ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas...

40
Kantakantirori 5 Antaberentsi ayotantyari 1: Tsame ayote ampitasate kametsa 11 Antaberentsi ayotantyari 2: ¿Jaoka ikantiro ashaninka yointiro kaniri? 27 Sankenatakotachari ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 1 9/17/13 5:05 PM

Transcript of ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas...

Page 1: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

Kantakantirori 5

Antaberentsi ayotantyari 1:

Tsame ayote ampitasate kametsa11

Antaberentsi ayotantyari 2: ¿Jaoka ikantiro ashaninka yointiro kaniri?

27

Sankenatakotachari

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 1 9/17/13 5:05 PM

Page 2: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

2 Ashaninka

Estimada (o) docente:

Queremos saludarte y reiterar el aprecio que tenemos por tu labor. Es por ello que en el Ministerio de Educación estamos haciendo esfuerzos para comenzar a mejorar tus condiciones laborales y de ejercicio profesional. Esta publicación es una muestra de ello.

Te presentamos las “Rutas del Aprendizaje”, un material que proporciona orientaciones para apoyar tu trabajo pedagógico en el aula. Esperamos que sean útiles para que puedas seguir desarrollando tu creatividad pedagógica. Somos conscientes que tú eres uno de los principales actores para que todos los estudiantes puedan aprender y que nuestra responsabilidad es respaldarte en esa importante misión.

Esta es una primera versión, a través del estudio y uso que hagas de ellas, así como de tus aportes y sugerencias, podremos mejorarlas para contribuir cada vez mejor en tu trabajo pedagógico. Te animamos entonces a caminar por las rutas del aprendizaje. Nosotros ponemos a tu disposición la Web de Perú Educa para que nos envíes tus comentarios, aportes y creaciones; nos comprometemos a reconocer tus aportes, realizar seguimiento y sistematizarlos. A partir de ello, mejorar el apoyo del Ministerio de Educación a la labor de los maestros y maestras del Perú.

Sabemos de tu compromiso para hacer posible que cambiemos la educación y cambiemos todos en el país. Tú eres parte del equipo de la transformación, junto al director y con los padres y madres de familia, eres parte de la gran Movilización Nacional por la Mejora de los Aprendizajes.

Te invitamos a ser protagonista en este movimiento ciudadano y a compartir el compromiso de lograr que todos los niños, niñas y adolescentes puedan aprender y nadie se quede atrás.

Patricia Salas O’BrienMinistra de Educación

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 2 9/17/13 5:05 PM

Page 3: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

3Ashaninka

Presentación

Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan con las Rutas del Aprendizaje en castellano, que nos dan el marco general de los enfoques de cada área, las competencias y capacidades a desarrollar, así como las estrategias que se deben usar para lograrlas. Las Rutas de EIB ofrecen un soporte específico a los maestros bilingües, pues se les presenta un conjunto de actividades de aprendizaje que recogen algunos conocimientos y prácticas de los pueblos a los que pertenecen los estudiantes de la escuela EIB.

Las Rutas de EIB están escritas en la lengua originaria con la finalidad de que los maestros bilingües vayan desarrollando capacidades para construir un discurso pedagógico en estas lenguas, en las que además deben desarrollar procesos de enseñanza aprendizaje. Durante décadas los docentes bilingües han tenido que planificar y desarrollar su trabajo educativo con documentos pedagógicos escritos en castellano, que generalmente es su segunda lengua. Es importante que además de materiales en castellano, puedan contar con guías didácticas escritas en lengua originaria. El Ministerio de Educación ha asumido, por ello, el reto de elaborar no solo materiales en lenguas originarias para los niños y niñas de inicial y primaria, sino también para los maestros que desarrollan los procesos de aprendizaje en estas lenguas y en castellano.

En estas Rutas del Aprendizaje para la Educación Intercultural Bilingüe las actividades pedagógicas están relacionadas con las actividades socioproductivas que se desarrollan en las comunidades de los niños y niñas, y que se sistematizan en el Calendario Comunal. Estas actividades permiten articular las áreas de Ciudadanía y Ciencias, vinculándolas con su vida diaria y dándoles el sentido práctico y la pertinencia que se requiere para que todo proceso educativo sea exitoso y los estudiantes aprendan.

Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras bilingües de las más de 18 mil IIEE que deben desarrollar una Educación Intercultural Bilingüe de calidad en nuestro país.

Dirección General de EducaciónIntercultural Bilingüe y Rural

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 3 9/17/13 5:05 PM

Page 4: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 4 9/17/13 5:05 PM

Page 5: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

5Ashaninka

Kantakantirori

¿Jaoka osaikayetiri ayotanepe timayetatsiri anampipeki?Maroni ayotanepe akaratirori ashaninkataro shiramparipe, tsinanepe, tempa oshekiti ayotane amenakotantarori kametsa asaikajeiti ashaninkataro shonkayeteri. Irotake abetsikantarori antaberepe antayetiri anampiki, ampankiyeterika abanarope, ishimatantari, ikenayetantari yamenayeti poshinirintsipe.

Oka ayotanepe ayotakotiro jaoka akantatiro ampankite kaniri ontimatiye inkishokero ibenki ontimantyari osheki obatsa, aisati okempeyeta pashinipe antaberentsi antayetachari anampiki, aisati eiro apeakotarotsi atiyetari yotantsipeka ayotirika arori irotake amenakayeriri, jananekipe irisankenatakotero ibaperiteki ayoyeteri añaantyari ashaninka.

¿Jaoka okantari ayotantarori yotantsipeka ashi anampi?Iyojeitantari jananekipe, otimati yamenakoyeti, ikenkishiriakoyetaro yantayetiri iyotakotantarori abishimoyetiriri, yamenakoyetiri iriri yantayetiri aririka irijate intimashite, irompitasate, irante obantsi, impankiyeterika irobaneki, irisheronkayeterika ichakopite, irobetsikerika ibanko, pitotsi aisati okempeta tsinane amenakotiro oniro antayetiri, okiriki, otiji, ochopiki pearentsi, okotsiyeti, opishiyeti ari iyojeitiri jananekipe. Iyoti intsipaiteni eiro ikomitarotsi antaberentsipe, yametakaro yamitakotiri iriri tempa itsipapinitari yayetiri irantaberepeki irotake iyotantari intsipaiteni.Iyotane kametsa obetsikakota, te inashiyetearo

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 5 9/17/13 5:05 PM

Page 6: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

6 Ashaninka

iyoyetiri, yantiro kametsa maroni ikobayetiri aisati iyoyetakeri.

