ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas...

9
ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 6, Untzi Museoa- Museo Naval, Donostia-San Sebastián, 2009, pp. 229-236.

Transcript of ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas...

Page 1: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

 

 

ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 6, Untzi Museoa-Museo Naval, Donostia-San Sebastián, 2009, pp. 229-236.

 

Page 2: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

229

* Artikulo hau gauzatzeko eduki dodan laguntzagaitik eskertu behar dodaz bai Jose Mari Unsain, bai Luis Javier Escudero, bibliografia atalbatzuk errazteagaitik; bai Alberto Astui, argazkiekaitik.

1. “Dentro de lo pintoresco, de lo típico que nuestros puertos encierran, y resaltando de su forma más o menos particular, nos encontra-mos con casas que se apoyan las unas en las otras, en compacto montón, sin ninguna regularidad en su forma, la una más alta que la otra, muyestrechas todas ellas, los balcones –uno o dos a lo sumo en cada piso– llenos de ropa. Esto que he descrito constituye la primera fila, detrás hayotra igual o parecida y quizá más de una”. KAIZGA: “Estampas costeñas. La vida del pescador vasco”, Tierra Vasca-n, Bilbo 1933-08-11.

2. “Si alrededor del puerto no es posible construir las casas necesarias para contener toda la población pesquera, ésta habita en viviendassitas en calles más o menos próximas, pero de construcción análoga”. KAIZGA: Op. cit.

Arrantzalearen etxea*

Aingeru Astui ZarragaArrantzaleen Museoa (Bermeo)

Los puertos de nuestro litoral muestran un paisaje especial, típico, con las casas de los pes-cadores colgadas sobre los acantilados. Pero, ¿existen “casas de pescadores” tal como hay“baserriak” o casas de agricultores? ¿Existe una tipología para las casas de pescadores?¿Cuáles son sus características? En este breve artículo se tratará de describir las característi-cas de la vivienda clásica del pescador vasco.

The ports of our coast line show a special, typical, landscape, with the houses of the fisher-men hung on the cliffs. But, exist "fishermen's houses" as are "baserriak" or farmers' hous-es? Exists a fishermen's houses typology? Which are their characteristics? In this short arti-cle they will try to describe the characteristics of the classic houses of the Basque fisherman.

KONTZEPTUA

Euskalerria herri arrantzalea izan da aintzina danik. Eta arrantzalea izateak ez dau gura esan arrantzaegiten dauela bakarrik. Arrantzalea izateak arrantza kulturadun mundu baten barruan bizi tzerabehartzen dau, hau da, arrantza bera ardatz dan mundu batetan, non bizitzaren ekimen guztiakharen inguruan biratzen daben.

Gaur egun, gure arrantza mundua endekapenean dago, krisiak direla krisia, eta euskal arran tzuntziakbarruko nahiko barik egonik, kanpoko herrialdeetara jo behar izan dabe tripulazioak osotuteko.

Itsasuntzien kopurua gitxitu egin da nabarmen, eta portuetatako kaiak kirol portu bihurtu dira.Baina han dagoz arrantzaleen etxeak, gure portuetako etxe tipikoak.

Baina zelakoa da arrantzaleen etxea? Berezia da? Zeintzuk dira bere ezaugarriak?

Deituko deutsagu Arrantzaleen etxea kostaldeko arrantzaleen herri edo auzoan kokatua izanik,tradizioz, arrantzaleen eta euren familien etxebizitza zanari1. Ez dago, bada, berezitasunik besteetxeengandik. Ez da landa-munduaren kasua non baserria dan etxe paradigmatikoa.

Arrantzaleen auzoak izatea be ez da normalena Euskalerrian. Hala-ta be badagoz kasuak, esatebaterako, Hondarribian, La Marina; Pasaian, Donibane eta San Pedro; Lemoizen, Armintza; Getxon,Algorta; Santurtzin, Mamariga; edo-ta Zierbena (lehengo Abanto y Ciérvana udalerrian). Askotan,auzo honeek herri kategoria eduki dabe jendearentzat, sakabanatutako udalerrienak izanik bereerdigunetik urrun aurkitzen direlako. Kasu argiak dira Armintza edo Pasaiako auzo biak. Zierbenakindependentzia hartu eban Abantorengandik 1995a danik. Ikusten da bada, askotan, arrantzaleenauzoak be ezin doguzela kategoria horretan kokatu, herri arrantzaleenarenan baino.

