TEMA 3 – As trasformacións sociais

1. A nova sociedade de clases.

1. O desenvolvemento do proletariado como clase.

1. O pensamento socialista e anarquista.

1.1 Criterios da organización social.As transformacións producidas trala revolución industrial e as liberais dan lugar a unha nova sociedade ´na que desaparecen os privilexios de orixe feudal. A nova sociedade ten a súa base na igualdade xurídica pero non na económica. Dando paso a unha sociedade de clases.

A nova sociedade de clases organiza aos individuos en función da súa riqueza e non pola súa situación de privilexio herdada ou adquirida.

A riqueza: e cultura como consecuencia, son os criterios que establecen unha sociedade moito máis dinámica e aberta, con posibilidade de ascenso social para aqueles individuos que sexan quen de acadar os recursos económicos ou formación cultural que lle permita o ascenso social. Premiandose así o mérito persoal.

1.1 Criterios da organización social.1.1 Criterios da organización social.Desigualdade económica: debido a acumulación dos bens de producción en mans duns poucos e a necesidade de maioría de traballar a cambio dun salario, este será o eixo na nova a estructura social.As clases ricas estan formadas por nobres que ainda que perderon privilexios, conservaron as súas posesións(terras). E por burgueses enriquecidos coa actividade comercial, financieira, ou industrial. Ambos grupos enfrontados durante o antigo réxime, ahora unen os seus destinos xa que teñen intereses comúns.

1.1 Criterios da organización social.

A burguesía foi o principal beneficiario das transformacións políticas e económicos do século XIX.Introduce novas formas de comportamento, moda, bailes, lugares de reunión, etc. O contraste coas clases máis desfavorecidas será un foco de conflictividade social.A burguesía non é homoxénea, existe unha alta (grandes comerciantes, banqueiros) e baixa ou pequena (propietarios de pequenas industrias, talleres, pequenos comercios, etc.)

O liberalismo e a Ilustración supuxeron a abolición dos estamentos. Durante o século XIX, a riqueza converteríase no criterio básico que diferenciaba ás persoas e grupos sociais.

A burguesía foi a clase social que protagonizou os principais cambios e que atraeu o maior volúmen de riquezas, con todo, foron varias as clases sociais existentes:

La Aristocracia:O grupo que fora dominante ata finais do século XVIII non despareceu aínda que sí perdeu os seus privilexios, e en moitos casos, ata os seus títulos. Paro conservou as súas propiedades agrarias, e os que non tiñan suficiente, casáronse con ricos burgueses aos que daban os seus títulos, ou se integraron nas administracións públicas e o exército. Ambas clases formarán un só bloque político-social.

1.1 Criterios da organización social.

A Burguesía:

Desde as súas modestas orixes comerciais na Idade Media, a burguesía converteuse no sector social máis pujante na Idade Moderna e, da man da industrialización, protagonizará os comezos do mundo contemporáneo. Os seus membros caracterizáronse por determinadas características e modos de vida:

A riqueza que amasaron os seus membros, procedente do comercio, da posesión e arrendo de inmobles urbáns, dos negocios coloniais, da especulación financieira e o investimento industrial, convertería a esta minoría propietaria no segmento social que transformou no seu beneficio a política, as leis e o espazo público.

A súa posición social adoitaba ser debida a unha elevada cualificación cultural e a unha boa educación, inaccesibles para a maioría da poboación. Ademais dos industriais, pertencían a esta clase os altos cargos da administración, os avogados, enxeñeiros, profesionais liberais, intelectuais, etc. Estas profesións non eran hereditarias, pero o patrimonio adquirido por eses individuos permitían que os seus fillos estudasen ou emparentasen con nobres, de maneira que os grupos sociais dominantes perpetuábanse.

1.1 Criterios da organización social.

Dominio económico: Posúe a maior parte dos capitais, estes invírtense en industria, comercio, finanzas, xenerando beneficios que á súa vez aumentan os capitais iniciais. Así ata o infinito.Control dos mecanismos do mercado elaboración e distribución controladas por capital burgués. Melloras debido á ampliación dos mercados gracias ás melloras nos medios de transporte, e pola eliminación das trabas aduaneiras.Aproveitamento da súa posición dominante para obter beneficios, imposición de longas xornadas laborais, salarios baixos, mausencia de lexislación laboral, etc.