Maroni Iyotanepe ashaninka te ontsiparianetyaji. Nampitsipeka akantakotakeri chora okantakotiro oshaninkataro shonkayetariri kemperi poshinirintsipe, antamishipe, nijape, mapipe, maroni atiriyeti, timatsi ashitarori, irotake ashaninkatantarori, akenkitsatakantarori arika ayete koityemoteri.

Irotake ametantakarori ashaninkataro maroni shonkimoteri, amitakotabakantyari impoiji apabakantyari kametsa.

Maroni jananekijaniki intarori iñanati te isaikaneteji apaniro, ariorika intimapake eiro ojokiritsi iriniro ayetiri jaoka okenayeti obantsiki, shimatantsiki, kibantantsiki irotake iyotantarori yotanetantsipe ametari. Aisati ontimatiye abameyeteri okantakoyeta añayetiri sabikimoyeteri aisati ikenkishiriakoyetero timimoyetiri kempetachari kipatsi, nija, impokiro, katsirinkaiteri, tampia aisati inchatomashipe, maroni iyenkishiriane ashaninka. Ariorika pantero antaberentsipe pikanteri iramitakotemi charine, pinkatsari, piri, piniro, pijariri, pirento, pisaro yotakosanotirori pobameteriri jananekijaniki aisati ashaninkatarori maroni shonkayeteri. Maroni antaberentsiki ontimatiye abameteri jananekipe ayotanepe ikamantayeteri acharineite iriotantyari irishaninkatyaro maroni shonkayeteri. Ontimatye abameyeteri maroni iyotanepe ashaninka, kempetachari: eiro atsinampayetiri piratsipe, ikaraikari jero pashinipe yotanetantsi. Añatsayetakayari jananekipe omoyekantyari maroni ibatsa irotake amitakotiriri irantaritantyari kametsa, tempa irotake betsikayetirori maroni timayetatsiri ibatsa. Abameteri isabikantyari kametsa inampiki, iriyoyete irakametsayeteri ishaninkape aisati iramitakotante antaberentsipeki.

¿Jaoka ikantetirori yantetiro ayotaneka yotantsipankoki?Ayotakotero jaoka okantakotakari ayotanepe. Otimi antaroite apashibentakotanakaro, apeakoyetakaro ayotanepe, irikatsini jananeki obakerayetapajantsiri yantariyeti. Irotake otimantari sankenarentsi iroperanto akakoteri kantakoyetirori amenero kametsa maroni ayotanepe yobametanakeri acharineiteni tempa ishaninkatakanakero shonkayeteri.

Maroni jananekipe aritake iriyoyeterori antaberentsipe aisati yotantsipe antayetachari inampiki, jero poñayetatsiri pashiniki nampitsi, apiteroite ontimatiye iramenakotero, irobetsikantyarori kametsa iyenkishiriamento ontimantyari isabikajeite kametsa inampiki.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 6 9/17/13 5:05 PM

Page 7: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

7Ashaninka

¿Paita apatyabakantarori antaberentsika yotantsipankoki?Maroni ashaninka ikaratabakaro añayetatsiri, ishaninkataro maroni shonkayetariri kemperi inchatomashi, nijape, piratsipe, otishipe, shimape, katsirinkaiteri, impokirope, aisati yamitakoyetiri. Yamenakotirori kametsa inampi, ikenkishiriakotiro ojibatantyari kametsa, osheki inebetaro yantabejeite maroni, te inkenkishiakotempaji apaniro. Osheki iyotakoyetiro sabikimoyetiriri irotake yobetsikantarori ikenkishireari iyotakotantarori abishimoyetiriri. Te isabikajeitashitea, osheki iyoyeti, ibetsikayeti, irantabeyeti. Ontimatye amitakoteri ishintsitakantanakiarori iyoyetiri. Isabikajeiti kametsa, ipabakajeita, te imashitsatabakaya irotake isabikantari kametsa yamitakotabakajeita. Itimakojeiti ipatsite, osheki iyotane ikamantayetiri icharinepe, iyoyetantarori maroni sabikimoyetiri. Ari amatakero antero irotake ompoñantanakeari antaberentsika amenakotanakero yantetiri osarentsiki.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 7 9/17/13 5:06 PM

Page 8: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

8 Ashaninka

¿Jaoka okantayetakari osankenayetaka antaberentsika?Ari okanta obetsikayeta antaberentsika:

1. Ari opajita obonkiti yotanetantsi, yotantsi aisati antayetachane irotake apiyetachaneri antaberentsipe piñayeteri.

2. Obetsikakotanakari yotantsipe antayetanainchaneri aretakantyariri kametsa yotantsi irobetsikantyarori iyotane, aisati añerori ayotanepe ashanikataronta maroni shonkayeteri.

3. Okantayetanaka obetsikakotanaka mabaniki onashiyetanaka antayetanaichaneri antaberentsipeki.

a) Abetsikakotero antaberentsi.

b) Antantyarori antaberentsi.

ch) Ontsonkantyari antaberentsi.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 8 9/17/13 5:08 PM

Page 9: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

9Ashaninka

¿Paita kantakoyetirori antaberentsipe?Oka sankenarentsika piñakeri irointi sankenarentsi, kantakotirori antaberentsi antayetachaneri yotantsipankoki, ontimatiye piñanatero, pinkematsatero pantantyarori kametsa pantabere, poinijantyariri jananekipe yotantsipe.

yotantsipe ayotakayeriri jananekipe.

antayeteri obamerentsipeki, aisati añabetero, asankenatero iriñaneki jananeki, impoiji amenasanotero jaoka ikantirori ibametanti acharine.

kametsa ayotanepe.

iranteri jananekipe.

isaikantyari kametsa.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 9 9/17/13 5:08 PM

Page 10: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 10 9/17/13 5:08 PM

Page 11: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

11Ashaninka

1.1 Akantakota asabikajeitiMaroni ashaninka akantajeita kametsa, yakametsatiri atiri, iyotiro yabentanti, ikishokanti, ishipokanti, ikobintsanti, ipankitanti, ibetsikanti, ishimatanti osheki iyotiro timimoyetiri yamayetantari, aisati ipinkatsayetiro ikantayetiri imaperotantyari. Meka, maroni iyotane acharineiteni ari apeakoyetanakaro kapicha kapicha te ankempetanajeri acharineiteni, timatsi kari iyotiro inchashipe abentantyari, te inkobintsatajero chakopi.

