Atopei no faiado un suplemento do Faro de Vigo editado no ano 1953 co gallo da conmemoracin do centenario da fundacin deste xornal titulado La gaita gallega tiene ms de dos mil aos de historia. Tambin la zanfona es nuestro instrumento popular de Faustino Santalices, msico e dignificador da gaita e sobre todo da zanfona. Eu so traducn o texto, a idioma no que debera estar escrito, pedindo de ante man desculpas o lector polos erros que poida ter o mesmo.

A GAITA GALEGA TEN MIS DE DOUS MIL ANOS DE HISTORIA. TAMN A ZANFONA O NOSO INSTRUMENTO POPULAR

Non temos que perdernos en divagacins sobre a orixe da gaita, porque teriamos que remontarnos o Pentateuco. Algns autores citan o versculo 21,capitulo IV do Xneses e sosteen que o fillo de Lamee e de Ada, Jubal, inventou a tibia utricularis ou utricularium dos romanos. A partires desta informacin tdolos investigadores e tdolos tratados de organografa musical, a forza de disquisicins eruditas, tornan escuros e confusos as orixines da gaita galega, orixines mitolxicos para moitos, confundndoa coa frauta ou siringa de Pan, Fauno, Marxias e Mercurio. De proseguir por este camio, traendo aqu a copiosa bibliografa do noso instrumento popular, encheriamos pxinas e pxinas.

A base do sistema musical dos gregos era o tetracordo, ou sexa a sucesin de catro cordas ou sons que constiten o intervalo de cuarta, composto dun semitn e dous tons nesta forma: Si-Do-Re-Mi. A este tetracordo uniron outro a partires do Mi, cara o agudo, de cuxa xuntanza resultou a escala que d actualmente a gaita: Sib-Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Sib-Do.

Antiguidade da gaita galega

Galiza coeca a gaita o final da guerra do Peloponeso, 500 anos antes de Xesucristo. Osingleses coecrona polo sculo XV. Estes cultivaban as sas tradicins conscientementee ns ao azar da inconsciencia. Importrona da Galiza, mais non o confesan. A aficin culminou al, baixo os auspicios dun autntico montas, o Gaita Maior Guillerme Ross, xefe de gaiteiros da Raa Victoria, quen requiriu ao fabricante de frautas e clarinetes mster Stark, para que fabricara gaitas escocesas, subministrando os rexementos inglesesde fusileiros irlandeses de Londres, os Reales Fusileiros e a escolta escocesa do Rei.Noutra ocasin relatei o ocorrido cronista internacional Augusto Assa, que, indo por unha estrada de Irlanda, atopou cun pastor que levaba unha gaita. Convidoulle a subir o seu coche. Fisolle varias preguntas relacionadas con este instrumento e aquel labrego deulle unha referencia de todo o relacionado coa gaita e rematou dicndolle: se quere saber con mis detalles presentareille o mestre da escola da prxima aldea. Ao efecto, foi a velo e Assia ficou sorprendido de atopar unha pequena biblioteca de todo o escrito acerca da gaita. O seu asombro subiu de punto o atopar entre aqueles libros A esttica da muieira de Eugenio Montes.

Un exemplo a seguir

Os vascos ollaban perdido o chistu, seu instrumento racial popular. Quedaban en Vitoria dous ou tres chistularis.Algun percatouse de que se extinguan os executores e entn as Deputacins unidas, formaron, a base de aqueles tres instrumentistas unha escola de chistularis. Hoxe teen os concellos daquela rexin un chistulari oficial e en tdolos actos solemnes e populares elemento esencial a intervencin de tales msicos.

Templar gaitas o mis dificil

Como literaria, anecdtica e historicamente non se toca a gaita,fagamos unha breve derivacin cara a tcnica e a influencia social do noso instrumento popular. Neste aspectodirxome os gaiteiros profesionais, os aficionados, e , tamn a quen, pola sa profesin outendencia innata vense no intre de templar gaitas realizando a ardua tarefa de xuntar vontades antagnicas, suavizar xenios agres, e, acougando os exaltados e violentos, exercendo a humana funcin de que poidamos soportarnos mutuamente para a armnica convivencia social.

