Artigo Freixeiro Mato sobre a História da língua

7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua

1/28

1

A lingua do reino de Galiza

Xos Ramn Freixeiro Mato

1. A importancia histrica do reino de Galiza

Pretendermos estudar a situacin da lingua galega na Idade Media sen coecermos

a verdadeira historia da Galiza nese perodo pode conducirnos -e de feito xa ten

xeralmente conducido- ao paradoxo de falarmos dunha lingua importante, prestixiosa

e mesmo dominante no mbito da lrica peninsular, mais pertencente a un territorio

sen nengunha relevancia poltica ou inclusive politicamente inexistente.

A historia da Galiza medieval ten sido obxecto dunha manipulacin interesada afavor do ideal castelanista, como ultimamente se vn pondo de manifesto(1),

resaltando tamn o interese dos historiadores oficiais por faceren pasar por castelns

feitos e reis que o eran de Galiza, reino hexemnico en determinada altura, anda que

o ocultamento e a falsificacin de que a nosa historia foi obxecto o fixeron pasar por

subalterno ou subsidiario.

Durante sculos, a Gallaecia foi o reino cristin alternativo da Hispania musulmana,

as recoecido polos rabes e polo papado, e con grande presenza en Europa(2). A

pesar de na historiografa oficial espaola o reino de Galiza practicamente non existir

ou simplesmente figurar como subsidiario dos reinos de Asturias, Len ou Castela, na

documentacin medieval aparece constantemente citado, outorgndoselle grande

relevancia. As, segundo nos informa Colin Smith, en 1088 o papa Urbano II dirxese

por escrito a Afonso VI, que pasa por ser rei de Len e Castela, como "Regi Ildefonso

Gallitie"; na Historia Turpini, libro IV do Codex Calixtinus, recompilado arredor de

1140, o reino de Galiza incle Lamego, Viseu e Coimbra, e nela aparecen expresins

como "Yspaniam e Galleciam", "tellurem Yspanicam et Gallecianam", "Hyspani scilicet

et Galleciani, totam terram Hispanicam e Gallecianam", dando a sensacin de que,

frente parte da Pennsula en poder dos mouros, s existe a Galiza cristi; no libro V,

Gua de peregrinos, volve a aparecer a expresin "in Yspania et Gallecia"; nas

chansons de geste francesas Galiza ten mis de 50 referencias en 35 textos, mentres

Len, como nome de reino ou imperio, case que non aparece; para o cronista ingls

Mateo Paris, que escrebe a meados do sculo XIII, altura de 1184 Fernando II rei

de Galiza e non de Len; para os escritores de Al- Andalus era normal distinguir sentre francos (catalns) e galegos (habitantes dos demais reinos cristins do norte)(3);
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#1http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#1http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#1


2/28

2

o rei `Abb-Allah, despois de ser destronado en Granada, escrebe nas sas Memorias

entre 1090 e 1095 que o Conde Sisnando o informara de que Al-Andalus era nun

prinicipio dos cristins at que os rabes os venceran e os arrecantaran en Galiza, sen

facer nengunha alusin a Asturias nen a Len; antes da metade do sculo X Al-

Mas'udi escrebe en Bagdad unha especie de enciclopedia en que chama a Ramiro II rei

dos galegos e designa Zamora como capital de Galiza, afirmando que entre as nacins

vicias dos francos "la plus puissante de celles que dominaient en Espagne tait la

Galice, au point que les Francs lui faisaient toujours la guerre; mais les Galiciens

taient les plus beliqueux" e deixando sempre claro que para el Galiza era toda a

Hispania cristi do norte ags as terras dos francos e dos bascos. Colin Smith, que non

pretende negar rotundamente a versin castelanista da historia, non obstante non

pode admitir a tese de Amrico Castro sobre a constante cita de Galiza por parte dos

historiadores forneos como consecuencia da crecente importancia e proxeccin do

culto xacobeu, pois isto non se producira anda no sculo X, acudindo finalmente o

ilustre hispanista e bon amigo de lvaro Cunqueiro ao mago Merln do noso escritor

mindoniense para buscar unha explicacin a tantos `erros" que engrandecen o reino

de Galiza e contradn a historia oficial de Espaa(4).

Tamn Carolina Michalis de Vasconcellos resalta a relevancia da Gallaecia nos

textos literarios xermnicos e europeus en xeral: "Houve uma era en que Gallaecia era

nome generico da Hespanha christ, ao passo que Hispania designava a Mouraria. O

curto perodo em que S. Salvador de Oviedo fra capital dos territorios

reconquistados no teve eco na memoria dos povos. O inmediato, pelo contrario, em

que as Asturias e a Galliza formaram uma unidade, dentro em pouco augmentada pela

planicie de Leo, repercutiu-se longe, espalhando todavia exclusivamente a fama das

terras gallizianas, ou antes da terra de Santiago -pois fra o descobrimento do

sepulcro do Apostolo que lhe deu brilho e renome superior. Ha provas d'isso na

poesa epica dos germanos, nas sagas escandinavas, nos historiadores flamengos, nos

cantares de gesta da Frana, na poesia popular inglesa, nas obras dos trovadores, nos

poetas de Italia, nos auctores rabes"(5).

Repasemos, pois, de acordo tamn cos dados aportados polos artigos de Camilo

Nogueira, algns aspectos da nosa historia que nos permitan clarificar ao mesmo

tempo o pasado da nosa lingua. Durante os sculos VIII e IX, cando a lingua galega se

conforma como romance diferenciado do latn, sobre o territorio da Gallaecia foise
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#4http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#4http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#4


3/28

3

estabelecendo unha autoridade real "progresivamente asumida pola dinasta galaica",

tendo todos os reis Galiza como centro do seu poder e ostentando estes reis galaicos o

ttulo de emperadores posibelmente desde Ordoo II. A dinasta real galaica dominou

o reino de Asturias sobre todo a partir de Ramiro I (ano 842), mais xa antes Afonso II

fora titulado no ano 798 rei de Galiza e Asturias. Todos os reis se titularon reis da

Gallaecia desde capitais diferentes (Oviedo, Santiago ou Len), se ben moitos deles

desde Afonso II asentaron a sa capital en Santiago ou na parte occidental de

Gallaecia, como Ramiro I, Afonso III, Ordoo II, Sancho Ordez, Ramiro II, Afonso

V, Garca e Afonso VII, fortalecendo e estendendo o seu reino, e mesmo chegando no

occidente at Coimbra xa con Orduo II. Para Camilo Nogueira Ramiro II "constite

unha referencia fundamental na construccin do reino galaico", pondo de relevo a

ocultacin por parte de Snchez Albornoz de documentacin histrica onde se

cualifica a Ramiro II como rei dos galegos e estes a nacin mis poderosa. Bermudo II,

fillo de Ordoo III e neto de Ramiro II, foi educado en Santiago e coroado rei de

Gallaecia na catedral compostel, reinando at o ano 999. No reinado do seu fillo

Afonso V (999-1028) a Gallaecia vaise estender cara aos territorios de Al-Andalus, ao

sul da Cordilleira Central. A Afonso V vaino suceder Bermudo III (1028-1037), que

recoecido como emperador por Sancho o Maior de Navarra; o seu cuado Fernando,

consorte de Sancha e fillo de Sancho III, fora nomeado por este, en 1035, como

gobernante de Castela sobre un reducido territorio na fronteira oriental de Gallaecia,cando o reino galaico levaba sculos de existencia(6).

Con Sancha (1037-1067), emperatriz da dinasta galega e irm e herdeira de

Bermudo III, comeza unha segunda etapa da evolucin da autoridade real galaica, pois

ao dividir os territorios entre os seus fillos Afonso VI (Len), Garca (Galiza), Sancho

(Castela), da sa herdanza dedcese que a expansin cristi cara ao sul pertenca a

Gallaecia, ficando Castela limitada expansin cara a Levante, na Tarraconense, mais

tamn a sa sucesin vai provocar, por problemas dinsticos, a divisin de Gallaecia e

a creacin do Estado portugus, feito de grande transcendencia para a historia da nosa

lingua.

