ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS - Consello Da Cultura...

HOMENAXE

DO

CONSELLO

DA CULTURA GALEGA

MMXIX

ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS

PRIMEIROS ESTUDOS

ETNOGRÁFICOS (1930-1932)

Capa Libro 2019_330_Capa estudo.qxd 22/04/19 18:47 Página 1

ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 2


PRIMEIROS ESTUDOS ETNOGRÁFICOS (1930-1932)


Coa colaboración da Fundación Antonio Fraguas Fraguas

ISBN

978-84-17802-01-1

DEPÓSITO LEGAL

C 640-2019


LIMIAR

POR

ROSARIO ÁLVAREZ

Presidenta do

Consello da Cultura Galega


Antonio Fraguas, 1995. Fondo: Consello da Cultura Galega


Antonio FraguasUnha vida de amor pola cultura tradicional

Un home bo, bo e xeneroso Son

palabras que non faltaron nin han fal-

tar en ningunha das alocucións que,

en todas as direccións da rosa dos ven-

tos, poboen Galicia para glosar a figu-

ra de don Antonio Fraguas Fraguas neste ano de

2019 en que o pobo galego, seguindo á Real

Academia Galega, lle rende pública homenaxe

de admiración, gratitude e afecto

Claro que estes atributos, con seren tan altos,

non abondan nin para trazar o seu perfil intelec-

tual e cívico nin para xustificar por que foi el a

persoa escollida, entre os moitos bos e xenero-

sos, como protagonista do Día das Letras

Galegas do ano 2019, e por extensión do ano

todo Hai tamén infrecuente unanimidade en

salientar o seu compromiso cívico a prol da

causa da lingua e a cultura galegas, inabalable a

pesar das circunstancias dramáticas que pertur-

baron a historia de Galicia no século XX —un

7


século que Antonio Fraguas percorreu de princi-

pio a fin— e que puxeron do revés as vidas e as

aspiracións de toda unha xeración que nos feli-

ces anos vinte e no entusiasmo efervescente da

Segunda República soñou que outro futuro era

posible Ou ben en salientar a súa encomiable

capacidade de traballo, que lle permitiu non só

atender a múltiples e variadas obrigas comuni-

tarias (sempre disposto a botar unha man: orga-

nismos, asociacións, institucións, directivas...)

senón, sobre todo, desempeñar con dedicación e

con éxito indeleble unha intensa actividade

docente, dentro e fóra da aula de clase, para a

que estaba moi motivado e moi ben dotado: «O

bo mestre, o mestre bo», subtitula Héctor

Cajaraville a súa biografía e semblanza

(Colección Merlín, Xerais, 2019) Ou ben en

colocalo entre os príncipes da nosa etnografía,

polo seu empeño —desde moi novo e ao longo

de toda a vida— en rescatar, inventariar, inter-

pretar, dar a coñecer, promocionar e ensinar a

valorar a cultura ancestral galega, o pouso da

nosa tradición, o noso patrimonio inmaterial, o

palimpsesto en que deixaron as súas pegadas os

que foron galegos antes ca nós, porque en defi-

8


nitiva como comunidade humana somos o que

antes fomos: «mestre da memoria», subtitula a

súa biografía Malores Villanueva (Colección

Letras Galegas, Galaxia, 2019)

Desde o Consello da Cultura Galega pode-

mos achegar o testemuño vivo dunha traxecto-

ria de dedicación e entrega que corrobora esas

apreciacións unánimes É para nós unha

honra e motivo de orgullo poder sumar esta ins-

titución á festa do recoñecemento cívico á súa

figura: a festividade dános ocasión de manifestar

publicamente o noso agradecemento e a rele-

vancia da súa contribución para poñer en pé e

botar a andar este incomún órgano estatutario

concibido como un corpo asesor e consultivo

para a defensa e promoción dos valores cultu-

rais do pobo galego

Don Antonio incorporouse ao seu Plenario no

ano 1983, nada máis ser publicada a Lei de crea -

ción do Consello da Cultura Galega (Lei 8/1983,

do 8 de xullo), ao se constituír a primeira corpo-

ración, polo tanto forma parte da tripulación

desta nave desde o mesmo punto de partida da

súa travesía; e fíxoo ata o seu pasamento, en

1999, en sucesivas reeleccións cuadrienais, pois

9


daquela non había limitación de mandatos El

non se incorporou ao Plenario do Consello

representando unha das moitas institucións das

que formaba parte activa e sobranceiramente,

algunhas delas escolleitas entre as trece que,

por acordo dos lexisladores, deberían designar

cadanseu representante; el foi unha das dez

«personalidades destacadas nos campos da cul-

tura, elixidas polo Consello en votación secreta»,

como establece a citada lei no Art. 3.1

Naturalmente, a súa contribución e a súa

pegada son indisociables do currículo previo e

da actividade desenvolta nas institucións da cul-

tura galega de que formaba parte, por tanto fon-

damente coherente coa súa visión da cultura

patrimonial Trouxo consigo a preocupación

polo estudo das particularidades culturais dos

galegos e galegas nos máis diversos eidos e

desde perspectivas complementarias, combi-

nando a historia, a etnografía, a antropoloxía e a

xeografía Trouxo tamén esa marca propia,

baseada no labor concienciudo, rigoroso, cons-

tante, entregado..., que tanto pon a andar unha

sección como fai unha planificación plurianual,

programa encontros, edita actas, promove publi-

10


cacións, impulsa actividades, convoca expertos

vindos doutras terras e culturas, dialoga cos

etnógrafos e antropólogos máis novos, homena-

xea aos mestres e compañeiros...

