ASMAKIZUNAK

Argazkilaritza

Argazkilaritzaren jatorria fenomeno optiko eta kimikoekin lotua dago, eta teknikaren aurrerapen bat izan zen.

Argazkilaritza Arquimedesengatik izan zen ezagutua, eta Leonardo Da Vincirengatik izan zen deskribatua. Gela guztiz ilun batean zulotxo bat egiten bada, argia pasatzen den tokitik, beste aldeko paretan alderantzizko irudi bat ateratzen da kanpoaldeko eszenan.

Lehen argazkiak, heliografiak deiturikoak, 1827an atera zituen Nicephore Niépcekek. Berak deskubritu zuen yodurozko baporeak zilarrezko plaka batetik pasata argazkia ateratzen zela. Zilarrezko yodurozko kapan argiarekin iluntasuna produzitzen da.

1861an, James Clerk Maxwell ingelesak koloretako lehen argazkia ateratzea lortu zuen.

Baina irudiaren benetako kalitatea 1869an sortu zen zeluloidearekin.

Urte batzuk geroago, hobby edo afizio bezala ospetsu egin zen argazkilaritza.

Argazkilaritza arte bihurtzeaz gain, dokumentaziozko instrumentu zoragarria da.

Lander, Aitor

ARKATZA

- Idazketan ezabatu daiteken gehien erabilitako asmakizuna arkatza da.

Arkatza orokorrean paperean idatzi edo marrazteko erabiltzen den tresna da. Grafito eta

buztinezko ziri bat izaten du barrualdean, gehienetan zurezko estalkiarekin.

-1564.urtean grafitoa Ingalaterran aurkitu zen.Honek grafitozko arkatza sortzea ahalbideratu egin zuen.

-XVll.mendetik aurrera grafitozko ingeles meategiak errege eta erreginarenak ziren.Langile batek grafito zati bat hartzen bazuen heriotza zigorra izan zezakeen.

-1792an Jacques-Nicolás Conté ingeniari frantsesak grafitozko eta buztinezko arkatza asmatu zuen,zedrozko egurrez inguratua.Beste dokumentu batzuk esaten dute benetako asmatzailea Joses Hardtmuth austriakoa izan zela.

-Arkatzaren gogortasuna grafitoan eta buztinaren arteko proportzioen baitan dago:geroz eta grafito gehiago erabili geroz eta trazua bigunagoa eta ilunagoa da arkatzaren ibilbidea.Grafitozko hautsa buztinarekin nahastu egiten zen eta gero barretan mozten zen, geroago egosteko.

-1.812 an William Mnroe estatubatuarrak prozesua hobetu egin zuen.

-Estatu Batuetan Jonh Eberhard lehenengo arkatz fabrika eskala handian eraiki zuen.

-XX. mendean Brasil arkatzaren oinarrizko produktore bat izan zen, 4.500 milioi arkatz egiten zituzten urtean. Peru,Endika

Aulkia

Ekialdeko herrialdetan, lurrean esertzeko ohitura zuten; antzinako Egipton, gizakiak bilatzen egon ziren atseden on bat hartzeko modua eta posizio erosoa, geldik egoteko eta lurrean kokatu zitekeen zerbait.

Esertzeko beharrak azaldu ziren aulkiaren asmakizunarekin.

Aulki mota ezberdinak daude, material ezberdinetakoak eta neurri ezberdinak. Garrantzitsuena da esertzeko balio duela

Egiptoko aulkiak hieroglifikoak margotuta dituzte eta neska antzekoak dituzute margotuta.

Romako Inperioan marfilezko aulkiak egiten zituzten. Greziako zibilizazioan aulkien muestra batzuk gelditu zirenak eskulturetan. Homerok hitzordu zuen Peneloperen aulkia, marfilezkoa eta

zilarrezkoa.

Mende bakoitzak era ezberdinak dituzte, klasikoak eta barrokoak, dekorazioekin edo dekoraziorik gabe, bizkarralde altuekin, edo txikiak. Puffa eta zakua popularrak dira, 1968 an Piro Gatti, Cesare Paolini eta Franko Teodor-ek eginda, aulki forma ezberdinekin.

Aulkiak egiteko material asko erabiltzen ziren: harriak, marfila, burdina,larrua.Diseiñadoreek oso modelo ezberdinak egiteko irudimen handia dute.

Puffan esertzean, gorputzaren forma hartzen du. Adriana, Nora

GURPILA

Gurpila antzinako asmakizun sinple bat da. Oso garrantzitsua izan zen edozein modutako makinen eboluziorako, nahiz zaharrak edo berriak izan.

