

Daurí de lan en lan es pòrtes corredisses e en tot adreçar-me a Polòi e Estialhes exclamè excitat:

—Ditz, per segon còp, que non vò revisar es sòns papèrs. Qué en pense, Polòi?

17

S’a de rebrembar qu’ère pera tarde. Polòi reludie com ua ola de hèr blanc, eth cap pelat tiraue hum, es mans li tremolauen dessús des papèrs tacadi. —Se qué ne pensi? —bramèc Polòi— Que vau anar darrèr deth paravent e li vau a méter un uelh blu!

En díder aquerò, Polòi se lheuèc e traiguec es punhs en posicion de bòxa. S’esdegaue en hèr efectiva era sua promesa quan l’arturè, espantat d’auer desvelhat imprudentaments era sua bellicositat de dempús de dinar.

—Sèigue, Polòi —diguí—, e escote çò qu’Estialhes a de díder. Qué en pense vosté, Estialhes? Non sò justificat entà despachar a Bartleby ara madeish?

—Me desencuse, senhor, mès aquerò ac a de decidir vosté. Jo pensi qu’eth sòn comportament non ei normau, e injust respècte a Polòi e a jo, mès dilhèu solet se tracte d’ua mania passatgèra.

—A! —exclamè jo— Quin cambi d’opinion mès estranh… ara parle d’eth tamb fòrça deferéncia.

—Ei era cervesa —cridèc Polòi—, era sua amabilitat qu’ei efècte dera cervesa… Estialhes e jo qu’auem dinat amassa aué. Ja pòt veir qué amable sò jo, senhor. Vau e li meti un uelh blu?

—Supòsi que se referís a Bartleby. Non, aué non, Polòi —responí—, per favor, baishe es punhs.

Barrè es pòrtes e tornè tamb Bartleby. Auia motius addicionaus entà provar sòrt. Desiraua que se rebelèsse un aute còp. Me’n brembè que Bart-leby jamès marchaue deth burèu.

—Bartleby —diguí—, Gengibre a gessut; ¿qué pòt anar tà Corrèus —ère ua passejada de mens de tres menuts— e campar s’i a quauquarren entà jo?

—M’estimaria mès non hè’c.

18

—Non vò?

—M’estimi mès que non.

Anè en tot trantalhar tath mèn escritòri e me i seiguí en estat de con-templacion. Era obstinacion me tornèc a cegar. ¿I auie bèra causa mès que me podie proporcionar un aute refús ignominiós d’aqueth tipe escanaulit, miserable, emplegat mèn? ¿Quina causa mès i auie, perfèctaments raso-nabla, qu’eth refusarie de segur?

—Bartleby!

Cap responsa. —Bartleby! —mès fòrt.

Cap responsa.

—Bartleby! —bramè.

Com un autentic hantauma que cedís as leis d’ua invocacion magica, ara tresau crida apareishec ena entrada dera sua capeleta.

—Vage tar aute costat e li digue a Estialhes que vengue.

—M’estimi mès que non —didec pòga pòc e tamb respècte, e desapa-reishec tranquillaments.

—Plan ben, Bartleby —diguí tamb un ton de votz retengut, sevèr e se-ren, qu’anonciaue er inalterable prepaus de bèth puniment terrible e im-minent. En aqueth moment auia era intencion de hèr quauquarren atau. Mès ben guardat, e com s’apropaue era ora de dinar, pensè qu’ère mielhor meter-me eth chapèu e tornar tà casa per aqueth dia, victima dera per-plexitat e dera angoisha.

M’ac cau reconéisher? Eth resultat de tot aguest ahèr siguec que lèu se

19

convertic en un hèt consomat deth mèn estudi qu’un joen copista esblan-cossit, de nòm Bartleby, auie un escritòri aquiu; que copiaue entà jo a qua-te centaus per huelha (un centenat de paraules); mès qu’ère exempt de for-ma permanenta de revisar eth sòn trabalh, obligacion qu’ère transferida a Polòi e Estialhes, sense dobte pr’amor dera sua màger agudesa; ath delà, qu’ad aqueth Bartleby en cap cas se li manarie era mès triviau comanda de cap classa; e qu’encara que se li demanèsse, s’entenie que s’estimaue mès non hè’c, tamb d’autes paraules, qu’ac refusarie de forma categorica.

A mesura que passauen es dies me reconciliè fòrça tamb Bartleby. Era sua aplicacion, era sua manca de vicis, era sua laboriositat incessanta (ex-cèpte quan s’esfonsaue en estat de contemplacion darrèr deth paravent), era sua extraordinària tranquillitat, era inalterabilitat dera sua conducta en tota sòrta de circonstàncies, lo hègen ua valuosa aquisicion. Aquerò ère primordiau: tostemp i ère aquiu, eth prumèr peth maitin, pendent tot eth dia, e eth darrèr ath ser. Jo auia ua especiau confiança ena sua aunèstetat. Sentia qu’es mèns papèrs mès apreciadi èren perfèctaments segurs enes sues mans. Ei vertat qu’a còps non podia, per toti es sants, evitar quèir en espasmodics atacs de colèra contra eth. Perque ère massa dificil auer tostemp presentes aqueres estranhes peculiaritats, privilègis e exempcions inaudites que formauen es tacites condicions per part de Bartleby, pes quaus demoraue en burèu. De tant en tant, tamb era impa-ciéncia de despachar ahèrs urgents, li demanaua sense voler, en un ton rapid e brac, per exemple, que metesse eth dit en laç que hèja tamb un cordon vermelh entà estacar uns papèrs. Plan que òc, darrèr deth para-vent arribaue era responsa acostumada: “m’estimaria mès non hè’c”, e ala-vetz, ¿com podie un òme tamb es comunes flaqueses dera natura umana, abstier-se de cridar amargaments contra tanta perversitat, tanta aberra-cion? E totun aquerò, cada nau refús que recebia auie er efècte d’amendrir es probabilitats qu’era mia distraccion se repetisse.

Aciu me cau díder que segontes eth costum dera majoria des òmes de leis qu’an estudis en edificis de burèus densaments pobladi, i auie diuèrses claus dera pòrta. Ua la sauvaue ua hemna que vieuie en humarau, qu’un dia ara setmana limpiaue a hons eth mèn departament, e cada dia lo ba-lejaue e boishaue eth povàs. Ua auta la sauvaue Polòi per comoditat. Era

20

tresau a viatges la portaua jo madeish ena pòcha. E era quatau non sabi qui l’auie.

Un dimenge peth maitin me venguec era idèa d’anar tara Glèisa dera Trinitat tà anar escotar un famós predicador, e com arribè massa d’ora pensè passar ua estona per estudi. Per sòrt, portaua era clau; mès en me-ter-la en pan, trapè que bèra causa hège resisténcia pera part de laguens. Fòrça susprès, cridè; tara mia consternacion, ua clau virèc per laguens; e en tot trèir era sua cara magra e tier era pòrta miei barrada, apareishec eth hantauma de Bartleby, manjoèr e tamb un déshabillé esparrecada, e me didec tranquillaments que li hège dò mès qu’ère fòrça aucupat en aqueth moment e s’estimaue mès non deishar-me passar. En pògues paraules ahi-gec que dilhèu serie mielhor que li dèssa dus o tres torns ara ièrla, e ala-vetz probablaments eth ja aurie acabat es sòns ahèrs.