Afonso VI, a pesar de herdar o reino de Len, gobernou a Galiza e Castela en

perodos distintos entre 1065/1067 e 1109, mentres o seu irmn Sancho gobernou en

Castela entre 1065/1067 e 1702, mais coa aspiracin de ser rei da Gallaecia, ttulo

principal da monarqua. Garca gobernou Galiza desde 1067 a 1071, mais conservou o
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6


4/28

4

ttulo de rei at a sa morte en 1090. A filla primoxnita de Afonso VI, dona Urraca, e

o seu marido, Raimundo de Borgoa, gobernaron Galiza desde 1093. Arredor de 1096,

Afonso VI encrgalle o goberno de Portucale e de Coimbra outra filla, dona Teresa,

casada con Henrique de Chalon.

Cando dona Teresa, xa viva, busca o auxilio de nobres galegos e os nobres

portucalenses ven as perigar a autonoma de Portucale, estes deciden apoiar a Afonso

Henriques, fillo de dona Teresa, quen vence e expulsa a sa nai en 1128, de forma que

aquel pasou a gobernar Portucale e sa nai, con Fernn Peres de Traba, seguiu

gobernando o condado de Coimbra, sempre en mans de condes galegos; ou sexa, que

dona Teresa goberna ao sul do Douro e o seu fillo Afonso Henriques entre o Douro e

o Mio; morte de sa nai en 1130 trasldase de Guimares a Coimbra. En 1139tomou o ttulo de rei e en 1143 recocese mediante tratado a independencia do novo

Estado portugus, confirmada por Roma en 1179. Garca, como rei de Galiza, asumira

tamn a autoridade dos condes de Portucale, sendo a sa sobria Teresa e o fillo desta

Afonso Henriques os seus herdeiros e por tanto continuadores da lia histrica, polo

que a independencia de Portugal constite un problema dinstico dentro da Galiza.

Para comprendermos o papel da lingua galega como lingua cortes debemos ter en

conta, ademais, que o infante herdeiro do trono de Galiza Afonso Raimndez, fillo de

dona Urraca e neto de Afonso VI, foi proclamado como rei de Galiza polo conde de

Traba Pedro Froilaz e polo arcebispo Xelmrez en 1110 ou 1111; como rei de Galiza

gobernou Toledo en vida de sa nai a partir de 1117, continuando coa tradicin

galaico-toledana do seu av. E cando en 1126 morre sa nai, o rei galego Afonso

Raimndez (Afonso VII) herda os reinos de Len e Castela, afirmando as a Gallaecia

a sa hexemona poltica na Pennsula; no Concilio de Carrin de 1130 recocese o

triunfo da Gallaecia compostel ao se ver confirmado Afonso VII como rei co apoio

de Galiza e en 1135 coroado Emperador na cidade de Len coa participacin de

nobres e bispos galegos, feito que non significa a supremaca de Castela, senn a dun

rei "feito e criado en Galicia e por galegos, un rei galego"(7).

O reinado de Afonso VII significou o triunfo da poltica galaica coa vitoria de

Gallaecia fronte a Navarra/Aragn, sen que Castela tivese nengn papel relevante nese

conflito histrico, pois non pasaba de ser unha encrucillada entre eses reinos; mesmo

Afonso VII tivo que a recuperar para o seu reino ao principio do seu reinado, pois


5/28

5

daquela estaba incorporada a Aragn. Afonso VII pretenda a transformacin do

Imperio galaico dos seus antepasados nun Imperio en toda a Pennsula. Mais esta

poltica verase condicionada posteriormente pola perda de Toledo e pola separacin

de Portugal, que conseguira a sa independencia en 1143, despois da proclamacin de

Afonso VII como Emperador; estes dous factores son os que debilitan a forza de

Galiza no que acabar por ser o Estado espaol(8).

2. A denominacin da lingua do reino de Galiza

As pois, dado o predominio poltico da Gallaecia, non resulta raro constatar tamn

a preponderancia do primitivo galaico como base do galego-portugus, do leons e, a

travs deste, do casteln, segundo xa nos explicara o profesor Carballo Calero,

convertndose a Gallaecia nun "viveiro de romances"(9). De todas as formas, a

distancia entre os diferentes romances peninsulares antes do sculo X era moi

pequena; Roger Wright mesmo se atreve a falar de monolingismo na Pennsula:

"antes del milenio y a lo mejor antes del siglo trece desterremos tambin los conceptos

diatpicos poco tiles y anacrnicos tales como gallego, leons, castellano (etc.) que

entonces slo valan con sentido geogrfico (sin, en esa poca, usarse para distinguirentre lenguas claramente distintas); todos estos conceptos modernos estorban la vista

clara. La Pennsula (aparte los que hablaban el vascuence, el rabe, el hebreo, etc.)

formaba una gran comunidad de habla, compleja pero monolinge"(10).

O romance que arredor do sculo IX d. C. se orixinou do latn falado na Gallaecia,

que superaba amplamente as actuais fronteiras do pas, o galego, pois `galego' deriva

de `Gallaecia' e Gallaecia pertenca o ncleo principal de Portugal, como afirmara

Carolina Michalis de Vasconcellos: "Nessa verdadeira Galliza medieval (quer

comprehenda apenas a orla martima da pennsula at ao Porto, quer se estenda at ao

Vouga, ou mesmo at Coimbra) entra sempre o ncleo fundamental de Portugal: o

condado portucalense"(11). Para Jos Mattoso, xa por algunha razn "os romanos

tinham feito do Douro a fronteira entre a Galcia e a Lusitnia"(12). At meados do

sculo XII vai existir certa unidade poltica neste territorio do occidente peninsular,

que, de o non impediren os acontecementos polticos, provocara que Galiza e

Portugal mantivesen moi probabelmente desde aquela altura a unidade poltico-

cultural hexemnica dentro da Pennsula.
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8


6/28

6

A lingua romance comn falada s das bandas do ro Mio dbese chamar con

propriedade galego por ser a lingua da Gallaecia(13); ao se dividir esta coa creacin

primeiro do condado e logo do reino de Portugal, o galego ser a lingua da Galiza e

tamn a lingua de Portugal, feito que posibilitar a aparicin do nome composto

galego-portugus, por pertencer a estes dous reinos peninsulares. Mais galego-

portugus unha denominacin serodia, introducida polos eruditos portugueses a

fins do sculo XIX. As a xustificaba a propria Carolina Michalis de Vasconcellos:

"Esta fragmentao da Galliza em duas metades, occorrida exactamente no momento

psychologico da primeira florescencia da supposta poesia popular, obriga-nos a

empregar o termo composto gallego-portugus"(14). Jos Joaquim Nunes, falando dos

numerosos dialectos en que se dividiu o hispano- romano, afirma que "tem para ns

particular interesse o que se usava nas margens do rio Minho e ao qual podemos dar o

nome de galcio-portugus, pois foi dele que, merc das diferenas que mais tarde

vieram alterar a sua homogeneidade, primitivamente quase completa, se originaram

depois as duas lnguas faladas em toda a faixa ocidental da Pennsula - o galego e o

portugus"(15).

Ora ben, se esta denominacin non se empregou na poca medieval, cal foi, entn,

o nome que se lle deu ao idioma da Gallaecia (e dos reinos da Galiza e de Portugalcando esta se dividiu) durante a Idade Media? O asunto non deixa de ter o seu

interese ou, cando menos, non deixa de despertar certa curiosidade, pois pode resultar

indicativo a respeito do que vimos tratando. Na Historia Compostellana, texto latino

do sculo XII, aparece a expresin gallaeco vocabulo; e nunha relacin de libros da

biblioteca do arcebispo composteln Bernaldo II dse noticia, arredor de 1226, dun

libro vello de sermns de littera galleca, que con seguridade querer indicar que estaba

escrito en galego (e non en latn)(16). Mais a denominacin predominante era, en

contraposicin a latn, a de romano (aparece a fins do sculo XIV na CrnicaTroiana e tamn nos Milagres de Santiago, por exemplo), xuntamente coa de

lenguagem, linguagem ou a nossa linguagem, estas mis frecuentes en textos escritos

en territorio portugus.

Mais ben sabido que a fins do sculo XII e principios do XIII xa se cultiva a poesa

lrica nos reinos de Galiza e de Portugal. Como se lle chamaba lingua en que se

escreban as cantigas de amigo, de amor ou de escarnio e maldicer? O cataln Jofre de

Foix, autor dunhas Regles de Trobar escritas en occitano arredor de 1290, cita as

linguas que el considera naquela altura habilitadas para a lrica: o francs, o provenzal,
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13


7/28

7

o siciliano e o galego; galego, pois, e non galego-portugus nen portugus, a

denominacin que se lle daba lingua dos cancioneiros, polo menos nos ambientes

eruditos e trobadorescos(17). E nada pode resultar mis natural que esta

denominacin, pois o galego a lingua da Gallaecia; e Portugal, como dica Carolina

Michalis de Vasconcellos, xorde no interior da Gallaecia.