Integrouse como membro da «Ponencia de

Antropoloxía Cultural» desde a súa fundación, a

fins de 1986, baixo a coordinación de Filgueira

Valverde, e axiña pasou a estar á fronte dela

Recompilar e reconstruír: logo, divulgar, dar a

coñecer, apreciar A súa inspiración, a súa tei-

mosía, a súa capacidade para tecer vontades e a

súa mestría para traballar en colaboración posi-

bilitaron que axiña dispuxeramos dunha colec-

ción de textos e informes a través dos cales pui-

demos coñecer mellor a nosa maneira de

habitar este recanto de terra que consideramos

de noso E iso implicaba sabermos da relixio-

sidade popular, das romarías e as peregrina-

cións; de toda esa medicina popular afastada do

canon científico, que aínda permanece para

humanos e animais; da tecnoloxía que había en

cada casa e en cada colectivo social no mundo

tradicional, para dar resposta ás necesidades do

día a día nunha comunidade que loita por vivir e

sobrevivir adaptada ao medio; do valor esencial

11


da auga nunha sociedade coma a nosa, e das

súas manifestacións culturais; da Galicia agraria

e mariñeira, e tamén da identidade cultural alá

nas terras altas do leste, nos lindeiros da gale-

guidade... En definitiva, grazas ao seu impul-

so e maxisterio recolleuse e permanece connos-

co, vixente, un gran legado que nos permite

seguir coñecéndonos e recoñecéndonos como

país, como nación diferenciada

Tivo a fortuna de que o seu labor foi laureado

en vida cos máis importantes premios e galar-

dóns de Galicia Congratúlanos comprobar

que o Consello da Cultura Galega lle ofreceu

unha sentida homenaxe, ao xeito que ao mestre,

estamos seguros, máis lle gustaría: o libro

Medicina popular e antropoloxía da saúde

(1997), coordinado por Xosé Manuel González

Reboredo, non só referencia inescusable en

etnografía e antropoloxía galegas senón persoa

moi vinculada, tamén afectivamente, a don

Antonio e ao seu labor O volume recolle,

como se di no subtítulo, as Actas do Simposio

internacional en homenaxe rendida a D. Antonio

Fraguas, organizado polo Consello da Cultura

Galega en 1995 a instancias da Ponencia de

12


13

Antropoloxía Cultural Os seus discípulos e

colaboradores retribuírono, humilde e cariñosa-

mente, do mesmo xeito con que el procurou

ensinarlles a recoñecer o exemplo doutros gran-

des mestres Dicía na altura Xosé Manuel G.

Reboredo, no limiar en nome da Ponencia, que

pretendían «valorar (...) a súa fonda calidade

humana, que transcende ó papel impreso. (...) a

obra de D. Antonio resulta ser, basicamente,

unha obra sustentada polo agarimo; obra de

amor cara á Terra e as xentes, de amor ó obxec-

to de estudio, e de afecto paciente cara a todos

aqueles que, interesados por estes temas, pedi-

mos a súa axuda ou consello»

Nesta ocasión, para este libro de homenaxe e

agasallo, con motivo do Día das Letras Galegas

2019, quixemos poñer o acento na súa etapa ini-

cial, antes do drama persoal e colectivo que

supuxeron a sublevación militar contra a Repú -

blica, o inicio da Guerra Civil Española e a inte-

rrupción das vidas e soños dos bos e xenerosos

Vaia desde aquí o noso agradecemento á

Fundación Antonio Fraguas Fraguas e ao Museo

do Pobo Galego pola fraternal acollida e facili-

dades para a consulta do seu acervo documental


14

e pola xenerosa cesión dos fondos para esta

publicación non venal Escollemos catro pezas

datadas entre 1930 e 1932, nos tempos da súa

pertenza ao Seminario de Estudos Galegos, co

que comezou a colaborar pouco despois da súa

chegada a Santiago de Compostela para cursar

Filosofía e Letras Todas catro son de teor

etnográfico e están escritas en lingua galega, a

lingua natural de don Antonio e a lingua que el

teimou en normalizar tamén nos espazos e ámbi-

tos dos que unha historia pouco natural a afasta-

ra Ponlles marco biográfico e científico outra

referencia inescusable na etnografía galega,

Clodio González Pérez, que tamén compartiu

con don Antonio traballos, angueiras, proxectos

e realidades no seo da vella Ponencia de

Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura

Galega, e máis aínda noutras instancias funda-

mentais para comprender a magnitude do labor

do noso homenaxeado a prol da cultura tradi-

cional de Galicia


ESTUDO



Catro publicacións etnográficas

POR

CLODIO GONZÁLEZ PÉREZ

Fundación Antonio Fraguas FraguasMuseo do Pobo Galego


As fontes documentais deste texto proceden do Museo do PoboGalego, Fondo «Antonio Fraguas»


UNHA VIDA DEDICADA Á CULTURAE Á DOCENCIA

Antonio Fraguas Vázquez (dende o 7 de agosto de 1912,

Antonio Fraguas Fraguas) nace na aldea de Insuela, da

parroquia de Loureiro, concello de Cotobade, o 28 de

decembro de 1905. Cursa os estudos primarios na escola

pública e logo, cando xa contaba 13 anos, por consello dun

mestre fai o bacharelato no Instituto de Pontevedra, onde

ten como profesores, entre outros, a Castelao, Antón

Losada Diéguez e Ramón Sobrino Buhigas, e como com-

pañeiro, a Sebastián González García-Paz.

Daquela eran tan poucos os nenos do rural que chega-

ban ao instituto que a el o coñecían por Antonio, o da

aldea, para distinguilo dos demais co mesmo nome.

Alcume que nunca rexeitou e do que se sentía orgulloso:

«Eu, claro, era “un da aldea”, un da aldea que non sabía

falar castelán, e tiven que aprender ben o castelán…

Desde que entrei no instituto eu non deixei de ser “o da

aldea”. Houbo xa momentos en que presumía de que era

“o da aldea”».

Na universidade compostelá cursa Filosofía e Letras,

entre 1924 e 1928, cunhas cualificacións excelentes (dous

notables, cinco sobresalientes e sete deles con matrícula

de honra). Pero non por iso deixa de interesarse pola polí-

tica, como testemuña que ao pouco de chegar á cidade,

antes de que remate 1924, xa aparece nunha relación da

Irmandade Nazonalista Galega de Santiago.

19


20

O SEMINARIO DE ESTUDOS GALEGOS: CULTURA E AMIGOS

Segundo contaba, a primeira vez que estivo no

Seminario de Estudos Galegos (SEG), entón no edificio do

Colexio Maior San Clemente, foi pouco despois de chegar

a Compostela, case seguro que por consello dalgún dos

profesores do instituto, Losada Diéguez ou Castelao. Pero

cando se integra é xa no segundo curso, en concreto dende

que empeza a estudar o amigo González García-Paz como

alumno oficial.