Baina portu gehienetan –tradizioz garrantzitsuenak direnak ohizko arrantzan– biztanlego arran -tzalea kale guztietatik zabaltzen zan nahiz eta, logikoa denez, portutik hurren dagozen kaleetanfamilia arrantzaleen kopurua gehitu2.

Page 3: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

Aingeru Astui Zarraga

230

3. Iberiar penintsulako beste herrialde batzuetan arrantzaleak kobazuloetan; ihizko, kainaberazko edo lastozko txaboletan; barraketan;ontzi zaharretan edo-ta olana eta oihal etxoletan bizitzen ziran.

4. RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Benigno: “Diccionario de artes de pesca de España y sus posesiones”, Madril, 1923, 629. or. Autore honekespainiar arrantzaleei buruz egiten dau berba oro har. Gainerako biztanlegoarengandik banandutako arrantzaleen auzoen izate orokorrarenaipamena ez da Euskal Herriarako aplikagarria kasu batzuetan baino, lehen argitu dan lez.

5. POSSE Y VILLELGA, Don José de: “Cooperativas de construcción de viviendas y lonjas económicas para pescadores”, Asamblea de PescaMarítima Vasca, San Sebastián 1925. Recopilación de Trabajos-en, Imprenta de la Diputación de Guipúzcoa, Donostia, 1928, 391.-439. orr. Egi-le hau Caja de Ahorros Vizcaína-ko Secretariado Social-eko burua zan. Aipaturiko ponentzian Santurtziko etxebizitza baten barri emoten dau,non lau bikote bizitzen ziren euren seme-alabekaz, hau da, 21 pertsona danatara, suetea eta komun bakarra partekatuz.

6. KAIZGA: Op. cit.7. MUGURUZA OTAÑO, Pedro: “Plan Nacional de mejoramiento de la vivienda en los poblados de pescadores”, I. liburukia, Ministerio de

la Gobernación, Dirección General de Arquitectura, Madril, 1942 maiatza, 24. orr.8. “No existe en Ondárroa, como en algunos otros puertos pesqueros, una zona de población que esté ocupada exclusivamente por pes-

cadores, sino que, por el contrario, sus viviendas se hallan diseminadas por todo el pueblo, hasta tal punto que es difícil encontrar algún edifi-cio en donde no habite algún pescador”. MUGURUZA OTAÑO, Pedro: Op. cit., 56. or.

9. “… caracterizándose la gran mayoría de ellas por su insalubridad, tanto por la falta de capacidad como por la insuficiencia de luz y ven-tilación. A estos defectos hay que agregar el originado por sus plantas bajas, destinadas a almacenar las artes de pesca y carnadas y cebos, deolor siempre desagradable y a veces pestilente”. MUGURUZA OTAÑO, Pedro: Op. cit., 65. orr.

Esan dogu ez dagola Euskalerrian arrantzaleen etxebizitza mota berariazko edo tipikorik3 ze,honeek beteten ebezan bizitzak ez ziran beste biztanle-talde batzuetakoenetik ezertan bereizten, txi-rotasunean ez bazan. Arrantzalea eta bere familia (ugaria kasurik gehienetan), kostaldeko udalerrie-tako etxe edo lokal txarren eta osasunkaitzenetan (teilatupeak, ardantegiak, baita aintzinako kortakbe) bizi izaten zan. Honetaz interesgarria da zenbait idazlek arrantzaleen etxebizitzez egiten dabezandeskribapenak aitatzea:

“Las habitaciones que ocupa la clase pescadora de nuestras costas son siempre las peores, salvo, natu-ralmente, algunos casos de pescadores que estén mejor o de patrones con suerte, que a veces unos yotros tienen hasta casa propia; pero lo corriente en la clase pescadora es vivir siempre en las casas peo-res y o bien en las buhardillas, cuando se mezclan con el pueblo, o en barrios separados de aquel, comoocurre en la mayoría de los casos”4.