Non cabe dbida de que, ao se converter Portugal en reino inependente da Galiza e

ao esta ir entrando progresivamente na rbita de Castela, os portugueses van acabar

por denominar o galego que falan co nome "poltico" de "portugus". Na Crnica

Portuguesa de 1344 aparece a expresin segundo a linguagem de Portugal, mais anda

no sculo XVI Joo de Barros denomina a sa lingua como linguagem. En territorio

galego, nos Milagres de Santiago, de fins do XIV ou de principios do XV, figura aexpresin lingoajem galego. Ser cara a meados do sculo XV cando o Marqus de

Santillana, perante a consolidacin de Portugal como reino, termine por denominar a

lingua dos cancioneiros como "gallega o portuguesa", entendemos que por ser a lingua

de Galiza e de Portugal, reinos xa definitivamente separados politicamente: "E despues

fallaron esta arte que mayor se llama e el arte comun -creo- en los Reynos de Gallizia e

de Portugal, donde non es de dubdar quel exeriio desta sienia ms que en

ningunas otras regiones e prouinias de la Espaa se acostunbr en tanto grado que

non ha mucho tiempo qualesquier dezidores e trobadores destas partes, agora fuessen

castellanos, andalues, o de la Estremadura, todas sus obras componan en lengua

gallega o portuguesa"(18).

Convn, con todo, insistir en que a divisin poltica de Galiza en dous reinos,

consolidada a meados do sculo XII, non rompe a unidade lingstica, continuando a

lingua a ser a mesma a ambos os lados do Mio. Ora ben, a partir da segunda metade

do sculo XII, a poltica portuguesa trasldase definitivamente cara ao sul,

estabelecndose finalmente Lisboa como capital do reino; o galego de Portugalconvrtese as en lingua protexida polos reis e, cada vez mis, irase transformando

nun poderoso instrumento cultural e mesmo poltico.

Mais o modelo lingstico que se ir conformando na corte lisboeta non ser o do

norte, senn o do sul, mis infludo polas falas mozrabes. Tal modelo, convertido en

lingua oficial do Estado, acabar por se denominar "portugus", perdendo o nome de

"galego", indicador da marca de orixe. Como consecuencia dos descobrimentos, en

que Portugal participou como grande potencia colonizadora, o (galego)portugus

vaise estender por diferentes continentes, convertndose tamn nunha das principais
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17


8/28

8

linguas do mundo. Para Mara Xos Queizn esta lingua contina a ser a galega: "Non

existe o galego- portugus (sera como dicir casteln-espaol). Portugal debe superar

o autoodio, o medo a recoecer os principios e admitir orgullosamente que fala

Galego, o romance derivado do latn vulgar. Orgullosamente, tanto porque a eles, ao

teren conseguido a independencia de Castela, se debe a permanencia do idioma e a

eles tamn a sa conservacin, extensin e prestixio. Aqu na Galiza debemos superar

a mentalidade colonizada e adoptar a posicin forte. Proclamar que o galego a lingua

de millns de persoas en varios continentes, con cultura e literatura importantsimas e

unirnos a elas, falando como falamos. O Goberno Galego ten a obriga de publicalo, de

difundilo nos pases onde se usa, e de normalizar a situacin"(19).

S algns eruditos farn referencia a que esa lingua tan importante no mundo tivo a

sa orixe na Galiza, antes grande e poderosa e hoxe pequena e esquecida. As normas eorientacins lingsticas que, desde o primeiro momento en que Lisboa se converte na

capital do reino, emanan da mesma, acaban por chegar ao norte de Portugal, mais

non traspasan o ro Mio, primeiro ponte de unin e prolongacin dunha mesma

identidade xeogrfico-cultural e agora fronteira de separacin poltica.

As pois, mentres Portugal, "gallego-portugus nas suas origens", "integrado com

sangue mozarabico", se vai converter lentamente nunha "nacionalidade nova, como

genio seu e misso individual"(20), a Galiza constite un reino que vai ir ficando senrei exclusivo e sen unha corte que potencie o idioma. Cando Compostela alcanza un

grande esplendor, durante o sculo XII, a lingua escrita era anda o latn, e cando no

sculo XIII xorde unha brillante literatura en galego, Galiza xa vai camio de se

submeter ao reino de Castela, que acabar posteriormente por afogar a conciencia

lingstica dos galegos, sumindo a sa lingua e literatura nese longo tnel dos sculos

escuros. Galiza mantense como reino independente at 1230, cando comeza a

hexemona de Castela na coroa centro-occidental. Mais debe ficar claro que o galego

entra en crise neses sculos escuros, por exemplo, en Pontevedra, mais non no Porto.

Transcorrido o perodo do galego medio, ao intentar recuperar o uso escrito do

noso idioma no sculo XIX, xa se ter perdido o vnculo coa primitiva lingua galega

na sa forma escrita, reaparecendo agora un galego literario graficamente -e tamn

nalgns aspectos lxicos e morfolxicos- inserido no mbito da cultura espaola. Este

ser o galego moderno, que, igual que o medieval, se caracteriza polo polimorfismo,

consecuencia directa da carencia dunha entidade encarregada de rexer ou regular o

idioma, entidade que si houbo en Portugal; anda para quen con mis nfase defende a

separacin xa temper entre galego e portugus, como R. Lorenzo, este ser


9/28

9

curiosamente o factor mis importante da diferenciacin: "O escritor galego atopouse

en tdolos tempos do idioma cunha morea de posibilidades fontico-morfosintcticas

e, en vez de se decidir por unha delas, combinounas constantemente na sa

producin. Isto vale tanto prs escritores de hoxe coma prs do sc. XIII ou XIV. Nos

textos portugueses medievais tamn hai alternancias, pero son menores e desde o

comenzo vanse atopando unhas normas xerais. Nisto est a grande diferencia entre as

das comunidades lingsticas"(21).

De todas as formas, se a cuestin da identidade entre galego e portugus na

actualidade polmica e caben argumentos nunha ou noutra direccin, parece

evidente que durante toda a poca medieval existe unha clara unidade lingstica

galego-portuguesa, a pesar de certas preferencias a un lado ou a outro do Mio, que

nunca nos deben impedir falarmos dunha nica comunidade lingstica(22). ParaCarolina Michalis, a esa esencial "uniformidade da lingua desde o extremo da Galliza

at o extremo do Algarve, apenas com algumas variantes provinciaes, dentro de um

typo commum" unase unha "grande semelhana nos modos de viver, sentir, pensar,

poetar -uniformidade e semelhana que fallam eloqentemente a favor da affinidade

primitiva de lusitanos e gallacos"(23).

3. Etapas do galego medieval

Tres son os grandes perodos en que podemos dividir a historia da lingua galega: o

galego antigo, o galego medio e o galego moderno. O galego antigo ou galego-

portugus medieval comprende desde a sa aparicin, arredor do sculo IX, at fins

do sculo XV e, por tanto, tamn da Idade Media; o galego medio abranxe os sculos

XVI, XVII e XVIII, chamados xeralmente sculos escuros pola prctica desaparicin

do galego como lingua escrita, anda que convn distinguir os dous primeiros do

XVIII, sculo da Ilustracin; e o galego moderno, que incle o sculo XIX, sculo do

Rexurdimento literario, e o XX, onde a lingua pasou por diferentes fases que

desembocaron na situacin actual.

3.1. O galego, lingua oral

No perodo medieval ou galego antigo podemos sinalar das grandes etapas: unhaprimeira en que o galego lingua oral, mais non escrita, que comprende desde o


10/28

10

sculo IX at fins do XII, e unha segunda en que o galego se converte tamn en lingua

escrita, que comprende os sculos XIII, XIV e XV.

A primeira delas, que podemos denominar etapa primitiva ou preliteraria,

comprende os catro primeiros sculos da vida do idioma, desde que este apareceucomo forma diferenciada, por evolucin do latn vulgar falado na antiga Gallaecia, at

aparicin dos primeiros textos escritos no novo romance a principios do sculo XIII.