Asmakizun honetara iristeko, beste zaharrago batzuengan oinarritu behar izan zen.

Hemen Arquimedesek esandakoa: “Geroz eta luzeagoa izan palankaren besoa, gutxiagoa izango da egin beharreko indarra objektua mugitzeko”, palankaren kontzeptuak, gurpilarekin lotua, indarra

gordetzeko ahalmena ematen du.

3.000. urtean(k.a.) , Mesopotamiako zibilizazioan aurkitu ziren ezagutzen diren gurpilak zaharrenak . 1000. urte geroago , erradiodun gurpilak aurkitu ziren .

Lehenengo gurpilak animalia edo gizakiaren bidez mugitzen zen, noriaren kasuan bezala.

Gero aldaketa batzuk egin ziren beste erabilera batzuetarako: gurpil hidraulikoa, gurpildun gurdia...

Greko, erromatar eta arabiarrek ere gurpil hidraulikoa erabili zuten.

Erdi aroan gurpila eraldatu egin zen makina handi batean, eta gauza askotarako erabili zen.

Jonh Smeatonek lehenengo aldiz burdinek gurpil handiak egin zituen.

Gurpilari esker, errota asmatu zen.

Libe, Hasier

IPARRORRATZA

Txinatarrek esan zuten beraiek asmatu zutela iparrorratza k.a. 2500. urtean baino lehen. Lehenago Asiako ekialdean erabili zela izan zitekeen.Mila urte bat geroago Marco Polok ekarri zuen Europara.Iparrorratza (de”buxula” ,cajita hecha boj o boxux) tresna magnetiko bat da.Fenomeno magnetiko hau ezagutzen zen. Orain dela denbora asko,burdinazko elementu fin magnetizatu batek iparraldera seinalatzen du. Teoria asko daude zeinek asmatu zuen jakiteko.

Txinatarrek kana zati bat erabiltzen zuten jostorratz magnetiko bat zuena eta ur lasaietan flotatzen zuena eta horrela iparra markatzen zuen.Geroago, Sir William Tomson (fisiko ingeles batek) beste modu berri bat asmatu zuen. Lortu zuen itsas ekaitzetan iparrorratza barkuaren mugimenduetatik banatzea.XX. mendearen hasieran iparrorratza agertu zen.Iparrorratza oso garrantzitsua izan zen kokapenarentzako eta ezagutzen ez ziren lurrak aurkitzeko.Iparrorratza asmatu ez balitz gaur egun ez genituzke hainbat lur edo kokaleku ezagutuko

EGILEAK: Aimar eta Miren

ARKATZA

Idazteko gehien erabiltzen den tresna bat da arkatza. 1564An grafitoa asmatu zen Cumberlaten, Ingalaterrako ipar-ekialdeko hiria.

XVIII. mende erditik Ingalaterrako grafito meategiak ustiatzen zituen bertako erregeak. Kañoiak funditzeko ere erabiltzen zen grafitoa. Bere produkzioa oso arautua zegoen eta hori dela eta, langile batek material hori (grafitoa) lapurtzen bazuen heriotza- zigorra edukiko zezakeen.

1792an Frantzia eta Ingalaterrako arteko harremanak moztu egin ziren. Frantziako ingeniari batek egurrez inguratutako arkatz batzuk grafitoz eta buztinez egin zituen.Laster mundu osora zabaldu ziren.

Beste dokumentazio batzuk adierazten zuten benetako asmatzailea, arotz baten semea izan zela,

Austriako Josef Hardemuth hain zuzen.

Arkatzaren gogortasuna grafitoaren eta buztinaren arteko proportzioaren araberakoa da: grafito gehiago erabiltzen denean, bigunago eta ilunago da arkatzaren trazua. Grafitoaren eta buztinaren hautsak nahasten ziren, barra txikietan mozten ziren eta gero egosten ziren.

Jon Eberhard-ek( 1822an jaioa) arkatzak egiten ziren lehenengo lantegia sortu zuen Estatu Batuetan.

Alex, June

Iparrorratza

Gutxi jakiten da iparrorratzari buruz baina txinatarrek adierazten dute beraiek asmatu zutela k.a.2500 urtean baino lehenago. Eta litekeena da Ekialdeko Asiako herrialdetan erabili izana k.o. hirugarren mendean.Eta batzuek uste dute Marco Polok k.o. IV mendean Europara ekarri zuela

Txinan erabiltzen zuten kanabera zati bat orratz magnetiko bat zuena. Honek ur gainean flotatzen zuen eta, horrela, iparraldea markatzen zuen Baina batzuetan ez zuen balio, ur lasaiak behar zituelako.Italiarrek tresna hau hobetu egin zuten.