Pariantsiki, nijateni ari onkanake omotijape kametsa ampitasatantyari itimantari mereto, kitotsa aisati shaori, yobayetari oitsokipe pariayetatsiri, kajiro, chompitaki, onkochapaki.

Amenabaketa kametsa omotija ajokatantyari. Akoirika ayea iriperori shima kempeni: mamori, iyotsi, komairi, kobiri, chomenta, omani, kobana… ampomerentsiteri ankachatantyariri. Timatsi shimape kari atsikantatsiri, kempeni: jetari, tsopiro, kempiti, shima, tonirobaireki. Antyari yora shimape amenashitabakerita pashini ashimatantyariri irosati amenantyarori oshirinkatakerika, antyarojatakerika nijateni. Acharineiteni osheki iyoti ishimata, ikentatiri ichakopite aisati tsiteniriki ikentatiri isatamento, yameniri shima imarereatiro nija aisati inkontejatapake. Ebankaripe te inkempetanajeji acharineiteni aisati te irineajeriji antyaripe shima kempeni: omani, komairi, shatonki, manitiyotsi… irointi ishimatantari inchapari, maya, itaraposate, toropiro, pitasarontsi osheki tsatatsiri, aisati binino, irotake kari itimasanotantari shimape.

Antaberentsi ayotantyari 1: Tsame ayote ampitasate kametsa

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 11 9/17/13 5:08 PM

Page 12: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

12 Ashaninka

Obametinkari meka pamenakayeri jananeki jaoka ikantakari shimape pomerentsitatsi abantyariri te inkempetanajeji perani, irotake antantyarori oka antaberentsi “Tsame ayote ampitasate kametsa”. Antikakobentero amakobentero, ankisakobentero maroni timatsiri anampiki asabikajeitantyari apatiabakajeitantyari kametsa ashaninka aisati ashitariri shimape, inchatope, maroni poshinirintsipe.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 12 9/17/13 5:09 PM

Page 13: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

13Ashaninka

1.2 ¿Paita ayojeiteri?

Ayoyeteri añaantyari kametsa

Obonkiti yotanetantsi: Ikanti ikoakeri ara itimajeitiri atiripe irantantyari kametsayetatsiri.

Yotanetantsi

Antayetachane

Konitirori jeri ikotirori yotaneri

Yantiro, ikisakobentiro jero ikantakobentiro kantakoyetiri atiripe.

Iyotiro timatsi kantakobenterine isabikantari nampitsi ashaninka, iriyotero paita okantiri ara sankenarentsika Declaración de las Naciones Unidas kantakobentirori maroni pueblos indígenas.

Obonkiti yotanetantsi: Iyotiro jero yamakotiro maroni timayetatsiri nampitsipeki jero ikisakobentiro intimapinintantyari.

Yotanetantsi

Antayetachane

Konitirori jeri ikotirori yotaneri

Yamakotiro jero yantiro pinkatsatantsipe antimantyari kametsa eiro atekatsibetitsi irosati iramayemparo ishiakoteri ashaninka ikantajeitari inampiki irosati iriyotakotero ibatsa.

Iyotiro kametsatimoterine isabikantyari apaniroini jeri ishaninkape. Iroyea kametsa, inkibapinintya, intarobakayete aisati irakametsayeteri ashaninkape jeri sabikayetatsiri inchatoshiki.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 13 9/17/13 5:09 PM

Page 14: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

14 Ashaninka

1.3 ¿Jaoka ankantyari ayotantyari?

A. Abetsikakotero antaberentsi

Pinkenkitsatakayero nato oyotatsiri onkenkitsajeitantyariri jananekipe paita okantakotiri ora “kametsa asabike” anampi ashaninka. Onkenkitsajeiteri jananeki obanarontsi abayetari, jerome ankitetantyari maroni abatsa, jero pankotsi aisati maroni aniyetiri.

Ankemisantajeitero kametsa okamantake nato jaoka ankantyari “kametsa asabike” te ankenkishireajeri ari apeakotanakeri timayetatsiri inchatoshiki. Okanti irori, ashaninkape te impinkatsatajeriji, iriniro ashiyetariri inchato, shimape, poshinirintsipe. Te irirajeroji kamarampi, jayapa ishintsitantyari aisati te irobajearoji pocharo imaperotantyari.Asampitakobentea, jaoka ikantajeitakari maroni atiripe, jaoka akantakari asabikajeiti meka jerome perani. Ankemisantajeite paita ikantajeiteri.

Eiro ipeakotitsi jananekipe iranake kapichaji timimoyetiriri impantyarori nato okamantayetantakari, oinijayetantakariri, okamanayetantakari yotaneripe.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 14 9/17/13 5:10 PM

Page 15: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

15Ashaninka

B. Antantyarori antaberentsi

Yotantsipankoki

Apiterosati yotaneri

• Piñanatakayerijananekipe¿Jaokaokantatokakempirikibantantsi?¿Paitaokantakotirinato“kametsaasabike”?¿Paitaapeakojeitakariasabikantarikametsa?¿Paitakea?¿Paitakeakariyantantaroriibankopekiashaninka?¿Paitayantabetarojerometeirantabetajerokametsaasabike?

• Pinkantajeiterijananeki,ikantajeitepaitaikemakerorinatookenkitsatakotakeri“kametsaasabike”.Pisankenateroarapisarakiterikaarapaperipanaro.Ariosokijayetakekenkishireantsikempeni:

• Kametsaabayetea.Ayotepaitaayearieirokeaokobiayetitsiobanarontsipe.

