50 anos de - C O N S E L L O D A C U L T U R A G A L E G...
54
Ciencia e humanidades Dúas culturas en colisión? 50 anos de As dúas culturas de C. P. Snow ( a t ) autores & textos
Transcript of 50 anos de - C O N S E L L O D A C U L T U R A G A L E G...
Ciencia e humanidadesDúas culturas en colisión? 50 anos de As dúas culturas de C. P. Snow
Marilar aleixandre
Doutora en Ciencias Biolóxicas, catedrática de Didáctica das
Ciencias Experimentais na Universidade de Santiago de Com-
postela. Dedica a súa investigación ao uso de probas e a argu-
mentación na didáctica das ciencias. A súa obra literaria abran-
gue narrativa e poesía, ademais da tradución e a elaboración
de guións de banda deseñada.
xosé Miranda
Licenciado en Ciencias Biolóxicas, catedrático de Instituto,
profesor de Bioloxía e Xeoloxía no IES Xoán Montes de Lugo.
É especialista en literatura de tradición oral, e autor dunha
extensa obra que inclúe poesía, novela, libros de relatos e de
literatura infantil e xuvenil.
xabier Paz
Doutor en Ciencias Biolóxicas, investigador titular no Centro
Oceanográfico de Vigo, especialista nas pesqueiras do Atlán-
tico Norte e a bioloxía e ecoloxía das especies comerciais.
Autor de obra poética e narrativa, ademais de colaborador en
revistas e publicacións de viaxes e de literatura.
xavier QueiPo
Licenciado en Ciencias Biolóxicas e en Medicina e Cirurxía.
Traballa en Bruxelas na Dirección Xeral de Pesca e Asuntos
Marítimos da Comisión Europea. Publicou obras de poesía,
novela, literatura infantil e libros de relatos, e fixo traducións
do francés e inglés. É colaborador de distintos suplementos
literarios, revistas e outros medios como radio e internet.(aut
ores
& te
xtos
)C
ienc
ia e
hum
anid
ades
. Dúa
s cu
ltura
s en
col
isió
n?CienCia e huManidades
dúas Culturas en Colisión?
No ano 2009 cumpríronse 50 anos da histórica conferencia do
científico e escritor británico C. P. Snow que cuñou a expresión
“as dúas culturas”. Ciencias e humanidades, dous xeitos de
aproximación ao coñecemento que poden camiñar xuntos, que
deben interaccionar e enriquecerse mutuamente.
Para debater sobre o tema o Consello da Cultura Galega
xuntou nunha mesa de discusión catro escritores galegos que
ademais traballan profesionalmente no ámbito da ciencia e da
investigación.
Este volume recolle as achegas que se verteron nesa xun-
tanza.
outras PubliCaCións
• As dúas culturas
• Historia da meteoroloxía e da climatoloxía de Galicia
• Territorios innovadores. Diagnose dos índices I+D+i
en Galicia
• Os dados do reloxeiro. Ciencia amena para mentes inquietas
• Po de estrelas. Novas receitas científicas de Os dados
do reloxeiro
• Por unha nova cultura forestal fronte aos incendios.
Informes e conclusións
• A natureza ameazada
• Xenética e historia no noroeste peninsular.
Unha perspectiva interdisciplinaria
• Efectos económicos, sociais e ambientais da marea negra
do “Prestige”
• Comunicación e ambiente. Cobertura das cuestións
ambientais na prensa galega no ano 2002
• A noite está varrida da Terra. 150 aniversario da utilización
da luz eléctrica en Santiago de Compostela por primeira
vez en España
• Documento de síntese sobre a encefalopatía
esponxiforme bovina (EEB) e a variante da enfermidade de
Creutzfeldt‑Jakob (vECJ)
• Economía ambiental e sociedade
• O castiñeiro: bioloxía e patoloxía
• As augas de Galicia
• Os ríos galegos
• Atlas de vertebrados de Galicia
auto
res
& te
xtos
(a t)autores & textos
Ciencia e humanidades Dúas culturas en colisión?
Ciencia e humanidades. Dúas culturas en colisión? : 50 anos de As dúas culturas de C. P. Snow / Marilar Aleixandre [et al.] ; [ coordinación da edición, Xurxo Mariño]. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, 2011 — 51 p. : il. ; 24 cm. — (Autores & textos)D.L. C 566-2011. — ISBN 978-84-92923-12-01. Ciencia-Filosofía. 2. Humanidades. I. Aleixandre, Marilar. II. Mariño, Xurxo.
Edita© Consello da Cultura Galega, 2011Pazo de Raxoi · 2º andar · Praza do Obradoiro15705 · Santiago de CompostelaT 981 957 202 · F 981 957 [email protected]
© Textos:Marilar Aleixandre, Xosé Miranda, Xabier Paz, Xavier Queipo
Coordinador da edición:Xurxo Mariño
Proxecto gráfico:IMAGO MUNDI
Maquetación:Signum deseño
D.L.: C 566-2011ISBN 978-84-92923-12-0
MARILAR ALEIXANDRE
XOSÉ MIRANDA
XABIER PAZ
XAVIER QUEIPO
Ciencia e humanidadesDúas culturas en colisión? 50 anos de As dúas culturas de C. P. Snow
auto
res
& te
xtos
Santiago de Compostela, 4 de novembro de 2009
auto
res
& te
xtos
Índice
8 COLOQUIO-DEBATE ENTRE BIÓLOGOS ESCRITORES,
CON MOTIVO DO 50 ANIVERSARIO DA CONFERENCIA
“AS DÚAS CULTURAS” DE CHARLES P. SNOW.
BOSQUEXO DA CUESTIÓN PARA DEBATER
XurxoMariño
13 DOBRES VIDAS: COMO RIFAN POLO TEMPO JEKYLL E HYDE
MarilarAleixandre
19 CIENCIA E LITERATURA
XoséMiranda
25 NIN CIENCIAS NIN LETRAS
XabierPaz
35 A ESCRITA DOS ESCARAVELLOS
XavierQueipo
45 APUNTAMENTOS BIOGRÁFICOS
COLOQUIO-DEBATE ENTRE BIÓLOGOS ESCRITORES, CON MOTIVO DO 50
ANIVERSARIO DA CONFERENCIA “AS DÚAS CULTURAS” DE CHARLES P. SNOW.
BOSQUEXO DA CUESTIÓN PARA DEBATERXurxoMariño
9
“Nanosasociedade(ousexa,naavanzadasociedadeoccidental)temosperdidoincluso apretensióndeposuírunha cultura común.Aspersoas educadas coamaiorintensidadedaquesomoscapacesxanonsonquendecomunicarseunhasconoutrasnoplanodosseusprincipaisinteresesintelectuais.Istoégraveparaanosavidacreativa,intelectuale,sobretodo,moral.Estanoslevandoainterpretarmalopasado,aequivocaropresenteeadescartarasnosasesperanzasnofuturo.Estáfacéndonosdifícilouimposíbeltomaraaccióncorrecta”.
O7demaiode1959,SirCharlesPercySnow(máistarde,LordSnow),cientí-ficoenovelista,pronunciouaconferenciaanualmáisprestixiosadaUniversidadedeCambridge,a“RedeLecture”.Eseanootítulodacharlaera“Asdúasculturasearevolucióncientífica”,eserviuparaasentardefinitivamenteuntermo,“asdúasculturas”,queomesmoautorxaintroduciratresanosatráscomotítuloparaunartigonarevistainglesaNew Statesman.OtextodaConferenciaRedeconverteu-seenlibro(The two cultures,C.P.Snow,CambridgeUniversityPress,1959);eselibroabriuunhalongapolémica,eagoraoConsellodaCulturaGalegacelebrao50aniversariodacharlainicialcunhaseriedecoloquios-debateecoatraduciónaogalegodeAs dúas culturas.
Oproblemadasdúasculturasfaireferenciaáseparaciónintelectualentrehu-manistasecientíficos,unproblemaqueparamoitosanalistassegueplenamentevixenteou,incluso,máisacusado.Existenundescoñecemento,incomprensióneignoranciamutuos,quexeranunhacuriosaimaxedistorsionadacadavezquesemiran entre si.DiSnowque,desde aRevolución Industrial, omundodosautoproclamados“intelectuais”nonseteninteresadonintenentendidoqueestáapasarcomundodosintelectuaisdeciencia.Asmulleresehomesdeletrasse-guenaconsiderarsecultosaíndaignorandocasetodosobreciencia,pretendendoquea cultura tradicional sexaaúnica cultura; como se a exploracióndaordenanaturezanontiveseinterese,tantointrínsecocomonassúasconsecuencias.“Ograndeedificiodafísicamodernasegueacrecer,eamaioríadaxentemáisintelixentedomundooccidentaltentantaideadisocomoaquetiñanosseusancestrosneolíticos”.Polasúabanda,moitosdoscientíficoscrenquealiteratura,
Xurxo Mariño
10
ahistoriaouafilosofíadaculturatradicionalnonacheganadarelevanteávidapsicolóxica,moralousocial.Comoresultadoautoempobrécenseediminúenoseuuniversoimaxinativo.SegundoSnow,aconsecuenciadesteabismoentreasdúasculturaséunhaperdapráctica,intelectualecreativa;unhadoenzadaso-ciedadeoccidentalqueafectagravementeaorestodomundo.Estamosaperdertodasasoportunidadescreativasquesemprexordencandodousmundos,dúasculturas,entranencolisión.
