LETRAS GALEGAS 2012

VALENTÍN

PAZ-

ANDRADE

SELECCIÓN DE TEXTOS

2

PRANTO MATRICIAL (Bos Aires, 1955)

1

O que todo galego choraría

2

Dor da paisaxe

Das augas deloridas, doce pranto

que escorra pola face das alboradas,

deica a raíz das herbas,

destilado na pinga dos orballos,

e dea seu latexo a noite e día

nas rezadoras choivas que soerguen

o canto-chao das tellas,

e o responso romántico das gárgolas

sobre as pedras mortas de Sant Yago.

O cristalino pranto manadeiro

polos ollos das pontes,

onde o pulso dos ríos esmorece,

e se acugula co solpor calado,

na verdecida soidade dos vales,

toda a dor da ribeira sen cantigas,

dos cruceiros e as ánimas sen luz,

dos camiños sen lida labradora,

dos fogares sen sangue gomarizo.

Pranto baril dos ventos galgadores

3

alimentados co sal da Ría,

que xa non baten velas de Rianxo,

e te chaman, Daniel, con voz ferida,

-agullas dos lentos piñeirales,

verdes coros arpados do Salnés-

ou con voz dos abismos, roncadeira,

na crátera fadal das oleaxes,

pé das rochas de Sálvora.

O salaio de ferro das motoras,

coa agonía da néboa e dos naufraxios,

chámante polas bocas de Marín;

e o nacarado choro das buguinas,

uivando nos salgados areales,

sobre as laxes rachadas dos cantiles,

nos cabos onde escachan as tormentas…

co folgo máis sostido e sonoroso

que brotaran de peitos mariñeiros.

E aló, nos curutos desnevados

das serras estremeiras,

ou polas corredoiras dos lugares

esquecidos no ermo,

a corna inxel que tallan os pastores,

buguinada da urce,

ceiba tamén no azul fanal aberto

a coita da montaña taciturna,

ferida polo mesmo desconsolo.

3

A terra e os sinos

4

4

Alá lonxe

Que se escoiten agora

seus líquidos acentos alá lonxe,

vibradoiros na libre

rede dos merindiáns ultramarinos.

E mergullen, Daniel, no mesmo pranto

os ronseles postreiros

das túas signaturas á deriva

abraiante de Marte;

dende o trópico a foro pintigado

ao balbordo de Hudson, e ás peladas

serras de Araucania.

En Cuba se derramen, e no Mare

de Cortés, e no ardente

mato dos bandeirantes paulistamos

e nas punas do inca,

e nas pampas do gaucho cabalgadas,

con Don Segundo Sombra polos médanos.

Océano de terras

escontra o dique sísmico dos Andes,

mexido polo zonda sequioso

e por quillas sen leme navegando;

natureza auroral que se espreguiza

co inxerto de vidas esgazadas;

foro aberto do mundo,

onde a estrela dos parias tamém loce;

mapa de libramento presentido,

onde o sangue romeiro dos galegos

a ventureira vocazón renova.

5

5

Teu destino

Sementador leixado,

peregrino namorado dos roteios

cara o destino da Galiza abertos;

flor das vidas chagadas na acedume

incerta do desterro:

o de morrer alá teu sino era.

Alá, sen escoitar as elexías

do violín dos cegos,

e a zanfona de pedra dos Profetas,

que tan só por ti soar puidera,

O de morrer sentindo na agonía,

a quentura arterial dos emigrados,

lonxe do morno ollar das Dolorosas

talladas ao respaldo dos cruceiros.

O de ancorar a nao, desarborada,

nos peiraos de alén-mar,

abrindo regos novos á saudade;

reencendendo os pábilos da ialma

na Galiza migral, e na Galiza

que aínda agarda, Daniel, o teu retorno...

6

Cando ti volvas…

6

SEMENTEIRA DO VENTO

(Ed. Galaxia, 1968)

Rústicas nais

As úberes do medo

Se isto é vivir... eu vivo

vivo aínda

neste val de viventes espantallos

munxidores das úberes do medo,

mais a xeito dun prófugo da morte,

que por teima dos outros

houbo de recuncar quixera ou non,

nos arriscados xogos de facer

ventureiro resgate da súa vida.

