JAKINTZA IKASTOLA 2012-2013 IKASTURTEA

SUA

Historiaurreko gizakiak sumendi baten erupzioagatik, lasto sail

batek su hartu zuelako edo tximista baten ondorioz sua ezagutu

zuela uste da.

Sua k.a 500.000 urte baino lehen ezagutu zuela uste da.

Hasiera batean, haien arazorik handiena beren bizilekuetara

eramaten zuten su hura zaintzea eta piztuta mantentzea zen.

Beraiek ez zekiten sua nola piztu, ezta zein erregai behar zituen

ere. Sua lortzen zuten aldietan, erraz galtzen zuten eta berriz

lortu ahal izateko naturak eskaini zain geratzen ziren. Hori dela

eta, sua piztuta mantentzeko zaindariak izendatu zituzten.

Historiaurreko gizakiak sua piztea lortzeak, gizarte mailan

aldaketa handiak ekarri zituen gauzarik garrantzitsuena

menperatzea suposatu zuen.

Gizakiak sua erabili zuenaren aztarnarik zaharrena k.a 340.000

urtean Txinan aurkitutakoa da.

Nola lortu zuen lehen gizakiak sua piztea?

Makil lehor baten punta egur zati lehor batean igurtziz izan zela

uste da.

Piritadun harriak igurtziz lortutako txinpartetatik ere piztea

lortu zuten.

Behin sua piztu eta gero, mantentzeko harrien gainean,

txaboletan, kobazuloetan, zuloetan... jartzen zuten.

1827. urtean sua erraz pizteko poxpoloak asmatu ziren.

Zertarako erabili zuen sua?

Neguan, hotza dugunean edo egiten duenean, berotzeko balio du

suak.

Suaren eta kearen bidez komunikatzen hasi ziren.

Animalia arriskutsuetaz babesten du suak.

Gerretan edo borroketan, arma bezala erabiltzen zen.

Antzina, gizakiak janari gordinaz elikatzen ziren eta sua

erabiltzen hasi zirenean, janari beroa askoz goxoagoa zela

ohartu ziren.

Ainhoa eta Mohamed

GARAGARDOA

Aspaldiko garaietan,eta kasualitatez, gari ale ahaztu gutxi

batzuk ernatu eta lehortzerakoan malta bihurtu ziren. Ale

horiekin eginiko ogian orea eta likidoa bereiztu ziren. Antzinako

gizakiak dastatu egin zuen likido hura eta gustatu egin zitzaion.

Garagardoaren hasiera izan zen hura.

Seguruenik,gizakiak ogia eta garagardoa aldi berean sortu

zituen. Urarekin eta irinarekin osatutako orearen harrotzetik

sortuak dira biak; osagaien proportzioa da desberdina. Ura baino

irin gehiagorekin,ogia sortuko zen. Aldiz,irin baino ur

gehiagorekin garagardoa.

Garagardoa duela 6000 urte baino lehenagoko edaria da.

Hasieran Egipton izan zen ezaguna, eta gero Grezia eta Erroman

ere ezaguna izan zen. Fabrikarik ez zegoenez, etxean egiten

zuten.

Erdi Aroan edari hau monasterioetan ekoizten hasi ziren.

XIV eta XVI mendeen artean, garagardoaren ekoizpena bultzatu

zen Europan eta lantegi handiak sortu ziren.

Garagardo mota asko daude:zuria, beltza, alkoholik gabekoa,

alkoholduna, normala eta maltaz eginikoa.

Amaia eta Harri

KOMUNEKO PAPERA

1857.urtean Joseph C.Gayetty new yorktarrak “PAPEL MEDICADO GAYETTY” izeneko papera merkaturatu zuen norberaren higienerako. Zuritu gabeko paper zatiak ziren eta

bertan egilearen abizena azaltzen zen idatzirik. Ez zuen

arrakasta handirik izan paper mota honek eta ez zen asko saldu.

1879.urtean, Ingalaterran, Walter Alcock ere saiatu zen

komuneko papera egiten, baina orri askeetan izan ordez, rollo

bat osatu zuen kentzeko erraza izateko zulodun paperez.

Zoritxarrez garai hartako puritano ingelesak edozein dendetako

apaletan, agerian,horrelako produktu bat egotearen aurka azaldu

ziren.

