AZKONARAzkonarra ugaztun haragijale bat da. Europan bizi da.

Ezaugarri fisikoak90 cm inguru da luze, horietatik 18 bat buztanari dagozkiola, eta 30 cm garai. 15 kg ere pisa dezake. Ilea

latza eta distiratsua du, gris kolorekoa, eta burua zuria, bi zerrenda beltzekin. Oso hanka laburrak eta indartsuak ditu, eta horietatik aurrekoak dira garatuenak. Muturra nabarmena du, mugikorra eta gihartsua,

eta bereziki egokia lurrean zulatu eta uxar egiteko. Lepoa, berriz, motza eta zabala du.Ilajea eta larrua

Ilea luzea eta gogorra du bizkarrean, kolore zuri-beltz berezi batekin. Sabela eta hankak, berriz, erabat beltzak. Burua zuria du, bi zerrenda beltzekin, espeziearen ezaugarri, begiak barne, nahiz eta ez den

arraroa aurkitzea ale albinorik. Azkonarrari urtero erortzen zaio ilea. Gainera, berau oso berezia delako (ez zurrunegia, ezta hauskorra ere) oso erabilia da egiteko margolarien pintzelak, eskuilak eta, bereziki, bizarra egiteko zurdakiak. Larruari dagokionez, lodia eta sendoa du. Horregatik, Txinako Ipar aldean erabili izan da

mantak egiteko.Bizitza

Irrati-igorgailu bidez egindako jarraipenek agerian utzi dute emeak maizago geratzen direla jaiotako azkonar zuloan. Bertan ar dominante bat egon ohi da, eme dominante bat, eta berauen ondorengo

azpikoak.Jeneralean biko dominanteak izaten ditu umeak, nahiz eta ar dominanteak estali eme guztiak. Hauek ernari

gera daitezke, baina jeneralean ez dute osatzen zikloa.Azkonar taldeak eremu bat izan ohi du, eta bertako kideak oso oldarkorrak izan daitezke beren eremua defenditzeko, batik bat arrak, kanpotik beste azkonar batzuk sartzen direnean. Horrelakoetan, burruka

gogorrak izaten dituzte, eta gai dira horietan elkarri zauri larriak egiteko. Talde barruan, ostera, oso arraroak dira burrukak.

A

BALEABaleak edo mistizetoak itsas ugaztun

ak dira, zetazeoen taldekoak. Sei generotan banaturiko hamahiru

espezie daude, lau familiatan banaturik.

UgalketaEmeak ume bakarra izaten du,

balekumea, alegia, eta amak duen muskulu-mekanismo berezi batek bere ahora proiektatutako esneaz elikatzen

da. Umeak bi urtean behin dituzte umeak, eta haien prestakuntza sei hilabetekoa da. Normalki, ume bat

edukitzen dute, baina kasu espezial batzuetan bi eduki ditzakete. Jaiotzen denean, zenbait metro luze izaten da. Kontsideratzen da heldua dela 4 edo 5

urterekin.

B

C

DORTOKA

Dortokak narrasti ordena bat da, saihetsetatik garatutako hezur edo kartilagozko oskola bat dutenak babes ezkutu gisa.

Testudines ordenak espezie biziak eta galduak batzen ditu. Ezagutzen diren dortoka zaharrenak duela 215 milioi urte agertu ziren[1].

Horregatik, narrasti zaharrenetakoen artean daude, sugandilak eta sugeak baino antzinagokoak. Egun 300 espezie

inguru bizi dira, horietako batzuk galtzeko arrisku larrian.Beste narrasti batzuk bezala, dortokek barne tenperatura aldatu dezakete

ingurukoaren arabera. Hala ere, badira espezie batzuk, larruzko dortoka esaterako, ingurua baino tenperatura handiagoa dutenak maila

metaboliko handia dela-eta.Beste amniota batzuk bezala

(narrastiak, dinosauroak, hegaztiak) airea arnasten dute. Ez dute ur azpian erruten, nahiz eta uretan edo ur ugari dagoen inguruetan bizi.

Dortoka handienak urtarrak dira.