1.1 Criterios da organización social.Dominio político e ideolóxico, gracias á súa participación nos movementos revolucionarios e triunfando deste xeito as súas aspiracións políticas e ideolóxicas. Control dos resortes do Estado para favorecer os seus intereses, numerosas medidas servían aos intereses burgueses.Liberdade: dereito natural do home, política, económica e social. Libre contratación laboral, ampliacdión da capacidade de producir e intercambiar productos. Ley da libre oferta e demanda e liberdade de comercio impide a intervención estatal.Igualdade: Acceso a cargos públicos por capacidade, xa non se reservan para a nobreza. A fiscalidade se repartirá entre os cidadáns en modo proporcional á súa riqueza.Propiedade: libre (pódese comerciar) individual(persoas físicas) absoluta( o propietario pode dispor dos seus bens con total libertade)

O lecer e os costumes:

No seu tempo libre as clases altas buscaban separarse dos traballadores cos que compartían a vida nos seus negocios.

Os máis modestos acudían a faladoiros nos cafés, clubs, casinos privados, o teatro e a ópera, ou os balnearios e cidades costeiras. Os máis ricos frecuentarían salóns aristocráticos e bailes. Practicar tenis e golf e acudir ao hipódromo, convertéronse en signos de distinción.

O súa vestimenta era ostentosa e abundante, para remarcar a súa capacidade adquisitiva.

Nos transportes, os burgueses reservarán espazos que mantiñan a súa distinción e privacidade: camarotes nos barcos, vagóns especiais e primeira clase en trens, carruaxes de cabalos (berlina, landó...) que ofrecen no espazo público unha imaxe de dignidade.

O campesiñado:

Malia os cambios, o campesinado seguía sendo, a principios do século XX, o grupo maioritario da poboación. Aínda que xa non eran servos, o seu modo de vida seguiu sendo tradicional e os seus ideais opostos ás transformacións sociais e políticas que tiñan lugar.

É posible distinguir dous grupos:

Os máis acomodados: beneficiados polas medidas liberais, grazas ás cales convertéronse en propietarios agrícolas ou en modestos arrendatarios.

Os xornaleiros: que non posuían terras e cobraban polo traballo realizado. Foron moi abundantes no sur de España e Italia, o leste de Europa e toda Rusia, zonas nas que, a finais do XIX, arraigou con forza o anarquismo.

Os traballadores da cidade:

A primeira industrialización destruíu progresivamente a forma de vida tradicional das clases populares. No campo impuxo a emigración ante a ruína das pequenas explotacións agrícolas, mecanización do campo, incremento demográfico e reformas na propiedade da terra, e nas cidades apenas puideron subsistir uns poucos artesanos. 

Nas cidades europeas, a maior parte da poboación ou eran sirvientes ou pasaron a engrosar a forza de traballo das fábricas formando unha clase nova: o proletariado. Nas novas industrias, foi frecuente a man de obra feminina e infantil, determinda pola falla de lexislación laboral, ata finais do século XIX.

Xunto aos novos obreiros industriais, sobreviviron algúns herdeiros das tradicións gremiales e vellos oficios artesanos: panadeiros, sastres, zapateiros, etc. A diferenza dos outros, eran traballadores moi cualificados e foron os primeiros en organizar os movementos obreiros.

Cara a 1880, novos e antigos obreiros tomaron conciencia de clase e adoptaron unha posición rebelde e reivindicativa conxunta.

As condicións de vida do proletariado

As condicións laborais eran case sempre deplorables nas cidades, especialmente nas novas industrias: xornadas de máis de dez horas, salarios baixos, inexistencia de asistencia sanitaria en caso de enfermidade ou xubilación, inseguridade laboral, etc.