Durante este perodo o galego vaise caracterizar por ser unha lingua exclusivamente

falada, conservando o latn o carcter de lingua escrita, pois funciona en todo o

Occidente como verdadeira lingua internacional, anda que para a pequena minora

letrada, fundamentalmente clrigos, non houbese mis nacin que a cristi; o pobo

grafo vai basear a sa identidade no seu romance particular, deturpacin do latn

vulgar, que no noso caso ser o galego, elemento diferenciador con relacin aos pobosvicios e vertebrador da nacin galega, constituda en torno a el(24).

Antes do sculo IX anda podemos falar dun galego prehistrico que despontaba

nos primeiros sculos da era cristi aos dous lados do ro Mio de modo

substancialmente uniforme, mais do que non existe outra documentacin que a do

latn vulgar das inscricins peninsulares. A partir do sculo IX existen documentos

pblicos ou privados, ou ben documentos xurdicos, escritos nun latn brbaro eartificial que nunca tivo vida propria na fala; era este latn obra de escribns obrigados

a usaren unha lingua que xa ignoraban en boa medida, cando por iso en

irregularidades consistentes, en parte, na intercalacin de numerosas locucins e

vocbulos do novo romance que eles falaban; a este conxunto podemos chamarlle

galego protohistrico, que comprende os sculos IX, X, XI e XII; ao finalizar este

ltimo sculo comezarn a aparecer textos literarios que van pr fin ao reinado do

latn brbaro, iniciando unha nova etapa(25).

Ao longo da Idade Media o galego vai asumir todas as funcins proprias dunha

lingua normalizada, salvo a internacional, reservada ao latn en todo o mbito da

Romania; as, o galego a lingua de identidade, familiar e de relacin social de todos

os galegos, sen distincin de clase social nen de ubicacin rural ou urbana; tamn o

galego a lingua propria do mundo laboral en todos os seus mbitos e a que se utiliza

para a relacin do individuo coas diferentes institucins sociais, como concellos,

igrexa ou gremios; a funcin cultural, reservada nun principio ao latn como lingua

escrita, vai ser tamn asumida posteriormente polo galego, e de forma

espectacularmente brillante na poca trobadoresca no campo da lrica, anda que o


11/28

11

latn sexa a lingua xeral de comunicacin entre persoas de linguas diferentes durante

toda a poca medieval(26).

No perodo anterior ao nacemento dos novos romances o latn apresentaba unhavariedade culta, utilizada como lingua escrita e nos mbitos mis formalizados, e

outra variedade vulgar, empregada como lingua oral nos contextos informais -o

chamado latn vulgar-, orixinando unha situacin de endodiglosia ou diglosia interna,

por se producir entre variantes dunha mesma lingua; dese latn vulgar xurdiron as

linguas romnicas. Nos catro primeiros sculos de vida do noso idioma -

aproximadamente desde o ano 800 ao 1200-, dse certamente unha diglosia -agora

exodiglosia por se tratar de das linguas- entre a variedade culta ou formal do latn e o

galego, continuacin natural do latn vulgar, o primeiro utilizado como lingua escrita-por tanto nun mbito culto e nuns usos sociais privilexiados- e o segundo como

lingua oral; anda que, de atendermos as suxerentes hipteses de Roger Wright, a

diferenza entre a lingua latina (latn escrito ou gramtica) e a lingua vulgar

(romance galego falado) non sera percebida como se se tratase de das linguas

distintas, senn mis ben como dous estilos dentro dunha mesma lingua: "Lo escrito

entonces era exactamente `elaboracin estilstica del habla', como el gallego o el

castellano escrito de hoy lo es del gallego o del castellano hablado... El latn y el

romance no eran entonces, aunque lo fueran a ser ms tarde, dos lenguas

conceptualmente autnomas. Creer en este espejismo anticuado nos causa

problemas a los fillogos; dejar de creerlo los puede solucionar"(27).

Mais, de todas as formas, non deberamos deducir de aqu que a nosa lingua pasou

nese perodo por unha etapa de diglosia ou de anormalidade social semellante que se

deu nos ltimos sculos e anda se est a producir na actualidade(28). A pesar de o

latn ser a lingua escrita, o galego tivo durante eses sculos a mesma 'normalidade' queo resto das linguas que, igual ca el, provian da evolucin do latn vulgar; o galego foi,

pois, tan 'normal' no seu territorio como o foron o casteln, o cataln, o francs ou o

italiano nos seus respectivos. Inclusive Wright, en coherencia cos seus atrevidos

postulados, nega a existencia de diglosia: "No hay indicio alguno de que entonces

hayan distinguido de manera metalingsticamente tajante entre lo hablado y lo

escrito como dos lenguas autnomamente distintas. No creo que sea ni siquiera

posible que hayan tenido entonces tal situacin de diglosia, la cual requiere sistemas

pedaggicos de una complejidad que no podemos postular para la Galicia del siglo
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26


12/28

12

diez"(29).

O latn era a lingua oficial das cortes cristis de todo o Occidente de Europa durante

a Idade Media polo feito de ser tamn a nica lingua oficial que a Igrexa, autntica

institucin de carcter internacional naquela altura, utilizaba. Mais o galego pasou a

ser a lingua falada por todos os estamentos sociais, sen complexos nen distincin de

clases. Estes catrocentos primeiros anos de vida do idioma debemos contabilizalos,

pois, como de plena normalidade lingstica no noso territorio con relacin ao

contexto histrico, social e poltico en que o galego estaba inscrito.

Mais tamn debemos contemplar o dominio e expansin territorial do galego no

mbito oral luz da verdadeira extensin e importancia do reino de Galiza no perodo

que estamos a tratar. Se do primitivo romance galaico oriental ou leons naceu ocasteln no seu lmite oriental, o galaico occidental ou galego foi a lingua cortes do

reino da Gallaecia por ser no occidente onde estivo o centro do Imperio galaico, con

Santiago de Compostela como corte mis importante en moitos momentos da sa

historia. Andrs Pena Graa considera que con Ordoo I (914-924) "comeza o que

ser a tnica dominante na historia do reino de Galicia, ao darse o caso de o rei galego

herdar os outros reinos do NW peninsular", feito que segundo el os historiadores

castelns e leoneses teen interpretado intencionadamente como unha absorcin do

reino galego por Len ou Castela; e engade: "O reino galego non se absorbe, figura

sempre a carn dos outros nos diplomas, outra cousa que os historiadores sobreditos

silencien este feito. Seguindo esta metodoloxa podiamos argir con moita mis razn

que Galicia a que engule os outros reinos. Ordoo I foi proclamado rei como

Ordoo II de Asturias e Len (914-924). A partires de agora a lingua dos monarcas

ser o galego. Os infantes sern criados polos titores das grandes familias galegas e a

cultura e diplomtica levarn selo galego"(30).

Se a principios do sculo X o galego a lingua cortes empregada polos monarcas,dous sculos despois temos un testemuo documental que nolo ratifica. Afonso VI,

rei de Len, mais tamn de Castela e Galiza como se viu, nacido en Compostela

segundo Murgua(31), prometera o reino de Galiza ao fillo de dona Urraca Afonso

Reimndez, mais reservbase Len e Castela para o seu fillo don Sancho, morto na

batalla de Ucls arredor de 1109; nunha crnica de Frei Prudencio Sandoval,

historiador nacido en Valladolid a meados do sculo XVI, nrrase que o rei Afonso VI

recebeu en Toledo a triste nova da morte do seu nico fillo "y en la lengua que se

usaba dijo con dolor y lgrimas que quebraba el corazn: Ay meu fillo! Ay meu fillo!


13/28

13

Alegra do meu corazn et lume dos meus ollos, solaz da mia vellez!...(32). Temos,

pois, que a principios do sculo XII o galego era a lingua que se usaba na corte de

Afonso VI e que usaba o proprio rei mesmo nas sas manifestacins mis ntimas e

espontneas.

A propsito de Afonso Reimndez, afirma Mercedes Brea: " decir, houbo un

momento no que un rei, nacido e criado en Galicia (cos condes de Traba), foi

primeiro, e durante un tempo, s rei de Galicia, e logo foi extendendo o seu poder

(sempre por va de herdanza) resto do territorio cristiano peninsular (excepto

Portugal, que xa cousa aparte). Que a lingua da sa corte fose o galego non sera de

extraar"(33). Inclusive no sculo XIII Fernando III e o seu fillo Alfonso X estiveron

vinculados con Galiza e co galego, seguramente a sa lingua familiar, como demostra

o dominio que este ltimo posua dela(34).