Experimentei en quente catro veces

mal gobernada Dona da Gadaña!

o axexo dos teus tarsos...

nos meus pasos,

e o tronce dos aceiros tolledores

ou a facer peneira no meu coiro,

ou a trillar meus osos

e deixar debulladas pola area

espigas do meu sangue.

Fuxir fuxín con vida...

non sei como,

aos tiros dunha banda arremesados

e os pelouros da outra,

para aboiar despois facendo o morto,

como cortiza a flote

mexida no ir e vir de cada ola,

7

sen bourel de loureiro

ao pairo polas augas de ninguén.

Cando a febre do chumbo viña a menos

ou viraban as lúas,

seus ferrollos abrían as cadeas

ou súas soidades os desterros,

e non faltaban no poleiro galos

con gorxa de papel de oficio chea,

para me pór á sombra

ou me liscar co demo unha tempada.

Escomasí o meu remorso sinto

de non ter até agora merecido

tentos fanados holocaustos

e condecoracións do... revirallo,

tanto calafateo de suturas

e versiculación de cicatrices,

tanto derramamento de garoubas

que atinguiron os brancos

e marraron no fin,

tanto xemer de folios e de ferros

mexido contra aquelo...

que non fun.

Farei nunca reconto dos aldraxes

que nas táboas da lei que o pobo dita

non teñen cabemento

ou son aínda máis que mágoa honra.

As miñas horas sen ti…

8

CEN CHAVES DE SOMBRA (1979)

As palabras

Vén o ar ateigado de palabras,

cada mañán chamando aos nosos vidros,

para pór a xemolar son e semente.

As palabras de cote están falando

e somos nós os xordos ao mensaxe

que no seo das sílabas carrexan.

Polas palabras somos outra cousa,

e non primaz materia dunha besta,

só desbravada en nós polas palabras.

Son palabras as ondas do gran río

da fala, que morre un pouco e nace

do mencer ao luar de cada día.

A eito marteladas nos falares

do pobo, que as mestura ao seu suor,

limadas cal semánticas moedas

nas forxas oficiais do saber,

sempre as palabras teñen lei de onda

a develar na vida dos demais.

É de palabras a primeira música

que dá tremer de luz ao noso tímpano,

e de palabras o primeiro río

que verte ao noso canle súas ondas,

e se fai subterráneo en cada noite

para renascer no leito das auroras.

Denantes das palabras foi a choiva

linguaxe de cristais da natureza,

de verticales sílabas composto,

elemental vocabulario líquido

9

das claves seminales sobre a terra,

a descrifrar polas meniñas da alma.

Palabras insonoras baixo o sono

como peixes de acuarium apagado

que a memoria repesca na vixilia.

Palabras e memoria dúas forzas

que xa casadas nascen lonxe, lonxe...

no orbe prebabélico do home.

E cando chega a morte a nosa beira,

cando nos pasaporta para o nada,

o que de certo pasa e se rexistra,

o que nos deixa listos para o embarque

na dorna por Caronte tripulada...

é o naufraxio de todas as palabras.

(Vigo, 1970)

Non escoitedes…

Non escoitedes voz onde non trema

o vidro do seu tempo,

mainamente,

como na pel das augas treme a bris

tinguida no brancor dos amieiros.

Non escoitedes voz na que se esquezan

as raíces do barro que nos dou

feitío de criaturas,

amor pra repartir cos semellantes

quentor do noso sangue.

Non escoitedes ecos en retorno

dos paredóns da morte.

a vida virá sempre a sulcos novos

10

pra se facer fecunda

no grao de cada espiga.

[Pousa Nova do Mar, 1977]

Noso Alexandre, mártir

Canto ao catro de Nadal

Galiza abría os ollos despois da negra sombra

que murchara no cedo as roseiras de abril.

De novo puña os pés no camiño de volta

ao de forzas circiais dentro de si.

As rúas eran ríos de peitos xa rimados,

na arela de facer unha patria coas mans,

desxugar cabezallas que esmagan os destinos

devolvendo aos galegos a imaxe do seu chan.

A pulsación do pobo a devalar no asfalto

reinzou as calzadas de latexos votivos,

de calcañares firmes na fe remanecida

de que non máis seremos os decote vencidos.