• Jananekipeteonkametsatejiirobasanotyajipochayetatsiri,ariintsonkakeroiraji,imperatanakeaisatiintimakeoshekiishitsane.

• Ankemisanteriantyariikamanayetiaisatiampinkatsateri,abetsateri.

• Ankatapinintemaronikitaiteri.

• Irapinintekempenitabaripeta,ankamarankotantyaroriperantsi,pochokintsi,onkametsatantyariashire.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 15 9/17/13 8:37 PM

Page 16: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

16 Ashaninka

timayetatsiri eiro aninatabakatsi.

maroni timayetatsiri inchatoshiki.

akenayetiri: inchatoshi, obantsi, akitantari nija…

ashaninka.

Ikantajeitantakari jananekipe, pamitakoteri iriyotakobentero paita yantajeitiro acharineiteni jero pashini irobakerari keayetapaintsiri nampitsi ashaninka.

Kempetachari, otimayetapake pimantantsipe ara nampitsipeki, ari otimapakeri pomerentsitantsi, okajarayetapake: iratanaki atonkape, pirape, perashitikope… te ompatsayempaji intsipaiteji irosati oponeantakari jokirentsipe. Timatsi pashini nampitsipe yamakobentapakaro, kajarape nijateni aisati kipatsi.

Amenayetero kametsayetatsiri yantiri ashaninka

¿Paita yantiri pishaninka ara pibankoki? ¿Paita te irantero pishaninka ara pibankoki?

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 16 9/17/13 5:10 PM

Page 17: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

17Ashaninka

jananeki, impajireayetero maroni yantayetiri ashaninka ibankoki irosati inkenkitsatakobentero irantapinintantyarori onkametsatantyari. Ari pinkejetero kamantantsi kempetachari:

eirorika yantirotsi.

Yantayetiri kametsa ashaninka ibankopeki aisati inampi Abishimoteri

Abayeta kametsa obanarontsipe ayotero eiro ojokitakantatsi, okobeitsi, aperatitsi.

Ankebeantyari kametsa eiro ajokibetapinintitsi.

Abayeta obanarontsipe areyetachari anampipeki kempeni mosaki, ireche, beritorape...

Abantyari pashini onkametsatantyari abari.

Ankatapininte maroni kitaiteri. Akibero abitsire, amantyari kametsa eiro amasabitapinintatsi.

Irero tabaripeta. Ankametsatantyari, onkitete amporetsa, atsomonte, ashintsitantyari antsamete.

Ampishitero pankotsi. Eiro impokantatsi shikiri, maño, pashipe ashereatsiri aisati amirori katsirentsi.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 17 9/17/13 5:10 PM

Page 18: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

18 Ashaninka

Inashitya yotaneri

Apiterosati tsaripeta isankenatakero, jananekipe irobametsatero kenkishireantsipe iriyotantyari paita anteri asabikantyari kametsa.

Jeroka tsaripeta pamenantyari:

Te irantayetajeroji ashaninkape inampipeki Abishimoteri

Te intsametakotajeroji maroni yaniyeti. Osheki timatsi kajara jokayetatsiri, kempeni irata otonkape, paperipe, perashitikope jokatsi ara nijateniki aisati tomirishiki.

Opitsiyetake, ari iponeapake osheki shikiri, jeri pashinipe amayetirori katsirentsipe, ajokitantyari. Ashitariri, iriniro poshinirintsipe, inchatope, shimape te isabikajeji ari irobanajea pashini nampitsi irosati yanakeri ibirape irotake kari itimantajari poshinirintsipe, jeri shimape, eiro itimajitsi irobakayeariri ashaninka itomipe.

Te amitakotajeriji, ankabintsayeriji, ampakayeaji ashaninkape.

Akoirika iramitakotante, eiro yamitakotajitsi iramenashitanakea.

Te ampinkatsatajeriji, ankemisanteri acharinepe ikamanayeti, yobameyeti.

Ari ampeakoyetanake, eiro ayotanajitsi iroperori yotanetantsi iyoyetakeri acharineiteni, ankempetanake anibetashita tsiteniriki tekatsi ontimeji tsiorontsi.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 18 9/17/13 5:11 PM

Page 19: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

19Ashaninka

Akametsateri timatsiri

inchatoshiki

---------

Apatikiajeite kametsa

---------

Ankitetapininte

---------

abayetari

---------

Kametsa asabike

¿Paita anteri asabikantyari kametsa?

Konitirori yotaneri Ikotirori yotaneri

1. Pisankenatero ñantsipe timatsiri tsaripeta, onkametsatantyari kenkishireantsi:

Kametsa asabike pinkatsatantsi atiripe inchatoshi

______ irointi antaberentsi antapininteri ashaninka

maroni kitaiteri. Ashintsijeitya amatantyarori

antero ______ amitakotanti asabikantyari

kametsa apatikiajeitantyari ______________ aisati

___________________

2. Pisankenatakobentero oka tsaripeta, ayotantyari paita anteri kametsa asabikantyari:

1. Pineanatero sankenarentsika:

Maroni akoajeite kametsa asabike, iro antapinintero maroni kitaiteri:

asabikantyari, ajatantyari kametsa maroni ashaninka jero anampi.

antaberepe kametsa.

inchatomashi aisati jananekipe.

pinkatsatantsipe ashi anampi, aisati abametsatero onkametsatantyari pinkatsatantsi.

pomerentsitantsipe kametsa te onkametsateji antabakaimentyaro.

yotantsipankoki jero ineanajeitakero sankenarentsi, pankero sampitantsi:

- ¿Paita akantakotiri kametsa asabike?

- ¿Paita anteri asabikantyari kametsa?

pomerentsitimotakerori pinampi kari omatantari isabikajeitantyari kametsa ashaninkape?

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 19 9/17/13 5:11 PM

Page 20: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

20 Ashaninka

Apiterosati yotaneri:

amaperotantyari, ankametsatantyari, asabikajeitantyari maroni atiripe irotake akarajeitantakari apajitantakarori país, otimantakari pinkatsatantsipe añantari, sankenarentsi kantakoyetatsiri atiripe, iyotabakantyari anampi ashaninka irosati impinkatsatero maroni ayotanepe, sankenarentsi kantakobentiro inchatomashi, jero ankarajeitantyari, amonkarabakantyari pinkatsatantsipe maroni atiri asabikantyari irosati añantyari kametsa.

sankenarentsi kantakobentirori otimantari pinkatsatantsi ashi anampi ashaninkape.