Edward eta Clarece Scott estatubatuar anaiek, aurretik beste

bi gizonek lortu ez zutena lortu zuten: komuneko papera

merkaturatzea. Publizitate kanpaina handi baten ondorioz lortu

zuten arrakasta eta gaur egun oraindik merkatuan da beraiek

sortu zuten paper marka.

Irene eta Iñaki

Tinta txinatarrek k.a 2500. urtean asmatutako asmakizun bat

da. Lehenengoak landare tindura naturalez eginda zeuden.

Antzinako gizakiak kobazuloetan eta pareta harritsuetan

egindako lehen margoetan kolorezko tindura arrastoak aurkitu

dira.

Antzinan tinta papiroan idazteko erabiltzen hasi ziren. Egipton

ere aurkitu izan dira tinta beltzez eta gorriz idatzitako testu

zaharrak.

Antzinako tindurak ke beltza deituriko pigmentuaz, kolaz eta usaindun sustantziez osaturik zeuden. Erabiltzerako urez

nahastu beharra zegoen. Txinatarren tinta izenarekin ezagutu

ziren.

Orain marrazkietan eta artisautzan erabiltzen dira, eta kolore

guztietakoak fabrikatzen dira. Tindura sintetikoekin ordezkatu

da ke beltza.Gehien irauten duen tindura sulfato ferrosoz eginikoa da.

Boligrafoen tintak inprimatzeko tintaren antz handia du.

XX. menderarte eskoletan tinta-ontziak erabili izan ziren.

Gizartearen garapenak eskoletan eta eskuz erabiltzen ziren

tindurak desagertzea ekarri du. Lehengo, idatzmakinetan

tindaturiko zintak erabiltzen hasi ziren eta gero,

inprimagailuentzako kartutxoak sortu ziren tindura hautsez

beteak.

Ana eta Irati

GARRAIOBIDEAK

Arrazoi historikoek, antropologikoek eta biologikoek gizakia

garraiobide ezberdinak garatzera bultzatu zuten. Baina baita

gizakiak berezkoa duen jakin-minak ere Lurra arakatzera

animatu du.

Gizakia sortu zen lehen momentutik, mugitu eta ibiltzen da eta

geroz eta urrutiago joan nahi du. Horretarako gauzak asmatu

behar ditu. Hori dela eta, gizakia garraiobideak asmatzen hasi

zen zen espazioan barrena mugitu ahal izateko.

– Lurreko garraiobideak:

Gizakia egurrezko trineoak erabiltzen hasi zen eta hauek mundu

osoko tribuetako jendeak erabiliak izan ziren.

Gauza pisutsuak garraiatzeko enbor handiak erabiltzen ziren.

Denborarekin enbor hauekin pieza bakar bat egin zuten egur

zatiekin elkartu eta larruzko tirekin lotuz.

Geroago, gurpila sortu zuten. Asmakizun honekin lurreko

garraiobideak garatu ziren.

Taxia:

1640. urtean Nicolás Sauvage auto-gidari frantsesak lehen taxi-

enpresa ireki zuen Parisen, Saint-Martin kalean, hogei

gurdirekin. Ondorioz, Frantzian lehen auto-taxiei Simones

deitzen zitzaien.

1703. urtean poliziak auto hauen erabilera arautu zuen eta

bakoitzari zenbaki bana jarri zitzaien.

Maite eta Ander

KARTERA

Kartera, patriken ordezko bezala sortu zen. Lehenengoak

Grezian eta Erroman sortu ziren.

Erdia Aroan emakumeek eta gizonek lepotik edo bizkarretik

zintzilik eraman ohi zituzten. Eta jainkoak ere kartera eskutan

zutela iruditu ziren.

Kartera modernoak Erdi-Aroko “karteratxoetatik” datoz.

Beheko eta goiko aldeak borobilduta izan ohi zituzten.

Antzinako mezulari eta erromesek dokumentuak eraman

zitzaten prestatuak ziren. Lapurrak ez tentatzeko, labana

zorrotz bat zeharka sartuz isten ziren.

Gizon emakumeek beraien apaingarri gisa erabiltzen hasi

zirenean, beren arropetatik zintzilik jartzen zituzten sistema

konplikatu baten laguntzaz. Ezkontza poltsak ere ospetsuak izan

ziren. Poltsa hauek senargaiak urrezko txanponez beterik

oparitzen zizkieten andregaiei.