Bizkaitar arrantzaleen etxebizitzen egoera, 1925. urtean Donostian izandako Asamblea de PescaMarítima Vasca izenekoaren ponentzia batetan deskribau zan, etxebizitzen kalitate txarrak sorraraz-ten eban arazo larrirako konponbideak proposatuz:

“Casas viejas, casas que se desmoronan por la acción del tiempo; casas raquíticas, destrozados sus sue-los, deslucidos sus techos por la influencia destructora de la humedad; sin luz; alcobas infectas, en lasque se almacenan las gentes, en desdichadas promiscuidades, son estos hogares indignos para hombresy en ellas viven nuestros pescadores con sus familias numerosas”5.

Urte batzuk geroago be, deskribapena antzekoa da:

“Dos o tres familias cuyo único vínculo es la pobreza, conviven en esta clase de casas que no constan másque de tres o cuatro habitaciones de dormir, cocina y de una sala-comedor las más elegantes.

Cocinan todos en el único sitio apto para ello; a la hora de comer no es difícil que se encuentren en unamisma habitación falta de ventilación, diez o doce personas, y que a la de dormir lo hagan hasta cincoen la misma u otra en peores condiciones donde apenas caben la cama o camas”6.

Eta 1942an Gipuzkoako arrantzaleen etxeen deskripzioa hau da:

“Las viviendas de pescadores en la provincia, se reducen a dos tipos característicos según el índice dedensidad del pueblo. En pueblos hacinados, por la falta material de terreno con vista al puerto o sus cer-canías, y por su especial configuración topográfica, se han desarrollado las viviendas, en sentido vertical–de 4 a 6 plantas– y en solares de poca fachada y mucho fondo, sin patios intermedios. Casas oscuras,antihigiénicas y húmedas, se han obtenido con esta distribución. Por el contrario, en aquellos pueblos enque el agobio del terreno no ha sido preocupación para su desarrollo racional, se han distribuido lascasas, en dos o tres plantas y en mejores condiciones higiénicas”7.

Bizkaiko portuetan egoerea txarragoa zan, antza, eta batez be, Ondarroan8 eta Bermeon9, nonarrantzaleen kopurua gehitzen egoan eta etxebizitzena gutxitzen.

Nahiz eta deskribatua, euskal itsasaldeko arrantzaleen etxebizitzak, kasurik gehienetan, garbi etatxukun egoten ziran arrantzalearen emaztearen lanari esker. Baina, hala-ta be, argi eta aireztatze ezaeta espazio erabilgarri urriagatik ez ziren abegitsuak izaten; kontutan hartzekoa da, esandakoaz gai-nera, etxebizitza honeetako askotan senar-emaztea eta euren seme-alabekaz batera aitita-amamaeta beste familia bereko kideren bat be bizitzen zirela kasurik gehienetan (gurasoak, seme-alaba ez -kon duak eta ezkongabeak, eta ilobak).

Page 4: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

231

Etxebizitzak oso gutxitan izaten ziran jabetzan, ez bazan armadore edo txalupa-maisu batzuenkasuetan. Azken aipatuen etxebizitzak, tipologia berekoak izanik, zabalagoak, hobeto argituak etahaizeztatuak izaten ziran.

TIPOLOGIA

Arrantzaleen etxeak dirala eta aurkitu dodan albistarik aintzinakoena 1269koa da eta Bermeokoahain zuzen be: Jaun Lope Diaz III.ak agindua emon eban Bermeoko portuan egozan bost txabolakkentzeko eta uriko lurretan eraikitzeko10. Ez dakiguna da txabola horreek arrantzaleak bizitzeko zirenedo arrantzarako tresnak gordeteko erabiltzen baziren, baina lehen eritxiaren alde nago.