D

ELEFANTEAElefanteak familiako ugaztun lurtar handiak dira. Familia honetako

hiru espezie bizi da egun: sabanako elefante afrikarra, oihaneko elefante afrikarra eta elefante asiarra. Gainerako espezieak, mamuta barne, iraungi

egin ziren azken glaziazioaren ondoren.Elefanteak animalia lurtarrik handienak dira. Beren ernaldia 22 hilabetekoa da,

animalia lurtarren artean luzeena. Jaiotzean elefantekumeek 120 kg inguru eduki ohi ditu. Normalean 50 eta 70 urte artean bizi dira, baina inoiz ezagutu

den elefanterik zaharrena 82 urtez bizi izan zen. Bestalde, inoiz ikusitako elefanterik handiena Angolan ehizatu zen 1956an: 12.000 kg pisatu zituen. Elefanterik txikienak, berriz, Kreta uhartean Pleistozenoan bizi zen espezie

batekoak izan ziren.Elefante heldu osasuntsuek ez daukate harrapari naturalik, nahiz eta lehoiek

kumeak edo gaixo dauden aleak harrapa ditzaketen. Haatik, gero eta mehatxu handiagoa pairatzen dute gizakien eraginetik eta legez kanpoko ehizatik.

Aspaldi elefante-aleak milioika zenba bazitezkeen, egun beren populazioa 470.000 eta 690.000 artekoa da, 2007ko estimazio baten arabera. Elefanteak babesturik daude mundu mailan, eta muga handiak daude haiek harrapatu, etxekotu edota beren produktuak merkaturatzeko. Hala ere, berriki boliaren merkatua berriro ireki izanak handitu egin du isileko ehiza. Afrikako zenbait

herrialdetan elefante-populazioak bi heren txikitu direla ezagutarazi dute, eta zenbait eskualde babestutako taldeak arriskuan daude.

E

FENEKBasamortuko azeri bat da,azeri hau etxekatu al da, baina basapistia

da.Gauez ehiztatzen du :karraskari txikiak,txoriak,muskerrak eta intseptuak, noizbehinka fruituak jaten ditu.Egunean zuloan egoten da beraiek egindako

zuloan ,or zulo bat ikusten duzu barruan ,baina or barruan leku gehiago dute eta ohe moduko bat dute egina:lumez, landares eta larruz.Or familia

osoa bizi da eta emeea 2-5 kume i nguru izaten ditu.

F

GEPARDOA

Sabanako nagusia da,bera duen gorputza lasterketarako prestatuta dago.110km –ko abiadura artu al du,bera ehiztatzean 10tik 9

faiatzen ditu. 4-6 tarte kume izaten ditu,eta urtea pasatzen denean ia ehiztatzen dute

G

HEGABERAH

30cm-ko txori bat da eta beti tente eduki ohi den kalparragatik bereizten da, kalparra hori bosta sei lumez beltz eta zorrotzez osatuta daude eta hegoen beltza, zuria gaitik. Urmaeletako txoria da,baina gaur egun gehiago ikusten dira, Europan egoten dira Martxotik- Uztailera eta gero Afrikako ipar mendebaldera joaten dira. Animalia hau intseptuak ,larbak,zizareak,moluskuak eta haziak jaten ditu, eta noiz behin landareak.Habia lurrean zulo batean egiten dute, emeeak 4 arrautz ditu 25 egunez egpten dira.

INPALAAntilope bizkor bat eta dotorea da,ipurdialdean duen zingula beltza bereizten du,arrak soilik dauzkate adarrak, 60km pobiadura artu aldu.Lasterkan dagoenean 3km jauziak eta luzera

10 km-ko artu al du.Jauziekin, larrialditan oso azkoraldu bere arrapadiak artu. Talde txikitandaude osatuak , urtaro euritsuetan nola belarra gehiago dago, 5 tik 50 emee talde

osatzen dute . Noiz behinka ikusten dira sabanan.

I

JAKAJaka aldu izan bi metroko altuera, Tibeteko mendi garaietan eta txinako iparraldean

bizi dira. 6.000 metroko altitudetan aurki dauteke .Zuhaitz bakar bat ez dagoen lekuan bizi dira.Gorputz zendoa du eta dena ilea txuri beltzako eta luzea eta leun leuna.

Azpaldianik etxekotu dute,Esnea ematen du; Orain etxekotuta daude ,baina oraindik badaude basoetatik.Arra bakarrik ibiltzen da eta araldietan bakarrik joango da

emmearen gana.