A voz autonomía cobrou azas de pomba

que os sonos arrolara do pobo a camiñar,

A voz autonomía quente de pulsos ledos

debullou a súa mensaxe no sangue popular.

11

As ovellas de Joyce

Can correu no milleiral. Can?

Non. Isegrim orellas murchas.

Até lobo. E ovellas sineiras

paran sen fólego.

(James Joyce, Finnegans Wake)

Ai!, delatadas ovellas

dos seus rixelos arrente.

Ai!, polas linguas de bronce

que dos seus colares penden.

Ai!, polas linguas de bronce

que esporan do lobo o dente.

Isegrim orellas murchas

-duplo pavillón solerte-

Isegrim orellas murchas

malo raio te estatele!

Non eres o can que ladra

dantes de trabar na xente.

Os milleirales contigo

murcharon seus fogos verdes,

a paz que nas chocas tanxe

e nos pendóns arrecende

a paz que nas chocas tanxe

de cana se fai, e fende.

Sineiras de sinos mornos,

orbillo de sons no abrente,

sineiras se signos mornos,

copas de candor vertentes.

O voso espaller de sons…

un facón por cada dente.

Pombas do chan nas auroras

Pombas do chan nos poentes,

12

De Isegrim a treiduría,

o badal cisca a semente.

De Isegrim a treiduría

Na vosa candura quece.

(Pousa Nova do Mar, outubro 1975)

POEMAS SOLTOS

Na brétema, tres cantos…

A Luís Seoane in memoriam tuam

I

Xa bogas, sen fardel, na brétema sen horas

intérmula bandeira na arcada de outro mar,

a nosa sombra ollando por buraco estear,

rachada nos carreiros abruñados de amoras.

Contigo levas fachos para novas autoras,

e deixas a Galiza nun cego navegar,

co destino atrapado na pouta moncloar,

debruzada de novo na ponte das deshoras.

Xa semellamos moucos exiliados na Terra,

con segunda hipoteca na nosa liberdade.

Só o ronsel que canta dos mortos nos acentos

nos devolve a esperanza a que o home se aferra,

nos ergue até as almeas da moura soidade,

onde aínda agardamos teu mensaxe nos ventos.

13

II

Túas mans tallarían corpos e almas no buxo,

retábulo de opresos a corazón magoado,

de anatomías quentes código promulgado

na diástole de brancos e tintas sen embruxo.

Plana imaxinería o teu pulso compuxo,

para lle dar vida do hoxe aos mitos do pasado,

de Rui Xordo descobres o arrufo alanzado,

de María Balteira o namorar cabuxo.

Sorna, panos, tamancos, remontas, parachuvas…

raza en pristinidade, como a terra a pariu,

con brazos para a fouce, o remo e o badal,

na véspera do día de madurar as uvas

na mítica parreira que o destino encubriu,

onde nos chaman hoxe as voces de metal.

III

Ao alén chegarías, Orfeu dos emigrantes,

con Ramón Cernadas no adro a te agardar,

e Mesdamus, Basalo e tantos que a máis dar,

abonan co seu calcio camposantos errantes.

Da loita “as cicatrices” cavadas nos semblantes,

Galiza sen Galiza, a patria a despatriar,

raíces sen filame beira a beira do mar,

emerxendo da cinza das lareiras vacantes.

Ao fin agora deixas o posto nos combates,

sen recoller as gubias nin pinceles limpar,

eles berrarán sempre polo que xa non berra,

erguerán o teu nome nos vindeiros embates,

14

cando Galiza volva de seu a camiñar,

e sexa nosa mao a mao da nosa Terra.

[Maio de 1980]

Castelao no Harlem preto

Virando a ponte fría do Triboro,

na pasaxe de Harlem a Broadway,

diante dos teus pés romeiros

toparas as vareas máis ingremes

que ían ensarillar o teu exilio.

Corpo sen sombra a pervagar serías

en ronsel sen estrela,

e quente man sen palma irmán aberta

onde poder pousarse,

e o corazón a latexar en vougo,

perdidiño no mato de cimento

e sombras alongadas sobre as almas

e deitar de alciprestes ferro-ergueitos

sobre dos corpos ao metal dobrados

en orfandade de raíces.