XIX. mendearen erdialdean (1844) Yradik Bermeoko etxeen kanpoko deskribapen bat egiten dau:

“Hay en la actualidad cuatrocientas noventa y tres casas en el casco y arrabales cuasi todas de dos habi-taciones… todas ellas con rara escepcion de construccion moderna y de mucho menores dimensionesque los restos que se hallan dentro y fuera de muros. (…) Notablemente se ha mejorado el aspecto deambas clases de pocos años acá con crecido número de casas nuevas y reformas de las viejas…mas noobstante se conserva aun el aspecto feo en algunas calles producido por la enorme balconadura demadera de las casas y escesivo vuelo de sus tejados”11.

Sasoi antzekoan (1856), Donostian hau gertatuten zan:

“Hace algunos años, los pescadores de San Sebastián se veían obligados a vivir en el recinto fortificadode la ciudad12 y, dado que las puertas se abrían por la mañana y se cerraban por la noche a horas fijas,padecían gravemente por esta situación. En ocasiones, en efecto, no podían entrar en puerto más quedespués de la hora fijada para el cierre y, en este caso, se veían obligados a pasar la noche en sus barcoso en abrigos insuficientes. No ocurre lo mismo en la actualidad. Grandes edificios especialmente desti-nados para los pescadores han sido construidos cerca del puerto. Estas construcciones se encuentranadosadas al monte Urgull, cuya pendiente es muy pronunciada, por lo que las plantas bajas –sin apenasluz y muy húmedas– no han podido ser habitadas: una parte de ellas ha sido destinada a tiendas y alma-cenes; la otra, la que da sobre el puerto, forma un soportal cubierto. Los hijos de los pescadores puedenjugar allí en cualquier estación”13.

Arrantzaleen etxeak, kostaldeko urien eraikinen tipologia orokorrekoak dira. Gaur egunera heldujakuzan etxeak ezaugarri antzekoak daukie ia portu guztietan14.

Kale estuetan edo portura jotzen duten labarretan alkarren kontra eraikita, altuak (bost solairu-rainokoak) eta estuak dira; teilatu hegal bikoak, fatxadaren pareko gailurdunak (nahiz eta ugariakizan gailur perperdinkularreko teilatuak); harlanduzko beheko solairua, fatxada nagusian lehio etabalkoi ugarigaz (sarri askotan, begiratokiengatik aldatuak)15, hauxe izanik argirako eta aireztatzekoohiko bidea.

Kaleetan dagozen etxeen atzekaldeek zenbait lehio izaten dabez, baita balkoiak be kasu askotan.Hau ez da honela portuen labarren gainean eraikiriko etxeetan (edo, gutxienez, honeen solairu behe-koenetan) ze, haitzan “txertatuta” dagoz eta. Beheko solairuak, arrantzarako ontzien lanabesakpilatzeko lonja edo soto, denda txiki, tailer edo tabernakaz okupatuta egoten ohi dira.

Etxebizitzetarako sarbidea, atal bakarreko edo zig-zag erako aldats gogorra dauen eskailera batezlortzen da. Portuetako labarretan dagozen teilapeen kasuan, ohikoa da eraikinaren kanpoaldeankokaturiko atal bakarreko eskailera bat izatea, nondik bizitza bakoitzera sartzen da. Sarri-askotanalkarren ondoko eraikin bitartean kokatzen da eskailerea, alde bietako eraikinetako bizitzetara sarbi-de izateko.

10. HENAO, P. Gabriel de: Averiguaciones de las antigüedades de Cantabria, enderezadas principalmente a descubrir las de Vizcaya, Gui-púzcoa y Álava…, II. Liburukia, Imprenta y Encuadernación de E. López, Tolosa, 1894, 172. orr.

11. YRADI, Juan Angel de: Bermeo antiguo i moderno descrito i pintado en lo más notable (por Juan Angel de Yradi), manuscrito ilustrado,Bermeo, 1844, 41., 41. atz., eta 42. orr.