E ben, era aparicion de Bartleby en mèn estudi un dimenge peth mai-tin, complètaments insospitada, tamb era sua impassibilitat cadaverica e cavalheresca, mès tan fèrm e tan segur d’eth, me produsic un efècte tant estranh que de seguida m’apartè dera mia pròpria pòrta com eth volie, mès non sense quauques punchades de rebelion impotenta contra era moisheta desvergonha d’aguest copista inexplicable. En realitat, era sua meravilhosa amabilitat non solet me desarmaue, mès que me crestaue. Pr’amor que considèri qu’eth que permet tranquillaments qu’eth sòn em-plegat li dongue ordes e lo hèsque dehòra deth locau, ei ua sòrta de cres-tat. Ath delà, m’inquietaue fòrça çò que Bartleby podie hèr en mèn burèu, manjoèr e tot esmandrengat un dimenge peth maitin. ¿Qué bèra causa anaue malaments? Non, aquerò ère descartat. Non se podie pensar ne un moment que Bartleby siguesse ua persona immorau. Mès ¿qué podie hèr aquiu? Copiar? Tanpòc; per mès que siguesse excentric, Bartleby ère ua persona mès que mès decenta. Serie eth darrèr a sèir en sòn escri-tòri lèu despolhat. Ath delà, ère dimenge; e i auie quaquarren en Bart-leby qu’eliminaue era sospita que poguesse violar era santetat d’aqueth dia tamb bèth ahèr profan.

Totun aquerò, eth mèn esperit non se tranquillizèc; e plen d’inquieta curiositat, tornè per fin tara pòrta. Metí era clau sense obstacle, la daurí

21

e entrè. Bartleby non ère visible. Lo cerquè tamb ansietat, campè darrèr deth paravent; mès ère evident qu’auie marchat. Dempús d’un examen mès atent, dedusí que pendent un temps indeterminat, Bartleby deuie auer minjat, auer-se vestit e auer dormit en mèn burèu, e tot aquerò sense vaishèra, miralh ne lhet. Eth sèti encoishinat d’un vielh fautulh enroïnat mostraue en un cornèr era fèbla emprenta d’un còs magre, cochat. Trapè ua hlatsada embolicada dejós der escritòri; dejós deth fornèu vued, ua capsa d’aluquets e ua bròssa; en ua cagira, ua bacina de hèr blanc, sabon e ua tovalha esparrecada; en un diari, ues moretes de pastetes de gengibre e un bocin de hormatge. Òc, pensè, ei evident que Bartleby s’a installat aciu, en tot convertir eth burèu en sòn apartament de soltèr. Alavetz, de còp, un pensament me crotzèc era ment: quina miserabla manca d’amics, quina soletat se revelen aciu! Era sua praubesa qu’ei grana, mès era sua soletat, ¡qué orrribla! Pensatz-i. Un dimenge, Wall Street ei desèrt com Petra; e totes es nets de toti es dies ei tanplan despoblat. Tanben aguest edifici, qu’entre setmana borís d’activitat e vida, ath ser arresòne tot vued, e eth dimenge ei desolat. Aciu se hè Bartleby era sua casa; unic espectador d’ua soletat qu’a coneishut poblada… ua sòrta de Mari innocent e transformat, en tot que medite trist pes roïnes de Cartago8!

Per prumèr còp ena mia vida, s’apoderèc de jo un sentiment de malen-conia aclapador e punhent. Abans, jamès auia experimentat que tristors non massa desplasentes. Ara, eth laç d’ua comuna umanitat m’arrossegaue irresistiblaments tath pessimisme. Ua malenconia fraternau! Pr’amor qu’andús, Bartleby e jo, èrem hilhs d’Adam. Me’n brembè des sedes bril-hantes e es cares resplendentes qu’auia vist aqueth dia, vestits de gala, en tot que navigauen coma cignes peth Mississipi de Broadway; les com-parè tamb eth palle escrivan, e pensè: A, era felicitat hestege era lum, atau pensam qu’eth mon ei erós; mès era misèria s’amague ben luenh, e atau pensam qu’era misèria non existís. Aguestes fantasies —quimères, sense dobte, d’un cervèth malaut e pèc— me portèren a pensaments mès con-crèts respècte des excentricitats de Bartleby. Pressentiments d’estranhes

8 Gai Mari o Gaius Marius (157-86 a.C.), generau e cònsol roman qu’escapèc tà Cartago acaçat per Sulla. Segons Plutarc (Vides Parallèles), quan un lictor li demanèc, de part deth pretor Sextili, que marchèsse d’Africa, Mari, dempús d’un dramatic silenci, li responec: «Ditz-li qu’as vist a Gai Mari eth fugitiu seigut en miei des roïnes de Cartago», en tot comparar er estat dera ciutat damb era sua pròpria desgràcia.

22

descubèrtes me visitèren. Era palla figura deth copista se m’apareishec ajaçada, entre desconeishuts despreocupadi, envolopada en ua mortalha estremordida.Còp sec, m’atirèc er escritòri barrat de Bartleby, tamb era clau ben visibla ena clauadura.

Non ei dolenteria, pensè, sonque cerqui contentar ua curiositat umana; ath delà, er escritòri ei mèn, e eth sòn contengut tanben, atau que me per-meterè de guardar ath laguens. Tot ère metodicaments ordenat, es papèrs perfèctaments plaçadi. Es calaishets èren prigondi, e dempús de trèir es expedients, paupè ath hons. De seguida notè quauquarren e lo treiguí. Ère un vielh mocador tath cap, pesant e estacat. Lo daurí e vedí qu’ère ua caisha d’estauvis.

Alavetz rebrembè toti es discrèts mistèris qu’auia notat en aqueth òme. Me’n brembè que non parlaue sonque tà respóner; qu’encara qu’a estones li sobraue temps entada eth, jamès l’auia vist liéger —jamès, ne un diari—; que pendent longues estones ère de pè darrèr deth paravent, en tot que campaue pera hièstra era paret cèga de malons; era segur que jamès anaue tà cap minjador ne restaurant; mentres qu’era sua cara esblancossida in-dicaue claraments que jamès beuie cervesa, com Polòi, ne tè ne café, com era gent; que jamès anaue tà un lòc concrèt que jo poguessa saber; jamès gessie tà anar passejar, se non ère eth cas present; qu’auie refusat díder qui ère, o d’a on venguie, o s’auie bèth parent en mon; qu’encara qu’ère magre e esblancossit, jamès se queishaue de mala salut. E sustot, rebrembè cèrt aire inconscient d’eslangorida... com en dideria... d’eslangorida arrogàn-cia, o mès lèu ua resèrva austèra sus era sua persona, que m’auie intimidat de forma reau enquia someter-me tamb docilitat as sues excentricitats, quan me hège pòur demanar-li que me hesse era mendra causa, encara que sabessa, pera sua perlongada immobilitat, que deuie èster darrèr deth paravent en un d’aqueri somnis sòns dera paret cèga.

En tot que meditaua totes aqueres causes, e les associaua tamb eth hèt, acabat de descorbir, qu’auie convertit eth mèn burèu ena sua residéncia permanenta, e sense desbrembar era sua malautissa tristor; en tot que meditaua tot aquerò, me comencèc a cuélher un sentiment de prudéncia.

23

Es mies prumères emocions auien estat de pura malenconia, dera mès sincèra pietat; mès a mesura qu’eth desemparament de Bartleby creishie ena mia imaginacion, aquera malenconia se convertie en pòur, e aquera pietat en hàstic. Ei tan vertadèr coma terrible, qu’enquia cèrt punt, era consideracion o era contemplacion dera desgràcia desvelhen es nòsti mie-lhors sentiments, mès en bères situacions especiaus, non van mès enlà. S’enganhen es que diden qu’aquerò ei degut tostemp ar egoïsme inerent ath còr uman: mès lèu ei degut a cèrta desesperança de remediar un mau excessiu e organic. Entà un èster sensible, era pietat soent ei dolor. E quan per fin se percep qu’aquera pietat non pòt dar un auxili eficaç, eth sentit comun ordene ara anima que se’n desliure. Çò que vedí aqueth maitin me persuadic qu’eth copista ère victima d’un mau innat e incurable. Li podia dar aumòina tath còs, mès eth còs non li hège mau; qu’ère era sua anima que patie, e jo non la podia arténher, era sua anima.