Oka sankenarentsika iropero akakoteri pajitachari

Declaración de las Naciones Unidas kantakobentirori maroni pueblos indígenas, okanti:

Saikajeitatsiri nampitsipeki ASHANINKA maroni

ashiabakajeita okantasanotake sankanarentsi iroperori Ley.

Artículo 2

atiripe saikajeitatsiri pashinipe nampitsi, ontimatiye ampinkatsatabakaya tekatsi kantashiyetene paitaperika okantakotakeri sankenarentsi akakoteri.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 20 9/17/13 5:11 PM

Page 21: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

21Ashaninka

Joana ikantetiri asabike antekatsibete irotake okobakoteri iroperori

sankenarentsi amenakotya ankantyari asabike aipatsiteki.

Manoiri ¿Pikemiro paita okantiri asaike antekatsibete?

Artículo 3

amenabentyarone jaoka ankantyari intimantyari airekite, asaike kametsa aisati eiro apeakotarotsi ayotanepe.

Eiro pipeakotatsi abinti apaniroini tekatsi pashini

inkempetempi, timatsi osheki piyotane

Okantakojeiti sankenarentsika aisati akakojeite marojeini

asaikajeitika irointi aipatsite ijokanakeri acharineiteni

isaikitani perani.

Artículo 7

añanajeitero añane tekatsi antimotene paitarika, abatsa, ayenkishiriamento, asabikantyari kametsa.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 21 9/17/13 5:11 PM

Page 22: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

22 Ashaninka

Joana, ¿Irosatimpa irayetero ajampine kapichakitaiteri, asatya, antsiyabakoyetya,

ankobintsatantyari poshinirintsipe, tekatsi kantimotene?

Aitake okantari Manoiri tekatsi kantimotene okanti sankenarentsi

arotake amenerone ayotane antayetero kametsa.

Artículo 11

irantapinitero eiro ipeakotantarotsi iyotanepe, irotake okantakotiri sankenarentsi iramenasanotero irobantyarori kametsa yotantsipe eiro ipeakotantarotsi yobameyetanakeri acharineiteni.

kametsa tekatsi kanterine isabikantyari kametsa.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 22 9/17/13 5:11 PM

Page 23: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

23Ashaninka

Manoiri, akakotatiye sankenarentsiperori, akobajeitiri

maroni jananeki inkiajeite yotantsipankoki, irobametsayeteri iriñaneki, irobametsairi iriñanatero

añane aisati iñaneki birakocha.

Aritakete okantari Joa, aisati eiro apiakotarotsi ayotanepe

ibameyetanakeri acharineiteni, aisati yotantsipe poñachari

pashiniki nampitsi.

Je. Irotake ikantetiri ibametsayetiro añaneki, okobakeri yotantsiperori.

Artículo 14

amenakotirori onkantya irobametya jananekipe, inkantyari obameyetantatsineri, ontimatiye irobameyeteri iriñaneki jananekipe yotantsipe ashi arori.

ontimatiye inkie yotantsipankoki irobametsayeteri kametsa, tekatsi ñashirinkerineri.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 23 9/17/13 5:11 PM

Page 24: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

24 Ashaninka

Ayotakotero anampi asaikajeitari irotake ashi tekatsi

apitsaterone, eiroika otimi anampi eiro atimitsi arori irotake

ontimantyari amenabentero kametsa aipatsite.

Artículo 26

1. Maroni ashaninka saikatsiri nampitsipeki ontimatiye irisaike ipatsite, aitake isaikitani peranikatsini icharineiteni.

2. Maroni saikantarori kipatsi ontimatiye iramenero kametsa, impankiyetantyaro obanarontsipe, aisati iramenasanotero kametsa eiro yantashiyetaro kari onimojeite.

Inashitya yotaneri:

Ineanatantakarori sankenarentsi jerome okantakoyetari timayetatsiri, intsiparempa yotaneripe intarobakatantyari irosati ishiakantero, inkempetyaroji okantakotiri oka Declaración de las Naciones Unidas kantakotirori maroni pueblos indígenas.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 24 9/17/13 5:11 PM

Page 25: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

25Ashaninka

Konitirori yotaneri Ikotirori yotaneri

Apatorentsi 1: Artículo 2:

Nampitsipe jeri atiri sabikajeitatsiri “nampitsi ashaninkape” kametsa isabikajeita aisati ankempejeitya maroni, te onkametsateji ankabeabakayempaji, inkantimoyeteji iyoyetiri yotanetantsipe, yantapinintakeri acharineiteni. Apatorentsi 2: Artículo 3

Nampitsi ashaninkape timatsi pinkatsatantsi irantayetantyari kametsa onimoyetakeri. Irotake imponeantyari okantakoyetari yapatojeita isabikajeitantyari, ipayetabakantyari, asabikajeitantyari jero maroni yotanetantsipe.

Apatorentsi 3: Artículo 7

1. Atiripe sabikajeitatsiri timatsi kantakobenterine añantyari, akenkishireantyari, antabetantyari, amakobentantyari maroni atiripe.

2. Inampi ashaninka ontime kametsari asabikantyari, antabetantyari onimoyetiri, apatikiajeitya, antikakobentya anashijeitantyari nampitsi ashaninkape, te onkametsateji ababakayempaji, irantayete aisati irayetanakeri jananekipe pashini nampitsipe.

Apatorentsi 4: Artículo 11

1. Nampitsi ashaninkape, timatsi kantakobenterine antajeiteri irosati perani maroni antayetiri, akenkishireayetari, ayojeiyeta. Timatsi pinkatsatantsi, atarobakajeitiri meka, aisati pokayetatsiri, jero itimayetakeri peranikatsini isabikajeitari acharineiteni, irosati maroni yobetsikayetiri, yantayetiri, ikantakotetiri.