Emilio Gonzlez Lpez sostn que o galego-portugus foi a lingua culta do reino de

Len nos primeiros sculos da Reconquista e moi ben puido ter sido a lingua comn

de todo o occidente peninsular se non acabase por se producir o dominio poltico de

Castela: "A lngua galaico-portuguesa, convertida mis tarde no idioma portugus, na

lngua nacional de Portugal, puido ter sido tamn a lngua comn aos outros pobos

hispnicos do occidente da pennsula que se agruparon arredor de Len. Nos

primeiros sculos da Reconquista foi o galaico-portugus a lngua culta do reino de

Len. Soio coa ascendencia poltica de Castela, que someteu ao seu influxo ao reino

leons, comezou a declinar a influencia de Galicia e con ela da sa lngua"(35).

Menndez Pidal, empeado en resaltar o papel preponderante de Castela e do seu

idioma seguindo o ideal castelanista, fala da loita entre o galego e o casteln pola

hexemona lingstica no reino de Len, sen poder ocultar totalmente o importante

papel que Galiza tivo(36). O mesmo Castelao ten reparado en que o galego fora lingua

lrica e cortes de Castela: "o romance galego percorreu un ciclo literario compreto, detan outo valor artstico que traspuxo as fronteiras do noso pas, chegando a ser lngoa

lrica e cortesn de Castela"(37). O profesor alemn Hans Schneider resalta as mesmo

que, na sa fase arcaica, "el gallego fue lengua literaria de gran prestigio en

Europa"(38).

vista do poder poltico de Galiza nese perodo histrico, non parece, pois,

arriscado pensar que o galego non s foi unha lingua moi valorada na lrica, senn

que tamn gozou con anterioridade de prestixio como lingua de comunicacin oral,

xustamente por ser Galiza reino hexemnico e por ser o galego a lingua cortes por
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#32http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#32http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#36http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#36http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#36http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#32


14/28

14

excelencia. Tampouco resulta difcil concordar con Sebastin Martnez-Risco cando

afirma: "Contemplando luz desta perspectiva histrica a esgrevieza e dignidade de

que entn gozaba a lingua galega, fica un, mis que dodo, abraiado de que a esa

mesma lingua, pervivente ao longo dos sculos, pretenda negrselle hoxe, por algns

moito menos outos varns, o pan e o sal, e poda ser tida por outros como pouco

fina"(39).

3.2. O galego, lingua escrita

A distribucin de funcins entre o latn, lingua escrita, e o galego, lingua oral,

facase cada vez mis difcil de manter porque somente un moi reducido nmero de

persoas era capaz de entender xa a lingua do Lacio, progresivamente distanciada doromance pola propria evolucin deste, ou de escreber un texto nela. Os mesmos

escribns tian graves dificuldades para a correcta utilizacin do latn, polo que,

cunha frecuencia crecente, vertan nos seus documentos palabras e estruturas

lingsticas do romance en lugar das correspondentes formas latinas; e as persoas que

encarregaban os documentos ou eran destinatarias dos mesmos tian tamn cada vez

maiores problemas para os entenderen.

As pois, por ineludbel necesidade de comprensin, o galego vaise converter tamn

en lingua escrita, primeiro nos documentos privados e con posterioridade en

documentos pblicos. Tal uso do galego como instrumento til e necesario na escrita

de carcter documental vai coincidir co emprego literario do mesmo, inicindose as

unha nova etapa na vida do idioma, que comeza co sculo XIII, en cuxa primeira

metade aparecen en galego documentos de compra-venda, testamentos, doazns, etc.,

mais tamn as primeiras cantigas da escola trobadoresca galego-portuguesa, algunhas

datadas mesmo no inicio do sculo.

No dominio lingstico da Pennsula Ibrica o casteln, o cataln e o galego-

portugus convertronse moi rapidamente en linguas "oficiais" nos textos escritos. O

galego(portugus) pasou a ser desde moi cedo lingua escrita oficial de Portugal,

potenciada durante o reinado de Afonso III o Bolos e definitivamente impulsada

polo rei D. Dins (1279-1325), sendo anda maioritariamente utilizada con

posterioridade en todos os seus usos na poca en que Portugal vai ficar baixo o poder

de Castela (1580-1640), a pesar de nese perodo de monarqua dual boa parte dos

escritores portugueses se converteren en bilinges(40). Mais non aconteceu as en


15/28

15

xeral con outras linguas romnicas, pois, por exemplo, o francs non sera oficializado

formalmente at ben entrado o sculo XVI, as discusins sobre o italiano chegaron ao

sculo XIX e o romeno oficializouse na segunda metade dese mesmo sculo XIX.

Durante esta etapa o galego segue a ser a lingua falada por toda a poboacin galega,substitundo tamn agora o latn como lingua escrita maioritariamente. Esta etapa xa

literaria podemos subdividila en das pocas: a trobadoresca e a postrobadoresca,

tomando como referente a manifestacin mis rechamante desa lingua escrita, que a

literaria. A poca trobadoresca comprende desde a aparicin dos primeiros textos

escritos a principios do sculo XIII at 1350, cando se d por finalizada a escola lrica

galego-portuguesa. a poca de esplendor do galego medieval, pois nela desenvlvese

esta escola lrica que d lugar s esplndidas cantigas de amor, de amigo e mais de

escarnio e maldicer recollidas nos Cancioneiros, as como s Cantigas de Santa Marade Afonso X o Sabio e a outros textos en prosa. As primeiras cantigas conservadas

corresponden aos inicios do sculo XIII, podndomos afirmar que o galego escrito se

manifestou en primeiro lugar a travs da poesa lrica.

A poca postrobadoresca comprende desde 1350 at finais do sculo XV, sendo esta

unha poca de decadencia coa desaparicin da esplendorosa escola lrica galego-

portuguesa e a sa substitucin pola menos brillante escola galego-castel, que

pretenda imitar o estilo daquela, mais cuns resultados pobres tanto desde o ponto devista artstico como lingstico, chegando mesmo nalgns casos a unha especie de

hibridismo galego- casteln.

Tamn a principios do sculo XIII se documentan os primeiros textos en prosa

tabelinica conservados, anda que son un pouco posteriores aos lricos. Por volta de

1214 estn datados dous documentos de carcter notarial de grande importancia para

o estudo da lingua, o Testamento de Afonso II e a Noticia de Torto, aparecidos aln

Mio, mais perto do que hoxe territorio galego, sendo de arredor de 1230 o primeiro

documento aparecido at agora en galego dentro dos lmites xeogrficos da Galiza

actual, como afirma Filgueira Valverde: "Mais o certo que o primeiro documento

con frases galegas sigue sendo a doacin de Petrus Cipriaes ao mosteiro de Samos no

1227, dez anos posterior, como creo, ao primeiro do Aln-Mio. Con meirande texto

e quizais tamn coa conciencia de non escribir en latn aparece o galego no litixio de

Munio Fernndez de Rodeiro e os vicios de Moreira no 1230, publicado por Lpez

Pea"(41). Con todo, at 1255 non se documenta unha significativa cantidade de

textos en prosa romance(42).


16/28

16

Desde a segunda metade do sculo XIII o galego comeza as mesmo a ser utilizado

na prosa literaria de carcter narrativo, fundamentalmente na traducin, refundicin,

adaptacin ou recriacin das lendas artricas (Libro de Xos de Arimatea, Libro de

Merln, A Demanda do Santo Graal, Libro de Tristn), troianas (Crnica Troiana,

Historia Troiana) ou xacobeas (Miragres de Santiago, Cornica de Santa Mara de

Iria); algns destes textos consrvanse fragmentariamente e outros perdronse nas

sas primitivas versins, mais hoxe sabemos con seguridade que os galegos podan ler

na sa propria lingua as novelas cabaleirescas que estiveron de moda en Europa na

poca medieval.

4. O galego, lingua lrica peninsular

A lingua empregada nas cantigas medievais mis depurada que a da prosa

documental, apresentando unha notbel perfeicin e un carcter substancialmente

unitario a un lado e outro do Mio, chegando a se converter en lingua lrica de todos

os reinos cristins da Pennsula, coa excepcin de Catalua. Xa se citou anteriormente

a afirmacin do Marqus de Santillana de que todos os trobadores, fosen "castellanos,

andaluces o de la Estremadura", compuan as sas cantigas en lingua galega ou

portuguesa. E isto resulta evidente con citar casos como o de Martin Moxa, aragons,

ou o tan socorrido do rei de Castela Afonso X o Sabio.