Erlijioak ere osagarri honen historian eragina izan zuen. Limosna

jasotzeko poltsak garatuz joan ziren eta barruan larruzko beste

poltsa zuten eta zilarrezko nahiz urrezko ixtea zutenak sortu

ziren.

Frantziako Iraultzak ere kartera klasikoa berpiztu zuen.

Emakumeek kordelez isten ziren zetazko poltsak modan jarri

zituzten. Bileretan emakume ezkonduek bakarrik erabil

zitzaketen txanpon-zorroak eta ezkongabeek , aldiz, txartel-

zorroak erabili behar zituzten.

Gaur egun itxura, material, kolore, tamaina eta diseinu

desberdinekoak erabiltzen dira.

Manex eta Iker

PONTXOA

Latinoamerikakoa da eta antzinako garaitan du bere jatorria.

Laukizuzen baten formako jantzi bat da. Ardi, llama, edo alpaken

ilez egina dago eta erdian burua sartzeko zulo bat du.

Kolore eta diseinu desberdin askotakoak daude; sortzen diren

herrialdearen araberakoak.

“Unca”-tik datorrela pentsatzen da; hau da, maukarik ez duen

eta erdian zulo bat duen txaleko batetik.

Pontxoa indioek, gautxoek, mestizoek eta txuriek erabiltzen

zuten eta oraindik ere janzten den jantzia da.

Lehen gautxoentzat garrantzitsua zen lo egiteko manta bezala

erabiltzen baitzuten eta baita zaldi gainean ibiltzeko ere.

Mexikarrek sorbalda baten gainean zintzilik eraman ohi dute eta

manta bezala erabili ohi dute.

Hauek dira Pontxo motak:

Calamaco:

Guanako eta artilez egina dago. Gorria da.

Pampa:

Buenos Aires eta Rio Negrokoa da. Kolore guztiak eduki ditzake

gorria ezik.

Patria:

Urdina da, baina barrutik gorria.

Mexikanoa:

Tolestatu eta sorbalda baten gainean eramaten da. Artilez edo

kotoiez eginiko manta da. Kolore biziak ditu eta Sarape deitzen

zaio.

Cushma:

Txikia da eta bidaiatzeko erabiltzen da.

Eneko eta Maria

Jokoak eta

jostailuakJokoak:

Antzinatik, gizakiak ez aspertzeko aukerak bilatu ditu. Munduko

jokorik zaharrena Ur da. Ur-en asmatu zen, Mesopotamian, eta

hortik datorkio izena. Egipto zaharrean jolasten zen joko baten

oso antzekoa da.

Beste joko zaharrenetako bat “Alquerque” da, geroago “Juego

del Molino” izena hartu zuena. Joko honen arrastoak k.a 1900.

urtean Egipton aurkitu ziren. Arabiarrek Europan sartu zuten

eta Erdi Aroan zabaldu egin zen. Joko honen garapenaren

ondorio bezala “Damak” sortu ziren.

Jostailuak:

Kartak:

Ikertzaile batzuen ustez, kartak 1392. urtean Frantzian

fabrikatu ziren lehen aldiz, Carlos VI erregea ez aspertzeko.

Baina antzinan ere jolasten zen kartetan. Ez dakigu Indian ala

Txinan sortu ziren, baina Asiatik iritsi ziren Europara XIII-

XIV. mendeetan.

Indiako kartak borobilak dira eta normalean kartoiez eginak.

Europan hasiera batean paperez egin ziren eta umeak ez

aspertzeko erabili ziren. 1397. urteko agindu batek aste

egunetan langileak kartetan aritzea debekatu zuen.

Dadoak:

Dadoak jainkoei lotzen zaizkie; zehazki, Thodi jainko

egiptiarrari.

Txotxongiloak:

Txinan eta Egipton asmatu ziren. Ospakizun erlijiosoetan

erabiltzen ziren.

Kolunpioa edo zabua:

kondairak dionez, Baco jainkoak asmatu zuen eta horregatik

erromatarren artean kutsu erlijiosoa du.

Antzarra:

Grezian sortu zen eta gero Europara zabaldu zen, XVI eta

XVII. mendeetan. Ezagutzen den alerik zaharrena 1640. urtekoa

da eta egurrezkoa da.

Mahai joko honetan aritzeko bi jokalari (edo gehiago) behar

dira.