Aqueth maitin ja non complí eth mèn prepaus d’anar tara Glèisa dera Trinitat. De bèra forma, es causes qu’auia vist m’inabilitauen, de moment, tà anar tara glèisa. Tornè tà casa a pè, en tot pensar ce que haria tamb Bartleby. Ara fin prení ua decision: londeman peth maitin, tranquilla-ments, li haria determinades qüestions sus era sua vida, etc., e se refusaue responer-les francaments e sense resèrves (e suposaua que s’estimarie mès non hè’c), alavetz li daria un bilhet de vint dolars, mès de lo que li poguessa déuer, e li dideria que ja non me calien es sòns servicis, mès que se podia ajudar-lo de quinsevolh auta forma, seria content de hè’c, especiauments se desiraue tornar tara sua tèrra, a on que siguesse, l’ajudaria de bon grat a pagar es despenes. Ath delà, s’un còp arribat en casa li calie ajuda en bèth moment, ua carta sua aurie responsa segura.Arribèc londeman.

—Bartleby —diguí, en tot cridar-lo amablaments de darrèr deth para-vent.

Cap responsa.

—Bartleby —diguí, tamb un ton encara mès amable—, vengue tad aciu. Non li vau a demanar que hèsque arren que s’estimarie mès non hè’c; solet

24

voi parlar tamb vosté.

Dempús d’aguestes paraules apareishec sense hèr tapatge:

—Qué me vò díder, Bartleby, a on neishec?

—M’estimaria mès non hè’c.

—Que me vò condar bèra causa de vosté?

—M’estimaria mès non hè’c.

—Mès quina objeccion rasonabla pòt auer tà non parlar tamb jo? Me considèri eth sòn amic.

En tant que jo parlaua, eth non me guardaue; auie era guardada fixa en mèn bust de Ciceron, que, com en aqueth moment jo èra seigut, quedaue just darrèr mèn, a uns sies poci per dessús deth mèn cap.

—Qué respon, Bartleby? —diguí, dempús de demorar ua responsa ua bona estona, pendent era quau era sua cara demorèc immobila, trèt d’un tremolament, lèu imperceptible, des sòns pòts esblancossidi.

—Ara per ara m’estimi mès non respóner —didec, e se retirèc tara sua capeleta.Siguí massa fèble, ac coheissi, mès era sua actitud en aquera ocasion m’exasperèc. Non solet semblaue que s’i amagaue un cèrt desdenh, mès qu’era sua obstinacion semblaue desagraïda, en tot considerar er innega-ble bon tracte e era indulgéncia qu’auie recebut de jo.

Tornè a sèir en tot que meditaua ce que haria. Encara qu’era sua con-ducta me mortificaue, e qu’auia decidit despachar-lo quan entrèssa en burèu, a despiet de tot, un estranh sentiment supersticiós me trucaue en còr, me proïbie portar a tèrme eth mèn prepaus e m’acusaue de canalha se li gosaua díder un solet mot agre ad aguest praube òme, eth mès desem-parat dera umanitat. Per fin, dempús d’arrossegar era cagira darrèr deth

25

paravent, seiguí e diguí:

—Bartleby, non se’n hèsque alavetz de revelar era sua istòria, mès per-mete que li prèga, coma amic, que complisque tant que pogue es costums d’aguest burèu. Voi que me digue ara madeish que deman, o deman passat, ajudarà a revisar es papèrs: en resum, digue ara qu’en un dia o dus co-mençarà a èster un shinhau rasonable: m’ac digue, Bartleby.

—Ara per ara m’estimarie mès non èster un shinhau rasonable —siguec era sua responsa, reposada e cadaverica.

Tot just se dauriren es pòrtes corredisses e s’apropèc Estialhes. Semblaue auer passat ua mala net, provocada per ua estomagada mès sevèra que de costum. Encara podec sénter es darrères paraules de Bartleby.

—S’estime mès que non, e? —cridèc Estialhes— Jo me l’estimaria mès, se siguessa vosté, senhor —en tot adreçar-se a jo—, jo me l’estimaria mès; jo li daria preferéncies, ad aguesta mula testuda! E qué ei aquerò, senhor, se li platz, que s’estime mès non hèr ara?

Bartleby non moiguec ne un dit.

—Sr. Estialhes —diguí—, m’estimaria mès que se retirèsse de moment.Non sabi com, darrèraments m’auia acostumat a emplegar sense voler eth mot estimar en tota sòrta d’ocasions, non tostemp avientes. Tremolè en pensar qu’eth contacte tamb eth copista ja auie afectat seriosaments eth mèn estat mentau: quina auta aberracion mès prigonda se poirie produsir encara? Aguesta aprension plan que me determinèc a préner mesures somàries.

Ath temps qu’Estialhes marchaue reganhós e malumorat, s’apropèc Po-lòi, amable e deferent.

—Tamb respècte, senhor —didec—, ager pensè en Bartleby, aciu pre-sent, e pensi que se s’estimèsse mès préner un quart de bona cervesa cada dia, açò li ajudarie fòrça a apariar-se, e li permeterie ajudar-mos ena revi-

26

sion des documents.

—Atau qu’a vosté tanben se li a encomanat era paraula —diguí laugèra-ments excitat.

—Tamb respècte, quina paraula, senhor? —demanèc Polòi, qu’en tot calar-se respectuosaments en estret espaci darrèr deth paravent, me hec a possar ath copista— Quina paraula, senhor?

—M’estimaria mès que me deishèssen solet aciu —didec Bartleby, com se li ofenesse èster assetjat ena sua intimitat.

—Aquera ei era paraula, Polòi —diguí—, aquera.

—A! Estimar? A, òc, estranha paraula. Jo jamès la hèsqui a servir. Mès senhor, coma didia, s’eth s’estimèsse mès…—Polòi —li talhè—, gesque, per favor.

—Ò, tiòc, senhor, se s’estime mès qu’ac hèsca…

En daurir era pòrta corredissa tà gésser, Estialhes me guardèc deth sòn escritòri estant e me demanèc se m’estimaua mès copiar un document en papèr blu o en papèr blanc. Non hec cap d’emfasi maliciós en díder eth mot estimar. Ère evident que se li auie escapat involontàriaments. Pen-sè que me calie des.hèir-me d’un òme dement com aqueth, que de bèra manèra ja auie trestornat era mia lengua e era des mèns emplegats, e dil-hèu tanben es nòsti caps. Mès considerè mès prudent non anonciar eth licenciament immediataments.

Londeman vedí que Bartleby non hège sonque campar pera hièstra en sòn sòmi dera paret cèga. Quan li demanè perqué non escriuie, me didec qu’auie decidit non escríuer mès.

—Perqué? E dempús qué? —exclamè— Non escríuer mès?

—Non.

27

—E per quina arrason?

—Que non la ve vosté madeish, era arrason? —responec tamb indiferén-cia.

Lo guardè fixaments e me n’encuedè qu’auie es uelhs amortadi e veirosi. De seguida pensè qu’era sua extraordinària diligéncia des prumères set-manes, en tot copiar ath pè d’aquera hièstra escura, li podie auer hèt mau temporauments ena vista.

Ère afectat; li diguí bèra causa compassiva. Li insinuè que, plan que òc, hège ben de deishar d’escríuer un temps; e l’encoratgè a aprofitar era opor-tunitat entà hèr bèth exercici salutós ar aire liure. Mès non ac hec. Quau-qui dies dempús, com qu’es auti emplegats mèns èren absents e auia fòrça prèssa d’enviar cèrtes cartes per corrèu, pensè que Bartleby, en non auer arren a hèr, dilhèu serie mens inflexible que de costum e portarie es cartes tà Corrèus. Mès didec que non tamb aire absent, e encara que me shor-daue fòrça, anè jo madeish.