Ademais,paraSnowaseparaciónentrecienciaehumanidadeséundosprin-cipaisculpábeisdasdiferenzasentrepaísesricosepobres.Omundotenasolu-ciónaosproblemasdosmáispobres:arevolucióncientífica,maisnonsabecomolevalaacabo.Asameazasdeguerra,asuperpoboación,oabismoentrericosepobressonproblemasquesepodenatallarinvestindonoTerceiroMundo.Ospaísessubdesenvolvidosprecisandunharevoluciónindustrial,eprecisancientí-ficoseenxeñeirosdispostosachegar,ensinar,potenciaroflorecementodunhaculturacientíficaemarchar.
Estasreflexiónsfixéronsehai50anos.Snowcríaqueparaoano2000opro-blemadasdúas culturas e asdiferenzas entre a sociedadeoccidental eo restoteríandesaparecido,maisnonfoiasí.
11
COLOQUIO-DEBATE ENTRE BIÓLOGOS ESCRITORES
CUESTIÓNS QUE PODEN CENTRAR O DEBATE:
•Historiapersoaldecadaparticipantequepoidaexplicarasúadualidadebió-logo-escritor.
•Calessonosmotivospersoais,osincentivos,etc.,seexisten,dadedicaciónaosdouscamposdocoñecemento?
•Existerealmentenaactualidadeunproblemacoaseparaciónentreas“dúasculturas”?
•Estánomomentoactualaculturacientíficamellorpreparadaparatrataroproblema?
•CalpodeserarazónqueexpliquearelativaabundanciadeescritoresbiólogosenGalicia?Haialgúncasosimilarnoutrasdisciplinascientíficasounomun-dodashumanidades?
•Éunhaalternativaaceptableaabordaxecientífico-técnicaquepropónaco-rrenteda“terceiracultura”paraaconstrucióndunhaculturaglobal?
DOBRES VIDAS: COMO RIFAN POLO TEMPO JEKYLL E HYDEMarilar AleixandreBióloga, escritora
15
Comezareicunpoemaquedificilmentepoderíaserescritoporalguénquenonfosebióloga:
pentámerosaomorrernonmedeixousenónasaugasOvidio, Metamorfoses,III,590-591
trousandodesdeofondodasentrañasasolagandoenescándalososlimpos,asfoxasabisaisondeoescandallononalcanzaholoturiasreviradas,brandostangarañosenvorcandoeniambosoupésquebradoslumequenosqueimaalinguadoourizocopiamosaspugastanfráxilesxirandoescavamosagochosnaspenasondeomoradodebandeirasprohibidasresistedesdeasaugas,mentrescoalanternadeAristótelesesculcamosnosdíasdofuturo
senostiranaspalabras,fican,Estevo,osbrazososbrazossenosprendenpolosbrazos,comoasestrelascuspirémosllelosnasmanssementaremosocamiñodeofiurasenganandoástouzasdelorchosáfin,nesteMardeFóraaaugaéanosaúnicaherdanza
(Mudanzas,2007)
Sonunbichocoalinguagallada.Amiñalinguanaiéocastelánmaishaitem-poqueotraizoeipologalego.Cunhametadeda linguaedacabezacismonabioloxía, ou mellor dito nos problemas de aprendizaxe da bioloxía, coa outra
Marilar Aleixandre
16
metadenaliteratura.Haianosdediqueitodososmeusesforzosaapañarsaltónseescaravellos,poisnunhareencarnaciónanteriorfunentomóloga.Agora,seacaso,apañopalabrasdescarreiradasque,ásveces,levanunhavidatanfurtivacomoosbesbellos.
Noutraspalabras,levounhadobrevidaou,segundocomosemire,teñounhadobre.Esasdúaspersoasteñendistintonomeoupolomenosasinandedistintaforma: unha é Marilar Aleixandre, que escribe poesía, relatos ou novelas (oumesmo unha guía de Santiago de Compostela); a outra, María Pilar JiménezAleixandre,quedirixeungrupodeinvestigaciónsobrecomoseaprendeausarprobasouacriticarenunciadoscientíficos,porexemplo,sobreseoalumnadodesecundariaéquendecriticarunhaafirmaciónracista(senprobascientíficas)deJamesWatson.
Aprimeiraescribesempreengalego,cunnomeroubadoasúanaimorta,eexhibeunimaxinariotaménroubado,nestecasoaohome(estesi,dexenéticagalegacenporcen)coquecomparteavida,dexeitoqueéconsiderada,elaquenaceunarúaO’Donnell,depaiandaluzenaivalenciano-madrileña,unhaes-critoradaCostadaMorte.Maiséqueningunhadasdúas(ninaescritoraninabióloga)acreditanaxenéticacomoparadigmaexplicativodetodooquesomos.Asegundaescribesobretodoeninglés,queétalvezaocabodoanoalinguaenquemáispáxinasproduce,maistaménencastelánegalego(ousecadraenportuguésoufrancés).
Haicontradicciónentre serdecienciase serde letras?Son, somoscomoodoutor JekyllemísterHyde?Pódese terdúas identidades?Son identidadesousimplesheterónimos?Quepasacandorifanentresi?
SupoñoqueentermosdolingüistaBajtínpodedicirsequeteño,quetemosvariasvocesqueadoptanrexistrosmoidiferentes,doartigocientíficoeninglésaopoemaengalego.Ásvecesalgunhadestasvocesatravésasenagorxa,comoasespiñasdospeixesqueosgalegosdevoramosengrandescantidades,cabezaetodo.EnMudanzashaiunpoemasobreaidentidadedosgalegostitulado“Co-medoresdecabezas”.Porquecomemoscabezasdepeixe?Porqueconsideramosacabezaapartemáisexquisita?Talvezporsermosparentesdosmonstrosmariños,dokraken,dopicnogónidoxigantedas augashiperbóreasqueXavierQueipoencontroununhadassúassingraduras.Oproblemaécandoestasvocesdecidenesganarte,candofalantodasaomesmotempo,armandounbatifundoincom-prensíbel.Maisresultoutandifícilaprenderacomeracabezadospeixescomoaprenderogalego.
17
DOBRES VIDAS: COMO RIFAN POLO TEMPO JEKYLL E HYDE
Porén, eu creo que o máis importante non é se hai conflito entre Jekyll eHyde.Talvez,detodosnós,quenmáisabordouotemadodobresexaXoséMi-randa,poisnassúasnovelaserelatoshaiunmontedeinquedantesirmásquenonsonirmás,oufamiliasenque,ademaisdecurmánsconseisdedos,ninguénéoqueparecesenónooutro.DistinguiraJekylldeHydeérelativamentesinxelo.Odifícil,ásveces,ésaberquenéapersoaquetesdiante.Eomáisdifícildetodoécompartirotempo.NanoveladeStevenson,JekylleHydecompartenotempoatéqueundíaHydedecidequeprecisademáistempoecomezaanegarlloaJe-kyll.Éunharivalidadequesópodeacabarcoamortedunhadasdúaspartesdodobre,édicir,dasdúas.Taménaescritoraeabiólogarifanporcausadotempo.Demomentonon chegaron á violencia,maisnon sedescartaqueunhadelasintentedesfacersedaoutra.
Maiscontodoistoaíndanonfaleidapreguntaquenostraehoxeaquí:comoseexplicaacantidadedeescritoresbiólogosoubiólogosescritoresnaliteraturagalega.Talvezoprimeiroquecómprediciréqueapersoaquedecideestudarbioloxíaéunchiscorariña.Nocantodeescollerunhadesascarreirasqueasúafamiliaaconsellabaequeparecíangarantiruntraballobenpagado,optaporpasarcincoanos(queagoraseráncatro)arolospolosmontes,poñendotrampaspararatosdecamponoaltodosAncares,mollandoospésnasbrañasparaen-contrarplantasinsectívoras(enGaliciahabelas,hainas),quedaquelanonhabíagore-tex,oumareadodurante catromesesnunha cascadenoz abaneadaporondasdeseismetros,comocontaXabierPazenFollas de bacallau.Eomáisextraordinarioéquefaitodoisoporquellegusta.Porcertoqueascatropersoasque estamos nesta mesa temos tamén algo máis en común, unha militanciaclandestinacontraaditadura.As facultadesdebioloxía,ademaisdeproducirescritoraseescritoresderonunhaboacolleitaderoxos.Talvezpordarenacougoácuriosidade intelectual, aqueherdamosdeEva,quecomeuamazáporquequeríasabermáis.Acuriosidadeintelectualpodeadoptarmoitasformas:pro-curarpicnogónidos,otolitos,métodosparainteresaraosadolescentesnacienciaoupalabras.Taménprocurarformasdecambiaromundo,aíndasabendoqueéunhaempresadifícil.
Tanto tempo procurando unha especie nova para a ciencia, un escaravellodourado,unpeixeabisal,asoluciónaoesgotamentodosrecursospesqueiros,edespois acabamosprocurandounha identidade esquiva.Escribimos, nonparaconvenceraosoutrosdequesomosquenpretendemosser,senónparaconvencer-nosanósmesmos.Paraafirmaraexistenciadesavoz,desasvoces.
Marilar Aleixandre
18
Escribimosparaquenonseesquezaqueunhavez,nonhaitanto,Galiciaesti-voinzadadesebesenqueseenguedellabansabugueiroseabruños.ParalembrarquehoubodragónsoudragonasnoarealdeCarnota.Paraqueosqueveñandetrássaibanquehaiunsanospescábanseassardiñasmetendouncaldeironomareasanguíasmetendouncaldeironorío.Parasalvaraleveflordasuces.ParachorarporTouriñán.