J

kiwiKiwia, Zelanda berrian bizi dira.Hegan ez dakien txori bat da,oilo baten tamainako du gutxi –

gorabehera eta bere izena Maromi hizkuntzatik dator, Gauetan agertzen da eta lotsatiak dira. Bera jaten du: Zizareak, Intseptuak,eta beste ornogabeak.

K

Larretxakurra30 cm-ko karraskari bat da, Urtxintxaren edota marmokaren familiakoa da.Ipar

amerika guztian bizi da ,Europan ere bere antzeko bat dago Espermefiloa. Belardiako txakurra ere esaten zaio txakurra bezala zaunka egiten duelako. Beti taldean bat bi

hanketan gartzen dira eta ea harrapatzeko zerbait ikusten dute (azeria, sugea,koiotea, arano beltza.) oiek beraietarako joaten dira eta orduan abisua ematen dute

eskutatzeko.

L

MMarrazoa arrain mota bat da, kartilagozko hezurdurakoa. Harrapari ona eta azkarra da, eta beste arrain ugari eraso eta jaten ditu. Hortz handi eta zorrotzak dituzte, ilaratan antolatuak eta hiruki formakoak. Marrazo batek, jaten ari den bitartean-edo hortz bat galtzen baldin badu, haren lekuan beste bat irteten zai aste baten buruan.Arrain hezurdun gehienek ikusmen ona dute, baina marrazoek ez. Horregatik, harrapakinak ehizatzeko usaimenaz baliatzen dira. Ur kopuru handiaren erdian dagoen odol tanta bakar bat usain dezakete marrazoek. Gainera, harrapakinen mugimenduak sorturiko seinale elektriko txikiak sumatzen dituzte gorputzean dituzten sentsore batzuei esker. Ospe beldurgarria duten arren, marrazo harrapari handienak bakarrik dira arriskutsuak guretzat, Marrazo Zuria eta Tigre Marrazoa esaterako.

MARRAZOA

N

Narrastiak animalia tetrapodo eta amnioto talde bat da. Talde parafiletikoa da, ez dituelako biltzen ugaztun eta hegaztiak, baina bai euren arbasoetako batzuk. Animalia ornodun odol-hotzekoak dira, biriken bidez arnasa hartzen dutenak, erruleak, azala ezkataz estalia dutenak, eta lau hankak endurtuak edo motzak dituztelako herrestan ibiltzen direnak.Narrastiek biriketatik bideratzen dute arnasketa; horregatik bizi dira gehienak lehorrean. Eskeletua hezurrez osatua dute. Burezurra eta bizkarrezurra giltzaduraz lotuak dituzte. Ez dute ugaztunek eta hegaztiek bezala, hotz egin, bero egin, odolari tenperatura jakin batean eusteko gaitasunik. 0 °C-ko tenperaturarekin ere ia denek bizirik irauten dute, baina 45 °C-tatik gorako tenperaturak luze iraunez gero hiltzen dira gehienak. Oso eskualde hotzetan ez da narrastirik bizi, eta eskualde beroetan mota gehiago bizi dira besteetan baino. Hezurrezko oskolez, ezkataz edo karatxoz estalia izan dezakete gorputza. Mota gehienak haragijaleak dira. Arrautza bidez ugaltzen dira gehienak, baina zenbait mota biziernalkariak dira aldi berean. Narrastiak Karboniferoren azkenaldean agertu ziren. Mesozoikoan, orain ehun milioi urte inguru, horiek ziren animaliarik zabalduenak munduan; asko gainera, oso tamaina handikoak ziren; dinosauroak, esate baterako, narrastiak ziren. Horietako denak edo gehienak desagertu ziren gero. Narrastien klaseak 19 bat ordena biltzen ditu, baina gaur egun lau besterik ez daude bizirik.