Martin eta Nora

TXANPONAK

Era ofizialeko lehenengo txanponak Turkiako Lidia herrian egin

ziren k.a 600. urtean, nahiz txanponak lehenago ere erabili.

Txanpon hauek zilarrezkoak edo urrezkoak ziren eta erregearen

lehoia zuten grabatuta.

Ondoren Txinan egiten hasi ziren eta geroago Grezian, eta

hemendik beste herrietara zabaldu ziren.

Bere izena latineko “moneta”-tik dator; Juno jainkosaren

ezizenetik eta hain zuzen bere tenplua txanponak egiteko erabili

zen.

Asian eta Afrikan “Valvas de Cauries” (molusko batzuk) erabili

izan ziren txanpon gisa; bereziki Indian eta Txinan 3.500 urte

lehenago.

Txinatarrek k.a IX. mendean burdinezko txanponak erabili

zituzten, baina oso astunak zirelako, paperezkoengatik

ordezkatu zituzten.

Leonardo Da Vincik txanponen fabrikazioaren inguruko

ikasketak egin zituen. Berotutako lingotea mailukatu ondoren

sortutako txanpona, disko metaliko leun eta lodiera jakin

batekoarengatik ordezkatu nahi izan zuen. Beraz, puntzoi berezi

batzuen bidez grabaketa eta mozketa lanak egiten zituen makina

bakar bat asmatu zuen.

Lehen negozioak trukean oinarritzen ziren. Beti balio bera zuen

txanpona erabiltzen hastean, negozioak eta salerosketak gehitu

egin ziren.

Iñigo eta Xing Qi

LINOTIPIALinotipia tipografia mekanikoa beroan konposatzen duen tresna

bat da.

Honen asmatzaileak makina hobetzen saiatu ziren eta aldez

aurretik urtutako metalekin eginiko karaktereak erabiliz

konposaketak egiten.

1885-ean Ottmar Mergenttalerrek beroan konposatzeko makina

bat eraiki zuen eta bertatik linotipia sortu zen.

New York-eko Tribunek 1886. urtean aldi berean karakterez

betetako lerro desberdinak osatzen zituen linotipia jarri zuen

bere lantegian.

Makina hauek honela funtzionatzen zuten:

kaxatxo batzuetan karaktere bakoitzaren matriz edo trokelak

jartzen ziren beharrezko ordenean eta zegozkion tarteak utziz,

lerroa osatuz. Hau berunez egiten zen eta behin erabili eta gero,

urtu egiten zen berriz ere erabili ahal izateko.

Linotipia modelo desberdinak sortu ziren:

amerikarrak,ingelesak,alemaniarra,italiarrak eta intertypea.

XX.mendean aurrerapen teknologiko handiak eman ziren eta

pixkanaka linotipia ordezkatua izan zen; laserra, lenteak,

programa informatikoak... erabiltzen hasi ziren.

Aritz eta Leire G.

HOZKAILUA

Gizakiak nekazaritzan aurrera egiten duenean eta uzta hobeak

eta ugariagoak lortzen dituenean, janari galkorra mantendu

beharra sortzen zaio.

Produktuak hozteko metodoak deskubritzeko beharra eta

produktuak denbora gehiagoz kontserbatzeko beharra sentitu

zuen zientzialariek.

1755ean, Wiliam Cullén-ek kristalezko ontzi huts batean ur

lurrunez izotza egitea lortu zuen. Bi urte geroago, Gérald

Nairnek azido sulfurikoa gehitu zuen eta horrela aurrerapenak

lortu zituen.

1805. urtean eterrez funtzionatzen zuen makina asmatu zuen

Estatu Batuetan Olivier Evans-ek.

1855. urtean eterrez funtzionatzen zuen lehen hozkailu

industriala sortu zuen James Harrison eskoziarrak.

Ikerlariek frogak egiten jarraitu zuten eta hozkailu eredu

berriak sortu ziren. Batzuk aire konprimitua zuten, beste batzuk

amoniakoa...

Edmond Carrék likidoz betetako ontziak izozteko aparatua lortu

zuen 1866. urtean.

1913. urtean, Chicagon, etxerako lehen hozkailua egin zuten.

“Kelvinator” izenez merkaturatu zen 1918. urtean.

1920. urtean Munters eta von Platen suediarrek hozkailu

praktiko eta isila asmatu zuten.

1931. urtetik aurrera Electrolux lantegia hozkailuak egiten hasi

zen Suedian eta General Electric Estatu Batuetan.