CIENCIA E LITERATURAXosé MirandaBiólogo, escritor
21
XaquesecitouaomeuadoradoStevenson,comezareiamiñadisertaciónporaí.Falamoshoxedas relacións (oudacolisión)entreCienciaeLiteratura,daschamadas “dúas culturas”.En realidade,damutua ignorancia, indiferenzaoudescoñecementoentreambososmundos.Taméndeseasmentesdaspersoasde“letras”e“ciencias”sondiferentesoudese,xaquesetratadedousxeitosdeco-ñecemento,osmétodosdeliteratosecientíficossonmoidistintosedistantes.Eusonmoiescéptico,eprecisamenteStevensonéunboexemplo,inmellorable,dequenontiñaporquehabercolisión.Stevensonestudouenxeñaríaefoiensaístacientífico,perooqueimportaéconstatarqueen1884,moitosanosantesdequeSigmundFreudelaboraseosconceptosdeinconsciente,depulsióndevidaedemorte,principiosderealidadeedepracer,eego,illudesuperego,comocompo-ñentesdistintosdapersonalidadeedainterpretacióndossoñoscomorealizacióndundesexolatente,esteescocéstísicoescribiuO estraño caso do Doutor Jekyll e Míster Hyde,noquenonsóseadiantantodasestasideas,senónmesmoaspos-terioresderepresiónculturaldaagresividadeedasexualidade.EPoe?NoseupoemaenprosaEureka,Poeadiántasemoitomáisaoscientíficos.Porqueen1823ofísicoalemánOlbersformularaunhapregunta,hoxecoñecidacomoparadoxo de Olbers,een1848Poedáunhaestrañaresposta.Apreguntaéesta:senouni-versohaiincontablesestrelas,miríades,cantidadesinimaxinablesdeestrelas,easestrelasteñentodasluzpropia,comoéquehainoiteeescuridade?,porquenonétodoluz?,porquealuzdasestrelasnonnoscega?Poeresponde:“Oúnicoxeitodeentenderosocossenestrelasqueostelescopiosatopaneninnumerablesdirecciónsseríasuporunhadistanciainvisibleaofondotaninmensa,queaíndaningúnraioprocedentedeselugarfoicapazdeacadarnos”.Osastrónomosdinagora,150anosdespois,queouniversononexistiusempre.Houbounprincipio,eporisosóvemosataadistanciaquealuzpercorrenuntempoigualáidadedouniverso.Nonvemosasestrelasqueestánmáislonxeporquealuzqueempeza-ronaemitirnomomentodeorixinarsenonchegouaíndaataaTerra.
Sonexemplosdecomoaliteratura,senutilizarochamado“métodocientífi-co”,perosiosentidocomún,aimaxinacióneaintelixencia,podedarrespostasválidas,adiantándoseáciencia.Poñamosalgúnmáis.Oprimeirobiólogo,Aris-tóteles,nadamenos,deuporboaahipótesedaxeraciónespontánea.Xasaben:osratosnacendotrigoenputrefacción,asabellasdocadáverdoleón,osvermesdacarnepodre.Oinertexeraovivo.Avidaorixínasedamateriainerte.Uncientí-fico.Aristóteles.Perounpoeta(quesecadraninexistiu,secadraeraunequipoderapsodosquetraballabaconmaterialpreexistente,coadesprezada,poralgúns,
Xosé Miranda
22
“literaturaoral”,ousecadraeraunpoetacego,vaquesi),unpoeta,digo,gregotamén,peromoianterioraAristóteles,contanaIlíadaqueanaideAquilestapaocadáverdoseuamigoPatrocloparaqueasmoscasnonvaianpoñerosseusovose asínonmedrenvermesnomorto.Quen ten razón,HomeroouAristóteles?PasaronmoitosséculosataqueFrancescoRedideseñouosseusexperimentosnaItaliarenacentistaparademostrarafalsidadedaxeraciónespontánea.
Realmente, creoquenon existe oproblemadas dúas culturas, senónodaespecialización.OproblemaémoitomáisgravedoqueSnowpensaba.Unca-tedráticodeMatemáticasposiblementeleapoucaliteratura,peroémoitomáisseguroquenonlebioloxíaouquímica,eseguroqueunbiólogolepoucafísica.Unescritorsecadranonlesobreastronomía,pero,temo,secadrahaipoetasquenon lennovelasenovelistasquenon lenHistoria.Aespecializacióné impres-cindible,peromantervivaacuriosidadeefixarsenoutrascousas,fóradopropiomicroscopio,parecenecesario.Ademais,aspalabrasliteratura,cienciaeculturahaiqueprecisalasunpouco.Fálasedaliteraturamédica.Isoéliteratura?Fálasedaculturadoschimpancés.Ealgúnscrenna“grancultura”,queéadeautor(literatura,arte,música)edespoisas“culturaspequenas”(queseránaartesanía,ocómic,asartespopulares,a literaturaoral,o folclore,amúsica lixeira,etc.).TeñocompañeirosquenonadmitenqueasCienciasSociaissexanCiencia:aAn-tropoloxíacultural,aPsicoloxía,aLingüística,aTeoríaliteraria,aHistoria,nonsonCiencia,poisnonpodenutilizaro“métodocientífico”.Tampoucoatecno-loxíaéCiencia.UnprofesormeunestafacultadedíxomeundíaqueaMedicinaé“Bioloxíapráctica”, técnicasbiolóxicas,eas“CienciasMédicas”nonexisten.Outro,queasMatemáticasnonsonunhaciencia,senónunhaferramenta.Uncompañeirodeinstituto,quesósonCienciasasCienciasExperimentais.Outro,quehaiquedistinguirentre“cienciasbrandas”e“cienciasduras”.Outro,levandoorazoamentoaoestremo,quesóhaiunhacienciaensentidoneto:aFísica.Odemaissontrapalladas.Vemosaondenosconduceasoberbiaeaespecializaciónextrema.Osoñodarazónproducemonstros.Peroeumanteñoquenonhaidoustiposdesereshumanos,sóun,ecienciaeculturasonsódouscompoñentesdeseúnicoserhumano.Abramososollos,eabramosamente.
Noncreoqueamaneiradepensardunescritoreduncientíficosexanmoidistintas(aíndaqueassúasactividadessi).Voullescontaralgunhasanécdotasdamiñavidaparaquevexanquenonhaitantasdiferenzas.
Eraeunenoeamestraaprendíameasletraseeuvíaasletrasdecores.Asletrasvogais,nonasconsoantes.Asvogais:euvía(evexo,sepechoosollos)oaazul,oe
23
CIENCIA E LITERATURA
branco,oonegro,oudunmarrónamarelado,oivermello.Ásconsoantespégase-llesacor;mamáéunhapalabraazul.Verde,aíndaqueevocaacorverde,éunhapalabrabranca.Pasabaunmesdevacaciónseíacunprimomeu,montadososdousnoseuburro,edíxenllo:“Nonseiquepasa,peroasletrassondecores”.Meuprimo,queémaiorcamin,contestoume:“Rapaz,tiestástolo”.Seeuvíaasvogaisdecores,moitomáisintensamentevíaosdezprimeirosnúmeros.Nonsoubeneuoquemepasaba,ataqueaos15anosdescubrínospoetasfranceses.Rimbaud:A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu: voyelles.Quedeiasombrado.Osprofesoresexplicáronmeoque,dicían,eraunrecursopoético:asinestesia.Figura retórica que consiste en expresar a percepción sensorial a través dun sentido distinto do que lle corresponde.Habería,nonobstante,quedefinirsinestesia,como“percepciónssen-soriaismesturadas”.En1880FrancisGaltoncomezouaestudarasinestesia,perocomooscientíficoscríanquesetratabadunhaimposturadospoetas,acousanonprosperou.Agoraben,nosúltimosanosvariosequiposdecientíficostomaronoproblemaenserio.VilayanurRamachandraneEdwardHubbard,ambosdaUni-versidadedeSanDiego,California(unnaáreadeCerebroeCognicióneooutronadePsicoloxíaeCienciaCognitiva),atoparonqueasinestesiaéunfenómenosensorialauténtico.Sócabeexplicalosupoñendoquehaialgúntipodeconexiónneuronalanómalo.Nocasodosnúmeroseacor,débesesaberqueosnúmeroseascorescoincidenpolomenosendúasáreascerebrais:nacircunvoluciónfusiformeprimeiro,enaTPOdespois,enneuronasquedebendeestarpróximas.Asineste-sianúmero-corpodedeberseauncontactoneuronal.Cabesupoñerquetodasasvariantesdesinestesiaseproducendunxeitosimilar.
Ben,isoéasinestesia,aasociaciónmentaldedúassensaciónsdiferentes.Enpersoascreativas(pintores,músicos,poetas,novelistas),afrecuenciadasinestesiaseptuplicaádapoboaciónxeral.Estaspersoastaménteñengranfacilidadeparaametáfora.Ametáforaé“identificacióndedousconceptosdistintosquegardanunhacertarelacióndesemellanza”.
Cito textualmente aRamachandran eHubbard: “Osnosos estudos sobre abaseneurolóxicadasinestesiasuxirenqueagranfacilidadeparacompoñerme-táforasconstituíuaprimeirasementeparaaaparicióndalinguaxe”.Véxasequesuxirenqueametáforaéanterioraoidiomaequeametáforaprocededasinestesia.