Passèren es dies. Non poiria díder s’es uelhs de Bartleby mielhorauen o non. Segontes toti es indicis, pensaua que òc. Mès quan l’ac demanè non se dignèc a respóner. De tota manèra, non copiaue mès. Ara fin, en res-ponsa ara mia insisténcia, me didec qu’auie deishat de copiar definitiva-ments.

—Qué? —exclamè— E s’es sòns uelhs se meten ben,... mielhor que ja-mès,… non copiarie tanpòc alavetz?

—È deishat de copiar —responec, e se hec enlà.

Demorèc coma tostemp, com un mòble der estudi. Non, se hec mès mò-ble encara qu’abans —s’ère possible. E qué calie hèr? En burèu non harie arren, ¿perqué s’auie de quedar, donc? En realitat, s’auie convertit en ua carga entà jo, non solet inutila com un colièr, mès tanben penosa de por-tar. Mès encara me hège pietat. Non digui sonque era vertat, quan digui

28

qu’era sua situacion me preocupaue. Se jamès auesse nomentat bèth pa-rent o amic, les auria escrit ath còp tà demanar-les que se portèssen ath praube òme tà un retirament avient. Mès semblaue solet, solet en univèrs. Ua dèisha d’un naufragi en miei der Atlantic. Fin finau, es besonhs rela-cionadi tamb eth mèn trabalh s’imposèren a quinsevolh auta considera-cion. Tamb tota era correccion que podia, li diguí a Bartleby qu’en tèrme de sies dies auie de deishar eth burèu sense condicions. Li aconselhè que prenesse mesures en aqueth temps entà pr’amor d’obtier ua auta demo-rança, e li aufrí era mia ajuda ena temptativa, tostemp qu’eth dèsse eth prumèr pas tà trasladar-se.

—E quan m’aurà deishat definitivaments, Bartleby —ahigí—, velharè tà que non quede complètaments desemparat. Rebrembe, sies dies a comp-dar d’aué.

En expirar eth tèrme, campè darrèr deth paravent e ¡ten! aquiu qu’ère Bartleby.

Me botoè er abric, m’equilibrè; auancè pòga pòc tada eth, li toquè era espatla e diguí:

—A arribat era ora; se n’a d’anar; me hè dò; aciu a sòs; se n’a d’anar.

—M’estimaria mès non hè’c —responec, encara d’esquia.

—Se n’a d’anar.

Demorèc en silenci.

Jo auia ua confiança illimitada ena aunèstetat d’aqueth òme. Soent m’auie tornat penics e chelins que m’auien caigut en tèrra sense tíer compde, per-que en question de pòches, sò plan descuedat. Era mia actuacion, donc, non semblarà extraordinària.

—Bartleby —diguí—, li deui dotze dòlars, aciu n’a trenta dus; es vint que sobren son sòns… Qué les vò? —e li estiení es bilhets.

29

Mès non se botgèc.

—Les deisharè aciu, alavetz —e les deishè ena taula dejós d’un chafapapè-rs. Prení eth chapèu e era cana e de camin tara pòrta me virè tranquilla-ments e ahigí:— Quan age trèt es sues causes deth burèu, Bartleby, barre era pòrta, perque ja se n’an anat toti, e se li platz, dèishe era sua clau dejós deth palhasson..., tà que la poga agarrar deman maitin. Non lo tornarè a veir mès; adiu, donc. Se mès tard, ena sua naua demorança, li pogui èster de bèra utilitat, non dèishe d’avisar-me per carta. Adiu, Bartleby, que li vage ben.Mès non responec ne un mot; com era darrèra colona d’un temple en roï-nes, demorèc mut e solitari en miei dera cramba vueda.

En tot que tornaua tà casa pensatiu, era vanitat vencec ara pietat. Non po-dia hèr sonque vantar-me dera forma magistrau de des.hèir-me de Bart-leby. Magistrau, digui, e atau li semblarie a quinsevolh pensador desapas-sionat. Era beutat dera mia forma de procedir consistie ena sua perfècta serenitat. Non i auec intimidacion, ne bravades de cap sòrta, ne paraules irades, ne camardades d’un costat tar aute der apartament, en tot lançar ordes veementes a Bartleby tà que gessesse tamb es sòns liròts misera-bles. Arren d’aquerò. Sense ordenar tapatjosaments era gessuda de Bart-leby —com aurie hèt un esperit inferior— supausè qu’auie de marchar, e en aguesta suposicion basè tot lo que me calie díder. Quan mès pensaua ena mia forma de procedir, mès m’agradaue. Totun açò, londeman peth maitin, quan me desvelhè, auia es mèns dobtes: de bèra manèra, es mèns hums de vanitat auien desapareishut. Ua des ores mès tranquilles e pru-dentes d’un òme ei quan se desvelhe peth maitin. Era mia actuacion me semblaue tant astuta coma abans, mès solet ena teoria. Com provarie ena practica, aqueth ère eth problèma. Auer suposat era marcha de Bartleby ère un polit pensament; mès dempús de tot, aquera suposicion solet ère mia, e non pas de Bartleby. Eth punt essenciau non ère se jo auia suposat que me deisharie, mès s’eth s’estimarie mès hè’c. Ère mès un òme de prefe-réncies que de suposicions.

Dempús d’esdejoar, anè tath centre, en tot que consideraua es probabilitats a favor e en contra. Per un moment pensaua que resultarie un miserable

30

fracàs, e que me traparia a Bartleby en burèu, com tostemp; ath moment següent, èra segur que veiria era sua cagira vueda. E atau continuè sense ua opinion fixa. Ena cantoada de Broadway e Canal Street, vedí un grop de gent fòrça excitada que conversauen seriosaments.

—Me jògui… que non… —didec ua votz quan passaua.

—Que non se’n va?... Hèt! —diguí jo— Trèigue es sòs!

Ja me metia instintivaments era man ena pòcha entà trèir es mèns, quan me’n brembè qu’ère dia d’eleccions. Es paraules qu’auia escotat non se re-ferien a Bartleby, mès ath succès o fracàs de bèth candidat a baile. En mèn estat d’esperit obsessiu, auia imaginat que tot Broadway compartie era mia excitacion e debatie tamb jo era madeisha qüestion. Tirè tà deuant, agraït qu’eth tarrambòri deth carrèr dissimulèsse aquera momentanèa confosion.

Com auia previst, arribè ena pòrta deth burèu mès d’ora que de costum. M’arturè a escotar un moment. Tot ère en calma. Deuie auer marchat. Virè era manilha... Era pòrta ère clauada. Òc, eth mèn plan auie foncionat com un encantament; auie desapareishut. Tamb tot, cèrta malenconia s’i barrejaue: lèu me hège dò eth mèn brilhant succès. Quan cercaua dejós deth palhasson… era clau que Bartleby m’aurie d’auer deishat aquiu, tustè per acccident tamb eth jolh ena pòrta, que sonèc com s’auessa trucat, e en responsa m’arribèc ua votz de laguens:

—Encara non; que sò aucupat.

Ère Bartleby.

Me quedè estremoniat. Per un instant demorè com aqueth que, tamb era pipa ena boca, l’aucic ua centelha en Virgínia, ua tarde serena, hè long temps; moric deuant dera sua pròpria hièstra, e se quedèc ajocat aquiu aquera tarde de sòmi enquia que bèth un lo toquèc e queiguec.