Tamén eran malas as condicións dos barrios onde vivían aqueles obreiros: ausencia de servizos públicos, vivendas pequenas e compartidas de aluguer, falta de hixiene, etc.As condicións irían mellorando ao longo dos séculos XIX e XX debido ás medidas sociais e reformas urbanísticas, desenvolvidas pola presión exercida polo movemento obreiro.

A situación da muller:

Mentres as mulleres proletarias traballaban fóra do fogar e coidaban aos seus fillos, sobre as burguesas exercíase unha forte vixilancia moral que se manifestaba de modo evidente no vestido, orientado á vida en sociedade, e na educación das novas, coa que se pretendía conseguir unha voda conveniente. Desde o punto de vista legal, eran consideradas apéndices do varón.

As mulleres, que durante a maior parte do século habían ter que buscar pseudónimos masculinos para triunfar en determinados campos culturais e sociais, comezarán a reivindicar a igualdade de dereitos, particularmente o dereito ao sufragio, e inician as loitas feministas propiamente ditas.

En Gran Bretaña e EE. UU., o movemento sufragista reivindicaba o dereito ao voto para as mulleres e organizouse en institucións como a británica Unión Política e Social Feminina, en 1903. En EE. UU. as mulleres non votan ata 1820, e en Gran Bretaña faríano, desde 1918, as maiores de 30 anos. En España, a muller votou por primeira vez en 1931.

O movemento obreiro

As primeiras accións:

O proletariado comeza a súa actividade organizativa e reivindicativa case simultáneamente á súa aparición, derivado dunha situación laboral precaria.

Entre as primeiras manifestacións colectivas do descontento obreiro destacan as que tiñan como obxectivo a destrución das fábricas e as máquinas, ás que se consideraba responsables do deterioro das condicións de vida dos obreiros e do desemprego, principal azoute do proletariado.

Estas protestas son coñecidas co nome de ludismo, en referencia a un obreiro tecedor chamado Nedd Ludd, simbólico iniciador do movemento. Contra os mecanoclastas se dictaron en toda Europa severas leis, nas que se chegaba (emInglaterra), a instaurar a pena de morte contra os "ludditas".

Comeza a organización:

A represión do ludismo e a prohibición das asociacións obreiras conduciu ás masas traballadoras, así como a algúns intelectuais, a buscar fórmulas que resolvesen o acuciante problema das duras condicións de vida do proletariado. Tras un período de clandestinidad sindical, en 1824 autorizouse en Inglaterra a formación de Trade Unions, sindicatos por oficio que aos poucos tenderon a unirse ata topar con novas prohibicións.

Nos anos 30 do século XIX xurdiu o Cartismo, movemento pacífico que conseguiu reunir case dous millóns de firmas en defensa dunha Carta do pobo (1837), mediante a cal solicitábase á Cámara dos Comúns británica o sufraxio universal,e outras reformas electorais, coas que pretendían lograr melloras laborais, educativas e sociais.

O socialismo premarxista ou utópico:

O socialismo xurdirá como pensamento oposto ás formulacións do liberalismo, aínda que compartía con el as súas bases ideolóxicas: o racionalismo ilustrado do S. XVIII (na versión de Rousseau) e a crenza nos dereitos naturais do home.

Na primeira metade do S. XIX, os primeiros socialistas condenaron a inxustiza da sociedade industrial e criticaron un desenvolvemento económico que producía miseria. Defenderon a dignidade do individuo e a solidariedade colectiva como principios morais, elaborando proxectos de sociedades ideais que pretendían unha igualdade social.

Máis tarde foron denominados utópicos? porque crían que a nova sociedade que suscitaban era desexable para todos e poñeríase en marcha pola simple vontade da humanidade.

Principais socialistas utópicos:

O francés Luís Blanc apostaba polo sufragio universal e propoñía a creación de talleres cooperativos dirixidos polo Estado.

Charles Fourier defendeu a creación de falansterios: agrupaciones comunitarias onde a propiedade era colectiva e homes, mulleres e nenos compartían todas as tarefas.

O inglés Robert Owen, participou na loita sindical e defendeu a organización de cooperativas onde desaparecería a explotación e desenvolveríase a educación, e cuxa extensión nacional terminaría por reemplazar ao Estado. Aplicaría estes principios na súa fábrica textil de New Lanark, en Escocia.