Resultaqueeunonestabatolo.Sóerapoeta.Iso,atoparsemellanzasnoqueédistintoéoquefacemososescritores.Etaménverdiferenzasnoquesemellaigual.Caramba!Peroseeseéotraballodoscientíficos:observar,buscaraconte-cementosúnicoserelaciónsentreodistinto.
Xosé Miranda
24
TivenunprofesorenquintodebacharelatoqueerairmánmaristaedábamesimultaneamenteclasesdeMatemáticas,CienciasNaturaiseRelixión,eclaro,houboproblemas.Ápregunta, “que foiprimeiro,Adán eEvaouosneander-tais?”,asúarespostaera:“encadamateriaestudia loquetienesqueestudiar”.Unmagníficoexemplodeespecialización.Isosiquesondúasculturas!Taménerainimigodoslobos,eeuseguidordeRodríguezdelaFuente.ArelixióneraahistoriadaIgrexaouahistoriasagrada,nonlembro.AsCienciasNaturaissonomeu.SuspendeumeasMatemáticas,aíndaqueeuaprobaratodososexames.Funaunprofesorparticular.Fíxomeunhaproba.Díxome:“tinontesproblemacoasmatemáticas.Oquechepasaéquetesdemasiadaimaxinación,eaimaxinaciónéatoladacasa”.CitabaelaSantaTeresa,eunonosabía.Perooquesiseiéquesenimaxinaciónnonhaiciencia,haiquereivindicarparaoscientíficosamesmaimaxinaciónqueparaosnovelistaseospoetas,porqueométodocientíficotrataideas,perononasproduce.Esenideasnonsomosnada.Aíndaque,comodicíaMarcel Schwob, a Literatura céntrase no único, a Ciencia no xenérico. Unhacousaécontarhistorias,eoutracontaraHistoria:adouniverso,adoplaneta,adossereshumanosouadosseresvivos.
NIN CIENCIAS NIN LETRASXabier PazBiólogo, escritor
27
Preséntome:XabierPaz,doutorenCienciasBiolóxicascotraballoA Ecoloxía do bacallau no sur do Grande Banco de Terranovae,cumpridosos50anos,autordalgúnslibros.
PermitídemeunrecordoparaoantropólogoClaudeLévi-Strauss,mortohoxeaos101anos.Asúaobrafoiparaminunharevelación,verdadeiraencrucilladaentreCienciaseHumanidades.
Introdución: Entre o si e non, de metáforas e Humanismo Ciencia e humanidades: dúas culturas en colisión?
Amiñarespostaésienon.Si,naprácticasocialenon,polasúacondición.SeaceptamosadiagnosedeSnowdeberiamosfalarden culturas.Snowtiña
razón.Peroquedoucurto.Noséculoxxiaincomunicaciónnonsódivideacien-tíficosehumanistas.Agoraaféctanosatodos.Navertentehumanista,osfiló-sofosdaciencianonsónonentendenoscientíficossenónque,ademais,nonsecomunicanconoutrosfilósofos.Ospoetasnonserelacionancoshistoriadoreseoslingüistasraramentecosmúsicos.Polabandadaciencia,osastrónomosnonentendenosbiotecnólogoseosmatemáticossonincomprensíbeisparatodooutrocientífico.Aespecializacióntennosdivididosentribosdeincomprensiónmutua.Enverdadeexistennculturas,tantascomodisciplinasfinamentedivididas.
NonconcordocoaopinióndeRolandBarthes,quen,noseuensaioLiteratura ver-sus Ciencia,sosténqueadiferenzaradicanalinguaxe:mentresparaaliteraturaalinguaxeéoseumundomesmo,acienciavenelunsimpleinstrumentoparadescribirarealidade.QuenleaostraballosdeEinstein,FeynmannouHeisen-bergpoderáadvertirunusoexpresivoeatélíricodalinguaxe,quevaimáisalódomeroinstrumento.E,desdelogo,osescritoscientíficosdeGalileo,enparticularosparágrafosenquedescribealúa,sonauténticaliteratura.NonenbaldeItaloCalvinoconsiderábaoomellorescritorenprosadoidiomaitaliano.
Literaturaéliteraturaecienciaéciencia,peronosterritoriosdaimaxinacióncompartenunhafronteiraindiscerníbel;quizaisporque,ásveces,refractadosporcristaisdiferentesosgrandesmisteriosconverxennomesmofoco;quizaispor-que,endefinitiva,todalinguaxeémetafórica.
Quixerareivindicar,afaltaduntermomellor,o Humanismo.ConcibiraCienciaeasHumanidades(Cultura)comoalgoseparadoéunha
contradiciónqueafectaáraízmesmadopensamentohumanista.OHumanismoéteroserhumano,entodasassúasdimensións,nopuntodemira,comoreferen-
Xabier Paz
28
ciaconstante.ÉterencontaqueéoSerHumanoquenproduceocoñecementoetaménoseudestinatariofinal.OcoñecementoéunelementoconsubstancialaoSerHumanoporqueéoSerHumanoquenoproduce,quenomanexaequenopadeceouogoza.
Oescritorocúpasedeconmovernosconmundosimaxinados;ocientífico,dedescifraromundoreal.Perohaiescritoresquefalandomundorealeconmoven,desdeFrankMcCourtaRafaelChirbesatéaautoraeautoresaquípresentes.Etaménhaiteoríasevisiónscientíficasqueconmoven.
AfunciónbásicadaLiteraturanonéentreter;édeixarrexistrodaspreguntaseasrespostas.Asobrasquenosseducensonasqueformalizanaspreguntasquelevamosdentro.
SobreametáforanaCiencia,obiólogoRichardC.Lewontinescribe:“…oscientíficossonvistoscomoindividuosqueseenfrontanaunhanaturezaexternaeobxectiva,loitandoconelaparaextraerlleosseussegredos,máisquecomoxenteconrelaciónsespeciaisentresi,coEstado,cosseuspatrónsecospropietariosdariquezaeaprodución.Destexeito,oscientíficossondefinidoscomoaquelesquefanciencia,nocantodedefiniracienciacomoaquiloqueoscientíficosfan.
Nonéposibleocuparsedacienciasenutilizarunhalinguaxericaenmetáfo-ras.Enteoría,todoocorpodacienciamodernaéunintentodeexplicarfenóme-nosdoscalesossereshumanosteñenunhaexperienciadirecta,aíndaquefagareferenciaaforzaseprocesosquenonpodemospercibirdirectamenteporquesondemasiadopequenos,comoasmoléculas,oudemasiadograndes,comotodoouniversocoñecido;oubenserefireaoresultadodasforzasqueosnosossentidosnonpodencaptar,comooelectromagnetismoouatéoresultadodeinteracciónsextremadamentecomplexas,comoonacementodunorganismoindividualdesdeomomentoenquequedaconcibidoenformadeóvulofecundado.
Para que tales explicacións non sexan só proposicións formais expresadasnunhalinguaxetécnicainventada,senónqueesteanbaseadasnacomprensióndomundoquelogramoscoanosaexperienciacotiá,debemosrecorreraoempregodalinguaxemetafórica”.(Lewontin,11).
Lewontinadvirtedopodereanecesidadedametáforaedoseuperigo,econ-clúecitandoaNorbertWiener:“oprezodametáforaéaeternavixilancia”.
Oscientíficosobriganaspalabrasadescribircousascaseindescritíbeis:ecua-cións,estruturasquímicas,relaciónsocultasentrefenómenosnaturais.“Porserunidiomanaturalentensión,oidiomadacienciaé intrinsecamentepoético”.
29
NIN CIENCIAS NIN LETRAS
“Acienciaestárepletademetáforas”,diRoaldHoffmann,NobeldeQuímica,escritordepoemaseobrasdeteatro.
Asmetáforasestánnocentrononda linguaxepoética,senónnocentrodanosacapacidadedeconceptualización,derepresentaciónedeexplicación.
Algúns trazos da historia persoal que poden explicar a dualidade biólogo-escritor
Bacharelato.Atéos14anostodoeracomúnnobacharelato.Daquelahabíadousba-charelatos,CienciaseLetras,queseescollíanlogodareválidade4ºano,con14anoscumpridos.Aescollafacíaseconnociónsdepolinomios,XeografíaeHisto-ria,douscursosdeLatínedousdeCienciasNaturais.
Estudosuniversitarios,1967-1972. •PostremeirosdíasdofranquismoenSantiagodeCompostela.Politización
domovementouniversitario.Maiodo68,ComitésdeCurso,loitasdentroefóradauniversidade.Acasoun10%doalumnadovivíaedeprendíatodooprohibidofóradasaulasenespazosdeencontro.
•Nomadismo,aFacultadedeBiolóxicasdaquelaerafisicamenteinexisten-te,andabamosdeprestado,oquepropiciabacertafaltadelocalizaciónemaiorcomunicación.
•Ambienteculturalmesto. ·Librosprohibidos:RuedoIbérico,Losada,FondodeCulturaEconómica. ·Discos prohibidos Chant du Monde: Paco Ibáñez, Luis Cilia, José
Afonso… ·CineForum. ·Seminariosdehistoria,demarxismo,organizadospornósmesmos. ·Lecturasvariadas:Historia,Política,Arte,Literatura:PierreVilar,Ge-
rald Brenan; Marx, Engels; Castelao, Cuevillas, Jean Piaget; HarnolHauser;Lévi-Strauss,Freud;WilhelmReich;Lenin,Mao…
•Ambientetransversal.TalvezFarmaciaeDereitoeranasfacultadesmáisafastadasepechadas.Oresto tiñamoscomunicaciónpermanenteenonunicamentepolasAsembleasdeDistrito. ·Gruposdeamigosdevariasfacultades:Ciencias(Mat.,Quím.,Biolóx.),
Letras,Medicina,Económicas. ·Asistenciaaclases“maxistrais”en“Letras”,porexemplo,ásdeD.Carlos
AlonsodelReal. ·Actividadesculturais:recitais,Raimon,LuisCilia,JoséAfonso.