Prescindindo desta ltima acepcin de templar gaitas referireime a dificultade que ofrece este instrumento para a sa perfecta afinacin, que se altera e varia co mis lixeiro troco de temperatura, coa excesiva e insuficiente presin do brazo que oprime o fol, coa emisin violenta do aire, e , en fin, con detalles que si non se dispn dun msico moi sensible poderan pasar inadvertidos e impedir s desexada afinacin.Isto ocorre con tdolos instrumentos de cana dobleo boe, o corno ingls, o fagot e outros do mesmo sistema son moi difciles de afinar. Se o tempo est de tormenta,se chove,se no local onde se toca hai unha temperatura elevada,todas estas variacins acsaas a cana abrndose demais. Neste caso emite un son estridente, ou pechndose en exceso, afogase e deixa de soar.De aqu que o obosta sexa o msico das orquestras que xamais est tranquilo.Si isto ocorre co boe que se toca directamente cos beizos, as dificultades son maiores coa gaita, xa que as palletas estn en completa libertade, metidas nunhas pezas chamadas buxas que reciben o aire a travs do fol que aprisiona o gaiteiro debaixo do brazo. Destas dificultades, destas desafinacins, procede a frase tan vulgar de templar gaitas a que antes aludamos.

Fan falla escolas talleres de gaitas

Grazas a un galego propulsor de todo o que incumbe as cousas da nosa terra, D.Antonio Fernndez Lpez, enxeeiro de Lugo, funciona naquela cidade unha escola-taller de construcin de gaitas. A sa solicitude pasei por al unha temporada adicado o ensino prctico da fabricacin deste instrumento popular e teo a satisfaccin de conseguir a formacin de dous torneiros competentes que hoxe, atendendo as medidas e normas adecuadas e con auxilio do ferramental fabricado na Suza con modelos por min estudados, en longo tempo de cotexos, obteen instrumentos ben calibrados de ton, son e timbre netamente galego e unha afinacin perfecta. A Deputacin de Lugo por xestins do Sr. Fernndez Lpez consignou nos seus presupostos a cantidade de 6000 pesetas para os gastos de dito taller-escola e o Sr.Fernndez Lpez abona os xornais e os gastos de estancia na capital dos dous torneiros.

NACEMENTO E DESENROLO DA ZANFONA

O brbaro e pesado organistrum, instrumento da alta Idade Media tia sete notas pedais para acompaamento de cantos litrxico.

O abade Eximeno na sa obra Da orixe e regras da msica di que un monxe beneditino de Arezo, chamado Guido, restituu e perfeccionou o sistema musical dos gregos, tomando como base o exacordo ou sexta maior, formando as a escala a partires do Sol , coa extensin de das octavas que a que da a zanfona, modificada, perfeccionada e feita individual, e , por tanto, manexable, por dito monxe, adaptndolle as teclas mbiles para que unha soa persoa poida pulsalas e poer a manivela en movemento.

Nas crnicas e na lrica medievais designase con diferentes nomes: sambuca rotata, violada orbo, ghironda ribeca, stampella, lyra rstica, chinforme, chinfonia, zarrabeque, zamfoa, lyra mendicarum, e nos clsicos galegos denomnase: sinfinia, sanfona, zanfoaou zanfona.

Foi o instrumento preferido dos xoglares da escola lrica galego-portuguesa. Toda a producin potica desta escola est conservada en tres coleccins do Cancioneiro da Vaticana, Colocci Brancuti e Cancioneiro de Ajuda. Recentemente descubriuse outro cancioneiro: o de Martn Codax, con sete cancins as ondas do mar de Vigo. Das sas milsetecentas cantigas de amor, amigo, escarnio e mal dicir, todas lricas e cantables, non hai dbida que foron acompaadas por zanfona, o mis perfecto dos instrumentos daquela poca. A sa desaparicin definitiva foi ocasionada polo perfeccionamento do violn, debido os famosos mestres da escola de Cremona ( Stradivarius, Amati, Guarnerius, e outros). O primitivo violn de tres cordas escavado nun anaco de madeira, non poda desterrar a zanfona, mais o xurdir das mans de aquelas insuperables construtores, coa forma a sonoridade e o timbre que hoxe ten, eclipsou a todos os demaisinstrumentos de corda. No sculo XVIII alcanzou en Francia un posterior renacemento despois de ser perfeccionada polo fabricante Batn e tocada pola desventurada Mara Antonieta para tornar, o fin as mans de vagabundos e mendigos.

A zanfona sirve para a msica de cmara

A zanfona coas sas cordas cantantes e os seus pedales, emite un son campestre e crea un ambiente buclico. Aparece as como instrumento popular; pero necesario consideralo tamn como instrumento ntimo, para a msica de cmara.Pola dozura da sa voz e pola sa delicada afinacin non apta para alegrar as danzas populares, senn para acompaar as cantigas paisanas ditas a medio ton con fervor de oracin, na intimidade das casonas sementadas entre o agro; na profundidade rixida das salas dos pazos, baixo as oxivas dos claustros, na soidade das vellas abadas, al onde a gaita sera unha estridencia.