1939. urtean bi hozbero desberdin eta bi zati desberdin zituen

hozkailua merkaturatu zen. Ondoren, jakiak izozturik luzaroan

gordetzeko moduko izozgailua sortu zuten.

1924. urtean Clarence Birdseye estatubatuarra izoztea

industrialki egiten saiatu zen eskimalen ohiturak aztertu eta

gero. 1929. urtean bere makina hobetu zuen hotza goiko aldetik

eta beheko aldetik gehituz.1935. urtean plaka desberdinez

osaturiko izozgailu industriala asmatu zuen eta gaur egun

oraindik ekoizten jarraitzen da.

Leyre L. eta Naia

ORDULARIA Gizakiak betidanik izan du denbora neurtzeko eta egunaren

tarteak bereizteko tresna baten beharra. Tresna hori, ordularia

da.

Gizakia berehala ohartu zen bizitza mugatuko izaki bat zela; hau

da, bere bizitza denbora jakin batekoa zela. Denbora eguzkiaren

irteerak eta eguzkiaren sartzeak mugatzen zuela ere jabetu

zen. Urtaroak aldatu egiten ziren eta hegaztiek alde egiten

zutela ere konturatu zen. Eta noski, gizakiak jaio, hazi, ugaldu,

zahartu eta hil egiten zirela ere.

Guzti honen ondorioz, denbora epe jakin batzuetan banatzen

hasi zen. Lehenengo tartea eguna izan zen eta honetarako

eguzkiak egiten zuen bidea aztertu zuen.

Babiloniarrak izan ziren eguna, ordua eta urtearen kontzeptuak

erabiltzen hasi ziren lehenak. Urtea eguzkiak puntu jakin batera

itzultzeko behar duen denbora tartea dela ikusi zuten.

Hilabeteak zehazteko, berriz, ilargiari begiratu zioten eta

ilargi-egutegia erabili zuten. Egutegi hau ilargi betearekin

hasten zen.

Gizonak erlojua sortu zuen. Gaur egun material eta itxura

askotakoak badaude ere, leh

enengoak harriz eginak eta hondardunak ziren. Geroago

kuartzodunak, energia atomikoz funtzionatzen dutenak... sortu

ziren.

Lehenengo erlojuak:

Asko saiatu eta gero, eguzkiaren itzala bere posizioaren

arabera aldatu egiten zela konturatu zen. Geroago “gnomon”-a

sortu zen. Lurrean perpendikularki sartutako makila bat zen eta

bere inguruan eguneko momentu desberdinak adierazteko zulo

batzuk zituen. Makilaren itzalak zein ordu zen adierazten zuen.

Berehala konturatu ziren ez zela oso zehatza.

Ondoren, Lurrak bere ardatzaren inguruan bira ematen zuela

jakitean eta beste kalkulu zientifiko batzuk egin zituztenean,

“cuadrante solar”-a asmatu zuten. Grezian k.a V mendean azaldu

ziren eta erromatarrek k.a II. Mendean erabili zituzten.

“Cuadrante”-ak lehengo “gnomon”-aren itxura zuen, baina

zehatzagoa zen. Esfera baten gainean eguneko momentu

desberdinak adierazten zituzten. Ordu jakin baten itzala

egunero berdina izateko eran orientatzen zuten. Beranduago

“cuadrante universal”-a sortu zuten eta hau eramangarria zen

eta munduko edozein lekutan erabil zitekeen iparrorratz baten

laguntzaz.

Gauetan erabiltzeko “cuadrantes estelares y lunares”-ak asmatu

zituzten, baina zerua garbia zegoenean bakarrik balio zuten

tresna haiek.

Beranduago argizarizko erlojuak sortu zituzten. Marradun

kandela batzuk ziren eta Erdi Aroan erabili zituzten.

Urezko erlojuak, “clepsidra”-k ere asmatu ziren. Ontzi batean

gordetzen zen ura zulotxo batzuetatik atera arazten zen.

Geroago hondarrezko erlojuak asmatu zituzten. Hauek

urezkoaren antzekoak ziren, baina ura isuri beharrean hondarra

isurtzen zuten.

Erloju guzti hauek ez ziren zehatzak, beraz mekanikan

oinarritutako erlojuak asmatzeko beharra sortu zitzaion

gizonari.

Leire R. eta Arkaitz