Xabier Paz
30
•CarácterdasCienciasBiolóxicas:Carácterdeencrucilladaintelectual.In-teresepolavidaeomedio,camiñoentreaformalizaciónrigorosa(Mate-máticas,Física)eaexperienciavital(emocións,sentimentos).Queéavida,comofuncionanosseresvivos?
Cales son os motivos persoais, os incentivos, etc., se existen, da dedicación aos dous campos do coñecemento?
Enpartequedadito.Aocupación,eramosestudantesdeBioloxía,eoambientepolíticosocial,asprohibicións.Queriamoscoñeceroprohibido,queera tantoMarxcomoCésarVallejo;LenineCastelao.
Lecturas.Ohábitodeler,oviciosolitariodalectura,quepodeexcitareemo-cionar,queaxudaacoñecérmonos.Afruicióndeler,odeleitedocoñecemento,unhasedequemedraconcadalibro,éalgomoiparecidoaoamor,unhaandai-nasenfin,unhaencomendaquenuncaremata,poisprometemáisdoquedáeobrigaaircadadíaalgomáislonxe.Cantomáissecoñece,cantasmáisrelaciónsestablecemos,mellorsecomprendeoquepensabamosquesabiamos.
Espiraldeconversas,actividadeseLectura.Mestoambientedelecturasere-comendaciónscruzadasentrenós.
Curiosidade,hábitoevicio.Logoxa,pracerenecesidade.
Existe realmente na actualidade un problema coa separación entre as “dúas culturas”?
Si.Existe,enxeral,certo“analfabetismorecíproco”.Afastamentonoámbitosocialenosistemaeducativo.“Anaturezanontena
culpadosplansdeestudo”.JorgeWagensberg.Osvaloressociaisestánnabasedadicotomía.Asuniversidadesreproduceneafondanadiverxencia.Algosemellanteaoque
aconteceuporvoltade1600candoAristóteleseaTeoloxíaeranfreoparaoco-ñecemento.Hoxeaespecialización,xuntocosinteresescorporativosedegrupo,atrancanunhaformaciónabertadosedasestudantes.
Está no momento actual a cultura científica mellor preparada para tratar o problema?
Existenmáisemelloresmediostécnicosperotaménhaiimportantesatrancos.
31
NIN CIENCIAS NIN LETRAS
Excesodevelocidade,necesidadederendementosanuais(publicacións);altaespecialización.
Persistenosproblemasdefondo:Osvaloressociais.LembraraMarioCondeaateigaraulasmagnasenomeadodoutorhonoris causa…1
“Aciencia,ataagora,sóseempregouparafacerciencia,casenuncaparain-tentarcomprenderaoveciño.Probemosaidea,aíndaquesósexacomoexerciciomental”.JorgeWagensberg.
Cal pode ser a razón que explique a relativa abundancia de escritores biólogos en Galicia? Hai algún caso similar noutras disciplinas científicas ou no mundo das humanidades?
AMedicina foi tradicionalmente ámbitode escritores. Sermédico era serhu-manista,comprenderodoente,ovivirdodoente,parapodercuralo.Eraunhaciencia en contacto co ser humano, coa dor e coa morte. Logo a práctica daMedicinafíxosemáiscomplexa,máisespecializadaetecnolóxica.Secadraporisoperdeupartedoseucarácterhumanista.Porcerto,comoanécdotabiográfica,querolembrarquefoienJANO,RevistadeMedicinaeHumanidades,ondelin,duranteosmeusanosdeestudante,interesantesartigossobretemasmoivaria-dos,poisunamigo,estudantedeMedicinaehoxepsiquiatraenBilbao,estabasubscritoáRevista.
ABioloxíatenalgodeencrucillada.PertenceaoámbitodasCienciasperononestátanformalizadacomoasMatemáticas,aFísicaouaQuímica.Quereenten-deravidaeremiteaoquequedafóradoámbitodascienciasclásicas,asemociónseossentimentos.
É unha alternativa aceptable a abordaxe científico-técnica que propón a corrente da “terceira cultura” para a construción dunha cultura global?
Aterceiracultura,partindodasuxestióninicialdeSnow,étaménunlibrodeJohnBrockman(1995)quediscuteanovaeprovocativainfluenciapúblicaqueestánconseguindovariospensadoresecientíficoscontemporáneos(PaulDavies,RichardDawkins,NilesElredge,DanielDennett).
1ConviríaequilibraroéxitodeMarioCondenocampuscompostelánen1991coaespectacularacollidadeStephenHawkingensetembrode2008.
Xabier Paz
32
“Aterceiracultura–explicaBrockman–reúneoscientíficosepensadoresem-píricosque,atravésdasúaobraedasúaproduciónliteraria,estánocupandoolugardointelectualclásico,poñendemanifestoosentidomáisprofundodanosavida,reformulandoquenequesomos”.
AterceiraculturadeSnow,máisquecomoplataformadeencontro,poderíadescribirsecomouncampodebatallametacientífico,comounhapontequeto-marporasaltodialécticodesdecalqueradasbeiras.
Osintelectuaisliterariosnonsecomunicancoscientíficos.Oscientíficoses-tansecomunicandodirectamentecopúblicoenxeral.
Oséxitoseditoriaisrecentesdelibrossobreciencianonbanaissósorprende-ronaosintelectuaisdavellaescola.Opinanqueeseslibrossoncasosillados,quesecompranperononselen.Nonestoudeacordo.Oauxedaactividadedesta“terceiracultura”éprobadequemoitaxentesenteavidezintelectualpornovaseimportantesideasedesexanfaceroesforzodeeducarseasimesmos.
Osmedios intelectuais tradicionais xogabanunpapel vertical: os xornalis-tasascendíanunbanzoeosprofesoresbaixabanoutro.Hoxe,ospensadoresdaterceiraculturatendenaevitar intermediarioseesfórzanseenexpresarosseuspensamentosmáisprofundosdunmodoaccesibleaunpúblicolectorintelixente.
Sabemosquevivimosnunmundoenqueomaiorcambioéoritmodecam-bio.Acienciaconverteuse,polotanto,nunhagrandehistoria.
Opapeldosintelectuaisinclúeacomunicación.Nonsonunicamentepersoasque saben cousas, senónque conformanospensamentosda súa xeración.Unintelectualéunsintetizador,unpublicista,uncomunicador.
AolongodaHistoria,avidaintelectualcaracterizousepolofeitodequesóunpequenonúmerodepersoasrealizaronopensamentoserioportodososdemais.Oqueestamosaobservaragoraéatransicióndunfatodepensadores,osinte-lectuaisliterarios,aunnovogrupo,osintelectuaisdaemerxenteterceiracultura.
PermitídemeacitadunhaspalabrascargadasdeseHumanismodoquefalaba.SondeSénecaedirixiullasaLucilionunhamisiva:
Encantoamin,desexocomunicarchetodoati;precisamentecomprázomeenaprenderalgoafindeensinarcho;nindoutrinaalgunhamedeleitaría,pormáisexcelenteesaudá-belquefose,setivesequecoñecelasoamenteeu.Semefoseoutorgadaasabedoríabaixoestacondición,demantelaocultaenondivulgala,rexeitaríaa:sencompañíanonégrataaposesióndebenningún.(Séneca.LibroI,Epíst.6)
Xabier Paz
34
NOTAS:
Nasegundaediciónd’ As dúas culturas,publicadaen1963,Snowengadiuunnovoensaio,“Asdúasculturas:unhasegundamirada”onde,demodooptimista,suxeríaqueemerxeríaunhanovacultura,unha“terceiracultura”quesalvaríaabrechaexis-tenteentreintelectuaisliterariosecientíficos.NaterceiraculturadeSnow,arelaciónentreintelectuaisliterariosecientíficosseríacomunicativa.
Ograndeatractivodospensadoresdaterceiraculturanonsedebesoamenteosseusdotesliterarios;oquetradicionalmentesechamou“ciencia”converteusehoxeen“culturapública”.StewartBrandescribe: “aciencia é aúnicanoticia.Candounbotaunolloaunxornalourevista,todososasuntosdeinteresehu-manosonomesmo:dixo-el-ela-dixo;apolíticaeaeconomíasonomesmodramacíclico;asmodassonunhapatéticailusióndenovidade,eatéatecnoloxíaépre-visiblesecoñeceunaciencia.Anaturezahumananoncambiamoito;acienciasi,eocambioacumúlase,ealteraomundodeformairreversible”.
Os temas científicos que viñeron tendo un papel prominente en xornais erevistas durante os últimos anos comprenden a bioloxía molecular, intelixen-ciaartificial,vidaartificial,teoríadocaos,paralelismomasivo,redesneuronais,universo inflacionista, fractais, sistemas adaptativos complexos, supercordas,biodiversidade,nanotecnoloxía, xenomahumano, sistemasexpertos, equilibriopuntuado,autómatascelulares,lóxicadifusa,biosferasespaciais,hipótesesGaia,realidadevirtual,ciberespazoemáquinasteraflop.Entreoutros.