NARRASTIA

Ñ

O

Otsoa ugaztun haragijale bat da, Carnivora ordenakoa. Otsoetatik txakurrak etxekotu ziren duela gutxienez 12.000 urte; hala ere, nabaritasun genetiko batzuek duela 150.000 urte arte aurreratzen dute otsoa etxe abere bihurtzea. GizakiakEuskal Herriko otso guztiak hil zituen 1950. urterako,[1] baina orain-berriki Araban bizi izatea lortu du, Iberiar penintsularen mendebaldetik itzulita, nahiz eta leporatzen baitzaio.[2]

OTSOA

P

Primateak ugaztun ordena bat da. Batez ere ingurune tropikaletan bizi dira, salbuespena den Homo sapiens kenduta, kosmopolita dela. Autore ezberdinek espezie kopuru ezberdinak definitzen dituzte, eta ez dago akordio orokorrik taxonomiareninguruan. Gutxienez 200 espezie definitzen dira, nahiz eta azkeneko urteetan 340tik gora sailkatu diren. Hau dela eta ugaztunen artean nahiko talde zabala da eta gehiago Euarchontaren barruan, non beste ordenek ez duten espezie bakar batzuk baino. Uste denez Kretazeoaren bukaeran edo Paleozenoaren hasieran sortu zen talde gisa eta antzinako ugazten diseinua ez du gehiegi aldatu. Zuhaitzetan bizitzeko adaptazio ugari dituzte.

PRIMATEA

Q

R

aRratoia muridae familiako karraskari-taldea da, rattus generoa osatzen dutenak. Gizakia eta gero, ugaztun-talderik hedatuena da, kontinente guztietan Antartikan izan ezik, bizi dena. Hala ere, ziur asko, Asian dute jatorria, Indian eta Persian hain zuzen ere.

ARRATOIA

SSaguzarrak edo gau-enarak ugaztun hegalariak dira. Saguzarren aurreko besoak hegal gisa garatu dira eta horregatik hegal egiteko gai diren ugaztun bakarrak dira, planeatzeko gai diren beste batzuekin alderatuta. Hegan egiteko modua hegaztien ezberdina da, ez baitituzte besoak mugitzen, baizik eta behatzak. Behatzen artean mintz fin bat dago, patagio izenekoa. Chiroptera izena grezieratik dator (χειρ) "esku" eta pteron (πτερον) "hegal."Kalkulatzen da 1.100 bat espezie daudela mundu osoan zehar, hau da, ugaztun guztien %20a gutxi gora behera. Gorputzaren zati handi bat hartzen duen bihotz erraldoia dute, hegan egiteko energia ugari behar baitute. Euskal Herrian 25 espezie inguru daudela estimatzen da. Txikienek 29-33 mm. artean neurtzen dute eta 2 gramoko pisua dute; handienek berriz 1,5 metroko tamaina eta 1,2 kilogramoko pisua. Landare tropikal batzuek behar-beharrezkoa dute saguzarrak egotea, euren haziak hedatzeko modu bakarra eurek hedatzea delako.

SAGUZARRA

T TXERRIA

Txerria edo urdea Suidae familiako ugaztun bat da. Txerri emeari urdanga ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago.Sus scrofaanimaliak subespezieak dauzka.EzaugarriakTxerriak orojaleak dira, beraz elikatzeko errazak dira, baserri askotan sukaldeko hondarrak beren elikaduraren parte dira eta askatasunean beren kumeak jatera iritsi dezakete.

U

Untxia edo untxi arrunta Europako untxia da, Oryctolagus generoko espezie bakarra. Izena greziarretikdator, ὀρυκτό (lurrera atera) eta lagos (erbi) hitzetatik ostua. Berez Iberiar penintsulan du bere jatorria. Antzinako Grezian ezezaguna zen eta Polibiohistorialariak (K. a. II. mendean) lehenengo aldiz deskribatu zuen. Gaur egun Afrikako Iparraldetik Errusiarahedatzen da eta beste leku askotan ehizarako sartu da. Estatu Batuetan, Txilen, Hegoafrikan eta Australian ere sartu dituzte, azken honetan izurri bat delarik.

UNTXIA

V

W

Y

ZZaldia (arra) eta Behorra (emea) ugaztun ungulatua da (Equus ferus caballus), Equusgeneroko 10 espezieetako bat. Zaldia bezatu izanaren garrantzia handia izan da ekonomian, batez ere garraioan. Zaldia garraiatzaile gisa erabili izan da, nahiz eta hainbatetan haragi iturri garrantzitsua izan den. Islandian esate baterako, Islandiako ponia bertako baldintzetan bizitzeko gai den azienda gutxienetarikoa da, eta horregatik zaldi haragiaren inguruko ohitura handia dago bertako sukaldaritzan.

ZALDIA