Traballo de Fin de GraoGrao en Lingua e literatura galegasTiacutetulo en galegoA toponimia maior no concello de NegreiraTiacutetulo en castelaacutenLa toponimia mayor en el ayuntamiento de NegreiraTiacutetulo en ingleacutesPlace names in the Negreira council

Curso acadeacutemico 2013-2014Autor Directora

Javier Pais Villar Ana Isabel Boulloacuten Agrelo

1

Traballo de Fin de GraoGrao en Lingua e literatura galegasTiacutetulo en galegoA toponimia maior no concello de NegreiraTiacutetulo en castelaacutenLa toponimia mayor en el ayuntamiento de NegreiraTiacutetulo en ingleacutesPlace names in the Negreira council

Curso acadeacutemico 2013-2014Autor Directora

Asdo Javier Pais Villar Asdo Ana Isabel Boulloacuten Agrelo2

Iacutendice

Introducioacuten 4Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira 5Conclusioacutens 57Bibliografiacutea citada 58

3

Introducioacuten

No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia

maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o

estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas

entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a

base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os

topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona

para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron

recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de

106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente

Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que

cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M

Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute

Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten

antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea

proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario

geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto

con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste

uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de

atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo

Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a

toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada

lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e

como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e

feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a

despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva

velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar

4

Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira

Abeanca A

Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo

maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo

Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha

base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo

debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos

Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser

huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos

Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos

dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante

Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso

pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas

localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute

contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo

En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de

Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de

Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz

Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar

habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos

Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede

este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin

mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea

pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)

pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea

5

nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga

(Alvite)

Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira

existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse

no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal

negreireacutes

Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este

topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada

O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Ameixeiras As

Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido

polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten

pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome

cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un

derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle

engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando

nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que

abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras

Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio

que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo

palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as

amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal

como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente

xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo

contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada

Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no

6

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Traballo de Fin de GraoGrao en Lingua e literatura galegasTiacutetulo en galegoA toponimia maior no concello de NegreiraTiacutetulo en castelaacutenLa toponimia mayor en el ayuntamiento de NegreiraTiacutetulo en ingleacutesPlace names in the Negreira council

Curso acadeacutemico 2013-2014Autor Directora

Asdo Javier Pais Villar Asdo Ana Isabel Boulloacuten Agrelo2

Iacutendice

Introducioacuten 4Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira 5Conclusioacutens 57Bibliografiacutea citada 58

3

Introducioacuten

No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia

maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o

estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas

entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a

base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os

topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona

para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron

recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de

106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente

Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que

cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M

Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute

Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten

antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea

proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario

geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto

con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste

uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de

atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo

Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a

toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada

lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e

como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e

feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a

despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva

velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar

4

Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira

Abeanca A

Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo

maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo

Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha

base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo

debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos

Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser

huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos

Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos

dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante

Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso

pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas

localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute

contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo

En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de

Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de

Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz

Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar

habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos

Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede

este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin

mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea

pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)

pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea

5

nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga

(Alvite)

Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira

existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse

no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal

negreireacutes

Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este

topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada

O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Ameixeiras As

Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido

polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten

pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome

cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un

derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle

engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando

nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que

abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras

Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio

que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo

palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as

amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal

como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente

xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo

contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada

Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no

6

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Iacutendice

Introducioacuten 4Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira 5Conclusioacutens 57Bibliografiacutea citada 58

3

Introducioacuten

No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia

maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o

estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas

entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a

base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os

topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona

para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron

recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de

106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente

Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que

cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M

Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute

Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten

antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea

proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario

geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto

con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste

uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de

atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo

Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a

toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada

lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e

como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e

feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a

despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva

velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar

4

Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira

Abeanca A

Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo

maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo

Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha

base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo

debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos

Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser

huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos

Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos

dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante

Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso

pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas

localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute

contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo

En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de

Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de

Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz

Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar

habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos

Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede

este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin

mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea

pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)

pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea

5

nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga

(Alvite)

Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira

existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse

no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal

negreireacutes

Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este

topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada

O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Ameixeiras As

Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido

polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten

pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome

cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un

derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle

engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando

nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que

abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras

Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio

que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo

palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as

amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal

como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente

xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo

contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada

Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no

6

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Introducioacuten

No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia

maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o

estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas

entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a

base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os

topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona

para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron

recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de

106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente

Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que

cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M

Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute

Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten

antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea

proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario

geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto

con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste

uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de

atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo

Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a

toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada

lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e

como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e

feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a

despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva

velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar

4

Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira

Abeanca A

Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo

maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo

Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha

base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo

debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos

Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser

huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos

Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos

dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante

Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso

pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas

localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute

contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo

En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de

Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de

Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz

Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar

habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos

Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede

este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin

mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea

pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)

pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea

5

nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga

(Alvite)

Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira

existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse

no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal

negreireacutes

Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este

topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada

O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Ameixeiras As

Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido

polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten

pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome

cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un

derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle

engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando

nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que

abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras

Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio

que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo

palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as

amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal

como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente

xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo

contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada

Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no

6

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira

Abeanca A

Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo

maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo

Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha

base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo

debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos

Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser

huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos

Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos

dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante

Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso

pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas

localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute

contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo

En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de

Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de

Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz

Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar

habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos

Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede

este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin

mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea

pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)

pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea

5

nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga

(Alvite)

Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira

existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse

no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal

negreireacutes

Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este

topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada

O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Ameixeiras As

Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido

polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten

pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome

cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un

derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle

engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando

nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que

abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras

Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio

que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo

palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as

amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal

como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente

xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo

contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada

Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no

6

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga

(Alvite)

Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira

existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse

no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal

negreireacutes

Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este

topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada

O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Ameixeiras As

Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido

polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten

pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome

cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un

derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle

engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando

nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que

abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras

Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio

que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo

palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as

amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal

como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente

xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo

contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada

Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no

6

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)

Areeira A

Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute

practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia

pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar

onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por

unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este

O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou

ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial

(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo

as pautas de evolucioacuten esperables

Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se

consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo

Aro

Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo

se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de

Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que

poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do

preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo

Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente

Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea

un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez

AR- lsquoaugarsquo

Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as

palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo

lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade

aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois

non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo

da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante

achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita

este lugar no seu dicionario xeograacutefico

Babioacuten

Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da

parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun

nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica

Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a

terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo

forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede

dun antigo nome persoal

No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no

dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)

Barbazaacuten

Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades

do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia

Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el

considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula

preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a

Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea

reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta

postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de

monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre

Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste

topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de

lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con

ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten

8

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no

Tambre salvando unha pendente considerable

Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto

mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que

para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O

mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros

similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles

fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)

Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar

exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma

Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos

Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e

aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)

Barca A

Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia

en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o

indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A

Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era

xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada

(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca

Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante

Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este

topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha

barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza

1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica

que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a

manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo

(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco

9

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se

propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A

BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)

alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra

Bellalta

Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar

uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Borreiros

Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun

traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de

Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento

pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten

ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados

naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea

aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O

mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de

sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no

dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a

cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea

posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana

Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea

traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das

acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece

que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por

Navaza para o topoacutenimo Borreiros

Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen

10

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

o topoacutenimo

Brantildea A

Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta

forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea

discutida

Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este

termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA

laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser

empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)

Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa

orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten

Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible

laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt

BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra

evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas

1982 119)

Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante

sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de

Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta

para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente

aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde

seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten

precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto

escasea en terreos maacuteis secos

Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso

galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo

que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso

O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

11

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Brontildeo

Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello

da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na

provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome

Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible

antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para

outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda

caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011

260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma

Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos

seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]

Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano

1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun

documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e

no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no

dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra

Bugallido

Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha

freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste

topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de

lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute

infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais

referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten

que ver con esa carnosidade do carballo

Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica

lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do

portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes

segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que

outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina

En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando

menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)

Camintildeo Real O

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a

existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute

parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a

Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada

a Compostela continuacutean ateacute Fisterra

Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio

galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de

viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada

Campolongo

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes

Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente

deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este

nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia

dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do

latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa

caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que

achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)

Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten

o dicionario de Madoz (1845-1850)

A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-

enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais

deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra

13

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Campos

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio

(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira

Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico

comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas

lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de

Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na

toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode

facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute

Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar

Cancelo O

Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha

palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado

de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez

debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa

balaustradarsquo

Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o

traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base

cientiacutefica

Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Casa de Antelo

Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un

pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa

ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data

aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600

1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)

14

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de

Madoz

Casal do Mato

Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras

tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta

O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas

que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten

CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)

apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral

sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal

monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario

enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai

alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil

para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)

Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)

Castelaacuten

Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea

quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes

doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de

Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon

chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008

164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea

un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un

importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros

puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒

A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser

un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que

procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo

15

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro

topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela

ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na

actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea

proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de

orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao

lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes

exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade

portuguesa de Coimbra

O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

Chancela A

Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun

substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que

nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a

propia definicioacuten do dicionario indica

Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en

latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)

Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario

de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e

Chancela de Arriba

Cornado O

Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado

do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de

soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste

topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai

que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai

referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha

elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)

Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero

esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do

xenitivo

O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)

Corpachoacuten

Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea

consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute

uacutenico en Galicia

O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar

artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten

Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten

unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos

concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente

integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do

concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo

da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das

actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas

(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao

Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas

orixes se remontan aacute Idade Media

Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez

2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en

1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na

toponimia maior e na microtoponimia

Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que

17

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis

adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-

Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras

desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo

Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no

terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo

Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de

Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si

que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas

proximidades

No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da

parroquia de Negreira

Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a

bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo

da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten

laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do

topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban

caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo

Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta

palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que

estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)

laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar

etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como

en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira

consoanteraquo (Cabeza 2008 226)

O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el

viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)

18

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba

Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais

dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro

Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico

da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se

explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)

Covas

Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova

que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a

unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra

cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo

CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo

Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica

non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el

adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo

Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-

estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)

Curxido

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar

uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias

Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da

pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749

achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute

posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten

CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa

raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese

lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois

19

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope

vocaacutelica

Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para

outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez

preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos

Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de

curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o

substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos

na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas

que soacute fan vida de noite

Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten

conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico

CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido

Devesa A

Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)

indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo

significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados

de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define

devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou

cercadorsquo

Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na

microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos

Espesedo

Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra

entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada

no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira

20

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto

parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)

Farrapa A

Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este

nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro

dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que

non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar

No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta

freguesiacutea de Bugallido

Feaacutens

Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os

diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo

unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe

para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como

alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)

e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser

importantes nese emprazamento

Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)

coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois

En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona

estudada

Fontaacuten

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer

rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un

derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe

etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino

Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por

21

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica

non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse

palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para

nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o

topoacutenimo

Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Fontemiroacuten

Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este

topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos

o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo

(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e

Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo

Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo

significado eacute lsquofamosorsquo

Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de

posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial

ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba

No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado

separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)

Fornintildeos e Fornos

Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio

semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute

freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste

caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra

entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea

existencia

Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno

22

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes

dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos

Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e

O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan

Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo

topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha

terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica

Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da

presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute

que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o

nome de lugar

Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o

topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe

en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada

(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no

dicionario de Madoz (1845-1850)

Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre

[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se

damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como

lle corresponde etimoloxicamente

Gaacutendara

Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi

estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na

microtoponimia

En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con

vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a

malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben

resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano

GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos

pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-

lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o

que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter

foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que

laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse

como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino

-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)

Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados

de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso

do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-

castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara

Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a

pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a

O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

Gonte

Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un

topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia

Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que

dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha

forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute

unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento

Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-

1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten

Gorgal O

Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo

24

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a

raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser

romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do

leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance

O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS

a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas

posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo

(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de

montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter

ou discorrer pola superficie

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual

Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)

Landeira

Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima

aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir

cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e

Gonzalo Navaza

Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o

significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten

por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como

landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as

landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a

inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira

(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute

inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de

Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar

a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica

do topoacutenimo

25

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que

remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980

574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o

sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste

traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina

para Landeira

Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior

aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma

ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)

Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais

o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de

ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa

indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza

En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo

XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza

(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario elaborado entre 1845 e 1850

Leira de Ares

Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira

Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar

habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de

poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea

Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro

substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo

e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza

(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como

LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que

procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez

26

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R

No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou

Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso

maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a

recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade

Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este

lugar

Libreiro O

Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico

en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi

longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se

fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha

zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse

esta explicacioacuten polo tanto como provisional

Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que

como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo

abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso

de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base

Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo

Lintildeaio

Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo

municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do

latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi

aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era

salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na

toponimia galega sexa grande

Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta

27

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante

prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten

indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo

Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo

XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Lobios

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na

actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de

aldea abandonada

En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de

onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de

Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982

285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado

de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar

construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou

simplemente fixese referencia a parras ou videiras

Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos

e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Logrosa

Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia

segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso

sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar

e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua

galega

A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se

28

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha

laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999

69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular

O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Madoz (1845-1850)

Lueiro

Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de

Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro

deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca

da etimoloxiacutea do topoacutenimo

Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e

tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual

Madoz (1845-1850)

Maio Grande e Maio Pequeno

Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio

situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois

tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a

dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)

suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)

que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo

No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea

castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX

Marcelle

Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute

esparexido por toda a comunidade galega

A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo

de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo

de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo

Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus

Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu

dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle

Meiro

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra

entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente

en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do

topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga

manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos

topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute

presente a auga (Cabeza 2008 393)

Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de

Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da

freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de

seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito

son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento

humano

No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda

testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis

contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)

(Meiroacute)

Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute

un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-

Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un

Meiroo de Abaixo

30

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Mouriacutes

Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG

poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter

unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar

o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en

puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado

Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no

nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome

latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar

Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de

Pascual Madoz (1845-1850)

Negreira

Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca

da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais

desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan

entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste

caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)

Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro

sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a

forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un

conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de

aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que

estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado

coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos

enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se

acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis

antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio

nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo

31

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado

do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal

ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto

(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que

podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten

non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra

recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz

Negreiroa

Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a

igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con

Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea

galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e

Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo

abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como

expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que

se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten

Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que

haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo

Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz

(1845-1850)

Nintildearelle

Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se

rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea

procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que

ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como

xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en

Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo

do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo

diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante

inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o

resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella

Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de

Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se

supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica

Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas

Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu

nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina

un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma

arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o

terreo poucas veces eacute completamente plano

Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a

partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu

engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM

lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que

se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)

En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de

lugares de formacioacuten maacuteis recente

Padiacuten

Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten

galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947

342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de

Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

intervocaacutelico sonoriza)

O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita

por Pascual Madoz na deacutecada de 1840

Patrocinio O

Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo

de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que

pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros

Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a

definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese

nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten

Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada

Pedralonga

Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira

Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do

leacutexico comuacuten

O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo

procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita

lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese

emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente

Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea

castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga

En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na

entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan

[pɛδɾarsquoloɳka]

Pedreiras As

Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata

34

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos

que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do

latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso

ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)

Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-

1850) onde aparece en singular Pedreira

Pedrouzo O

Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes

Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego

Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha

pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza

(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)

Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio

Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten

Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do

sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial

Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz

rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio

da zona Pedrouso

Pesaduira

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis

que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro

lugar que reciba esta denominacioacuten

Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica

No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario

galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con

que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha

35

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

hipoacutetese verbo deste topoacutenimo

Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG

malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute

Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira

O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo

Peto O

Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos

lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros

nove lugares de Galicia

No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible

especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro

insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste

paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha

motivacioacuten onomatopeica

Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder

dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica

Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha

onomatopea

Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute

relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco

onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no

purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois

tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea

Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo

precedente

36

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Piaxe

Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a

parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea

posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten

Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii

pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de

dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage

nec peage)

Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada

piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para

unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co

topoacutenimo Piaxe

Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten

elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage

Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian

[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de

articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo

[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza

Pintildeeiro e Pintildeeiro O

Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a

segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no

inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias

plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a

pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo

Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser

tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o

topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere

37

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban

diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute

paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que

se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos

debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous

topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de

Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)

Plantiacuteo O

Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este

un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas

hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega

Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo

planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA

tameacuten co mesmo significado que o do galego actual

Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza

o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la

tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que

quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co

obxectivo de aproveitalo para o cultivo

Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este

emprazamento

Ponte Maceira A

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide

este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao

vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega

O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte

38

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso

de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede

do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que

comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre

Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da

familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea

vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito

da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador

desta aacuterbore froiteira

Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten

menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas

froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso

puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo

Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute

mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa

xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de

pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo

Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte

Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)

chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como

alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar

O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa

grafiacutea castelanizada Puente Maceira

Pontevedra

Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas

terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do

Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo

volve residir xente aliacute

39

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente

neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra

que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute

suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo

Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte

(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con

exactitude a suacutea localizacioacuten

Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Porqueira

Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute

nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias

deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como

sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O

vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se

criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial

Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se

refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira

ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo

Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Portocamintildeo

Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten

dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados

poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo

Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos

compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten

40

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a

seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta

outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado

dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo

O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez

na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito

maior

A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute

discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era

viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara

sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe

prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo

Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa

relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)

Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha

aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

Portor

Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que

constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute

factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea

compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro

Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome

latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no

ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute

houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos

Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o

41

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica

(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo

O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos

ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por

Pascual Madoz (1840-1845)

Quintenla

Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este

topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de

Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten

da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto

de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela

Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que

lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina

QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral

QUĪNTUS

As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como

Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un

mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un

diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu

redor de pequeno tamantildeoraquo

Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)

inda que baixo a grafiacutea Quintela

Rapote O

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de

topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou

traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino

Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo

42

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa

forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que

neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes

cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo

parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes

aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)

Rebordaacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes

Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea

(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio

porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o

dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos

Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte

dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda

un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas

procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos

proacuteximos como Brioacuten ou Compostela

Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou

ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma

pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a

palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non

obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres

que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute

tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)

O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)

Redemuiacutentildeos

Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e

mais dunha freguesiacutea43

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di

que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten

Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira

palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou

instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo

segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos

Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con

diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos

Reiboacute

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute

nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia

Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus

bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar

aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo

logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo

etc

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a

existencia deste lugar

Rioseco

Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para

Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo

menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar

estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un

adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o

topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso

de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco

No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico

44

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco

Romariacutes

Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que

cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este

nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso

A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer

(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do

xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo

de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar

Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a

mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego

non seseante

O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)

aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de

Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non

moi distantes

Rons

Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo

fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha

hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea

deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto

O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)

Saleiroacutens

Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este

topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois

as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado

45

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons

Salgueira A

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co

vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos

de As Salgueiras

Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o

feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en

galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao

contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten

derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en

orixe significado colectivo

Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea

como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en

detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas

En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade

San Fins

Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o

mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa

San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949

315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona

neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e

nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que

buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A

palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable

veneradorsquo

Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico

elaborado na deacutecada de 1840

46

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

San Martintildeo

Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu

nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto

1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector

do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins

Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario

xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

San Pedro

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da

parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado

actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute

lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins

No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise

referencia a esta entidade de poboacioacuten

San Tomeacute

Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos

lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que

un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea

vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun

antigo xenitivo

Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)