Asiste á IV xuntanza do SEG, que se celebra en

Pontevedra os días 7, 8 e 9 de abril de 1928, como testifica

a fotografía do grupo tirada nas ruínas da igrexa de San

Domingos, na que están, entre outros, Otero Pedrayo,

Losada Diéguez, López Cuevillas, Risco, Carballo Calero,

Filgueira Valverde, González García-Paz, Carro García,

Cabeza de León e Arias Sanjurjo. Contaba que foi entón

cando López Cuevillas lle encomendou a catalogación dos

xacementos castrexos da Terra de Deza; por iso o seu dis-

curso de ingreso como socio activo do Seminario, o 5 de

novembro do citado ano, versou sobre o castro de

Soutolongo (Lalín), un dos estudados nesta xeira. En 1934

seguía traballando na mesma zona, agora na Sección de

Xeografía, baixo a dirección de Otero Pedrayo, e foi

daquela cando a casa cinematográfica Folk estivo con eles

para «impresionar algunhas escenas».

Pouco despois da xuntanza anterior, no verán do

mesmo ano 1928, participa con Cuevillas e María Pura

Lorenzana no estudo das mámoas do Saviñao, cunha


axuda da Xunta para a Ampliación de Estudos e a colabo-ración de Xan de Forcados (o doutor Xoán López Suárez).O resultado publicouse en 1930 como separata e logo for-mando parte do tomo V dos Arquivos do Seminario deEstudos Galegos, en 1933.

No verán de 1929 intervén no

traballo de campo da Terra de

Melide, co grupo encargado

de catalogar os castros;

coma na Terra de Deza,

tamén por consello de

López Cuevillas. Estivo

en 21 dos 29 xacementos

estudados, con Xosé

Ramón e Fernández-

-Oxea, Emilio Camps

(arqueólogo andaluz) e

Amador Rodríguez Mar tínez

(veciño de Melide). Catro anos

máis tarde sae do prelo o libro

Terra de Melide.

Interésase pola arqueoloxía, pero non por iso rexeitaa cultura popular, tanto a da súa terra natal como a deListanco, onde nacera a nai, ou a de Galicia en xeral. Ea proba de que xa levaba recompilando datos, se cadradende cando estudaba bacharelato, é o feito de que entres anos publique catro estudos sobre diferentes aspec-tos da vida cotiá do mundo rural: O entroido nas terrasdo Sul de Cotobade (1930), O culto ós mortos e Do folk-lore

21

Antonio Fraguas Fraguas, polo ano 1930

(MPG: Fondo «A. Fraguas»)


22

de Armeses-Listanco (1931) e As lêndas da Fonte Pormás

(1932).

A súa angueira non se cingue ao ensino (profesor

auxiliar na Facultade de Filosofía e Letras e na

«Academia Xelmírez. Colexio Residencia», da que era

director técnico), a investigar e a participar nas xeiras do

SEG, senón que tamén intervén en política: o 14 de xuño

de 1931 asina o Manifesto de Ezquerda Galeguista, con

Sebastián González, Ánxel Casal, Álvaro de las Casas,

Xosé Eiroa, Primitivo R. Sanjurjo, Carballo Calero, Lois

Tobío etc., co que se comprometen a non aceptar nomea-

mentos políticos de Madrid, a desligarse dos partidos

existentes («si ben non abandonamos a posibilidade de

xuntar nosos esforzos aos que teñan un contido manifes-

tamente ezquerdista, no caso en que o ben de Galiza esí

o requira») e a poñer a vida e a alma pola independencia

da nosa cultura, polo dereito indiscutible do pobo galego

á autodeterminación e pola «desgravazón absoluta da

terra pra quen a traballa e a negazón da susistenza eco-

nómeca aos que non rendan unha función social» (A Nosa

Terra, 1-VII-1931).

Tamén aproveita os medios de comunicación para

difundir os seus ideais, como «EAJ 4 Unión Radio Galicia»

(popularmente coñecida como Emisora Compostela), que

empeza a emitir a comezos de 1933 impulsada pola Liga

Compostelana Pro Estatuto. Con el falan de política e de

temas culturais Castelao, Manuel Beiras, Filgueira

Valverde, Xurxo Lorenzo, Álvaro de las Casas, Suárez

Picallo, González García-Paz etc., pero quizais fose un dos

poucos que ademais participa na emisión de obras, como


o 30 de abril do citado ano no pasatempo en prosa galega

¡Vaites... Vaites...! de Ricardo Frade Giráldez.

DA ESTRADA A LUGO, COA PARÉNTESE DA

GUERRA CIVIL

O 4 de novembro do ano 1933 toma posesión como

profesor de Xeografía e Historia do «Colexio Subven -

cionado – Estatal» da Estrada, dependente do Instituto de

Pontevedra, que nos cursos sucesivos pasará a denomi-

narse Instituto Elemental e Instituto Nacional de Segunda

Ensinanza, do que vai ser secretario ata a sublevación

militar do 18 de xullo.

Quizais foi un dos profesores máis activos de cantos

pasaron por esta vila, sen outras aspiracións que as de

mellorar o nivel cultural e social dos veciños, novos e

maiores: cataloga os xacementos arqueolóxicos co alum-

nado; monta no centro escolar un museo que quería que

fose o xerme do futuro Museo da Terra de Tabeirós ou da

Estrada; dirixe o cadro de declamación da Agrupación

«Artística Estradense», que representa, por exemplo, Tu y

yo, solos de Luis Manzano Mancebo no Salón Novedades a

beneficio das festas patronais; preside o «Comité central

pro monumento a Pardo de Cela», que se pretendía erguer

aquí co gallo do 450 aniversario do axustizamento do

Mariscal en Mondoñedo; é secretario do Partido

Galeguista, polo que participa activamente nas eleccións

en que triunfa a Fronte Popular o 16 de febreiro de 1936,

23


así como na campaña do referendo do plebiscito deAutonomía o seguinte 28 de xuño…

O golpe militar

arramplou con todas as

ilusións e proxectos: o

instituto pechou defini-

tivamente no curso

1936-37, o museo foi

desbaratado, e el humi -

llado e paseado polas

rúas como un trofeo

polos falanxistas, non

sen antes obrigalo a

beber o purgante acei-

te de rícino… Mesmo o foron buscar a Loureiro e, como

nunca estaba (escondíase nos montes durante o día),

unha das veces escribiron en caracteres ben grandes no

lintel dunha porta do curral: <1.936>, para que nunca se

esquecese dese ano. Ante tal situación procurou refuxio

en Compostela, ata o 20 de maio de 1937, cando a

Comisión de Depuración de Ensinanza de Pontevedra

acordou a súa separación definitiva do ensino público.