Luís Blanc

O movemento obreiro desde 1848:

Desde 1848, o movemento obreiro adopta a miúdo a forma dunha verdadeira guerra de clases. A represión das manifestacións cartistas dese ano e as loitas das xornadas revolucionarias de Parides romperon a alianza que ata ese momento unía ao proletariado coa burguesía.

As novas formulaciones, o marxismo e o anarquismo, considerarán a loita como único medio de emancipación e aspirarán á superación da sociedade capitalista e da explotación obreira.

O Marxismo ou socialismo científico:

Tras estudar aos filósofos alemáns (Hegel) e aos economistas clásicos (Smith, Ricardo), Marx formula nos seus escritos unha nova concepción do mundo baseada na crítica ao sistema capitalista, ao que ve condenado a desaparecer polas súas propias contradicións e pola acción do proletariado que, tras alcanzar o poder, aspirará a crear unha sociedade sen propiedade privada, sen explotación e sen clases.

Trala publicación, xunto con Engels, do Manifesto Comunista (1848), as súas teorías teñen unha gran repercusión nas masas obreiras.

Marxismo

A teoría marxista:

A análise do pasado entendido como unha loita de clases xurdindo sistemas sociais e económicos novos. Desa forma, o feudalismo fora substituído polo capitalismo e este debía deixar paso ao socialismo.

Crítica do capitalismo: Marx suscitou no Capital, unha demoledora crítica dese sistema. A diferenza entre o salario do traballador e o valor do que produce, é a plusvalía que pasa a mans do empresario capitalista que, segum Marx non o merecía. Ademais o traballo do obreiro nas fábricas, levaba á súa alienación.

Ditadura do proletariado: para lograr os fins da sociedade comunista sería necesaria a derrota da burguesía e a tóma do poder político por parte dos traballadores, que abrirían unha situación transitoria de ditadura do proletariado para conseguir a desaparición de todas as clases e, desta forma, chegar á sociedade igualitaria.

Marxismo

O anarquismo:

O termo anarquismo é de orixe grega e significa sen autoridade nin poder. Esta ideoloxía, xunto co marxismo, constitúe unha das correntes do socialismo. Ambas coinciden na crítica ao capitalismo e na necesidade da súa eliminación, pero difieren radicalmente en canto aos métodos para conseguilo. Ao longo do século XIX ambos pensamentos fóronse afastando, ata converterse en antagonistas.

O anarquismo estivo moi influído pola idea roussoniana de que o individuo é bo por natureza e é a sociedade quen destrúe a súa felicidade.

Alcanzou a súa máxima influencia no seo de sociedades escasamente industrializadas -España, Italia e Rusia-, en tanto que en países máis avanzados tivo maior peso o marxismo.

En España o anarcosindicalismo materializouse na creación de organizacións como a CNT (Confederación Xeral do Traballo)

Algúns sectores do anarquismo preconizaron a acción radical e violenta. Iso concretouse en atentados terroristas.

O anarquismo:

A teoría anarquista:

O pensamento anarquista non é uniforme, con todo, os seus defensores comparten algunhas ideas afins:

O rexeitamento de calquera tipo de autoridade e defensa da liberdade individual: Para os anarquistas o Estado capitalista constitúe unha estrutura que posibilita a explotación da clase obreira e por iso debe ser destruído. Rexeita tanto o xogo político como a organización de partidos. O medio fundamental para eliminar ao Estado é a folga xeral, que permite arruinar á burguesía.

A organización social ha de estructurarse de abaixo arriba, partindo de pequenas comunidades autosuficientes e por libre decisión dos seus membros, expresada a través do sufraxio universal, nunca por imposición.

A abolición da propiedade, xa que esta é considerada como un roubo cando se consegue sen traballo. O dereito á herdanza (orixe do status social) ha de eliminarse e substituírse pola colectivización dos bens.

A importancia da educación. O home só será libre cando sexa capaz de pensar por si mesmo e o mellor medio para conseguilo é unha esmerada instrución.