Nonexistecanonoulistaacreditadadeideasaceptables.Afortalezadaterceiraculturaéprecisamentequepodesoportardesacordos
sobrequeideassevantomarenserio.Adiferenzadeanterioresactividadesintelectuais,oslogrosdaterceiracultura
nonsonaspolémicasmarxinaisdunhaeliteintelectualendisputa:afectaránatodoomundonoplaneta.
NoseulibroOs últimos intelectuais,publicadoen1987,ohistoriadorculturalRussellJacobylamentábasedafindunhaxeracióndepensadorespúblicosedasúasubstituciónporfríosacadémicos.Tiñarazón,peronondetodo.Ospen-sadoresdaterceiraculturahoxeendíaacasosonosnovosintelectuaispúblicos.
Pode haber mellor tema para a literatura que a trama espazo-temporal douniverso,oumáisapaixonantequeaevolucióndavida?
A ESCRITA DOS ESCARAVELLOSXavier QueipoBiólogo, médico, escritor
37
Boasnoites.Enprimeirolugartresagradecementosedúaslembranzas.Agrade-cementoaoConsellodaCulturaGalegaporterorganizadoesteacto,aXurxoMariñoportercontadocomigoparaestecoloquioeatodosvostedes,queopta-ronporvirescoitarnos,candoteñocertezaqueteránoutrasocupaciónsquellespoderíanresultartantooumáispracenteiras.Unhahonraestaraquí.Hoxe,aofíodoquexacomentouomeucompañeiroXabierPaz,querodicirllesquevoudedicarunhalembranzaespecialadousmestresquenosdeixaronrecentemente,ClaudeLévi-Strauss,etnólogoestruturalista,eFranciscoAyala,narradoreen-saísta,tantotemponoexilioforzado.Osdouscentenariosxa,osdousmestresnasúasrespectivasáreasdecoñecemento,osdousimaxesdededicaciónedeloitacontraodesatinoeaignorancia.
NonvoupretenderemularaconferenciaseminaldeSnow,quehoxecelebra-mos.Nonvoupretender,tampouco,facerunharecapitulacióndasituacióndaciencia inglesanaquel tempoea súa separacióndo«mundodas letras».Tam-poucoanalizareiesadistanciaentredousmundosnaxeiraquenostentocadovivir.
Podería,seino,esecadrasexatemalogonocoloquio,falardeescritoresdefor-macióncientífica,comoosqueaquíestánrepresentados,oucitarmesmoalgúnsoutrosfarosdaescrituracientífica,comoH.G.WellseasúaA maquina do tempo,JulioVerneeasúaprosaanticipativa,oumesmoointeresequecertosescritores,comoMarcelProust,nasantípodasdaescrituracientífica,tiñanpolacienciaeconcretamentenoseucasopolostraballosdeentomoloxíadoseucontemporáneoFabre,esesSouvenirs enthomologiques,lecturasquetaménmesonpropias.
Taménesperoquesexatemadocoloquioaliteraturadeficcióncientífica,al-gunhasvecesconsideradainxustamenteunsubxénero–outrasxustamente,comosempreacontececoasxeneralizacións–quetenproducidoobrasdegrancaladoartístico e técnico, sópor citar dúas,Eu, Robot de IsaacAsimovouSoñan os androides con ovellas eléctricasdePhilipK.Dick,máiscoñecidapolasúaversióncinematográfica“BladeRunner”.
Destaúltimanonmeresistoacitarunhafrasequetodosvostedesrecoñeceránequexuntaabelezaestéticacoalinguaxecientífica.AquelaenqueoreplicanteRoyBattydi:
I’veseenthingsthatyoupeoplewouldn’tbelieve.AttackshipsonfireofftheshoulderofOrion.I’vewatchedC-beamsglitterintheDarkneartheTanhäuserGate.Allthosemomentswillbelostintime…inrain.Timetodie,
Xavier Queipo
38
ounalinguadenoso:
Euvincousasquevósxamaiscreriades.AtacarcazasenchamasmáisaládeOrion.TeñovistoraiosCescintilarnaescuridadexuntoásportasdeTanhäuser.Todosesesmomen-tosperderansenotempo…nachuvia.Tempodemorrer.
Simplemente,comocorrespondeámiñacondición,voudeitaraoairealgunhasnotasquemeforonchegandodeaquíedealáequeteñenunharelación,porvecesmarxinal,coasuntoquehoxenosocupa.
A marcha dos escaravellos (Idea intuitiva/hipótese)
Comezareifalandodunhaexperienciainfantil,quexuntaasdúasdisciplinas.Te-ríaeuporobradedezanos,candounhatardedeverán,naquechovíaedeixabadechoverconcadenciaderoncón,atopeimefacendocaligrafía,actividadequeeudesenvolvíaunhachiscaacontrapeito.Poresesazaresquexuntoáscontradiciónsconstitúen,comodiríaJulioCortázar,o«fueldasnosasvidas»,pousousobreamesadoescritoriounescaravellodapataca.
Levadoporuninstintodeinvestigadoremerxenteouporesacrueldadequecaracterizaoshumanosnasidadesmáistenras,abrínotinteiroemergulleiaspa-tasconartellosdaquelescaravellonatintaazul-negrodotinteiroPelikan.Pouseidaquelaopobrebechosobreunhafolladomeucadernopautadoedeixeiqueoanimaltomaseassúasdecisións.
Logodunsinstantesdeinactividade–quecoandardotemposaberíaquelledintanatocrese,esasimulacióndemortetancaracterísticadoscoleópteros–,oescaravellocomezouasúaandainadepánzerlistadonasuperficiedopapel.Osartellosimpregnadosentintaforondeixandopegadanopapel,dexeitoqueaocabopuidenterrexistrocaligráficodamarchadoescaravellodapataca.Soubenasídacadenciadeapoiodassúaspatas,doseurexistroondulado,dassúashesi-taciónseassúasseguridades.
Foi, senónoprimeiro–xaexperimentaracoa somerxibilidadedas formi-gas–undosprimeirosfeitosexperimentaisconscientesdamiñavida.Dalgúnxeitoundosmeusprimeirospoemasconceptuais,nunhalinguaaccesíbelatodasasidadesenacións,nunhalinguaxedesignos.Aspegadasdoescaravellodeseñaronundebuxominimalista,quepasadososanosinfluiría,concerteza,algúnsapun-tamentosliterarioseestéticos.Incluíaestefeitoundeseñoexperimentalmínimo
39
A ESCRITA DOS ESCARAVELLOS
eunresultadoestético,queconsidereinotábel.Describínnunhafolladepapelosresultadosegardeinacaixadostesourososdeseñosgravadospoloinsecto.
Xuntei,senserconsciente,omeugustopolacienciaexperimentalepolades-cricióndosfeitos.
Pompas de xabón (Relación entre sucesos/experiencia necesaria)
Danenezchegataména lembranzadecandofaciamosburbullasdeaugaconxabón,das súas abraiantes cores irisadasqueprecedían enmilisegundos aunfundidoennegroantesdoesvaecementodoque,porunmomento, semellabaquenonfosesenónunhailusión.
Unxogoinfantilquelogoserviríaparaexplicaratensióndesuperficieeoutrascaracterísticasdosfluídos,quenoslevarían,adolescentesaínda,aocoñecementodafísicaelemental,fundamentodoquemáistardeestudariamosencitoloxíaououtrasdisciplinasbiolóxicas,quenosserviría,polasúavez,paracomprenderosprocesoscelularesouaexistenciaderexistrosfotográficos.
Outravez,dunhaexperienciaestéticadásepasoáciencia,nestecasoáfísica,queexplicafenómenosbiolóxicosfundamentaisparaaexistenciadavidatalecomoacoñecemos,entreelesapasaxedesubstanciasatravésdamembranacelular.
O test de Rorschach (material e métodos/medicións)
Pasaronanoseunhamañádeabrilatopeimenunhaconsultadepsiquiatría,exer-cendodeaprendizdundoutorquelogodepasarvisitaaosseusenfermosdecidíaasdosesdepílulasnecesariasouaaplicacióndeelectrochoques,enquetaménfundestro.AquelhomeintroduciumenainterpretacióndasmanchasdeRors-chachparaanalizaraimaxinacióndospacientes.Oquenunprincipiomepare-ceuunhaavaliaciónsubxectivadunhasmanchasdetinta,deseguidaserevelouunhatécnicacientíficadeinvestigaciónsobreoestadomentaldosdoentes.
Aprimeirafasedaavaliaciónconstituíaaotoneaprofundidade,asdúbidasouadecisiónnaresposta,analizandoosxestosdoexaminando,asúarapidezdedardonaréplicacerteira,oseuxeitodeollarocartón,aspreguntasrituaismaisquenintodosfacían:Podomovela?Querequellemostreondevexoascousas?Éisounhaboaresposta?,etc.,queparaomeuabraioserepetíannameirandepartedosentrevistados, sobre todonaquelesquexaestaban sometidosa tratamentofarmacolóxico.Despois,logodepasadososdezcartóns,oexaminadorregresaba
Xavier Queipo
40
áprimeiraimaxeparacomezarunhasegundaquenda.Pedíalleaoentrevistadoquellemostraseondeéquevíatalecalfiguraaotempoquellelíaassúasres-postasorixinais,analizandoseaparecíanovainformacióncandoseinterpretabanaspropiasrespostas.Aseguircomezabaunhaterceiraquenda,enqueoentrevis-tadoranotabaminuciosamenteosresultadosenformadecódigos.Porexemplo“C”paracolor,“M”paramovemento,“U”paraunhaúnicaimaxe,“F”parafor-maoumesmo“A”paraanimalou“H”parahumano.Ainterpretación,oucuartafase,consistíanacatalogaciónousumatoriodetodosestescódigose,xa logo,consultábanseunhastáboaseidentificábaseasíndromeespecífica,denotandoasíansiedade,depresión,tendenciassuicidasouesquizofrenia.