Magnetismoa fenomenoa ezaguna zen. Aspaldidanik bazekiten magnetizatutako burdin mehe batek iparraldea seinalatzen zuela. Iparrorratzaren asmakizunaren inguruan teoria asko dago.

Dagoeneko XII. mendean iparrorratz baldarrak bazeuden. 1269 urtean, Pietro Maricourt Donejakue-k iparrorratza deskribatu eta marraztu zuen dokumentu batean. Honek orratz finkoa zeraman. Arabiarrei asmakizun honek asko erakarri zien, berehala erabiltzen hasi ziren eta Ekialde osora zabaldu zuten.

Iparrorratza ("buxula" hitzatik, ezpela edo Boxus egindako kutxa) tresna magnetikoa, Dante idazle italiarraren Divina Comedian deskribatzen da.Bertan idatzi zuen marinelak erabiltzen zutela iparra non zegoen orientatzeko

Beste historialariek esaten dute nabigaziorako iparrorratza Flavio Gioia italiarrak asmatu zuela XIV. eta XV. mende bitartean. Gaur egun erabiltzen denaren antzekoa zen, kristalezko tapa bat zuen kutxa batean gordeta zegoen.

Kevin, Aitana

Janzkera

Leizeetako gizakiak animaliak ehizatzen hasi ziren eta animalien larruekin berokiak egiten zituzten,eta horrela jantziak existitzen hasi ziren. Janzkerak, aldatzen ari dira eta erosotasuna eta sinpletasuna geroz eta gehiago bilatzen da baina hau eskualde eta kulturaren baitan dago.

Ehuna duela zazpi mila urte existitzen dira. Azal eta larruzko jantziak beranduago sortu ziren.

XIX. mende-arte ehunak fabrikatzeko erabiltzen ziren elementuak naturatik lortuak izaten ziren: kotoia, artilea,zeta. Azken hamarkadetan zuntz sintetikoak erabili zituzten material gisa.

Arropa batzuei produktuak ematen zaizkie zimur ez daitezen eta iragazgaizteko.

XX. eta XXI. mendeetan, amek etxetik kanpo egiten zuten lana zela eta, umeen arropak erosoagoak eta praktikoagoak egin ziren.

XX. mendearen erdialdean, Walter Artztek haur txikienentzako arropa eroso eta praktiko bat asmatu zuen, pelelea hain zuzen.

Gazteen arropari dagokionez XX. mendeko 40.hamarkadan arropa unisexa asmatu zuten.

Naroa, Garazi

JOKOAK

Antzinarotik gizakiak denbora zer edo zerekin pasa, lehiatu eta entretenitu nahi izaten zuen. Horren ondorioz, egun batean gizakiak jokoak asmatu zituen.

Munduko joko zaharrena Ur deitzen da, Mesopotamiako Ur izeneko herri batean aurkitu zelako. Baina badira beste joko zahar batzuk: zaharrenetakoa Alquerque edo errotaren jokoa da, k.a. 1900. urtean Egipton erabiltzen zuten.Arabiarrek Europara ekarri zuten eta Erdi Aroan zabaldu zen. Gaur egun ezagutzen dugun dama- jokoa da.

Elezahar batek kontatzen du Bako Jainkoak kolunpioa asmatu zuela.Jainkoek asmatutako beste joko bat dadoetako jokoa da .

Txotxongiloen jatorria Txinan eta Egipton dago eta erlijio-ospakizunetan erabiltzen ziren.

Badaude beste joko asko aspaldidanik erabiltzen direnak: berunezko soldadutxoak, dominoa,panpinak,loteria,antzara-jokoa,etab.

Uxue, Maitane

MONETA

Lehen txanpon ofizialak k.a. 600.urtean Lidian (gaur egun Turkia) egin ziren.

Moneta hauek urrezkoak eta zilarrezkoak ziren eta estanpatuta eramaten zuten zigilu bat erregearen lehoiarekin.

Geroxeago Txinan eta Grezian egiten hasi ziren eta ondoren lurralde guztietara zabaldu ziren.

Bere izena latinetik dator, “moneta”.

3.500 urte lehenago, Asia eta Afrikako herrietan molusku batzuk erabili zituzten monetak bezala,bereziki Txinan eta Indian.

Txinatarrek k.a. IX. mendean burdinazko monetak erabili zituzten eta paper monetarengatik ordezkatu zituzten, burdinazkoak oso pisuak ziren eta.

Egileak: Iñigo eta Selene

Zorrozkiloa

Zorrozkiloa arkatzak zorrozteko balio duen tresna bat da.