Para Rodrigues Lapa a lingua trobadoresca a que "denuncia o verdadeiro falar

corrente", constitundo para el un absurdo "dizer-se que a lngua dos trovadores era

artificial", pois iso supora negar "toda a bela sinceridade e autenticidade do antigo

lirismo galego-portugus"; porn, "o instrumento de que se serviam os trovadores era

uma lngua estilizada, que pairava por cima das variaes dialectais", sendo "este

convencionalismo, esta aspirao de universalidade que garantiram o prestgio e a

irradiao do idioma galego-portugus como veculo da poesia lrica da

Pennsula"(43).

Ao tratar das orixes da cantiga de amigo, Tavani di que esta "non pode ser mis ca

un producto do especfico mbito literario dunha superestructura dada, sa vez en

relacin dialctica cunha base histrica ben precisa, que a do reino galego-asturiano-

leons, isto , da entidade socio-econmica e superestructural en vas de

consolidacin, entre os sculos XI e XII, no recanto noroccidental da pennsula

ibrica, en funcin antagonstica respecto tanto da rabe-andaluza que se arrepn,


17/28

17

coma da rea casteln-navarra que se lle opn concorrencialmente". Tal

superestrutura non pode ser outra que o reino da Gallaecia, anda que Tavani non o

mencione expresamente, co ncleo bsico do seu poder no territorio galego e

fundamentalmente en Santiago de Compostela. Este non recoecemento parece ser o

que lle impide a Tavani achar unha explicacin coherente caracterizacin galega da

lrica, cando afirma que "falta anda por explica-lo motivo polo que a poesa lrica

expresada por esta entidade socio-econmica e superestructural foi galega e, pola

contra, non asturiana ou leonesa"(44), explicacin que vai achar na importancia de

Santiago de Compostela como nico "centro cultural de relevo internacional existente

en todo o reino galego-asturiano-leons, e mesmo o mis prestixioso de toda a

pennsula ibrica", a pesar de resaltar a importancia poltica de Len: "As a todo,

anda non abonda isto para explica-la posicin de privilexio asumida no mbito

literario pola rea galega, tanto no interior do estado leons coma en comparacin

coas outras zonas hispano-cristis: unha posicin de privilexio que para realizarse en

forma dunha hexemona cultural de dimensins peninsulares esixa a presencia dun

centro axeitado, no cal conflusen, para seren oportunamente e autonomamente

reelaborados, os estmulos creacin de productos superestructurais condicionados

por unha base socio-econmica dada e mesmo tempo capaces de condicionrena.

Na rea galega exista tal centro cultural, e era a cidade desenvolvida arredor do

santuario xacobeo de Compostela"(45). Mais, como xa se viu con anterioridade, istonon pode ser alleo importancia poltica do reino da Galiza.

As pois, o feito de o galego se converter en lingua lrica peninsular tamn o

debemos pr en relacin co dominio poltico da Gallaecia, que non se pode dar por

terminado no sculo XII coa independencia formal de Portugal, pois a separacin dos

reinos non foi rxida desde o seu inicio. As diceses galegas, salvo Santiago,

pertenceron durante sculos a Braga; e Lisboa, vora, Lamego, Salamanca e Zamora,

entre outras, a Santiago, producndose a separacin de Lisboa da dicese compostel a

partir de 1400. Ademais, como afirma Camilo Nogueira, entre 1143, ano en que

Afonso Henriques recoecido como rei de Portugal, e 1230, cando morre Afonso IX

de Galiza, houbo dous reinos galaicos independentes, pois: "Tan galego era o reino de

Gallaecia-Len con Fernando II (1157-1188) e Afonso IX (1188-1230) -os dous

enterrados en Santiago-, como o reino de Gallaecia-Portucale, con Afonso Henriques

(1128/43-1185), Sancho I (1185-1211), Afonso II (1211-1223) e Sancho II (1223-

1248)". Da identidade galaica destes dous reinos seran boa mostra "o Prtico da

Gloria, as Cortes de Gallaecia en Len, os forais municipais que inzaron toda Galicia,


18/28

18

a expansin por toda Extremadura, a literatura en galego florecendo en toda a

Pennsula"(46).

A identidade lingstico-cultural que reflicten as cantigas trobadorescas galegas e

portuguesas (galego-portuguesas), posta de manifesto polos estudosos das mesmas, e

por que non achamos mis diferenzas entre os textos dun trobador de Lisboa e outro

de Compostela que as derivadas do proprio estilo persoal do autor -alis moi

condicionado polo carcter paradigmtico da nosa `escola' trobadoresca-, hai que a

pr en estreita relacin con esa identidade poltica "galega" dos dous reinos, resaltada

tamn por Castelao: Imos supor que houbo das Galizas -a que se foi e a que se

quedou, a que se axuntou con Castela e a que enxendrou a Portugal-; pero

induvidable que ambas as das tian un mesmo mecanismo sonoro, un mesmo xeito

tonal e rtmico, unha mesma lngoa, unha mesma arte e unha mesma cultura; en fin,

unha mesma alma patria; e, polo tanto, a divisin de Galiza en dous Condados, que

dispois se convertiron en Reinos diferentes, non autoriza a distinguir das

modalidades creacionistas, segn estas se produxesen nunha ou noutra beira do ro

Mio, pois a nacin galega chegaba at o Douro, e todo canto se veu chamando

`galaico-portugus' realmente e unicamente `galego'. Don Dinis de Portugal non

era, de certo, un rei de Galiza; pero como trovador foi tan galego como seu ab, o Rei

Sabio de Castela, cando este compuxo as Cntigas(47).

Tal identidade evidnciase ao comprobarmos que moitos dos altos cargos do

goberno portugus mantidos por Afonso Henriques eran nobres con posesins e

races familiares ao norte do Mio, o que leva o historiador portugus Jos Mattoso a

afirmar: "As relaes familiares entre os nobres dos dous lados da fronteira, e as fceis

oscilaes dos senhores entre os dois reinos, mostram uma perfeita smose entre as

nobrezas galega e portuguesa, seno uma verdadeira identidade"(48). As fronteiras

non estaban anda consolidadas no sculo XII, producndose constantes invasins dos

reis de Portugal ao norte do Mio e influndo os reis galegos en Portugal, sen que esa

rivalidade fronteiriza conxuntural impedise "as intesas trocas culturais entre Portugal

e a Galiza de que a poesia trovadoresca expreso bem conhecida"(49), segundo

tamn afirma Mattoso, quen sublia o importante papel da nobreza galega no

dominio da cultura cortes dos sculos XIII e XIV, xusto no perodo de esplendor da

lrica; este mesmo historiador portugus considera que s a fins do XIII comeza a

xurdir unha lenta conciencia de diferenciacin da nobreza portuguesa a respeito da

galega, o que explica con claridade a identidade da lrica galego- portuguesa: "A

nobreza portuguesa, todavia, s para o fim do sculo XIII parece ir emergindo


19/28

19

lentamente para uma conscincia da sua diferena em relao com a galega"(50).

Cabe, pois, contemplarmos outra interpretacin mis verosmil sobre a

preponderancia do galego na lrica peninsular durante os sculos XIII e XIV, en

contra da tpica e pouco consistente apelacin s especiais caractersticas `espirituais'

da nosa lingua ou das nosas xentes; e isto con independencia da adecuacin entre

linguas e xneros de escrita, xa que, segundo dixo Carballo Calero, no sculo XIII

existan na Romania catro linguas habilitadas para a lrica (o galego entre elas, como

nica lingua peninsular) e empregar outra "tena que resultar grotesco"(51).