Xa levabas andando encosta arriba

o labirinto vial do Harlem preto,

recollendo súa imaxe e seu ritmo,

no prismático espello do espírito,

e na plástica antena do teu lapis.

Outra fronteira humana descubriras

na xeografía epitelial das razas

onde teus ollos cativos tentan

reatopar ao home

como Deus o tirara do seu forno,

levando no seu queimo seu mensaxe

e seu fado fanado para a vida.

15

Ai Harlem, Harlem, Harlem… dos pretiños!

Ai Harlem dos menceres estourantes

no repicar de gongs e de maracas,

a referver nas noites estragadas

de farras saturnais!

Alí topou teu arte novas liñas,

outro latexo irmán vibrou teus pulsos,

outro amor no teu peito magoado

principou a medrar.

E por Baixo das dermis chamuscadas

Túas meniñas macias desvearon

outras virxindades seculares

Ode sen pranto ás cinzas rescatadas I

Arela de resflor,

Hoxe remanecida musa nosa

―Daniel desde a nacenza carismando

con óleos de profeta—

esta mañán volvo en achego a ti.

Dobrarán bronces sagros no ar viúvo

a brazo nu tanguidos

Desde o Miño arterial á foz do Navia

Sonou ao cabo a data degorada

da restituto ceneris,

a terra que das chagas convalece

na restinga das décadas umbricias,

onde ben fora que nos atoparas

desatrelados xa, ceibes e ledos

16

para o complexo de Caín avesos

remerecentes circios

das liberdades porque ti loitabas.

Daniel desde a nacenza carismando

pra que teu pasamento se trocara

en revoada de espíritos.

II

III

Mais agora, Daniel,

_delfín maior dos exiliados nosos_,

nesta a deshora hora do retorno,

van de camiño longo xa exauridos

anos demais do tempo xerminante,

que teus faraldos pretos agoiraran.

Xa es cinza, Daniel,

aínda que sempre cinza namorada.

Xerme en calada trasremudación

da concienciana idea.

Cinza asuntiva de valores prestos

a outro vizoso afloramento

que anada tras anada se reínce

no miúdo milagre da semente

para longas labradas no porvir.

Verbo con son eterno propagado

no país a rescatar agora

17

das servidumes residuais.

Desembargada prenda

A se facer do seu dona e señora.

IV

V

Teu Nome de vagoes ecoantes

-Daniel barón baril de transparencias-

polos ermos do alén onde navegas…

en volta da túa imaxe

unha coral de razas que se convoca.

Cal si de axiña convertido foras,

de paladino estrenuo de Galiza

nun mago para os outros

a nivel semellante marxinados.

Desembruxada plástica social,

da nosa xente pristinazo molde

e dos outros trasunto avivecido,

-coa súa cor enfornados,

e seu carril balsante, pel e ritmo…-

no obradoiro do mesmo do Paradiso.

Labregos no zoar dos milleirales,

mariñeiros de mares repartidos,

matronas parideiras de emigrantes,

sanguixolas do Fisco, umbilicado,

prisioneiros e mártires de Marte,

pretos de Harlem, guaxiros de Cuba,

chineses de matute na Manhattan,

gauchos de pingo e poncho pola Pampa.

18

VI

Unha resaca negra de saudade, do baleiro que deixas, desde nontronte abala a Chacarita. Tingue de dor as pedras tumlares polos cinceles de Asorey labradas, onde, Daniel, gañada a peito tiñas túa máis delongada residencia. Rianxo de ultramundo! Morada sen morar dunha Galiza ciscada por espazos emprestados. Dez anos de vivencia convivida en comunión belixerante. E trinta e catro máis de conmorencia. A suma dos teus restos, noso Daniel por Bonaval gañados, compre que a Patria nosa faga hoxe reasunción de cinzas asociadas. As de todos aqueles que túas soidades compartiron e contigo loitaron de mans dadas. Galiza tamén vive dos seus mortos.

(Pousa Nova do Mar, San Xoán, 1984)

A EVOLUCIÓN TRAS-CONTINENTAL DA LINGUA GALAICO-PORTUGUESA

(dentro do volumen colectivo O porvir da lingua galega. Lugo, 1968)