A zanfona forma coa gaita parella de instrumentos tpicos de Galicia. doce e pastoso o seu son, convida o repouso e da a sensacin dun eco lonxano, suscitando lembranzas de idades pretritas.

Cara a unha escolania da zanfona

Con motivo dunha conferencia que ilustrei con msica de zanfona o 27 de Xulio de 1952 no Palacio de Xelmirez, a selecta concorrencia quedou sorprendida das posibilidades do arcaico instrumento para msica de cmara. Seu emotivo son, o empaste da polifona dassas cinco cordas coas cancins de Martn Codax e as doentes melodas do romance de Gaiferos de Mormaltan, causaron a sorpresa do descoecido, e un nmero de entusiastasontes lanzaron a idea da formacin de construtores de zanfonas. Os poucos das Otero Pedrayo publicaba unha bela crnica, propoendo, o final, a escolana do instrumento en Santiago. Ofrecn a mia colaboracin para ensinar a sa construcin e a tocala mis tarde. Brindo a idea , en nome dun ncleo de profesores, escritores e entusiastas aficionados, as Deputacins de Galicia, os Centros artsticos e Entidades Econmicas para a apartacin dos medios necesarios o fin de montar o taller e a adquisicin dos materiais, pago de xornais etctera, para arribar a resurreccin do arcaico instrumento. Si isto faise visible no Ano Santo saira a procesin de mitrados polo bsida da Catedral Compostelana con oito zanfonas, dous chirimias e un fagot.

Recentemente na casa Columbia fixen a gravacin de cinco discos con romances, cantigas de cego, romara, alals e algunha meloda. Queda as indeleblemente rexistradoo son da zanfona, grazas a xenerosidade do Sr. Fernndez Lpez.

PRINCIPAIS INSTRUMENTOS DE PERCUSION

O tamboril o principal acompaamento da gaita. Non o redobrante, senn o clsico tamboril-timbal. Non ten bordons no parche bordonero. Leva unha cordia moi torzal, feitade varios fios de lio ou do que se emplea na construccin de redes, dun dimetro de dous milmetros colocada enriba do parche batidor. Tnsase o tamboril ata que afine o unison co Do grave do punteiro, facendo as a dominante co sol da afinacin. Tnsase a corda ata que produza un son de mosconeo vibrante e sonoro. Produce un efecto de tnica que confundese co Do en octava baixa do rouco.

Hai outros instrumentos de percusin moi usados antes en Galiza. As cunchas, polo resalte das suas estrias, empleanse para acompaamentos. Dan varios tons. Si se tocan nos bordos, un son agudo; no medio grave, e cerca da insercin das valvas, mis grave anda.

O adufe, pandeiro ( de pan e dairos, todo pel) un bastidor cadrado de madeira de 35 centmetros de lado e 5 centmetros de groso, cuberto de pel. Tcase apoiando un dos seus ngulos sobre o regazo da muller que o tae, deixndo cae-lo sobre a palma das mans, e en esta disposicin, oscilando polo seu propio peso, mrcase o comps emitindo un son de bordoneo que sirve de tnica para a copla nas fiadas, ruadas e saraos o aire libre e a cuxo comps bailase a muieira.

A tixola de ferro forxado das que se usan para o lume na lareira, de mango longo, empregabase tamn a falta de pandeiro. O extremo do mango apoiabase no ombro e a cazuela na punta dos dedos da man esquerda. No angulo de unin de dito mango, , na cazuela a medio dunha chave ou anaco de ferro calquera, executanse redobres e picadosque levan o coms para os bailadores e acompaamento da copla.Apoiadas duas cullers de madeira de buxo, pola sa parte cncava sirven de acompaamento, as como as castauelas que tocaban os bailadores de muieira e redonda.

As ferreas ( pandeireta de sonaxas) e os ferros ( tringulo de aceiro que se usa nas baterias das orquetras). Estos eran os acompaantes preferidos polos taedores de zanfona.

Coda

A, pois os instrumentos principias dos que se valeu o alma lrica dos galegos para expresar ancestrales sentimentos e emocins antigas. Da pena ver coma avanzan polas corredoiras e os soutos os aires corrompidos dos cabarets nas msicas lascivas de tanto extranxeirismo. Mentres tanto, nosa gaita de prcer nacemento, con mis de 2500 anos de histora, e nosa zanfona, saudosa de xoglares, estn morrendo de pena.