O anarquismo:

Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

A súa influencia deixouse sentir ata a década dos anos 60 do século XIX, a partir da cal alcanzaron máis relevancia as ideas de Bakunin e Kropotkin. Aínda que moi relacionado co grupo dos socialistas utópicos, de quen foi contemporáneo, considéraselle o fundador do anarquismo. Confiou na vía pacífica e na axuda mutua como formas de conseguir a liberación do home, sendo alleo aos anarquistas que alentaron o uso da violencia

Bakunin (1814-1876)

Propuxo a colectivización dos medios de produción (capital, terra, industrias, etc), pero non así dos froitos que se obteñen deles. Nisto difería da postura máis radical de Kropotkin quen sostiña que devanditos froitos tamén debían ser de propiedade colectiva. Segundo Bakunin, o Estado e outras institucións como a Igrexa e o Exército han de ser reemplazados por unha federación de comunas creadas de forma espontánea. Minimizou o papel dos partidos políticos revolucionarios como instrumento de transformación social e igualmente rexeitou o xogo político parlamentario.

Kropotkin (1842-1921)

Aristócrata ruso antizarista, moi influído polas ideas de Bakunin. Abogou por unha sociedade sen Estado, onde o traballo intelectual e manual non estivesen separados, e os homes practicasen o apoio mutuo, a liberdade, a solidariedade e a xustiza. Kropotkin alentou a acción dos obreiros pola vía sindical, non política, sendo representante do denominado anarcosindicalismo.Como instrumento indispensable para cambiar a sociedade propuxo a educación, aínda que tamén ponderou a violencia para conseguilo.

o sindicalismo.

Con anterioridade á industrialización moderna, existiron organizacións, os gremios, que defendían no seo da actividade artesanal aos traballadores dun determinado oficio. Regulaban a produción e controlaban ata o máis mínimo detalle. Os operarios tiñan a oportunidade de ascender na escala laboral segundo a súa pericia e méritos. Fronte a esas organizacións de carácter preindustrial, os sindicatos naceron como resposta aos problemas suscitados pola mecanización. Representaban a obreiros desposeídos da iniciativa e creatividade no proceso produtivo.

A total desprotección destes fronte aos abusos dos capitalistas empuxounos a organizarse en asociacións para protexerse en caso de enfermidade, paro ou inactividad huelguística. Gremios e sindicatos respondían, xa que logo, a circunstancias económicas e sociais distintas.

A finais do século XVIII, en Inglaterra, berce da industrialización, naceron as primeiras asociacións de traballadores, as chamadas sociedades de axuda ou socorro mutuo. O seu obxectivo era a unión dos obreiros para conseguir melloras laborais e salariales, operando como caixas de resistencia fronte a adversidades como a enfermidade ou o desemprego.A finais dese século, por medio dunha lexislación represiva, as Combination Laws (1799 e 1800), prohibiuse todo tipo de asociacionismo obreiro, co que as organizacións de traballadores pasaron a ser ilegais e houberon de exercer a súa actividade clandestinamente.Trala abolición aquelas leis (1824), o asociacionismo obreiro progresou rápidamente, representado nas Trade Unions.

En 1834 Robert Owen reuniu varios sindicatos de oficio na Great Trade Union, alcanzando tal éxito que foi ilegalizado polo goberno, o que levou aos líderes do movemento obreiro a suscitarse a necesidade de intentar outras experiencias, neste caso políticas, feito que se concretou no cartismo. Os principais instrumentos de presión de que se valeron os sindicatos nas súas reivindicacións foron a folga e a insurrección.

Os Trade Unions, aínda que tolerados, non se constituíron legalmente ata 1871. Durante as seguintes décadas non deixou de aumentar o seu número e o dos seus afiliados, a finais de século sumaban máis de 2 millóns.

No resto de Europa os sindicatos adquiriron importancia ao longo do último terzo do século XIX.

Contaban cunha coidada organización, dependencias, financiamento e funcionarios propios, constituíndose en elementos indispensables nas relacións laborais. Así xurdiron, entre outros: en Alemania a Asociación Xeral de Traballadores Alemáns (1863), en España a Unión Xeral de Traballadores (UGT, 1888), en Francia a Confédération Générale du Travail (CGT, 1895), en Estados Unidos o American Federation of Labor (AFL, 1886).