—Non se n’a anat! —reboteguè per fin. Mès un aute còp, en tot aubedir

31

eth meravilhós ascendent qu’er inescrutable copista auie sus jo, e que non podia escapar-me’n complètaments, baishè es escalèrs pòga pòc e gessí tath carrèr. En tot que hèja un torn ara ièrla, meditaua ce que me calie hèr dempús en aquera situacion d’inaudita perplexitat. Non lo podia trèir a empossades; tanpòc l’auria de hèr dehòra tamb paraules fòrtes; e cridar ara policia ère ua idia desplasenta; mès totun aquerò, deishar-li gaudir deth sòn cadaveric triomf… aquerò tanben ère inadmissible. Qué calie hèr? O se non i auie arren a hèr, ¿me calie suposar bèra causa mès? Òc, com abans auia suposat prospectivaments que Bartleby marcharie, ara podia suposar retrospectivaments qu’auie marchat. Coma legitima conse-qüéncia d’aguesta suposicion poiria entrar en mèn burèu tamb fòrça près-sa, hèr a veir que non vedia a Bartleby e caminar tada eth com se siguesse aire. Aguesta actuacion aurie tota era aparença d’ua expulsion. Ère fòrça dificil que Bartleby poguesse resistir aquera aplicacion dera doctrina des suposicions. Mès en tornà’c a pensar, eth succès deth plan me semblèc pro dobtós. Atau que decidí tornar discutir era causa tamb eth.

—Bartleby —diguí, en entrar en burèu, tamb ua expression sevèra e tran-quilla—, sò fòrça desengustat. Me hè dò, Bartleby. Auia ua opinion mès favorabla de vosté. Me l’auia imaginat de caractèr tan cavalheresc, que deuant de quinsevolh dilèma delicat aurie estat sufisent ua laugèra in-sinuacion, en un mot, ua suposicion. Mès semble que me sò enganhat. Qué? —ahigí en tot sautar sense afectacion— Ne a tocat es sòs! —en tot senhalar-les, aquiu madeish a on les auia deishat eth ser abans.

Non responec arren.

—Que me deisharà, o non? —li demanè en un accès de ràbia, en tot auançar tada eth.

—M’estimaria mès non deishar-lo —responec, en tot emfatisar eth non tamb amabilitat.

—Quin dret a tà quedar-se? Que pague bèth loguèr? Que pague es mèns impòsti? Qu’ei sua aguesta proprietat?

32

Non responec arren.

—Qu’ei prèst entà meter-se a escríuer ara? S’a guarit des uelhs? Que me poirie copiar un petit document aguest maitin? O ajudar-me a revisar ues linhes? O apropar-se tà Corrèus? En un mot, ¿que vò hèr bèra causa entà justificar era sua negativa a marchar deth locau?

Se retirèc en silenci tara sua capeleta.

Me trapaua alavetz en un estat de nèrvis e ressentiment que pensè qu’ère mès prudent deishar-me peth moment de mès manifestacions. Bartleby e jo èrem solets. Me’n brembè dera tragèdia deth desfortunat Adams e der encara mès desfortunat Colt en solitari burèu d’aguest; e com eth praube Colt, terriblaments exasperat per Adams, se deishèc portar imprudenta-ments pera ira, e sense encuedar-se’n, se vedec precipitat a cométer un acte fatau, un acte que de ben segur arrés deplorarie tant com eth madeish autor9. En tot cogitar sus aguest episòdi, soent m’a vengut tath cap que s’era peleja auesse passat en carrèr o en ua demorança particulara, non aurie pas acabat com ac hec. Era circonstància d’estar solets en un soli-tari burèu, en un pis d’un edifici complètaments desprovedit d’elements domestics umanizadors —un burèu sense moqueta, per descompdat, d’aparença empovassada e trista— deuec èster çò que contribuïc pode-rosaments a aumentar era desesperacion deth malurós Colt. Mès quan aqueth vielh Adams cargat de ressentiment s’apoderèc de jo e me temptèc respècte de Bartleby, me pelegè tamb eth e l’expulsè. Com? Simplaments en tot rebrembar eth manament divin: “Un nau manament vos dongui: que vos estimetz es uns as auti”. Òc, aquerò ei lo que me sauvèc. Ath delà de mès nautes consideracions, era caritat soent opère coma principi sa-bent e prudent, ua bona sauvaguarda tath sòn possessor. Es òmes an as-sassinat per gelosia, per ràbia, per òdi, per egoïsme, per orgulh; mès jamès è escotat que cap òme age cometut un assassinat diabolic per caritat. Er egoïsme, donc, se non se pòt trapar un aute motiu, aurie de possar a toti

9 En 1841, John C. Colt aucic a Samuel Adams, que l’auie anat a vèir en sòn burèu de Broadway entà reclamar-li ua factura. Segontes era confession de Colt, l’aucic en defensa pròpria, quan Adams sagèc d’estofar-lo peth còth. Colt empaquetèc eth còs e lo despachèc tà Naua Orleans. Eth còs siguec descubèrt e Colt condemnat a morir penjat. Aguest Colt ère frair de Samuel Colt, inventor deth revolvèr modèrn.

33

es èsters umans, e especiauments as qu’an temperament, tara caritat e era filantropia. En tot cas, en aquera ocasion m’esforcè a estofar es mèns sen-timents exasperats contra eth copista en tot interpretar tamb benvolença eth sòn comportament. Praube òme, praube òme!, pensè, ac hè sense vo-ler, e ath delà, a passat ua mala epòca, e cau tractar-lo tamb indulgéncia.

Sagè, donc, de meter-me a trabalhar de seguida, e ath madeish temps de solatjar eth mèn descoratjament. Tractè d’imaginar qu’ath long deth mai-tin, en moment que li onvenguesse, Bartleby, per pròpria volontat, ges-serie dera sua capeleta e prenerie decidaments eth camin dera pòrta. Mès non. Dèren es dotze e mieja; Polòi començaue a meter-se vermelh, vessar eth tintèr e en generau pérder eth contròl; Estialhes cedie ara cauma e era cortesia; Gengibre mastulhaue era poma de meddia; e Bartleby demoraue de pè deuant dera hièstra en un des sòns sòmi mès prigondi dera paret cèga. Qué me creiràn? Qué m’ac cau coheissar? Aquera tarde marchè deth burèu sense dider-li ne ua paraula mès.

Alavetz passèren quauqui dies pendent es quaus, en estones de léser, liegí un shinhau Sus era Volontat d’Edwards e Sus era Necessitat de Priestly10. En aqueres circonstàncies, aqueri libres me provocauen ua sensacion salutosa. Pòga pòc me persuadí qu’es mèns problèmes tamb eth copista m’auien estat predestinadi des dera eternitat, e Bartleby m’auie estat assig-nat per bèth prepaus misteriós dera Providéncia omniscienta, impenetra-bla entà un simple mortau coma jo. Òc, Bartleby, queda-te aquiu, darrèr deth tòn paravent, pensè, non t’acaçarè mès; ès inofensiu e silenciós com ua d’aguestes cagires vielhes; en un mot, jamès m’è sentut tan solet com quan sabi qu’ès aciu. Aumens ac veigui, ac senti; penetri ena predestina-cion dera mia vida. En sò content. D’auti auràn de representar papèrs mès nòbles; mès era mia mission en aguest mon, Bartleby, ei proporcionar-te un burèu peth temps que considères oportun.

Creigui qu’aguest sabent e sant estat animic aurie contunhat se non aues-

10 Eth teològ e missioner puritan Jonathan Edwards (Meticolosa e rigorosa investigacion des modèrnes idies sus aquera libertat dera volontat..., 1754) e eth scientific anglés Joseph Priestley (Era doctrina dera necessitat filosofica) s’oposèren ara teoria deth liure albire e defensèren eth determinisme.