Malia todo, salvou a vida e tampouco tivo que tomar o

duro camiño do exilio.

Durante estes anos malvive dedicándose ao ensino pri-

vado na Academia Menéndez y Pelayo, da que era propie-

tario un crego, ata que a partir de 1942 lle permiten

impartir outra vez algunhas clases como profesor auxiliar

na Facultade de Filosofía e Letras. Nese mesmo ano

tamén empeza a ser recoñecido o seu labor a prol da cul-

24

A pegada dos falanxistas na súa casa de Loureiro aínda perdura hoxe en día (Foto: Clodio González Pérez)


tura ao ser nomeado académico correspondente da Real

Academia Galega.

Unha nova etapa da súa vida, en parte relacionada co

desaparecido SEG, comeza coa creación do Instituto

«Padre Sarmiento» de Estudos Galegos, que se constitúe o

15 de febreiro de 1944, no que non consta como director

de ningunha das dez seccións, pero é a el a quen se lle

encomenda a catalogación dos libros que aínda quedaban

do extinto Seminario. Ademais do labor docente cotián,

aproveita o tempo para investigar e tamén para participar

nos poucos eventos culturais da época, como a creación

do Padroado da Fundación Rosalía de Castro no mes de

novembro de 1947, do que sería nos anos sucesivos mem-

bro da xunta de goberno e tesoureiro.

O 16 de xuño de 1948 defende a súa tese de doutora-

mento na Universidade de Madrid, que trata sobre o

Colexio de Fonseca, e despois de varios fracasos, sempre

por mor dos antecedentes políticos, en novembro do ano

seguinte aproba as oposicións a catedrático de instituto de

Xeografía e Historia, e preséntase no primeiro destino, o

de Lugo, o 18 de abril de 1949. A semellanza do que fixe-

ra na Estrada, aquí tamén desenvolve unha actividade

cultural que se pode considerar excepcional tendo en

conta o ambiente anódino da época: imparte conferencias,

organiza cursos, cataloga os xacementos castrexos da

comarca, recibe varios galardóns por artigos xornalísti-

cos, é nomeado vogal da Comisión Diocesana de Arte

Sacra da diocese de Lugo e publica varios estudos sobre a

poboación e a contorna («Tradición Jacobea de Lugo»,

25


«Restos dolménicos de la ciudad de Lugo», «Castros de lacomarca lucense», Lugo etc.).

Por proposta de Salustiano Portela Pazos, Ramón Otero

Pedrayo e Luís Iglesias Iglesias, o 19 de abril de 1951 é

nomeado académico de número da Real Academia Galega

e cádralle por sorte a cadeira que ocupara Castelao, polo

que inicia o seu discurso de ingreso (que non le ata o 8 de

maio de 1956) cun emo-

cionado eloxio do que

fora o seu profesor,

amigo e compañeiro no

SEG e tamén de política,

falecido no exilio arxen-

tino seis anos antes.

Solicita o traslado

para o Instituto feminino

Rosalía de Castro de

Santiago, no que toma

posesión o primeiro de

xullo de 1959 e do que

será xefe de estudos,

vicesecretario etc.

DE NOVO EN COMPOSTELA

Malia que ata o 28 de decembro de 1975 non se xubilacomo profesor do instituto e adxunto da Facultade deFilosofía e Letras, non por iso escatima tempo para cola-borar no Instituto «Padre Sarmiento» de Estudos Galegos,

26

Don Antonio en Lugo (1953)


no Museo Municipal de Santiago (director dende 1973), na

Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago e na

fundación da Academia Galega de Ciencias (1973). Tamén

publica artigos en revistas e xornais e algúns libros, como

La Galicia insólita. Tradiciones gallegas (1973).

Coa chegada da xubilación xa dispón de máis tempo,

non só para investigar, porque para el iso era lecer, senón

para impartir conferencias e participar en actos relacio-

nados coa cultura, como na primeira reunión, que ten

lugar o 24 de xaneiro de 1976, para tratar sobre a creación

dun museo de antropoloxía en Galicia, que se denomina-

rá Museo do Pobo Galego. Vello e fermoso soño (como

adoitaba dicir) que se cumpría grazas aos desvelos de

Carlos García, Justo Beramendi e Manuel Gallego, do que

se constitúe no mes de xullo seguinte o Padroado baixo a

presidencia de Xaquín Lorenzo, mentres que el é desig-

nado director. O 29 de outubro de 1977 foi un día grande,

unha data que nunca esqueceu: a inauguración das pri-

meiras salas do museo polo entón ministro de Cultura, Pío

Cabanillas Gallas. Tras o pasamento do irmán Xocas, en

1989, pasou a ocupar o cargo de presidente.

Outra efeméride sobranceira é o 8 de xullo de 1983,

cando se constitúe o Consello da Cultura Galega e é

nomeado membro electivo. Forma parte da Sección de

Antropoloxía Cultural do CCG dende a súa creación e pos-

teriormente é coordinador dela ata o seu pasamento.

Durante estes anos realízanse varios congresos e publí-

canse as actas correspondentes así como diversos libros.

En 1995 organízase na súa honra o simposio Medicina

Popular e Antropoloxía da Saúde.

27


Dispón de tempo para concluír varias obras, algunhas

empezadas moitos anos antes, como Manuel Murguía: o

patriarca (1979), Aportacións ó cancioneiro de Cotobade

(1985), El traje gallego (1985), Aquilino Iglesia Alvariño:

vida e obra (1986), Romarías e santuarios (1988), Celso

Emilio Ferreiro (1989)… Tamén chegan os días dos reco-

ñecementos por toda unha vida dedicada a Galicia:

Pedrón de Ouro (1984), Medalla Castelao (1985), Premio

Trasalba (1985), Premio de Investigación da Xunta de

Galicia (1988), Medalla de Ouro ao Mérito Cidadán e

Cultural do Concello de Santiago (1989), Cronista Xeral de

Galicia (1992), Premio Otero Pedrayo das catro deputa-

cións provinciais (1992), Premio das Letras e das Artes da

Xunta de Galicia (1995), Insignia de Ouro da Universidade

de Santiago (1995)...