12. Ikusi 10. oharra. Kasu honetan be ez jaken arrantzaleei uriko esparrutik kanpo bizitzen izten.13. LE PLAY, Frédéric: Campesinos y pescadores del Norte de España: tres monografías de familias trabajadoras a mediados del siglo XIX, 3.

monografia, Familia pescadora de San Sebastián (Guipúzcoa), 1856, Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, Madril, 1990, 135. orr.Donostiako arrantzaleei buruzko lana Le Play-en kolaboratzaile ziran A. de Saint-Léger eta E. Delbet-ek egina da 1856an. Sasoi haretan Le PlayEstatuko Kontseilaria eta Senatari Inperiala zan Napoleon III.aren kortean.

14. Ez doguz hemen sartuko etxe noble, oinetxe, torretxe eta beste abar non arrantzaleak errentan bizi d(z)iren bere jaubeek ez dabezela-ko ezertarako erabiltzen.

15. Begiratokien instalazioa alde estetikoei baino etxea handitzearen beharrari zor jako.

Page 5: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

Aingeru Astui Zarraga

232

16. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 135.-136. orr.17. RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Benigno: Los pescadores del Norte y Noroeste de España, Madril, 1916, 12.-13. orr.18. IRALA URRUTIA, Javier: Problemas económico-sociales de los pescadores de Bermeo, Bilbao, 1948; Lizentziatura tesia, argitaragabea,

241-244 orrk. Kontuan eduki behar da honelako etxe batetan normala zala aitita-amamak, gurasoak bere seme-alabekaz eta osaba/izekoezkongaberen bat edo-ta beste senitarteko bakarti baliabidegabekoren bat (alarguna, gaixoa, elbarritua…) be bizitzea. Beharrezkoa zan ba,edozein tarte aprobetxatzea. Oheetan zenbaitzu lagunek egiten eben alkarregaz lo, batez be umeek, baina ez zan arraroa, lekurik ezean, izekoezkongabe bat bere ilobeagaz, oheratzea, esate baterako.

19. Normalean fatxada nagusira agertuten zan.20. Eraikin biren tartean sarbiderako eskailerak kokatzen diran lekua, esanda dagoen lez.

Fatxadak, margotuta egoten ziran karesnez, zeini, sarri askotan, kolorezko margoren bat gehi -tzen jakon: urdina, horia, berdea, gorria. Zurlana be kolorez margotzen zan, ia beti berdez, urdinezedo marroiz.

Barrualdeko banaketa oso antzerakoa da guztietan. Donostian, XIX. mendean, Le Play-k deskri-batzen dau bat:

“La familia aquí descrita habita una de las viviendas del primer piso (...) Esta vivienda se compone de unagran sala, con una alcoba suficiente para dos camas, y de un gabinete cuya ventana –como las de la salaanterior– da sobre el puerto. Tiene, además, otras dos habitaciones, que reciben una luz insuficiente através de las aberturas que dan hacia la vertiente del monte. Una de estas habitaciones sirve de cocina,la otra contiene las provisiones de leña y carbón, así como los útiles de limpieza”16.

Benigno Rodríguez-ek be Gipuzkoako arrantzaleen etxeak deskribatu ebazan:

“Estas habitaciones son muy reducidas, con ventanas muy pequeñas, que dificultan la penetración delaire, y muy poco higiénicas, porque las he visto y medido, resultando que, como término medio, tienenunos 10 metros de largo por 4 á 5 de ancho y 2 á 3 de alto, distribuidos en una sala, en la que general-mente ponen una cama; una alcoba pequeña, un cuarto también pequeño que utilizan para guardarefectos de pesca y que se halla en el pasillo, una cocina, un excusado y un pasillo de 80 centímetros á unmetro de ancho...”17.

Iralak Bermeoko arrantzaleen etxebizitza bat deskribatzen dau eta, naiz eta besteen aldean nahi-ko geroagokoa izan, ez dau alde handirik lehengoekaz:

“Por lo general constan de Cocina-Comedor, una sala de estar (que no usan) y dos o tres habitaciones.Casi todas tienen retrete, pequeño y oscuro, lindante con la cocina; en muy pocas casas hay baño.