Este test psicométrico xuntaba tamén unha experiencia estética cun expe-rimentodemedición,algodoquetardeianosenmedardeconta.Foicando,estandoporrazónsdetraballonoCanadá,merqueiacoleccióndecómicsWat-chmen,quecomosabentenunpersonaxecentralchamadoRorschach,quelevasemprepostaunhamáscaraenqueosdeseñosdasmanchasvanmudandosegun-dooseuestadodeánimo.Isopechabaocírculo,unhasmanchasdetintanunscartónsqueservíanparamediroestadomentaldospacientespsiquiátricosequeservíanlogocomomáscaramutanteparaunpersonaxedecómicfantástico.
Na fin dous gases expandíndose (Conclusións)
Quetenquevertodoisto–amarchadosescaravelloscosartellosmolladosentin-tachinesa,aspompasdexabóneotestpsicométricodeRorschach–,pensarán,cotemacentraldestaconferencia.Pois,aomeuparecer,moito,poisconstitúenlecciónsqueanaturezanosproporciona–nestecasoaxeitodeanécdotas–sobrearelaciónentreaexperienciaartísticaeosfundamentosdaciencia.
Parailustrarcuncasomáis–agoraxanaidadeadulta,deixenquepoñaaunladoanostalxiadoxavivido–arelaciónentreliteraturaeciencia,citareiparaocasounhacharlapropia,haiunpardeanosnunhareunióndeescritores,naquepreguntadosobreondecomezaaficcióneonderemataarealidade–ouviceversa–acudínácienciacomorefuxioouexplicaciónefixenasí,nunhareviravoltacon-ceptual,unhareferenciaarealidadeeficcióncomodousgasesqueseexpandíannunvolumeúnicosenquelogoduntempopuidésemosdistinguirondeestabao«gasficción»eondeo«gasrealidade».Isofoioquequixenconseguir,queoqueagora llesconteinon foseninrealidadeninficción,ninciencianin literatura,senónasdúascousasmesturadas,comadousgasesexpandíndosenunvolume
41
A ESCRITA DOS ESCARAVELLOS
pechado,dousgasesquerespiramosequenonsomosquendeseparar.Esperoteloconseguido.Esperotaménquesexanfelicesediferentes.Moitasgrazas.
“Behindthewheel”Foto:CéTome
Xavier Queipo
42
ANEXO: Temas para a conversa logo das intervencións individuais (Discusión de resultados e comparación cos resultados doutros)
•Escritoscientíficos/escritosliterarios.Dousclásicos:The voyage of the BeagledeDarwinouThe Malay ArquipelagodeWallace.
•Osarquitectos,ospoetasdoespazo.Sinfoníasdeformascunsustentomate-mático.Omesmoqueacontececosmúsicosouospoetasquepodenusarta-méndalinguaxematemática.Xogosdepermutacións,poesíascíclicasetodootraballodosescritoresdeOULIPO(Queneau,Calvino,Perec…).
•OlibrodeMarcoPolo(Il Miglione),osrelatosdeAndradeeoutrosxesuítasaoteitodomundo,relatosdedescubertaseperiplos(Viaxe arredor do mundodeFrancescoCarletti,Les singularités de la France AntarctiquedeAndréThevet).
•AliteraturaSF,O home ilustrado,Fahrenheit 850,aTriloxía do Imperio,I ro-bot,Ballard,Lem,Catarescu,Asimov…
•Osverdadeirosdousmundos,ou“dúasculturas”.Aculturadaespecializacióneaculturademasas.AquelesquevennasúadisciplinaocentrodoUniverso:xenetistas(ocódigoxenético),neurólogos(aneurocienciaenxeral),osinvesti-gadoresdoespazoexterior…
•Adesapariciónprogresivadosintelectuais,dosanalistas,doscreadorescunhavisiónglobaldoqueacontece,dadinámicadesistemas,detendencias…
•RenéThomeateoríadascatástrofes.Catástrofeenásdebolboreta.
•OruídocientíficocomoefectocolateraldameritocraciaVSasletrasinstantá-neas(escriturasemiautomática)comoefectocolateraldomercado.Marxeosobxectosquefalan.
•Escritorescientíficos.Unoutroxeitodenarrar?Ogustopolaprecisión,poloexpe-rimento,polatesequehaiquedemostrar.Achegarunexemplo:Árboredeatúns.
43
A ESCRITA DOS ESCARAVELLOS
TO GEERT VAN ISTENDAEL
Essence of Geert
«GAAGCCTATGGCCTACGGCCTCCAATTCGGTTCETTCGGATACCGGATGCCGGAGGTTAACGCAAGECGTCCGTTTAGCAATAGAGCAACAATCGTTTARGCAGGCAAATCGTTATCTCGTTGTTAGCAAATTTCCGCCCGCCAGCTATAAGGCGGTCGATAGTA»AndmanymorecomponentshappilymodulatedBythetradition,theenvironmentandtheintellect
Brussels night from 20 to 21 December 2009, at 06:13
APUNTAMENTOS BIOGRÁFICOS
47
MARILAR ALEIXANDREMaría Pilar Jiménez Aleixandre, Madrid, 1947
Dedicouunhaparteda súavidaa apañar escaravellos emáis adiantemudo-unoporapañarpalabrasdescarreiradas.Tenalinguapartida(riscosdelambersanguenoscoitelos),maisprecisábaoparaescribirengalego.Desasidentidadesescindidas, unha é bióloga e dedícase á didáctica das ciencias. Foi profesoradeinstitutoeagoraécatedráticanaUniversidadedeSantiagodeCompostela,escribindoeningléssobreousodeprobaseaargumentación,sendoautoradal-gúnsdosartigosmáiscitadossobreotema.AlgúnsdosseusúltimoslibrossonArgumentation in Science Education: Perspectives from classroom based research(Springer,2008)e10 Ideas clave: Competencias en argumentación y uso de pruebas(Graó,2010).Outraescribeengalego:poesía,Catálogo de velenos(1998,PremioEsquío),Desmentindo a primavera(Xerais,2002),Abecedario de árbores(2006)ouMudanzas,unhareescritadasMetamorfosesdesdeavozdasmulleres(Pre-mioCaixanova-PEN2007);narrativa,comoLobos nas Illas(1996),A Compañía clandestina de contrapublicidade (Premio Álvaro Cunqueiro, 1997), Teoría do caos(PremioXerais,2001)ouO coitelo en novembro(2010);enarrativaxuvenil,así A expedición do Pacífico (Premio Merlín e da Crítica, 1995), Rúa Carbón(2005)ouA cabeza de Medusa,sobreaviolaciónsocialquesegueáfísica(Pre-mioCaixaGaliciaen2008eWhiteRavensen2009).Asúapoesíaenarrativaestántraducidasaoportugués,castelán,cataláneéuscaro,eforonrecollidasenantoloxíaseninglés(To the wind our sails,Breogan’s Lighthouse,ambas2010).Ásvecesunhadasvariasvocesquetenatravésasellenagorxacomoasespiñasdospeixesqueosgalegosdevoranconcabezaetodo.Porén,crenopoderdashisto-rias,sexanauténticasoufalsascomoseicaéadeAlíBabáeoscorentaladróns.ViveenSantiagodeCompostela,aíndaquetenunpénaCostadaMorte,onderoubougranpartedoimaxinariodasúaobra.
Marilar Aleixandre, Xosé Miranda, Xabier Paz, Xavier Queipo
48
XOSÉ MIRANDAXosé Miranda Ruiz, Lugo, 1955
NaceuenLugo,moipretodamuralla,nunchaléquexanonexiste,nosúltimosdíasde1955.Medroununbarrioamediasobreiro,conmoitosespazosaíndasenedificaregrandesprados,hortasechousas.Xogoumoitoaoairelibrecosseusamigoseleualgúnslibrosecómics.LicenciouseenBioloxíanaUniversidadedeSantiagodeCompostela,en1978.ÉprofesordeBioloxíaeXeoloxíanoInstitutoXoánMontesdasúacidadenatal.Desdenenoescribiuversos.En1988comezouaescribirprosa,relatosenovelasparaadultos.Tendousfillos.Paraelesescribiualgúnslibrosdoquesedeuenchamarliteraturainfantilexuvenil.
Entre as súas obras denarrativa e relatos están Historia dun paraugas azul(1990,PremiodenovelaGarcíaBarros),A biblioteca da iguana (1994), A tres bandas(1994),Vestío(1995),Morning Star(1998,PremioXeraisdenovela)ouTarxeta vermella(2003).
A súa obra poética está reunida en As cidades mergulladas. Poesía reunida (1973-2002) (2003).
Escribiumoitoslibrosparanenos,comoLúa e os nubeiros (2000), O coello Fe-derico (2000), Feitizo (2001), Pel de lobo(2002,PremioMerlín), Álvaro e Álvaro (2004), Federico na silveira (2006)ou Amancio Amigo e o demo da botella (2008).
Éespecialistaenliteraturadetradiciónoral.XuntoaAntonioReigosaeXoánRamiroCubapublicoumoitoslibrosdecontospopularesgalegos,dirixidosaunpúblicoinfantil,reunidosnacolección‘Cabalobuligán’,daqueécodirector,asícomooDiccionario dos seres míticos galegos (1998),aPequena mitoloxía de Galicia(2001), os Contos colorados, narracións eróticas da tradición oral galega (2001),Cando os animais falaban(2002)e Contos prodixiosos I e II (2004).NaserieLen-dasdeGaliciapublicouArrepíos e outros medos(2004)eA flor da auga(2006).