O 31 de outubro de 1999 publica o derradeiro artigo no

xornal compostelán O Correo Galego, lembrando a esta-

día nas terras lucenses do Saviñao en 1928. Cinco días

despois, falece na súa querida Compostela e recibe sepul-

tura no cemiterio de Boisaca, entre Aurelio Aguirre e

Ramón María del Valle Inclán, aos que se une o 5 de

xaneiro de 2012 o seu amigo Isaac Díaz Pardo.

DON ANTONIO E A CULTURA POPULAR

Adoitaba dicir que a súa gran mestra nesta xeira —em -

pregando a palabra que tanto lles gustaba aos membros

do SEG— fora mamá Antonia, que vivía con eles dende

que lle pedira ao tío avó, co que se criara a nai, que «viña

28


de moi boa gana alugada» para a súa casa porque na que

estaba non a trataban ben. Tanto cariño lle tiña que aínda

na vellez, en 1993, nunha das narracións da colección

Contos do Castromil, na do santuario da Franqueira, puxo

a seguinte nota: «O conxunto “da Franqueira” foi relato de

Antonia Pérez Estraviz, veciña de Mondariz moitos anos e

logo veciña de Insuela, da nosa casa que rodeou a miña

infancia con cariño maternal e con ilustracións de contos,

de lendas, refráns e cantigas».

Don Antonio coñecía moi ben o mundo rural e a idio-

sincrasia das súas xentes, porque foi o seu ata que empe-

zou a estudar aos 13 anos. Por iso nunca renegou das ori-

xes cotobadesas, dos devanceiros labregos e canteiros, nin

lle parecía mal que os compañeiros lle chamasen Antonio,

o da aldea, porque daquela era dos poucos procedentes do

rural no Instituto de Pontevedra.

Dende meniño escoitou repetir ducias de veces as his-

torias que se dicían na súa casa e nas dos veciños, sobre

todo na calor do lume nas longas noites de inverno, e no

artigo O culto ós mortos lembra o medo que pasaba, igual

que cantos tivemos unha infancia semellante, cos contos

de defuntos que vagaban de noite polo mundo dos vivos

na procura de alguén que os librase desta condena.

Nunha sociedade que traballaba todos os días, agás o

pouco tempo de cumprir cos preceptos relixiosos, as fes-

tas constituían o principal nexo de unión da comunidade.

Entre as máis sobranceiras estaba o Entroido (por iso foi

a primeira que tratou), así como as que se organizaban co

gallo das colleitas dalgúns froitos (os fiadeiros e as esfo-

lladas) e as propias da mocidade (os seráns).

29


No seu discurso de ingreso na Real Academia Galega,

Roseiras e paxariños nas cantigas dun serán, que leu o 8

de maio de 1956, describe como se desenvolvían estas

xuntanzas (noutras partes coñecidas como foliadas) en

Loureiro de Cotobade. Cómpre ter en conta que daquela

os mozos e as mozas non dispoñían doutra diversión para

relacionarse. Fala das que se celebraban antes do

Entroido, que adoitaban ser as máis concorridas, e en par-

ticular a do lugar do Piornal, onde só había dúas casas: a

do «Dametrio» e a do «Serán», denominación que lle daban

á segunda por ser onde se facía a festa, á que varios mozos

xa chegaban cantando, algún un «lixeiro alalá»:

Algún día era eu

do teu xardín marabilla…

Nunca se esqueceu desta tempada da vida. É máis, a súa

curiosidade por coñecela mellor medrou a pulos ao empe-

zar a frecuentar o SEG, coa lectura de libros e artigos, e cos

consellos dos mestres que tivo como compañeiros: Risco,

Cuevillas, Otero Pedrayo, Losada Diéguez, Castelao, Bouza

Brey, Filgueira Valverde, Xaquín Lorenzo…

Observador perspicaz e dilixente, dotado dunha

extraordinaria memoria, centrou a súa tarefa en descri-

bir as manifestacións populares tal como se desenvol -

vían ou como as contaban, sen pararse a analizar e a

facer comparacións con outras de aquí ou de fóra e non

por carecer de coñecementos. Por iso as súas publica-

cións son documentos sen caducidade que tanto agora

coma dentro de moitos anos poden os estudosos analizar

30


31

e confrontar con outros semellantes. Neste aspecto, ati-

nou X. M. González Reboredo ao cualificalo como «etnó-

grafo puro», o que non resta, nin moito menos, valor á

súa obra.

Os catro textos que se reproducen en facsímile, ante-

riores á Guerra Civil, son boa mostra do que se acaba de

dicir. Neles describe o Entroido da súa terra, recolle o que

se contaba dos mortos, trata de varios temas da aldea de

Listanco e, por último, publica as lendas verbo dunha

fonte situada no concello de Arzúa.

A eles seguirían a partir de 1944 outros moitos, sempre

sobre temas da cultura popular, pero en castelán por mor

da ditadura: «Juegos infantiles de Loureiro de Cotovade»,

«El lobo en las tierras de Cotovade», «Máscaras y sermones

del carnaval en Cotobad», «Contribución al estudio de la

Navidad en Galicia: Nadales, Aninovos, Xaneiras y Reyes»,

«Notas del folklor de boda en Galicia», «Fiestas populares

de Galicia: fiadeiros», «Farsas de carnaval en Touro

(Coruña)»…, ata a derradeira, «O lugar e a casa onde

nacín», que xa saíu do prelo despois do seu pasamento.

Ademais están os libros, nos que repite o mesmo méto-

do de traballo: recolle manifestacións tradicionais non só

da súa terra (que non deixou de ser nunca a gran fonte de

información), senón de toda Galicia e tamén de fóra, en

particular do norte de Portugal, que coñecía ben e onde

tiña varias amizades; entre eles destacan: La Galicia insó-

lita. Tradiciones gallegas, «Antropoloxía» (Galicia Eterna),

El traje gallego, Aportacións ó cancioneiro de Cotobade,

Romarías e santuarios etc.


32

Consonte o conxunto da obra que nos legou, pódese

afirmar que Antonio de Insuela —pseudónimo que usou

algunha vez polo lugar de nacemento— foi un dos princi-

pais e máis prolíferos etnógrafos da súa xeración, a do

Seminario de Estudos Galegos.

CATRO PUBLICACIÓNS ETNOGRÁFICAS

ANTERIORES A 1936

A razón de escoller estas e non outras é porque se trata

das súas primeiras publicacións etnográficas, ao que se

pode engadir que están en galego e saíron antes da

Guerra Civil:

O entroido nas terras do Sul de Cotobade (1930).