A explicacin posibelmente haxa que a procurar na hexemona da Gallaecia, que

fara que a cultura, nesa altura posta de manifesto a travs da lrica, se expresase no

idioma do poder poltico dominante, como sostn C. Nogueira: "Por outra parte

unha cousa absurda, que non sei porque se sigue repetindo, dicer que o galego era

utilizado por ser unha lngua mis apta para a lrica. O que sucede que a cultura da

poca expresbase atravs da lrica, como anos despois, cando a autoridade real se

expresa atravs das leis, comezan a ter importancia os textos lexislativos. O casteln

posterior. Lapesa, Menndez Pidal ou Snchez Albornoz non se explican como o

galego era a lngua de cultura en Castela. Pois igual que hoxe o ingls a lngua da

informtica pola existncia dos Estados Unidos. Afonso X, o Sbio, non facia mis queescreber na lngua dos seus avs. Era fillo de Fernando III e neto de Afonso IX, que

est enterrado en Santiago. Fernando II, o seu bisav, foi o que lle encarregou o

Prtico da Glria ao Mestre Mateo. Afonso X xa tia o poder no Sul, estaba

enfrentado politicamente a Santiago, era xa un rei casteln, pero falaba galego"(52).

Tase en conta tamn que Salamanca foi unha Universidade galaica instituda polo

rei galego Afonso IX (1188-1230) e administrada durante sculos por Compostela,

sendo tamn os seus profesores case todos galegos. Por outra parte, que en certoslugares de Estremadura se fale anda hoxe galego podera as mesmo achar unha

explicacin mis convincente a partir da consideracin da Gallaecia como reino

hexemnico na Idade Media: "Non hai nada de extrao en que en certos lugares de

Extremadura, dos que hoxe se est a falar moito, se fale galego: non estamos mis que

ante os restos da sua prpria lngua"(53).

Mais, anda circunscrebndomonos aos lmites territoriais da Galiza actual, ao norte

do Mio, de resaltar a importancia do elemento galego na escola lrica trobadoresca,

como puxo de manifesto o profesor Rodrigues Lapa: "Quando dizemos `o nosso


20/28

20

lirismo', pretendemos significar o lirismo galego-portugus. E, se repararmos bem,

fora de toda a preocupao nacionalstica, as primeiras manifestaes da arte

trovadoresca e at os maiores trovadores, tirante D. Dinis, acusam o predomnio

evidente do elemento galego sobre o elemento portugus, o que pode fazer supor que

o foco irradiador da nova poesia esteja sobretudo na regio de Alm-Minho. Pelo

menos, a procedncia averiguada da maior parte dos trovadores assim o indica"(54).

A pesar dos problemas que apresenta a documentacin peninsular para a

localizacin xeogrfica de grande parte dos autores da escola, especialmente no

referente a aqueles de procedencia non aristocrtica, con todas as reservas e cautelas,

podemos considerar xograis e segreis de orixe galega, entre outros mis dubidosos, os

seguintes: Abril Perez, Airas Paez, Bernal de Bonaval, Fernan do Lago, Golparro, Joan

Baveca, Joan de Cangas, Joan de Requeixo, Joan Servando, Juio Bolseiro, Lopo,

Martin Campina, Martin Codax, Martin de Caldas, Martin de Ginzo, Martin

Padrozelos, Meendinho, Nuno Porco, Nuno Treez, Pai Calvo, Pero da Ponte, Pero de

Armea, Pero de Berdia, Pero de Veer, Pero Meogo ou Vasco Fernandez Praga de

Sandin. No grupo dos trobadores, considerados em sentido lato, seran de

procedencia galega, entre outros, Afonso Eanes do Coton, Afonso Soares Sarraa,

Airas Carpancho, Airas Moniz de Asme, Airas Nunez, Airas Perez Vuitoron, Diego

Moniz de Asme, Fernan Figueira de Lemos, Fernan Padron, Fernan Paez deTamalancos, Joan Airas de Santiago, Joan Garcia, Joan Lopez de Ulhoa, Joan Nunez

Camanez, Joan Romeu, Lopo Lians, Nuno Fernandez de Mirapeixe, Nuno Fernandez

[Torneol?], Osoiro Anes, Pae da Cana, Pai Gomez Charinho, Pai Soarez de Taveiros,

Pedro Eanes Solaz, Pero Garcia de Ambroa, Pero Velho de Taveiros, Roi Fernandez de

Santiago, Roi Paez de Ribela ou Sancho Sanchez.

En total, seguindo e ponderando as hipteses das ltimas investigacins de

conjunto, poderamos conclur que dos cerca de 150 autores de que a tradicin

manuscrita galego-portuguesa nos fixo chegar obra potica, uns 64 seran,

probabelmente, galegos de aqun Mio, uns 70 portugueses, uns 11 doutros reinos

peninsulares (Afonso X, Afonso XI, Joan Vaasquez de Talaveyra, Pero Garcia

Burgales, Men Rodriguez Tenorio, Martin Moxa, D. Gomez Garcia, Galisteu

Fernndez, Caldeiron, Estevan da Guarda, Joan de Leon) e 4 extrapeninsulares (o

xenovs Bonifacio Calvo, o provenzal Arnaldo(55) [Arnaut Catalan?], Picandon,

Rimbaut de Vaqueiras)(56). Todos eles poetizaron en lingua galega, conferndolle a

esta o carcter de lingua lrica peninsular.


21/28

21

Ora ben, falarmos da importancia da componente galega no lirismo trobadoresco

en nada altera a substancial unidade cultural e a homogeneidade lingustica, estilstica,

retrica, mtrica ou musical que conferen a este corpus lrico conservado a

denominacin de lrica trobadoresca galego-portuguesa, reflexo cabal da unidade

poltica e cultural do antigo reino da Gallaecia a que esta lrica serve e de que esta

lrica deriva.

Cara a meados do sculo XIV a escola lrica galego-portuguesa entra en decadencia,

a que non pode ser totalmente allea a evolucin da situacin poltica na Galiza. A

partir do reinado de Fernando III (1230-1252) o reino de Galiza, conservando sempre

o seu proprio carcter, viuse integrado na coroa de Castela-Toledo-Len, iniciando

moi lentamente o camio da decadencia poltica e econmica, que finalmente tamn

acabar por se converter en decadencia cultural. A unin de Castela e Len, coacrecente influencia de Toledo como centro da cultura substitundo en parte a Santiago

(Afonso X e a Escola de Tradutores), vai ir pouco a pouco disolvendo a realidade

poltica galega na coroa de Castela, anda que isto non se logrou at o sculo XVI(57).

A estas circunstancias polticas van unidas outras causas que explican o inicio da

decadencia: Castela afianza o seu prestixio poltico e cultural na Pennsula; Portugal

consoldase como nacin e orintase cara s campaas ultramarias; Galiza inicia o

proceso de substitucin da sa nobreza por outra allea como consecuencia da guerra

civil entre Henrique de Trastmara e Pedro I, impedindo as guerras irmandias a

consolidacin dunha burguesa mercantilista propria; a cultura e os modos de Castela

vanse ir introducindo progresivamente tanto en Portugal, anda que mis

tardiamente, como en Galiza, consecuencia do proceso de perda de identidade

poltica; consolidacin de Toledo como capital do lirismo hispano, alleando a lrica

galego-portuguesa do seu mbito lingstico e cultural; as mesmo, as peregrinacins a

Santiago de Compostela tamn decaen, perdendo importancia como centro de

irradiacin cultural.

5. O galego, lingua "oficial" da Galiza na Baixa Idade Media

O feito de que a partir da segunda metade do XIV e durante o XV a lrica entre en

decadencia e se vaian dando as circunstancias poltico-culturais que posteriormente

han conducir paseniamente aos sculos escuros non implica que a lingua galega

entrase xa en crise naquel perodo; o noso idioma continuou at o fin da Idade Media


22/28

22

o seu camio de plena normalidade, asumindo aqueles mbitos de uso que foron

comns s linguas do seu contorno.

Se desde o sculo IX ao XII o latn desempeou en toda a Romania, e por tanto

tamn no dominio lingstico galego, o papel mis ou menos correspondente ao quehoxe chamaramos "lingua oficial", pois esta era a lingua utilizada nos textos escritos,

tanto de carcter documental como literario, a partir do sculo XIII ese papel pasouno

a desempear no noso territorio o galego principalmente.

Se o galego(portugus) se converte moi cedo en lingua "oficial" de Portugal, con

relacin ao territorio coincidente coa Galiza actual, e seguindo o estudo documental

de H. Monteagudo Romero(58), na primeira metade do XIII cando aparecen os

primeiros documentos en galego, estendndose o seu uso na segunda metade dese

sculo e xeneralizndose no sculo XIV, en que o galego non s se emprega nos

documentos particulares, senn tamn nos pblicos; no sculo XV continuar esta

situacin, anda que na sa segunda metade o uso do galego se vai ir reducindo aos

documentos particulares, onde perdurar durante a primeira metade do sculo XVI. E

isto contando a lingua galega na parte final dese perodo co grave inconveniente de

non posur un monarca e unha corte de seu que impulsasen o uso da mesma, tal como

aconteceu en Portugal ou en Castela.