34

se estat pes comentaris pòc caritatius e non demanats que me hègen es collègues que visitauen eth mèn burèu. Mès com passe soent, eth con-tacte constant tamb esperits intolerants acabe tamb es decisions mès bones des mès generosi. Encara que ben pensat, non ère estranh qu’es persones qu’entrauen en mèn burèu quedèssen impressionades peth pe-culiar aspècte der inexplicable Bartleby, e se vedessen temptades a hè-ne sinistres observacions. A còps un procuraire qu’auie bèth ahèr tamb jo, venguie tath burèu e quan non trapaue arrés mès qu’eth copista, sajaue de treiguer-li bèra informacion concrèta d’a on i èra jo; mès sense hèr cas dera sua charradera..., Bartleby demoraue de pè, immobil en miei dera cramba. Atau, dempús de contemplar-lo en aqueth estat ua estona, eth procuraire marchaue sense saber-ne mès qu’abans de vier.Tanplan, quan i auie bèra audiéncia e era cramba ère plea d’avocats e tes-timònis e se trabalhaue de prèssa, bèth un des plan aucupats òmes de leis presents, en veir a Bartleby tanplan desobrat, li demanaue que s’apropèsse tath sòn burèu (eth der òme de leis) entà arremassar bèth papèr. Ath còp Bartleby s’i negaue tranquillaments, e demoraue tant esvagat com abans. Alavetz er avocat lo guardaue de hit a hit, e se viraue entà jo. E qué i podia díder? Per fin me n’encuedè qu’en tot eth mèn cercle professionau circulauen rumors sus era estranha criatura qu’auberjaua en mèn burèu. Açò me preocupèc fòrça. E en pensar que dilhèu viuerie plan ans; que se quedarie installat en mèn estudi e negarie era mia autoritat; qu’estonarie as mèns visitants; qu’escandalizarie era mia reputacion professionau; que projectarie un pessimisme generau per tot eth locau; que se conservarie en còs e anima enquiath sòn finau tamb es sòns estauvis (pr’amor que non despenie ne cinc centims per dia), e que dilhèu me soberviuerie e re-clamarie era proprietat deth mèn burèu per possession ininterrompuda; com totes aguestes escures premonicions se m’apilerauen mès e mès, e es mèns amics non deishauen de flocar-me es sòns comentaris implacables sus eth hantauma deth mèn burèu, experimentè un gran cambi. Decidí amassar totes es mies fòrces, e desliurar-me’n tà tostemp d’aguest intole-rable mausòn.

Totun, abans de shamar un plan complicat entà arténher aqueth objectiu, suggerí simplaments a Bartleby era conveniéncia dera sua marcha defi-nitiva. En un ton seriós e tranquil, li recomanè que considerèsse era idia

35

tamb atencion e maduresa. Mès dempús de préner tres dies entà medità’c, me hec saber que mantenguie era sua determinacion originau; en pògues paraules, qu’encara s’estimaue mès demorar tamb jo.

Qué hèsqui?, me demanè alavetz, en tot botoar-me er abric enquia naut. Qué hèsqui? Qué me cau hèr? Qué me dicte era consciéncia que me cau hèr tamb aguest òme, o mès lèu tamb aguest hantauma? Desliurar-me’n, m’ac cau; marchar, ac harà, mès ¿com? Non voleràs trèir dehòra ad aqueth mortau praube, palle e passiu… Non voleràs trèir dehòra ua criatura tant indefensa... Non te voleràs desonorar tamb aquera crudeltat... Non, non voi, non ac pogui hèr. Abans lo deisharia víuer e morir aciu, e dempús paredaria es sues despolhes darrèr dera paret. Qué haràs alavetz? Per mès que l’amorasses, non se botjarà. Es comissions que te les dèishe ena tau-la, dejós deth tòn chafapapèrs; en un mot, aqueth plan que s’estime mès arrapar-se a tu.

Alavetz calerà hèr bèra causa sevèra, bèra causa extraordinària. Qué? Non voleràs qu’un policia l’agarre peth còth e embarren aqueth palle innocent ena preson... E per quin motiu poiries demanar que hessen ua causa atau? Qué ei un gandièr? Com? Un gandièr, un rodaire, eth, que non se vò bo-tjar? Pr’amor que non vò èster un gandièr, que lo vòs considerar com un gandièr. Massa absurd. Ja l’è: non a mejans de mantenença. Un aute error: non i a cap dobte que se manten, e aquera ei era unenca pròva incontes-tabla qu’un òme pòt mostrar que dispòse de mejans de sostenença. Ja n’i a pro. Com eth non se’n vò anar, l’aurè de deishar jo. Trasladarè eth mèn burèu; me n’anarè a onsevolhe; e l’avisarè que se lo trapi en locau nau pro-cedirè contra eth com se siguesse un vulgar intrús.

En conseqüéncia, a londeman li diguí:

—Trapi qu’aguest estudi ei massa luenh der Ajuntament; er aire ei insalu-bre. En un mot: è decidit cambiar de burèu era setmana que ven, e ja non vau a requerir mès es sòns servicis. L’ac digui ara tà que se pogue cercar un aute lòc.

Non responec pas, e non se’n parlèc mès.

36

Eth dia assenhalat loguè carros e òmes, anèrem tath mèn estudi e com non auia guaire mòbles, ac trasladèrem tot en pògues ores. Mentrestant, eth copista demoraue de pè darrèr deth paravent, qu’auia ordenat que si-guesse era darrèra causa a trèir. Lo retirèren, e un còp plegat com ua huel-ha, deishèc a Bartleby com er aucupant immobil d’ua cramba despolhada. Me parè ena entrada e lo guardè un moment, ath temps que quauquarren ath mèn laguens me censuraue.

Tornè a entrar, tamb era man ena pòcha e eth còr ena gòrja.

—Adiu, Bartleby, me’n vau… adiu, e que Diu lo benedisque de bèra manè-ra; e prengue açò —li deishè bèra causa ena man, mès caiguec en tèrra, e alavetz, me sòne estranh, m’arringuè de qui auia volut desliurar-me’n tan de temps.

Un còp establit enes naues dependéncies, deishè era pòrta barrada tamb clau un parelh de dies, e m’espantaua a cada caushigada que sentia enes colidòrs. Quan tornaua tath burèu dempús de ua cuerta abséncia, me pa-raua en lumedar un moment, e escotaua atentaments abans de méter era clau en pan. Mès aguesti temors non èren de besonh. Bartleby jamès se m’apropèc.

Pensaua que tot anaue ben quan un desconeishut tamb aire pertorbat me visitèc e me demanèc se jo èra era persona que recentaments auia aucupat un burèu en numèro… de Wall Street.

Plen de pressentiments, responí que òc.

—Alavetz senhor —didec eth desconeishut, que resultèc èster un avo-cat— vosté ei responsable der òme qu’a deishat aquiu. Se nègue a copiar; se nègue a hèr arren; ditz que s’estime mès non hè’c; e se nègue a abando-nar eth locau.

—Me hè dò, senhor —diguí, tamb faussa tranquillitat, encara que per la-guens tremolaua— mès en realitat er òme qu’en parle non ei arren mèn,

37

non ei n’eth mèn parent n’eth mèn aprendís, tà que vosté me’n hèsque responsable.

—Per caritat, ¿qui ei?

—De vertat que non li pogui díder. Non en sabi arren. En passat l’auia logat coma escrivan, mès ara ja hè temps que non trabalhe tà jo.

—Alavetz ja ac apariarè, bon dia, senhor.

Passèren quauqui dies e non sentí arren mès; e encara que soent sentia er impuls caritatiu de passar-i tà anar veir ath praube de Bartleby, ua apreen-sion de non sabi qué me retenguie.

Ja s’a acabat tot, pensè per fin, quan dempús de ua auta setmana non m’arribèren mès notícies. Mès en arribar en burèu un dia dempús, trapè quauques persones que demorauen ena pòrta en un estat grèu d’excitacion nerviosa.—Ei aqueth òme, aciu arribe —cridèc eth prumèr, a qui reconeishí com er avocat que m’auie vengut a veir solet.