Armas do movemento obreiro: os partidos obreiros.

A partir de 1871, a democratización dos réximes políticos e a implantación do sufragio xeral masculino permitiron a aparición de partidos políticos obreiros cuxo obxectivo era representar ao proletariado nos parlamentos nacionais.

Normalmente foron de corte marxista, e seguiron o modelo do que foi primeiro en establecerse, o partido Socialdemocráta aleman (SPD), fundado en 1875. Pronto xurdiron outros como o Partido Socialista Obreiro Español (PSOE), en 1879; o francés Sección Francesa da Internacional Obreira (SFIO), en 1905, ou o Laborista inglés.

As internacionais obreiras:

Un dos trazos distintivos do socialismo de todo signo foi o seu carácter internacionalista. Carlos Marx e outros pensadores sostiñan que, á marxe da nacionalidade á que pertencesen, os traballadores de todo o mundo sufrían os mesmos problemas. Era xa que logo necesario, axuntar esforzos, intereses e obxectivos para derrotar á burguesía.

Froito desa idea, xurdiron organizacións que intentaron servir de enlace entre grupos de traballadores de diferentes países en pos da consecución da revolución universal. De entre estas iniciativas destacaron dúas:

•A Asociación Internacional de Traballadores (AIT) ou Primeira Internacional (1864-1876).

•A Segunda Internacional (1889-1914).

A Asociación Internacional de Traballadores (AIT) ou I Internacional Obreira:

Adoptou como sé a cidade de Londres e estivo integrada por asociacións obreiras de variado signo. O encargado de redactar os seus estatutos foi Carlos Marx. As diversas tendencias e sensibilidades que recolleu, obstaculizaron en gran medida o seu funcionamento.

En 1868, a raíz da incorporación de Bakunin, a AIT sufriu unha polarización que conduciu a enfrontamentos entre dúas tendencias irreconciliables: a anarquista e a marxista.

Episodio decisivo na división do movemento internacionalista constituír o fracaso da Comuna de Parides (1871), experiencia de carácter revolucionario que xurdiu trala derrota sufrida polas tropas francesas de Napoleón III fronte a Prusia.Como consecuencia, o Segundo Imperio Francés deixou de existir abriendose paso a III República. Durante os primeiros meses desta, a axitación política e social fixeron estalar en Parides unha revolución que conduciu á instauración dunha Comuna obreira. Tras pouco máis de dous meses de autogestión, as autoridades republicanas reprimiron sangrientamente a Comuna. Aquel fracaso agravou os enfrontamentos no seo da Internacional. No Congreso de Háxaa (1872), os anarquistas foron expulsados da organización, que pasou a ser controlada polos marxistas ata o seu disolución en 1876.

A Segunda Internacional Obreira (1889-1916).

Fundada en 1889, estableceu a súa sé en Bruxelas. Excluídos os anarquistas, adoptou unha clara orientación socialista marxista, integrando unha serie de partidos socialistas de distintas nacionalidades organizados nunha federación.

Entre os obxectivos fundamentais da asociación destacou a procura dunha lexislación que mellorase as condicións de vida dos traballadores (subsidios de desemprego, protección social, etc.) e, de forma especial, o empeño na instauración da xornada de oito horas.

Signos distintivos da II Internacional foron a institución da xornada do Primeiro de Maio como festa reivindicativa (Día Internacional do Traballo), a do 4 de marzo (Día Internacional da Muller Traballadora) e o famoso himno coñecido como da Internacional.

A Segunda Internacional recibiu o golpe de graza tralo estallido da Primeira Guerra Mundial, conflito que foi incapaz de evitar. A clase traballadora, dividida entre os sentimentos patrióticos e o ideal de solidariedade internacional, optou polos primeiros, se enroló nos exércitos contendentes e abandonou a causa que inspiraba a organización.

Non podendo resolver esa contradición, en 1916 disolvíase a Internacional.