O culto ós mortos (1931).

Do folk-lore de Armeses-Listanco (1931).

As lêndas da Fonte Pormás (1932).

Só conta con tres anteriores á primeira: un artigo curto

en castelán, «Compostela al día. Un artista olvidado»,

sobre a Druidesa do escultor Uxío Souto (El Pueblo

Gallego, 8 de outubro de 1927); outro xa en galego de dúas

páxinas, «Unha serán na catedral» (A Nosa Terra, 1 de

xuño de 1929), e o estudo arqueolóxico sobre as «Mámoas

do Saviñao», asinado con Cuevillas e María Pura

Lorenzana, do que a separata sae en 1930. A seguinte xa é

O entroido nas terras do Sul de Cotobade, coa que inicia a

serie de publicacións etnográficas.


33

En 1931 dá ao prelo O culto ós mortos e Do folk-lore de

Armeses-Listanco, e a continuación tres recensións dou-

tras tantas obras portuguesas.

A finais de 1932 sae As lêndas da Fonte Pormás. No ano

seguinte, o libro Terra de Melide (o traballo de campo fixé-

rano en 1929), no que participou con López Cuevillas no

capítulo dedicado á Prehistoria, aínda que el só aparece

nos xacementos onde estivo, que foron 21 dos 29 estuda-

dos. No mesmo ano dá a coñecer tres artigos curtos nas

revistas Universitarios (Santiago de Compostela) e Cristal

(Pontevedra), dos que un é de temática etnográfica,

«Domingo de Ramos na aldea».

Por último, pecha a tempada anterior a 1936 outro arti-

go curto, neste caso publicado en Logos (Pontevedra),

coma o anterior, tamén de carácter etnográfico, «Nos can-

tamos?», verbo dos nenos que cantaban as panxoliñas polo

Nadal e Reis.

As publicacións seguintes xa son posteriores a 1944 e

inícianse con «Juegos infantiles de Loureiro de Cotovade»,

que tamén é a primeira que edita en castelán.

O entroido nas terras do Sul de Cotobade

É o primeiro traballo etnográfico que publica e, ade-

mais, tamén o que sinala o comezo dos que se refiren á

súa terra natal, neste caso en particular ás parroquias

situadas ao sur: Aguasantas, Almofrei, Borela, Carballedo,

Caroi, Corredoira, Loureiro, Rebordelo e Valongo, deixan-

do unicamente fóra do territorio do concello as de Sacos


34

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 77, Ourense, 15 demaio de 1930, pp. 84-94. Asina: Antonio Fraguas Fraguas


35

(Santa María e San Xurxo), Tenorio e Viascón, as catro

situadas no val do río Lérez.

Fai un percorrido polo desenvolvemento do Entroido,

nalgúns casos relata como se comentaba que era antes;

hai que ter en conta que cando redacta este traballo

algunhas manifestacións xa desapareceran ou esmorece-

ran. Tradicionalmente empezaba o domingo anterior, o

domingo dos rapaces, que noutras partes é o domingo

corredoiro. Fala da comida —moi abundante coma en

todos os sitios—, das festas, dos diferentes entroidos, tanto

de homes como de mulleres, do sermón (que lía un mozo

montado nun burro ao revés), das comparsas e, por últi-

mo, da Coresma, e remata así: «Finou o entroido… aca-

bouse o rebulicio… i-eu finei iste traballo».

Ademais do que sabía por experiencia de seu, había

moitos informantes que eran coñecidos e, sobre todo,

maiores, que lembraban como era antes, amosando que

os cambios xa se empezaran a producir a finais do século

XIX, como por exemplo o dos cichotos, dos que afirma que

«onde tivo mais forza, e onde mais tardou en desaparecer

foi en Loureiro…», polo que daquela, 1930, xa facía etno-

historia. Non dá ningunha cita bibliográfica.

Nos anos seguintes volveu tratar do Entroido:

«Máscaras y sermones del carnaval en Cotobad» (1946)

—que case se pode considerar a segunda edición do ante-

rior, pero en castelán—, «Farsas de carnaval en Touro

(Coruña)» (1951), «La farsa de Casadenaya (Antas de

Ulla)» (1956), «Desde o Antroido á Pascua: vida e costumes

a comenzos do século» (1993) etc.


36

O editor Ánxel Casal contéstalle ás queixas por poñer varias vecesserau por serán no artigo do Entroido (MPG: Fondo «A. Fraguas»,correspondencia)

Conta con dúas ilustracións, ningunha relacionada cotema. A primeira é a viñeta da cabeceira, con varios mons-tros do baseamento do Pórtico da Gloria, de Castelao,


37

director artístico da revista. A segunda, que está no final axeito de colofón, representa un carro cargado cunha nenadiante guiando os bois e un home detrás coa forcada aolombo, asinada coas iniciais M.C.G., que corresponden aoartista Manuel Colmeiro Guimarás. Ambas as dúas sonilustracións que se repiten varias veces na revista.

Este artigo foi reeditado en Nós. Boletín Mensual daCultura Galega, Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsi-milar, A Coruña, Xuntanza Editorial, 1987.

O culto ós mortos

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 87, Ourense, 15 demarzo de 1931, pp. 42-46. Pola mesma data tamén saíu do prelo aseparata (21,5 x 13,5 cm), editada por Nós, Pubricacións Galegas eImprenta, Hortas, 20, Santiago, 16 pp. Asina: Antón Fraguas Fraguas


38

Non é máis que un retallo dunha conferencia que pro-nunciara no Ateneo de Vigo o 9 de maio de 1931 e, comoconsta ao comezo, a principal fonte de información foi a súacomarca: «Todos istes contos que imos referir proceden daterra de Cotobade onde os ouvín moitas veces e cando erapequeno facíanme arrepiar os cabelos e buscar o melloracougo posibre pra ollarme fora do zarronco». A diferenzado anterior, menciona varios autores galegos e portugue-ses, como Añón («O Pantasma»), Rodríguez López(Supersticiones de Galicia), Castelao (As cruces de pedra naBretaña), A. Brañas («O Avellón» sic) ou Augusto C. Pires deLima (Cancioneiro de Vila-Real). Como se pode ver, aínda

Postal do escritor e etnógrafo portugués Fernando C. Pires de Limaagradecéndolle a separata de O culto ós mortos(MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)


39

que a principal fonte sexan as crenzas, lendas e ditos deLoureiro, tamén ten en conta o que din outros autores.