49
APUNTAMENTOS BIOGRÁFICOS
XABIER PAZXabier Paz Canalejo, A Coruña, 1949
LicenciadoenCienciasBiolóxicaspolaUniversidadedeSantiagodeCompostela(1973).Duranteunhadécadaexerceudiversosoficios:peón,soldador,profesordeFilosofía.Desde1980resideenVigo,ondetraballounoInstitutodeInvestiga-ciónsMariñasdoCSICepreparouatese“Ecoloxíadobacallau(Gadus morhuaLinneo)nosurdoGrandeBancodeTerranova”,coaquesedoutorouenCienciasBiolóxicas(1992).ActualmenteéinvestigadortitularnoCentroOceanográficode Vigo.Responsable de distintos programas relacionados co estudo das pes-queirasdegrandealtura,publicounumerosostraballossobrebioloxíaeecoloxíadas especies comerciaisdoAtlánticonoroeste: bacallau,platuxa,fletánnegro,camarón...Desde1985até2007,embarcouanualmenteenbuquescomerciaisedeinvestigaciónefoixefedascampañasdeinvestigaciónPlatuxa,enTerranova(1995-2007),eFletán negro,enSvalbard,noÁrtico(1997-2005).
NosanosoitentafoicolaboradordoSuplementoAs Artes e as LetrasdoFaro de Vigo emáisrecentementedasrevistas Sobremesa eViajes de NationalGeographic,asícomodarevistagalegadepensamentocríticoInzar Razóns.
Escritor de publicación serodia, é autor dos poemarios Sedimentos (EspiralMaior,2001),No canto do mar (EspiralMaior,2005),Materia de Lucrecio (Xe-rais, 2006) eFiloxenia do sangue (DeputacióndePontevedra, 2006).Os seuspoemasapareceronnaantoloxíabilingüePoetes gallecs d avui(LlibresdelSegle,2008).TaménéautordolibrodeprosaFollas do bacallau(Xerais,2005),noquerecolleavidaabordodascaseextintasparellasdobacallau,edanovelaRenacer(Xerais,2008),ondesenarraavidadeAdria,filladoAretino,naVeneciados.xvi.Ademais,participouenvariasobrascolectivascomoNegra sombra. Interven-ción poética contra a marea negra(EspiralMaior,2003)ouA Coruña á luz das letras(Triofolium,2008).
Marilar Aleixandre, Xosé Miranda, Xabier Paz, Xavier Queipo
50
XAVIER QUEIPOFrancisco Xavier Vázquez Álvarez, Santiago de Compostela, 1957
LicenciadoenCienciasBiolóxicas(1979)eenMedicinaeCirurxía(1982)polaUniversidade de Santiago de Compostela. Formou parte do Grupo de Pes-queirasafastadasdoInstitutodeInvestigaciónsMariñas(ConselloSuperiordeInvestigaciónsCientíficas)entre1984e1989.RepresentanteespañolnoGrupodePesqueirasdoÁrtico(ConselloInternacionalparaaExploracióndoMar)de1986a1987.ProfesorinvitadodaFacultadedeCienciasdoPorto(1986-87)edaFacultadedeEconómicasdeSantiagodeCompostela(2001-2).Dende1989traballanaDirecciónXeraldePescaeAsuntosMarítimosdaComisiónEuro-peaenpostosderesponsabilidadecrecente.Dende1999atéomomentopre-senteparticipounostraballosdemúltiplesgruposdetraballonoseodevariasorganizaciónsrexionaisdepesca(InterAmericanTropicalTunaCommission,NorthEastAtlanticFisheriesCommission,GeneralFisheriesCommissionoftheMediterraneaneInternationalCommissionfortheConservationofAtlan-ticTunas).
Comobiólogo,publicouoslibros:Peixes do mar de Galicia(3volumes,encolaboraciónconXoséLuísRodríguezVillanueva),Vocabulario multilingüe de organismos mariños (en colaboración conFernandoLahuertaMouriño) eVo-cabulario multilingüe de acuicultura (en colaboración conFernandoLahuertaMouriño).
Noámbitoda literatura,publicouos libros:Ártico e outros mares,Ringside,Diarios dun Nómada, Contornos: apuntes de filosofía natural,O Paso do Noroeste,Mundiños,Malaria Sentimental,Manual de Instrucións,Papaventos,Nos dominios de Leviatán,O ladrón de esperma,Glosarios,Os ciclos do bambú,O espello e o dragón,Dragona,Caderno da Revolución Cultural,Saladina,Felices e diferentes,A illa dos cangrexos violinistaseCartas marcadas.
Realizouastraducións,encolaboración,dosseguinteslibros:Typhoon,deJo-sephConrad; Cytomegalovirus eMon valet et moi (traducido como O criado),deHervéGuivert;Le Periple de Baldassare (O periplo de Baldassare),deAminMaalouf.ActualmentepreparaencolaboraciónaprimeiratraduciónaogalegodoUlyssesdeJamesJoyce.
Formapartedogrupode catropoetasnomeadospoetasoficiaisdeBruxe-las (Stadsdichters van Brussel) dende 2007. Do grupo partiu a iniciativa e acoordinacióndeThe European Constitution in verse,publicadaen2009enfran-
51
APUNTAMENTOS BIOGRÁFICOS
cés,ingléseneerlandésequefoifinalistadoLibroEuropeodoanoen2010.Otexto estádispoñiblena Internetnas tres linguas ena súa versiónorixinal enwww.europesegrondwetinverzen.com
Colaborouecolaboraendiversossuplementosliterarios,revistaseoutrosme-dios,comoacontribuciónsemanalnaRadioGalega“DiariodaRevoluciónCul-tural”(2005-08).
Ciencia e humanidadesDúas culturas en colisión? 50 anos de As dúas culturas de C. P. Snow
Marilar aleixandre
Doutora en Ciencias Biolóxicas, catedrática de Didáctica das
Ciencias Experimentais na Universidade de Santiago de Com-
postela. Dedica a súa investigación ao uso de probas e a argu-
mentación na didáctica das ciencias. A súa obra literaria abran-
gue narrativa e poesía, ademais da tradución e a elaboración
de guións de banda deseñada.
xosé Miranda
Licenciado en Ciencias Biolóxicas, catedrático de Instituto,
profesor de Bioloxía e Xeoloxía no IES Xoán Montes de Lugo.
É especialista en literatura de tradición oral, e autor dunha
extensa obra que inclúe poesía, novela, libros de relatos e de
literatura infantil e xuvenil.
xabier Paz
Doutor en Ciencias Biolóxicas, investigador titular no Centro
Oceanográfico de Vigo, especialista nas pesqueiras do Atlán-
tico Norte e a bioloxía e ecoloxía das especies comerciais.
Autor de obra poética e narrativa, ademais de colaborador en
revistas e publicacións de viaxes e de literatura.
xavier QueiPo
Licenciado en Ciencias Biolóxicas e en Medicina e Cirurxía.
Traballa en Bruxelas na Dirección Xeral de Pesca e Asuntos
Marítimos da Comisión Europea. Publicou obras de poesía,
novela, literatura infantil e libros de relatos, e fixo traducións
do francés e inglés. É colaborador de distintos suplementos
literarios, revistas e outros medios como radio e internet.(aut
ores
& te
xtos
)C
ienc
ia e
hum
anid
ades
. Dúa
s cu
ltura
s en
col
isió
n?CienCia e huManidades
dúas Culturas en Colisión?
No ano 2009 cumpríronse 50 anos da histórica conferencia do
científico e escritor británico C. P. Snow que cuñou a expresión
“as dúas culturas”. Ciencias e humanidades, dous xeitos de
aproximación ao coñecemento que poden camiñar xuntos, que
deben interaccionar e enriquecerse mutuamente.
Para debater sobre o tema o Consello da Cultura Galega
xuntou nunha mesa de discusión catro escritores galegos que
ademais traballan profesionalmente no ámbito da ciencia e da
investigación.
Este volume recolle as achegas que se verteron nesa xun-
tanza.
outras PubliCaCións
• As dúas culturas
• Historia da meteoroloxía e da climatoloxía de Galicia
• Territorios innovadores. Diagnose dos índices I+D+i
en Galicia
• Os dados do reloxeiro. Ciencia amena para mentes inquietas
• Po de estrelas. Novas receitas científicas de Os dados
do reloxeiro
• Por unha nova cultura forestal fronte aos incendios.
Informes e conclusións
• A natureza ameazada
• Xenética e historia no noroeste peninsular.
Unha perspectiva interdisciplinaria
• Efectos económicos, sociais e ambientais da marea negra
do “Prestige”
• Comunicación e ambiente. Cobertura das cuestións
ambientais na prensa galega no ano 2002
• A noite está varrida da Terra. 150 aniversario da utilización
da luz eléctrica en Santiago de Compostela por primeira
vez en España
• Documento de síntese sobre a encefalopatía
esponxiforme bovina (EEB) e a variante da enfermidade de
Creutzfeldt‑Jakob (vECJ)
• Economía ambiental e sociedade
• O castiñeiro: bioloxía e patoloxía
• As augas de Galicia
• Os ríos galegos
• Atlas de vertebrados de Galicia
auto
res
& te
xtos
(a t)autores & textos