Apatorentsi 5: Artículo 14

1. Nampitsi ashaninkape, timatsi kantakobenterine maroni yotantsipe imponeantyaro iñane, iyoyetakeri ashaninka.

2. Atiripe sabikatsiri nampitsisanori, kametsatake imponempa irobameyeteri iyoyetakeri ashaninka, iñaneki te onkametsateji inkantakobente, inkabeakobente ashi arori ayotanepe.

Apatorentsi 6: Artículo 26

1. Nampitsi ashaninkape, timatsi kantakobenterine ipatsite, maroni sabikatsiri, timatsiri iponeantakari peranikatsini, iritake ashaninka yoisantakero, ikisakobentakero, itikakobentakero, otimantakari.

2. Yora Estado timatsi kantakobentatsine, kisakobentatsine, amakobenterone kipatsi, aipatsite jero maroni timatsiri, sabikatsiri. Impinkatsatero maroni ayotanepe, ayenkishireanepe, aisantarori kipatsi.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 25 9/17/13 5:11 PM

Page 26: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

26 Ashaninka

yantakobentakerori aisati ishiakobentakero. Pinkanteri isankenajeitero paperipanaro ora artículo irantajeiteri, ishiakantero.

isankenatantyarori ibaperite.

Ch. Ontsonkantyari antaberentsi

Constitución Política del Perú kantakobentiriri nampitsi ashaninkape.

jananekipe okantakotiri sankenarentsi pinkatsatantakobentiro convenio 169 de la OIT iroperotatsiri kisakobentatsi, kantakobentatsi, tikakobenteri omaperotantyari isabikajeitantyari kametsa maroni nampitsi ashaninkape.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 26 9/17/13 5:11 PM

Page 27: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

27Ashaninka

Ashaninka yointiro kaniri maroni osarentsi, irotake intsipatantarori imposhinitantyari irosati inkemantyari yobakari. Aisati ashaninka ipankijeti osheki pankirentsipe irobayetantyari kempeni timayetatsiri kipatsiki: pitokape, shoñaki, maona, koricha, poy, inki… jero irori kaniri. Eirorika otimitsi kaniri eiro imatitsi isabike ashaninka irotake yantantarori jariña, chopirentsi…

Ayabaketa ompariye inkani terika omenkoritabaketa osabikantyari kametsa samampo. Amenabaketa kashiri irointantyarori kaniri. Iramene kametsa oyati kaniri, kametsa intsekayetero kaniyati aisati iramenero jaoka onkarate oki. Ijibate irointe kaniri yora ashitarori obantsi onkarate koni terika tsa irashi sharoni impoiji eiro yobaritsi shimape timatsiri iraji eirokea itsonkirotsi inkorato kanirishi. Irointero kaniyati kapicha kitaiteri. Inkishokerota ibenki maroni kaniyati obatsaperontantyari aisati eiro yobaritsi shimape timayetatsiri iraji, amayeari itsonkirokari inkorato maroni oshi. Irointamane kaniri iranakotamaneri sharoni te onkametsateji intsinampayeri. Inkiakoteroji sabiri onkiantyari entsipaiteni apite kaniyati. Iramenakoyeroji iroki jenoki, oshiokantyari kametsa irosati intijero kipatsi aisati iramenero omonkaratantyari kiakorentsi kaniri. Te onkametsateji irointero ara obonkiti inchato chakitatsiri, ari ontimake eiro omatirotsi tsinane onkiakoteroji. Iramanakotero kashiri “obatsaperotantyari”.

Yora ashaninka ointatsiri kaniri irinti iriperori eiro itsonkakotitsi iyanire ontimapininte irobakayeari itomipe, ijina jerome ikarajeiti ishaninka aitake okantari yora ashaninka osheki iyoti jaoka

2.1 Akantakota asabikajeiti

Antaberentsi ayotantyari 2:¿Jaoka ikantiro ashaninka yointiro kaniri?

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 27 9/17/13 5:11 PM

Page 28: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

28 Ashaninka

inkanterori irointantyarori kaniri, paita impinkatsateri, paitame eiro yobabetitsi, onkametsatantyari, obatsaperotantyari iyanire. Iritake meka oinijayempine jaoka pinkanterori pointantyarori kametsa kaniri, piyotantyarori.

Yamitakojeitabaka ointantsipe ashaninka antyarikona, ebankaripe aisati jananekipe. Yora antyari aisati ebankari ikiakotiro kipatsi irointantyari kaniri yora jananeki yobioyetiro ojempekipe timayetatsiri eirokea ijokabakairotsi imoretantyari irointantyari kaniri.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 28 9/17/13 5:11 PM

Page 29: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

29Ashaninka

2.2 ¿Paita ayojeiteri?

Ayoyeteri añaantyari kametsa

Obonkiti yotanetantsi: Isabikajeita kametsa nampitsi okantakoyetari irosati ipatikiajeitantari aisati irakametsatantyari.

Yotanetantsi

Antayetachane

Konitirori jeri ikotirori yotaneri

Irimatero irantero pinkatsatantsi irakametsatantyari ashaninka jero oniro maroni inchatoshipe, poshiniripe, shimape… aisati ishirepe.

Iyotiro pinkatsatantsi irashi ashaninka iro kantacha te iranteroji aisati ikenkitsatakotiro okametsatiri asabikantyari kametsa.

Obonkiti yotanetantsi: Iyotiro aisati ikantakobentiro onashiyetari timatsi anampi irosati iroisantero ontimantyari kametsa maroni shonkayetene.

Yotanetantsi

Antayetachane

Konitirori jeri ikotirori yotaneri

Iyotakotiro timayetatsiri maroni shonkayetene asabikantari.

Ikantakotiro paita amashitirori timayetatsiri maroni shonkayetene asabikantari.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 29 9/17/13 5:11 PM

Page 30: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

30 Ashaninka

2.3 ¿Jaoka ankantyari ayotantyari?