Malia que publicou varios artigos relacionados cosmortos, nos posteriores centrouse máis nas ánimas: «Asalmas do Purgatorio» (1986), «O mes das benditas almas»(1982), «El culto a las ánimas en Loureiro de Cotobade»(1987) etc.

A revista está adornada con dúas ilustracións alleas aotema. A viñeta da cabeceira, obra de Castelao e reprodu-cida na revista varias veces, representa un candelabro oufloreiro de cinco dedos dos que facía Sargadelos, del par-ten varios talos con follas que se entrecruzan simetrica-mente a ambos os dous lados. Na última páxina hai unha

Carta do catedrático Luis Pericot García. Non menciona a publicaciónque lle mandou, pero pola data tivo que ser O culto ós mortos. É desinalar que diga que os alumnos do curso 1926-27 (ao que pertencíadon Antonio) «han sido los mejores que he tenido hasta ahora» (MPG:Fondo «A. Fraguas», correspondencia)


40

viñeta, tamén do artistarianxeiro e reproducidamáis veces (a primeirana portada do número 5 da revista, 24 de xuñode 1921), na que unhavide con abundantesuvas, nas que pica unpaxaro, sae dunha ca -veira. As da separatason diferentes: na pri-meira páxina ten naparte superior un sinxe-lo filete tipográfico e naúltima un debuxo taménde Castelao, que repre-senta o rostro dunha mu -ller maior coa cabezacuberta cun pano negro

e bicando unha caveira cun burato de bala na tempaesquerda (publicouse por primeira vez no número 2 daportada da revista, 30 de novembro de 1920).

Foi reeditado en Nós. Boletín Mensual da CulturaGalega, Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsimilar darevista, e tamén a separata en Suplementos, A Coruña,Xuntanza Editorial, 1987; A. Fraguas: Galicia Máxica,Santiago de Compostela, El Correo Gallego, 1992,(Biblioteca 114); Do tempo e dos astros, Vigo, Galaxia, 2019.

Tarxeta de Federico Maciñeiraagradecéndolle a separa de O cultos ós mortos (MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)


41

Do folk-lore de Armeses-Listanco

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 96, Ourense, 15 dedecembro de 1931, pp. 221-227. Tamén foi editada separata coa mesmacomposición tipográfica, agás a viñeta da cabeceira, por Nós,Pubricacións Galegas e Imprenta, Hortas, 20, Santiago, coa cuberta decor azulada, 7 pp. Asina: Antón Fraguas Fraguas

Non hai dúbida que é unha pequena homenaxe á terrada nai, a aldea de Listanco, da parroquia de Armeses(Maside, Ourense). María Teresa era filla de MiguelFraguas García, un canteiro de Loureiro que fora traballaralí e onde casou con María Carmen Vázquez Gómez, e veude nena para a terra do pai a coidar duns tíos que nontiñan descendencia, sen por iso deixar de se relacionarcoa familia e a onde ía co fillo de vez en cando.

Trata do muíño e das crenzas nas bruxas, recolle varioscontos, algúns trabalinguas e un cancioneiro de 49 canti-gas. Os informantes eran todos parentes seus: Felisa


42

Fraguas e os irmáns Luísa, Xesusa, Serxio e Xosé Fraguas.

Non dá ningunha cita bibliográfica.

Tarxeta de Alberto Vieira Braga, membro da Sociedade MartinsSarmento, dándolle as grazas pola separata de Do folk-lore de Armeses-Listanco (MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)

Carta do etnógrafo, escritore historiador portugués Jaime

Lopes Dias agradecéndolle aseparata de Do folk-lore de

Armeses-Listanco(MPG: Fondo «A. Fraguas»,

correspondencia)


43

Sobre os muíños, pero non de Armeses, tamén trataría

moitos anos despois, xa nos últimos da vida: «O muíño nas

terras do sul de Cotobade» (1997) e «Recuerdo del molino

y moler: algo de las ‘muiñadas’» (1998).

Os deseños, como consta no pé de páxina, «debémolos

ó noso querido amigo X. Lourenzo», en total dez: unha

vista dun muíño polo exterior e os demais son pezas e tre-

bellos do mesmo, cos correspondentes nomes. A parte

superior da páxina do artigo, como é o primeiro, está ador-

nada coa cabeceira da revista deseñada por Castelao, coa

palabra Nós no medio de varios monstros do baseamento

do Pórtico da Gloria, que non se reproduce na separata.

Reeditouse en Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega,

Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsimilar, A Coruña,

Xuntanza Editorial, 1987; Raigame. Revista de Arte,

Cultura e Tradicións Populares, Ourense, Deputación

Provincial, núm. 43, 2019.

As lêndas da Fonte Pormás

A Fonte Pormás deita na freguesía da Castañeda, no

concello de Arzúa, preto da estrada de Santiago a Lugo.

Soubo dela por Manuel Cardelle Conde, esperto en descu-

brir tesouros, dos que dicía que se podían desencantar co

libro de San Cibrán (aclaraba que era moi perigoso, por-

que en lugar do metal podíase dar co «alquitrán» e morrer

afogado coa fumeira se prendese lume) ou dispondo

dunha vara máxica que se vendía en Barcelona. Do infor-

mante non di se era natural da devandita parroquia ou

vivía alí, nin tampouco como chegou a relacionarse con el.


44

Ademais do que lle conta Manuel Cardelle, aproveitapara expoñer canto sabe das fontes, e non falta ningunhade Cotobade, como a do castro de Famelga (non moilonxe da súa casa), da que se dicía que era onde se xun-taban as meigas a noite de San Xoán.