San Vicenzo

Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo

que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten

Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro

Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM

47

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que

no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO

Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos

desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de

Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute

San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer

alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a

forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo

(Taberna Nova A)

No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna

Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira

tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan

distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten

ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que

non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon

Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe

etimoloacutexica

Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute

complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada

tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM

lsquonovorsquo

O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como

pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de

Zas

Tardeado

Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum

Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de

48

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun

antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos

esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que

ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo

Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar

Trasbarcala

Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten

ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca

Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-

preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten

TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que

fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos

de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana

O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como

asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada

Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano

1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)

Trece

Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha

entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)

Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para

Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten

TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase

aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta

explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de

que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira

Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el

o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma

actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)

Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz

(1845-1850)

Triaacutens

Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da

Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia

Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que

este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na

suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino

TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt

Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo

(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta

Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar

un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable

O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de

Pascual Madoz (1845-1850)

Tuntildeas

Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum

A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece

Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-

proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da

raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o

mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para

el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese

Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute

que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de

Tuntildeas fluacutee un regueiro

No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no

Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)

Vilachaacuten

Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o

centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta

(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras

que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)

Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede

do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe

da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu

en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un

adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo

Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de

ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo

vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo

Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente

a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar

tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo

Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico

de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de

Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non

se ten constancia de que asiacute sexa

Vilacova

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca

51

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares

que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute

A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se

indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do

leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial

feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado

de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo

Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que

os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en

caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser

posible

Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz

Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O

Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en

esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un

adverbio ou un substantivo

Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da

freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar

nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola

palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de

campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que

buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)

deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados

que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten

agriacutecola xunto coas suacuteas terras)

En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada

cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de

Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo

52

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba

Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu

Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar

(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen

facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba

Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar

de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle

no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo

Vilar de Ordoeste

Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do

primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste

coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe

etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala

que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero

non se atreve a afirmalo categoricamente

Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina

que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata

por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a

suacutea orixe seriacutea prerromana

Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de

Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea

No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como

[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]

Vilaseriacuteo

Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo

os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que

reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico

53

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se

consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se

cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co

que hoxe eacute Vilaseriacuteo

Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai

referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao

parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII

Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en

tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)

Xallas de Abaixo

Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea

e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e

atravesada por un riacuteo homoacutenimo

O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca

da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base

hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao

indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les

non pode provir desa base

A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010

383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo

procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute

bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten

(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e

tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que

afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo

unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-

forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea

Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)

54

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle

outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo

IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que

pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran

Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas

como probable substrato orixinario deste topoacutenimo

A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo

ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade

Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao

que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou

por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial

Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos

Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada

(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)

Zas

Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da

vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha

delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea

Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas

que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza

Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo

que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais

Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa

forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e

propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a

partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en

documentos da eacutepoca medieval

O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma

medieval Saz aacute actual Zas

De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e

no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840

56

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Conclusioacutens

Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira

tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten

Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se

configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas

causas concretas

Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a

existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos

topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos

estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a

recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques

de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que

poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha

infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten

Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute

as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo

57

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Bibliografiacutea citada

Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega

Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba

Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do

Castro

Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos

Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia

DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico

castellano e hispaacutenico Madrid Gredos

Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia

Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de

Compostela Edicioacutens Laiovento

Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo

Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)

Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela

Universidade de Santiago de Compostela 43-67

Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore

Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira

Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus

posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L

Sagasti

Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial

Toxosoutos

Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e

Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de

Compostela Universidade de Santiago de Compostela

58

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea

Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista

sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el

Catoacutelico 99-111

Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan

Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur

Sprachwissenschaft 257-265

Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico

Sacro

Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza

Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira

Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia

Edicioacutens do Cumio

Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de

Compostela Consello da Cultura Galega

Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-

portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407

Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia

peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade

Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl

Winter

Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de

Compostela

Recursos na internet

Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten

Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt

CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae

Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59

lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt

DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro

Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt

NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia

oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de

Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt

Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia

Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt

Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago

de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt

TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de

Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt

60