—L’a de trèir, senhor, ara madeish —cridèc un òme corsat, qu’ère er amo deth numèro… de Wall Street, en tot auançar entà jo—, aguesti senhors, es mèns arrendataris, non pòden tier mès; eth sr. B… —en tot guinhar ar avocat— l’a trèt deth sòn estudi, e ara s’a encaborniat a romar per tot er edifici, de dia se sè enes barandes des escales, e de nets dormís ena entra-da. Toti son preocupats; es clients an començat a abandonar es burèus; i a pòur que se forme un tumult; cau que hèsque bèra causa, e sense retard.

Orrorisat per aqueth laueg, reculè; m’auria volut embarrar ath laguens deth mèn nau burèu. En van insistí que Bartleby non ère arren mèn… arren mès qu’entà quinsevolh aute. En van: jo èra era darrèra persona coneishuda que s’auie relacionat tamb eth, e per aquerò me reservauen aquera terribla responsabilitat. Per pòur de gésser enes diaris (com un des presents auie menaçat vagaments) considerè er ahèr, e per fin diguí, que s’er avocat me facilitaue ua entrevista privada tamb eth copista en sòn

38

pròpri burèu (der avocat), aquera madeisha tarde haria tan que podessa entà desliurar-les deth trebuc... Pugè es escalèrs dera mia antica tuta e trapè a Bartleby en silenci, en sole-ret dera escala, seigut ena baranda.

—¿Qué hè aciu, Bartleby? —diguí.

—Sèir ena baranda —responec amablaments.

Lo hí a entrar en estudi der avocat, que mos deishèc alavetz.

—Bartleby —diguí—, ¿qué se n’encuede qu’en tot encaborniar-se a au-cupar era entrada dempús que l’agen trèt deth burèu, m’a creat un gran problèma?

Cap responsa.

—Ara pòden passar dues causes. O vosté hè bèra causa, o calerà hèr bèra causa tamb vosté. Quina sòrta de trabalh li agradarie hèr? Qué volerie que quauquarrés lo tornèsse a logar coma copista?

—Non, m’estimaria mès non hèr cap cambi.

—Qué li agradarie èster dependent en ua merceria?

— Massa embarrat; non, non m’agradarie èster dependent; mès non sò exigent.

—Massa embarrat! —cridè— Mès se vosté se la passe embarrat tot eth temps!

—M’estimaria mès non hèr de dependent —repliquèc com tà talhar tot de còp aqueth punt.

—E qué li semblarie trabalhar en ua tauèrna? Aquiu non cau méter a pròva era vista.

39

—Non m’agradarie bric, encara que com li è dit abans, non sò exigent.Aquera loquacitat inusitada m’encoratgèc. Tornè ara carga.

—Alavetz ¿li agradarie viatjar per tot eth país en tot crubar factures entàs marchands? Aquerò li provarie ben.

—Non, m’estimaria mès hèr ua auta causa.

—E qué li semblarie anar tà Euròpa d’acompanhant, tà entretier a bèth cavalièr joen tamb era sua convèrsa? Li agradarie?

—Bric. Non me semble ua causa definida. M’agrade èster fixe. Mès non sò exigent.

—Alavetz se quedarà fixe! —cridè, en tot pèrder era paciéncia, e per prumèr còp ena istòria dera nòsta exasperanta relacion, pro enrabiat—. Se non marche d’aguest locau abans que se hèsque de nets, me veirè obligat… sò obligat… a… a… marchar deth locau jo madeish! —acabè de manèra fòrça absurda, sense saber tamb quina menaça podia sajar d’espantar-lo tà cambiar era immobilitat per conformitat. Sense esperança en cap aute esfòrç, ja me n’anaua precipitat quan me venguec un darrèr pensament (qu’abans non m’auie desagradat complètaments).

—Bartleby —diguí, en ton mès amable que podia en aqueth es-tat d’excitacion—, ¿que vò vier tamb jo tà casa mia —tà casa, non tath burèu— e demorar aquiu enquia que pogam arribar a un acòrd que li vage ben? Anem-i, gescam ara madeish.

—Non, de moment m’estimaria mès non hèr cap cambi.

Non responí arren, mès en tot esquivar a toti tamb eficàcia mercès a ua escapada sobtada e rapida, gessí der edifici en tot córrer, pugè per Wall Street tà Broadway, e en tot sautar en prumèr omnibús que passèc me desliurè des perseguidors. Tan lèu com me tranquillizè, vedí claraments qu’auia hèt tant que podia, autant respècte as demanes der amo e des loga-

40

tèrs com respècte as mèns pròpris desirs e eth mèn sentit deth déuer, entà beneficiar a Bartleby e protegir-lo d’ua persecucion brutau. Alavetz sagè d’estar tranquil e liure de preocupacions; era mia consciéncia me daue era arrason, encara que non auia agut eth succès qu’auria desirat. Auia tanta pòur que me tornèssen a acaçar er amo enforiscat e es sòns logatèrs exas-peradi que deishè eth negòci enes mans d’Estialhes e marchè uns dies tara part nauta dera ciutat, e pes entorns, en mèn coche; crotzè tà Jersey City e Hoboken, e visitè d’amagat Manhattanville e Astoria. De hèt, lèu visquí tot aqueth temps en coche.

Quan tornè tath burèu, trapè ua nòta der amo en mèn escritòri. La daurí tamb mans tremoloses. M’informaue qu’auie cridat ara policia e que se n’auien portat a Bartleby entàs Tombes per gandièr. Ath delà, com jo lo coneishia mès que cap aute, volie que i anèssa entà hèr ua declaracion avienta des hèts. Aguestes notícies me produsiren un efècte contradictòri. Ath començament èra indignat, mès dempús lèu me semblèc ben. Eth caractèr energic e expeditiu der amo l’auie hèt a adoptar un procediment que pensi que jo non l’auria pogut decidir tot solet; e totun, coma darrèr recors, e dades es especiaus circonstàncies, semblaue er unic camin.

Dempús sabí qu’eth praube copista, quan li digueren que l’auien de portar tàs Tombes, non aufric era mendra resisténcia; mès que tamb eth sòn pòrt palle e immobil, assentic en silenci.

Bèri espectadors, per curiositat o compassion, se junheren ath grop; amiada per un des policies que portaue a Bartleby deth braç, era proces-sion silenciosa desfilaue a trauès dera bronidera, era calor e era jòia des carrèrs de meddia.

Eth madeish dia que recebí era nòta anè entàs Tombes, o mès exacta-ments, entath Palai de Justícia11. Cerquè ath foncionari avient, li expliquè eth prepaus dera mia visita, e m’informèc qu’er individú que jo descriuia,

11 Eth nòm complèt ère The New York Halls of Justice and House of Detention. Ath delà dera preson i auie es jutjats e era policia.

41

òc que i ère aquiu laguens. Alavetz assegurè ath foncionari que Bartleby ère un òme absolutaments aunèst, e digne de tota compassion, a despiet dera sua inexplicabla excentricitat. Li condè tot lo que sabia, e acabè tamb era suggeréncia que l’auessen embarrat dera forma mès indulgenta que poguessen enquia que se poguesse hèr bèra causa mens estricta; encara que jo de hèt non sabia quina. De tota manèra, se non se decidie arren mès, l’aurien d’acuélher en asil. E dempús demanè ua entrevista.

Com non i auie cap cargue escandalós contra eth, e se mostraue plan se-ren e inofensiu en toti es aspèctes, l’auien deishat circular liuraments pera preson, especiauments pes patis interiors de potja. E aquiu que lo trapè de pè, solet, en pati mès tranquil, virat de cara tà ua paret nauta, mentre que pertot me semblaue veir es uelhs des mortièrs e des lairons que lo guardauen pes estretes henedures des hièstres dera preson.