A diferenza do anterior, ao longo do artigo dá variascitas bibliográficas de autores galegos e tamén de fóra,como o «Catálogo dos castros galegos. Terra de Celanova»(Nós, 1928 a 1929); Apeles Mestres: Folklore catalá y tra-dicións (así é como pon, pero o título é Tradicions dacolección Folklore catalá); Constantino Cabal: «MitologíaIbérica» en Folklore y costumbres de España; F. LópezCuevillas e F. Bouza Brey: «Os Oestrimnios, os Saefes e aOfiolatría en Galiza», tomo II dos Arquivos do Seminario

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 108, Ourense,15 de decembro de 1932, pp. 218-221. No mesmo ano saíu aseparata (17,5 x 13 cm), editada por Nós. Pubricacións Galegase Imprenta, Santiago, 14 pp. Asina: Antón Fraguas Fraguas


Agradecemento do director do Museu Regional de Bragança, FranciscoManuel Alves, polo envío da separata de As lêndas da Fonte Pormás(MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)

45

de Estudos Galegos; A. del Llano y Roza de Ampudia: Delfolklore asturiano; «Catálogo dos castros galegos. Bisbarrade Melide» (refírese ao traballo de investigación que sairáo ano seguinte no libro Terra de Melide, 1933) e JoséDiago: Revista Lusitana, 1917.

Sobre a auga tamén publicou: «A mitoloxía da auga»(1996), «As augas misteriosas» (1999) etc.

En canto ás ilustracións, a revista ten unha viñeta nacabeceira cunha paisaxe con varias árbores, asinada por


46

M.C.G., é dicir, o pintor Colmeiro. E no cabo unha repre-sentación da Virxe sedente con Cristo morto no colo, comose pode ver na inmensa maioría dos cruceiros, un linóleode Castelao que publicou por primeira vez na portada donúmero 4 de mesma revista, 31 de xaneiro de 1921. A sepa-rata só ten unha sinxela liña tipográfica ao comezo.

Nota de agradecemento deFernando C. Pires de Limapola separata de As lêndas

da Fonte Pormás (MPG:Fondo «A. Fraguas»,

correspondencia)

Este artigo foi reeditado en Nós. Boletín Mensual daCultura Galega, Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsi-milar, A Coruña, Xuntanza Editorial, 1987; A. Fraguas:Galicia Máxica, Santiago de Compostela, El CorreoGallego, 1992, (Biblioteca 114).


47

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

ÁLVAREZ, A. (2013): Historias de Radio Galicia. 80 anos con-

tigo, 1933-2013, [Santiago de Compostela], Radio

Galicia – Cadena Ser.

FILGUEIRA VALVERDE, J. (1974): «Fraguas y Fraguas,

Antonio», en Gran Enciclopedia Gallega, XIV, Santiago

/ Xixón, Silverio Cañada editor, 28-30.

FILGUEIRA VALVERDE, X. et al. (2003): «Fraguas Fraguas,

Antón», en Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada,

XIX, Lugo / Pontevedra, El Progreso / Diario de

Pontevedra, 115-116.

FRAGUAS FRAGUAS, A. (1968): «Sebastián González García-

-Paz. Notas da súa vida e do seu tempo», Grial, 21, Vigo,

334-357.

FRAGUAS FRAGUAS, A. (1993): O conto de Serafín. O Santuario

da Franqueira, [Santiago de Compostela], Castromil.

(Colec. Contos do Castromil; 27).

FRAGUAS FRAGUAS, A. (1999): «O lugar e a casa onde nacín»,

Grial, 37, Vigo, 621-629.

GARCÍA MARTÍNEZ, C. / M. X. FERNÁNDEZ CERVIÑO / X. M.

GONZÁLEZ REBOREDO (eds.): Antonio Fraguas Fraguas,

1905-1999. Un home que traballou sempre por e pra

Galicia, ofrenda no seu centenario, [Santiago de

Compostela], Museo do Pobo Galego / Fundación

Antonio Fraguas Fraguas / Xunta de Galicia, 2006.

GONZÁLEZ PÉREZ, C. (1998): Galegos na Historia: Antonio

Fraguas Fraguas: profesor, xeógrafo, historiador,

antropólogo, galego de ben, Vigo, Ir Indo.


48

GONZÁLEZ REBOREDO, X. M. (1997): «Notas dunha conversacon Antonio Fraguas», Revista Galega do Ensino, 17,nov., Santiago de Compostela, 13-34.

LORENZO VÁZQUEZ, R. (2000): «Antonio Fraguas Fraguas»,Boletín da Real Academia Galega, 361, A Coruña,316-324.


FACSÍMILES

FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 49

O entroido nas terras do Sul de Cotobade

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 77, Ourense, 15 de maio de 1930, pp. 84-94


53


54


55


56


57


58


59


60


61


62


63


O culto ós mortos

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 87,Ourense, 15 de marzo de 1931, pp. 42-46.

Pola mesma data saíu a separata, que reproducimosaquí, editada por Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta,

Hortas, 20, Santiago, 16 pp.


67


69


70


71


72


73


74


75


76


77


78


79


80


81


82


Do folk-lore de Armeses-Listanco

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 96,Ourense, 15 de decembro de 1931, pp. 221-227, que

reproducimos aquí. Tamén se editou separata coa mesma composición tipo-

gráfica, agás a viñeta da cabeceira, Nós, PubricaciónsGalegas e Imprenta, Hortas, 20, Santiago, 1931, 7 pp.


85


86


87


88


89


90


91


As lêndas da Fonte Pormás

Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 108, Ourense, 15 de decembro de 1932, pp. 218-221.

No mesmo ano editouse a separata por parte de Nós,Pubricacións Galegas e Imprenta, Santiago, 14 pp., que

reproducimos aquí


95


97


98


99


100


101


102


103


104


105


106


107


108


SUMARIO

5LIMIAR

POR ROSARIO ÁLVAREZ

15ESTUDO


CATRO PUBLICACIÓNS ETNOGRÁFICAS

POR CLODIO GONZÁLEZ PÉREZ

49FACSÍMILES

51O ENTROIDO NAS TERRAS DO SUL DE COTOBADE

65O CULTO ÓS MORTOS

83DO FOLK-LORE DE ARMESES-LISTANCO

93AS LÊNDAS DA FONTE PORMÁS


ESTE LIBRO DE HOMENAXE A DON ANTONIO FRAGUAS

SAÍU DO PRELO O 8 DE MAIO DE 2019, CANDO SE

CUMPREN 63 ANOS DA LECTURA DO SEU DISCURSO

DE INGRESO NA REAL ACADEMIA GALEGA


HOMENAXE

DO

CONSELLO

DA CULTURA GALEGA

MMXIX


PRIMEIROS ESTUDOS

ETNOGRÁFICOS (1930-1932)

Capa Libro 2019_330_Capa estudo.qxd 22/04/19 18:47 Página 1

ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS - Consello Da Cultura...

Documents

Transcript of ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS - Consello Da Cultura...