A. Abetsikakotero antaberentsi

inkamantantyari jaoka ikantirori yointantyari kaniri.

kametsa aintantyari kaniri, kempetachari jaoka ankantyari akametsateri ashaninka, eiro abayetatsi, antayete kametsa, jero pashinipe onkametsatantyari aintantyari kaniri.

osarentsika? ¿Paitakea ikantantari ashaninka okametsatake kashiri aintantyari kaniri? ¿Paita kamantatsiri aisati ayoteri aintantyari kaniri? ¿Paita ayoteri aintantyari kametsa kaniri? ¿Paita anteri intantyarori aintantyari kaniri? ¿Paita eiro antitsi aririka ainte kaniri? ¿Paita abisatsine eirorika ikemisantirotsi pinkatsatantsi?

koityachari. Pinkamanteri inkemisantero pinkatsatantsi, irointantyari:

ashitariri obantsi, intsekayete kaniyati irointantyari. Iriyotantyari jaoka ikantirori ineanatiro, ipasonkitiro, obatsasanotantyari kaniri.

eiro obatsatitsi, eiro antyaroritsi kaniri, ari iramashitakero ointantsi.

onkametsateji irijate obantsiki ari ompirijatanake kaniri.

anteta pashini antaberentsi.

Iyoyete jananeki yotanetantsipe ashi ointantsi irotake intakayerone irantantyarori antaberentsipe

pashinipe obametantsipe.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 30 9/17/13 5:11 PM

Page 31: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

31Ashaninka

B. Antantyarori antaberentsi

Obantsiki:

pinkatsatantsipe iranteri ojibatantyari irointantyari kaniri:

oshiokanakerika kanirimashi.

irashi sharoni eirokea yobarotsi kaniri jeri maniro eiro yobarotsi kanirimashi irosati ineanatakoteri kempeni. “… oka kaniyatika nointakempiri pashi abirori, eirokea pantitanarotsi nashi narori nointane kaniri…”

anakotero katsirinkaiteri aisati sharoni (ayotiri sharoni ijatamani kanirimashi kapichakitaiteri irobantyari kaniri aisati ishabiniji)

kaniyati ara ikiakoyetakeri irointantyari kaniri.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 31 9/17/13 5:11 PM

Page 32: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

32 Ashaninka

yotaneri iramitakote ijokayete kaniyati ara ikiakoyetakeri irointantyari kaniri.

obantsi impayetantyariri yayetanakeri jananekipe kempeni itsoki tyapa, sankiro totiroki, shinkorentsi, tanta, tibi, pashinipe yayetanakeri jananekipe timimotiriri ibankoki, kametsa aisati pimperi irobakera pisokijimotakeriri ibankoki.

pearentsi.

kempeni yora sharoni, maniro, keniri, soroni, kitsani, pitoni… shimape karentsayetatsiri (tsirini, tsinke, inaro, tsebiro) irajiyetatsiri (chenkori, chomenta, pajetsi) aisati tsitikana.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 32 9/17/13 5:12 PM

Page 33: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

33Ashaninka

Yotantsipankoki:

Apiterosati yotaneri

yantayetakeri, ineayetakeri, onimotakeri…

kaniri.

Ikenkitsajeitantari jananeki jeri ashitarori obantsi, abiro poijatakayeri kametsa kenkitsatantsi

eirokea ikenashitakairotsi iyenkitsare pashinipe. Inkenkitsatantyari pikoakeri iriyojeiteri jananeki.

Piyotantyari: Perani poshiniri aisati inchatope yatiribeitani kari ikemisantantari kametsa

pinkatsatantsi isabikantyari kametsa, Nabireri yobeayetakeri poshiniri, shimape,

arayetatsiri aisati inchatope.

Pinkatsatantsi iroijateri irointantari kaniri

kanirimashi.

ikiakoyetakeri irointantyari kaniri.

katsirinkaiteri.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 33 9/17/13 5:12 PM

Page 34: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

34 Ashaninka

isabikajetantyari kametsa. Pinkenkitsatakoteri Nabireri paita yoinijakeri yotanetantsipe asabikajeitantyari kametsa maroni akarajeitiri.

inkenkitsatakotantyariri paita yobametakeri Nabireri, Oretsi, Pachacamak asabikajeitantyari kametsa, akametsayeteri ashaninkape.

okantakota perani pinkatsatantsi ashi anampi.

ikamantakempiri ikamanakempi kametsa iyojeitantyari jananeki.

Ibankoki charine:

kapichaji.

paita yotanetantsipe ijokanakeri Nabireri, Oretsi, Pachacamak aisati pashinipe asabikajeitantyari kametsa, akametsayeteri ashaninkape.

isampiteri:

pikantakari piyotantakarori?

amayempitantakarori pinkatsatantsipe?

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 34 9/17/13 5:12 PM

Page 35: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

35Ashaninka

Yotantsipankoki:

Apiterosati yotaneri

inkemisantantyarori aisati impinkatsatero pinkatsatantsipe ikenkitsajeitakeriri charine. Iriyotero pinkatsatantsipe ipinkatsajeitiri perani ashaninka irosati jaoka okantakotakari meka ashaninkape aisati maroni timayetatsiri akarajeitari.

kantakoyetachari pikenkitsatakeri.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 35 9/17/13 5:12 PM

Page 36: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

36 Ashaninka

Okantakotanaka apabakari irosati okantashiyetanaka asabikantariPerani anampiki te ankoiteroji kireki. Irointi apabaka, amitakotabaka ashaninka asabikajeitantyari kametsa. Te amashitsatabakayempaji timayetatsiri aisati amitakojeitiri akarajeitiri apatikiajeita, abametanti kametsa.

Irointi iroperori pinkatsatantsi ora apabakayetari, yoinijayetiri irijaniki kametsa iramitakotantyariri ashaninkape, eiro imashitsatitsi aririka impetakeri ari iroimpiyantake iriori aririka intimakeri.

Iro kantacha meka operanitetanake irointi aretapaka pashini okantakota asabikantari, irosati ashaninka ikeanake iriori, ari ikenashitanakaro maroni. Areyetapake nampitsipeki, tsiomentotsi, pira, sabiri, oya, perato, osheki pashiniyetatsiri. Kapicha, kapicha ashaninka ari yamanantapinintapake aisati iyotapake ipimanti oka apajireayetakerori areyetachane ari oshekianake shintsini irosati ipeakoyetanakaro pinkatsatantsipe iyoyetari perani ashaninka.