XX. mendeko lehen hamarkadetan, etxeetan, ikastoletan, bulegoetan oraindik ateratzen zioten punta arkatzei edozein tresna zorrotzarekin, ezagunena labana zen.

Ondoren bizarra mozteko tresna erabiltzen hasi ziren, edo garai hartan deitzen zuten bezala, “el acero”, mina zorrozteko. Alde berean ikastoletako ume txikientzat arrisku handia zen.

Agertu ziren dendetan arrisku hori saihesten zuten hainbat zorrozkilo, ferra deiturikoak, eta forma hori zuen, zeharkako xafla zorrotz batekin, arkatzaren egurra eta mina zorrozteko balio zuena.

Labanatxoak ere erabili zituzten.

Industriguneetan, Eibarren, (Gipuzkoan), 1985 an , Ignacio Urrestik zorrozkiloa diseinatu zuen.

Denbora gutxi barru, bulegoetarako, idazkaritzetarako eta erakundeetarako zorrozkiloak sortu zituzten.Zorrozkilo elektronikoak ere agertu ziren, funtzionamendu automatikoa zutena.

Lide, Xabier

YO-YOa

Yo-yoa bere jatorria izan zuen ehiza tresnan, Aro Modernoaren, elikatzeko bere harrapakinak lortzeko halako zibilizazio batzuen hasieretan zerabilten, eta hura erabiltzeko halako trebetasun bat behar zuenean.

Yo-yo-a malabar-jostailu bat da.

Badago zur disko bat, plastikoko edo ertz guztiaren zentroko|guneko arteka sakonarekiko beste material batzuetako, zeinen inguruan eratuta biltzen da kordoi bat, hatz|behatz bati korapilatuta egiten du igotzea eta txandaka jaistea. Diskoa erabiltzen da goian eta behean astinaldien bitartez.

Trebeenek lortu dute lurzoruan irristatzea hari eragitea edo irudimena eta praktika baimen diezazkien arabera probak eta itzulipurdiak egitea.

Umeetako eta helduetako entretenimendua da. Yo-yoa modeloak materialetatik eta formatu tradizionalagoetatik doaz batzuetaraino argiekin eta soinuekin.

Y0-Y0a, 1000 K.a, Txina

XVI mendean, ehiztari filipinarrek asmatu zuten yo-yoa, zureko eta elkartzen zituen liana marduleko bi disko handi izandako arma bat zena. Yo-yoak trebetasunarekin jauzi egiten zuen, eta bere lianak animalia harrapatzen zuen hankengatik eta, harekin erraztasun guztiarekin bukatzea baimentzen zuen, lurrera botatzen zuen.Yo-yoak zeregina errazten zien menderatzea harrapakinari urrundik ere baimentzen zion ehiztariei, bumeran australiarren kasuan bezala. Izena tagalo-tik

dator, hizkuntza bat Indonesia zaharrena eta filipinarren artean hitz eginena dela. Bere jatorrian yo-yoa ez zen jostailu bat, bada.

Hogei urteetan, Donald Duncan deitutako amerikar ekintzaileak yo-yoa filipinarra begietsi ahal izan zuen akzioan|eraginean. Armaren tamaina txikiagotuz, haurren jostailua bihurtu zuen, tagalo-a izena mantenduz, baina Duncan-eko yo-yoa ez zen jokoaren jatorri handia izan.

Jostailua bezala, yo-yoa Txinan sortu zen 1000erantz K.a Ekialdeko bertsioa bi boli diskotan zetzan bere ardatz zentralaren inguruan harrapatutako zeta-kordoi batekin. Denbora aurrera joan ala, jostailu txinatar hau hedatu zen bere txandatzeak efektu hipnotikoak sor zitzan Europan, luxu handiz bitxiez apaindu zen eta marrazki geometrikoez margotu zenean.

Unai, Auritz

ZORROZKILOA

Zorrozkiloa arkatzak zorrozteko tresna da. Ez dira datu asko aurkitzen asmakizun honen inguruan.

XX. mendeko lehen hamarkadetan, eskoletan, bulegoetan... arkatzak zorrozteko beste edozein tresna zorrotza erabili behar izaten zuten. Gehien erabiltzen zena labana zen.

Zorrozkiloetan arruntena, zorrozkilo eramangarria da. Ez ditu 25 milimetro baino gehiago neurtzen. Mota gehiagoko zorrozkiloak ere badaude.

Nahiz eta erraza izan arkatz bati punta ateratzea, garrantzitsua da adi egotea. Punta azkar atera nahi duten pertsonek, maiz punta puskatzen dute.

Aurrerago, zorrozkilo elektronikoak ere agertu ziren, funtzionamendu automatikoa zutena.

Cecilia