—Bartleby!

—Ja l’è coneishut —didec sense virar-se—, e non li voi díder arren.

—Non è estat jo qui l’a portat aciu, Bartleby —diguí, plan dolgut pera sospita que planaue—. E entà vosté aguest non aurie d’èster un lòc tant orrible. Demorar aciu non lo relacione tamb arren reprochable; e guarde, non ei un lòc tan trist com se poirie pensar. Guarde, i é eth cèu, era èrba…

—Ja sabi a on sò —responec, mès non didec arren mès, e atau lo deishè.

En tornar tara galeria, un òme corsat, tamb demantau, se m’apropèc e en tot guinhar-li per dessús deth muscle tamb eth dit gròs, didec:

—Qu’ei amic sòn?

—Òc.—Que se vò morir de gana? S’ei atau, lo dèishe passar tamb eth regim dera preson, qu’ei tot.

—Qui ei vosté? —demanè, sense saber com hèr tamb ua persona que me

42

parlaue de manèra tan pòc formau en un lòc atau.—Sò er òme de pitança ... Es senhors qu’an amics aciu laguens me paguen tà que les fornisca boni minjars.

—De vertat?— li demanè ath carcerèr.

Didec que òc.

—Ben, alavetz —diguí, en tot deishar ues monedes ena man der òme de pitança ... —, voi que li age ua atencion especiau ath mèn amic; li don-gue eth mielhor minjar que pogue trapar. E sigue tant amable com pogue tamb eth.

—Que me lo presente? —didec er òme de pitança.., en tot guardar-me tamb ua expression que semblaue díder qu’ère tot impaciéncia per dar ua mòstra des sues manères.

En tot pensar que serie beneficiós entath copista, acceptè; li demanè com se didie e anèrem amassa anar cercar Bartleby.

—Bartleby, aguest ei eth sr. Costelhes; lo traparà de fòrça utilitat.

—Eth sòn servidor, senhor, eth sòn servidor —didec er òme de pitança ... en tot hèr ua petita salutacion darrèr deth sòn demantau—. Demori que se trape ben aciu, senhor: jardins espaciosi, crambes fresques, sen-hor… demori que se quede un temps tamb nosati; sajaram que li plasque. Qu’auram era sra. Costelhes e jo eth plaser que mos acompanhe a sopar, senhor, ena cramba privada dera sra. Costelhes?

—M’estimi mès non sopar aué —didec Bartleby, e se virèc—. Non me queirie ben; non sò acostumat a sopar —en tot que didie aquerò passèc pòga pòc tar aute costat deth recinte e se placèc deuant dera paret cèga.

—Com? —didec er òme de pitança ... , que se m’adrecèc tamb uelhs esto-nats—. Qu’ei estranh, non?

43

—Creigui qu’ei un shinhau trastocat —diguí jo, trist.

—Trastocat? Qu’ei trastocat? E ben, paraula d’aunor que pensaua qu’eth sòn amic ère un senhor falsificador; tostemp son palles e cavalherosi, es falsificadors. Non pogui deishar de planher-les, non pogui, senhor. Que coneishec a Monroe Edwards? —ahigec emocionat, e hec ua pausa. Dem-pús me metec era man en muscle pietadosaments, e sospirèc:— Moric de tisica en Sing-Sing. Alavetz ¿non lo coneishie vosté, a Monroe12?

—Non, jamès m’è relacionat tamb cap falsificador. Mès non me pogui de-tier mès. Cuede deth mèn amic, non i perderà arren. Ja mos veiram.Quauqui dies dempús tornè a obtier permís tà entrar enes Tombes e cer-què a Bartleby pes galeries, mès non lo trapè.

—Adès l’è vist que gessie dera sua cèla —didec un carcerèr—, dilhèu a anat a passejar-se pes patis.Anè donc en aquera direccion.

—Que cerque ar òme silenciós? —didec un aute carcerèr que passèc ath mèn costat—. Ei cochat delà, en tot que dormís en aqueth pati. Non hè vint menuts que l’è vist cochat.Eth pati ère en silenci absolut. Es presoèrs comuns non i podien accedir. Es parets que l’entornejauen, d’ua grossària extraordinària, l’aislauen de tot tapatge. Er estil egipci dera òbra m’aclapèc tamb era sua escuretat. Mès dejós des pès possaue ua doça èrba empresoada; com s’en còr des pirami-des etèrnes, per ua màgia estranha, auessen brotoat, entre es henerèques, es semes d’èrba deishats quèir pes audèths.

Arropit de forma estranha ath pè dera paret, es jolhs lheuadi, cochat de costat, eth cap reposat enes pèires heiredes, vedí ath praube de Bartleby. Non se botjaue bric. M’arturè; dempús m’apropè; m’inclinè e vedí qu’es sòns uelhs escuri èren dubèrti; a part d’aquerò, semblaue pregonaments

12 Famós falsificador de chècs bancaris.

44

dormit. Quauquarren me possèc a tocar-lo. En paupar era sua man, un caud-heired me correc peth braç e era espiada enquiàs pès.

Alavetz apareishec era cara redona der òme de pitança ... :

—Eth sopar ei prèst. Que aué tanpòc soparà, o viu sense minjar?

—Viu sense minjar —diguí, e li barrè es uelhs.

—E!... Que ei dormit, non?

—Tamb es reis e es conselhèrs13 —shebitegè.

***Semble que non cau continuar tamb aguesta istòria. Era imaginacion suplirà sense problèma eth magre relat der enterrament deth praube de Bartleby. Mès abans de díder adiu ath lector, li voi díder que s’aguest petit relat li a interessat pro tà desvelhar-li era curiositat de qui ère Bartleby, e quin tipe de vida portaue abans qu’aguest narrador lo coneishesse, son-que li pogui respóner que compartisqui aquera curiositat, mès que non la’c pogui satisfèr. Encara non sabi se deui condar un petit rumor que m’arribèc pògui mesi dempús dera mòrt deth copista. Quin ei eth sòn fondament, non ac poiria establir, e per tant non pogui díder s’ei vertat o non. Mès ena mesura qu’aguesta notícia imprecisa, per mès que sigue trista, non a mancat d’un interès intrigant entà jo, tanben poirie interes-sar a d’auti; per aquerò lo condarè en pògues paraules. Era notícia ère aguesta: que Bartleby auie estat emplegat dera Oficina de Cartes Mòrtes14

de Washington, d’a on siguec despachat sobtaments per un cambi ena administracion. Quan pensi en aguest rumor, lèu non pogui exprimir avientaments es emocions que me cuelhen. Cartes mòrtes! Non sòne com òmes mòrti? Pensatz en un òme inclinat pera natura e era desgràcia a ua desesperança palla; ¿i pòt auer un trabalh mès avient entà aumentar-la,

13 Darrèra referéncia biblica. Jòb se planh d’auer neishut: autaments descansarie «tamb es reis e es conselhèrs dera tèrra, que bastissen es desèrts».14 En diden mòrtes, des cartes que non se pòden entregar ath destinatari ne tornar-les tar expedidor.

45

qu’aqueth de manejar tot eth temps aguestes cartes mòrtes e classificar-les entàs hlames? Perque cada an se’n cremen a cantierades. A viatges eth pa-lle emplegat trape un didau en un papèr plegat –eth dit qu’anaue destinat, dilhèu, se poirís ena tomba–; un bilhet enviat tamb era caritat mès prèsta –eth que se n’aurie de solatjar, ja non minge ne a gana–; perdon tàs que moriren desesperadi; esperança tàs que moriren sense esperança; bones notícies tàs que moriren estofadi per calamitats insuportables. Tamb mes-satges de vida, aguestes cartes corren tara mòrt.Ai Bartleby! Ai umanitat!