Pamenantyari, perani apankiti, abitiro irointi abakayeariri akarajeitiri pankotsiki ora timakotatsiri apayetiri akarajeitari ashaninka, impantyari iriori pashini ikoakeri, itimimotiriri iriori. Meka, abitiro irosati ipimantiro irantyari kireki iramanantyari ikoakeri inebero te añajeroji pabakantsi, amitakotabakantsi, kabintsantsi.

Meka timatsi ashaninka timatsiri irekite, jerime pashini tekatsi irajirikeji kireki aisati te iramitakotajeriji, imperiji, inkabintsayeriji ishaninka. Ari ojatanake pabakantsi ompempa, irointi ikenkishirea ashaninka intarobakapinite irantyari kireki, iramanantantyari ikoityakeri iriori.

Ikoimentantakarori kireki, te inkenkishireanajeji iroyeaji kametsa. Ikantakota ashaninka ari itsonkarantakeri poshinirintsi, inchatoshi irotake aneantakarori te intimasanotajeji ari ipeayetanake. Okametsati ankempetyaji perani isabikajeitantari acharineiteni, ipinkatsatabaka, yamitakotabaka, yoinijabaka, ikabintsabaka maroni yantayetiri.

Maroni ekosistema ara okantayetanake

Ara meka inchatomashi timatsi poshinirintsi, inchatoshipe, nijatenipe, otishipe jero inkajarepe. Ipomerentsitake perani iriyotantyari, impinkatsatero, irantayete ikoakeri acharineiteni,

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 36 9/17/13 5:12 PM

Page 37: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

37Ashaninka

osheki ikenkishireakotiro, ikisakobentiro, itikakobentiro inampi, ipatsite maroni timimotiri. Iro kantacha meka ashaninka ishimayeti, ikobintsayeti, yayetiro inchatope, ichakiyetiro inchatope irantantyari irobanepe ari ijatanake ikaraiteanakero te inkenkishireajeroji, te inkisakobentajeroji, te intikakobentajeroji inampi, ipatsite maroni timimotiriri. Aisati ipoñayeta pashini atiri inkobintsatantyari aisati ishimayetantyari, te impinkatsateriji, irinirope, ashitariri poshinirintsi, inchatoshipe, aisati te inkemisanteroji, te impinkatsateroji sankenarentsi kantatsiri pinkatsatantsipe irointi ikoake iraye kireki, impimantantyari yayetakeri.Ari oponeaka perani itsonkarantakero inchatoshi ara inchatomashi te añasanotajeroji iroperori inchato, kempeni pitotsiniro, ketaki, santari… osheki inebetaro ipimantapinintiro maroni osarentsi, irantyari kireki. Aririka, anchakitake inchatomashi, yora poshinirintsipe, inchatope, inchashipe otimabeitani eiro añajirotsi. Iro abentakotiro inchatomashi oshiokantyari, oshekiantyari, jero amitakotabakantyari.

Inchakitantarori inchatomashi irointi irantantyari ikoayetakeri atiripe iro kantacha eiro aneajiritsi poshinirintsi ari irijajeitanake arejiki. Eiro itijitsi irosati intsonkarantajeaji. Inchatope, te omateji ojayete pashini nampitsi irosati otsonkantari intsipaiteni.

Aririka ontsonkanake inchatope aisati inchashipe eiro otimanajitsi oshitsape akotirori nija ara kipatsiki. Aririka ompariake inkani ari ontarobanakero maroni, ontarankanake ojatantyari nijatenipe irotake otimantari onkantsi jero tarankantsi.

Iro maperotatsiri, eiro aneajirotsi inchatomashi, eiro isabikajitsi amenapinintiri, iriniro, ashitariri, poshinirintsipe, arayetatsiri, shimape aisati inchashipe. Irosati irijatantyari pashiniki nampitsiki iranakeri maroni ibirape, irotake kari itimantari poshinirintsipe irobayetantyari, irabentayetantyari, inkarajeitabakayempaji jero ishaninkajeitabakayempaji. Irosati ipeakoyetantarori maroni yotanetantsipe jero yantayetiri ashaninka, te aneajeriji poshinirintsi inkobintsatantyari aisati shimape ishimatantyari, tekatsi irajeroji irabentantyari, irobetsikanontyari ibanko, kantiri, kobiti inkimoshiretantyari (shobiri, sonkare) jerome pashinipe ikoiteayeta isabikantyari kametsa.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 37 9/17/13 5:12 PM

Page 38: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

38 Ashaninka

• Maronijananekipeinkenkitsatakobenterojiineanatakerisankenarentsika,jerookantakotakariineantakaroriashaninkapeikarajeitabakantariatiripeaisatiinchatomashipe.

• Iramenerokametsaibaperite,isankenateroaratsaripeta:

Konitirori yotaneri Ikotirori yotaneri

Pankero sampitantsipe:

1. ¿Paitapinkatsatantsiyantajeitiriperaniashaninkaisabikantarikametsa?

2. ¿Paitakeaonashiyetantakariokapabakantsipe?

3. ¿Jaokaokantapakaokeayetantapakarionashiyetariisabikajeitantariashaninkaaisatiekosistemape?

4. ¿Paitaantajeiteriabametsatantajearoriabishimoyetatsiri?

Pishiakantabakayero:

¿Jaoka okantari perani?

¿Jaoka okantakari

meka?

Ashaninkajei

Inchatoshipe

Pankero:

• ¿Paitaonashiyetantakariisabikajeitantariashaninka?

• Pinkenkitsatakoteroamashitariikaratantariashaninkajeritimatsiriinchatoshipetimatsiripinampiki.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 38 9/17/13 8:34 PM

Page 39: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

39Ashaninka

yantakeri isankenatantakarori.

Ch. Ontsonkantyari antaberentsi

sabikatsiri ibankoki paitakea amashitantakari jero oponeantakari pomerentsitantsipe amashitantakari pabakantsipe, jerome ekosistema.

ikarajeitiri yotantsipankoki.

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 39 9/17/13 5:12 PM

Page 40: ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag · Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan

ASHANINKA PS Y CA V ciclo 40pag.indd 40 9/17/13 5:12 PM