Constata H. Monteagudo que a documentacin de carcter privado

"practicamente unnime" no uso do galego durante os sculos XIV e XV, que os

poucos documentos que aparecen en casteln nos sculos XIII e XIV proceden sen

excepcin da Chancelara Real e que os orixinarios da Galiza son "practicamente

unilinges" en galego no sculo XIV. Anda na segunda metade do XV, cando comeza

a aparecer o casteln en documentos non emanados directamente da Chancelara

Real, a sa presenza mnima con relacin ao galego, pois contabiliza no corpus

manexado cinco na lingua de Castela, fronte aos 1029 no noso idioma. Afirma o autor

deste estudo: "Vemos polo tanto que a documentacin privada, que foi por onde o

galego comenzou o seu uso instrumental, constite un baluarte ben firme e seguro ata

o S. XVI"(59).

Ademais da utilizacin do galego en todo tipo de documentacin privada, este

tamn foi empregado polos organismos civs libremente conformados polos cidadns,

principalmente concellos e gremios, as como pola Igrexa nas catedrais, conventos,

mosteiros, etc. Faise constar no estudo referido que a documentacin dos concellos da

Corua, Santiago, Ourense, Betanzos ou A Pboa do Den estaba redixida
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#58http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#58http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#58


23/28

23

"integramente (ou case) en galego, polo menos durante os sculos XIV e XV. Quizais

este uso perdurou, anda que fose ocasionalmente, durante o S. XVI". Aprtase como

exemplo o libro de actas do Concello de Santiago no perodo de 1416-1422, onde de

326 documentos 308 estn en galego e s 18 en casteln, anda que a maior parte

destes con encabezamento e colofn realizados en galego polo proprio Concello e con

procedencia da Chancelara Real ou de autoridades non galegas, o que vn demostrar

a normalidade e oficialidade do noso idioma naquela altura.

Tamn se constata que a Igrexa comeza a facer uso pblico do galego a inicios do

XIV, xeneralizndoo durante a segunda metade do mesmo tanto en asuntos internos

como na relacin con outras institucins ou con particulares; a pesar da forte presenza

do latn na vida da Igrexa, rexstrase o uso do galego en numerosas actas dos Snodos

das diceses de Mondoedo, Ourense ou Santiago durante os sculos XIV e XV,regulndose tamn en galego as cuestins e actos de culto.

De 1681 documentos privados do arquivo da Catedral de Ourense pertencentes ao

perodo 888-1554, 550 estn en latn, 1086 en galego e 45 en casteln, correspondendo

a maior parte dos primeiros primeira poca e a dos ltimos ao sculo XVI; de 276

documentos do Mosteiro de San Estevo de Ribas de Sil comprendidos entre o ano 921

e 1525, 54 estn en latn, 207 en galego e 15 en casteln, dndose a circunstancia de

que os 7 que pertencen ao sculo XVI estn en galego; de 406 documentos doMosteiro de San Pedro de Rochas, 38 estn redixidos en latn, 318 en galego e 50 en

casteln, dos que 31 corresponden ao sculo XVI(60).

Por outra parte, anda que non hai coecemento hoxe da existencia de nengn

cdigo xurdico ntegro en galego, o feito de se conservaren fragmentos traducidos ao

noso idioma do latn ou do casteln unha mostra de que se quera evitar recorrer a

esas linguas nos procedimentos legais, revelando unha clara vontade por parte dos

galegos de utilizaren o seu proprio idioma como lingua normal das actividades

xudiciais.

Perante a observacin deses e doutros dados tirados do exame da documentacin

medieval(61), cabe afirmar que o galego foi a lingua normal e "oficial" entre os

habitantes do pas durante a Baixa Idade Media, como afirmou tamn Ferro Couselo:

"O galego entn a fala dos vasalos e dos seores, dos cregos e dos labregos, e ucese

o mesmo nos concellos que nas eirexas, misturado co latn nas prdicas e

cerimonias"(62). E foino as por propria vontade dos galegos, a pesar dos intentos de

impor un idioma alleo que s tivo na Galiza de fins da Idade Media a presenza que os


24/28

24

reis castelns lle deron cos seus escritos ou que os nobres de Castela e squito

correspondente, enviados aqu como mandatarios colonizadores polos mesmos reis,

conseguiron implantar.

O pobo galego no seu conxunto continuou desenvolvendo a sa vida en galego,nunha situacin de monolingismo case absoluto. Evidentemente, ese ncleo

nobiliario estranxeiro, instalado co seu squito en Galiza a partir da segunda metade

do sculo XIV co obxectivo propositado de suplantar a nobreza galega, vai constitur

un foco diglsico non asimilado que, co paso do tempo e usando o enorme poder de

que dispn, acabar por impor o casteln como lingua "oficial", mais non real, de

Galiza en contra da vontade de todas as capas sociais galegas, sobre todo pola

substitucin nos cargos importantes de persoas galegas por outras que o non eran.

Anda que ese foco diglsico fica inxectado na sociedade galega, coas consecuenciasconsabidas para o idioma proprio, os seus resultados non tern unha repercusin

significativamente perceptbel na vida social do noso idioma at o sculo XVI, cando a

diglosia comeza a se enraizar na sociedade e o galego vai ir perdendo o uso escrito.

De todo este conxunto de consideracins parece lxico deducir que o galego

funcionou desde o sculo XIII at fins do XV como lingua "oficial" entre os proprios

galegos, independentemente de que desde a segunda metade do sculo XIV unhanfima minora de xente estranxeira, anda que detentadora do poder, usase o casteln.

6. A perda do carcter "oficial" do galego e da normalidade lingstica da Galiza

O emprego instrumental das linguas vulgares, elevando o seu rango oficial,

consoldase ao ser impulsado polas cortes reais. Sern os monarcas Fernando III en

Castela e Afonso III en Portugal os que ordenen os escribns utilizaren o romance

vulgar, dndolles as ao casteln e ao galego (portugus) un grande impulso, que se viu

incrementado na segunda metade do XIII con Afonso X o Sabio no trono de Castela e

con Don Dins no de Portugal. Galiza, que a partir de 1230 se convertera nun reino

sen rei exclusivo, verase cada vez mis vinculada coroa de Len e Castela. As explica

C. Nogueira o declive poltico de Galiza e a xnese dos dous Estados peninsulares

hoxe existentes: "No tempo crucial analizado, do tronco galaico orixinal agromaron

das gallas polticas diverxentes e finalmente contradictorias. Unha mantivo a cultura

e tradicin galaica e tomou o nome, Portucale, dun territorio galego. A outra

anexionou politicamente a Galicia, despois de responder inicialmente a unha

tendencia expansiva galaica, para finalmente marxinar ao reino orixinario. Non foi


25/28

25

estrao a este feito o debilitamento galaico causado pola separacin de Portugal" (63).

A separacin de Portugal supuxo, pois, para Galiza o seu debilitamento poltico e a

perda progresiva da sa importancia cultural anterior, transferida paulatinamente

para o sul: "Mas na essencia a desmembrao de Porgugal significava incorporao no

reino de Leo, e d'este na monarquia central; annullao da vitalidade popular, quebra

das tendencias separatistas dos nobres godos, comquanto a resistencia d'estes se

prolongasse por seculos, sendo precisa toda a energia dos reis catholicos para a

extirpar. Significava reduco posio subalterna de provincia. E significava ainda,

apesar de Santiago, transferencia gradual dos pequenos focos de cultura mundana

para o sul: Guimares, Coimbra, Leiria, Lisboa, Santarem, Evora i. . para

Portugal"(64).

Na obrigada relacin de Galiza cos monarcas utilzase primeiramente o latn, mais

xa en 1250 o rei Fernando III se dirixe aos compostelns en casteln; en 1252 estes

ltimos anda se dirixen ao rei en latn. Afonso X, poeta prolfico en galego, que reina

desde

Artigo Freixeiro Mato sobre a História da língua

Documents

Transcript of Artigo Freixeiro Mato sobre a História da língua