La principal pieza de la casa es la cocina y en ella se hace la vida ordinariamente. Los dormitorios suelenser pequeños y a veces sin ventilación directa. Hemos visto una casa con tres dormitorios, dos de los cua-les no tenían luz y uno tan pequeño que cabía justamente la cama sin que quedase sitio ni para una silla.

La sala, por lo general, es la mejor habitación de la casa; suele haber una cómoda o arca, mesa y sillas.De sus paredes cuelgan retratos de los miembros de la familia, del vapor donde trabajan los hombres yotros recuerdos sentimentales, además de maquetas y trabajos rústicos de los pescadores hechos en losratos de ocio.

En general todas las viviendas son pequeñas, de techos bajos y poco ventiladas. Aunque se observa bas-tante orden y limpieza, no resultan acogedoras principalmente por su oscuridad, y por la falta de espa-cio para desenvolverse holgadamente.

Se observa un detalle curioso en estas casas y es el predominio del color verde en su decoración. Rara vezestán empapeladas las paredes que, por lo general, están pintadas al temple y aún al óleo”18.

Bermeoko arrantzaleen etxeetarako eginiko deskribapenaren balioa oso erraz zabaldu lei beste por-tuetako arrantzaleen etxeetarako be. Dena dela, bertan aipaturiko zenbait alderdi komentatu behar dira.

Sarri askotan, arrantzaleen etxeek ez eben komunik izaten. Kasurik onenean kolektibo bat izanleiteken teilapeko bizilagun guztientzat, eraikinaren atzealdean kokatua. Komun pribatua edukiteaohikoa izaten hasi zanean, suetearen zati batean edo, egoten zanean, atzekaldeko balkoiaren muturbat aprobetxatuz kokatuten zan.

Egitan, etxean gela erabiliena sukaldea zan. Han egiten zan eguneroko bizitza, janarien presta-kuntza, jatorduak, bisitarien harrera, arrantzarako apailuak gertatzea, familia bertan batu izanik.Salea, ostera, oso kasu berezietan bakarrik erabilia izanik, etxebizitzako gela “tabu” izaten zan.Honen ondoan, sarbidea bertatik dauela, gurasoen edo adinik gehieneko senar-emazteen (aitita-amamak, aita-amak) logela nagusia egoten zan.

Logela gehienak ia beti izaten ziren itsuak, logela nagusia19 edo-ta atzekaldera, etxebitartera20

edo patioren batera agertuten zan bata-bat izan ezik. Gela itsuen aireztatze arazoa konponduteko

Page 6: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

233

Donostiako moilako arrantzaleen etxe baten planua, Le Play-k deskribaturikoaren eraikinekoa da.

Plano de una casa de pescadores del puerto de Donostia.

(Pedro Muguruza: Plan Nacional de mejoramiento de la vivienda en los poblados de pescadores, I. liburukia, Ministerio de la Gober nación, Dirección General de Arquitectura, Madril, 1942).

Artikulo honetan deskribatzen dan Bermeoko arrantzaleen etxebizitzaren planua.

Plano de una vivienda de pescadores de Bermeo descrita en este artículo.

(Pedro Muguruza: Plan Nacional de mejoramiento de la vivienda en los pobladosde pescadores, I. liburukia, Ministerio de la Gobernación, Dirección General deArqui tectura, Madril, 1942).

Page 7: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

Aingeru Astui Zarraga

234

Lekeitioko arrantzale etxe bat barrualdetik (1920-1924). EuskoIkaskuntzaren Ar gaz ki Artxiboa.

Interior de una casa de pescadores de Le keitio (1920-1924). Archivo Foto grá fi co de la Sociedad de Estudios Vascos.

Ondarroako arrantzale etxe batbarrualdetik (1920-1924). “Casas de

pescadores” albumekoa, EuskoIkaskuntzaren Argazki Artxiboa.

Interior de una casa de pescadores deOndarroa (1920-1924). Del álbum

“Casas de pescadores”, ArchivoFotográfico de la Sociedad de

Estudios Vascos.

Bermeo. Alberto Astuiren argazkia, 2009.

Bermeo. Foto de Alberto Astui, 2009.

Page 8: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

235

lehio txiki batzuk zabalduten ziran hormetan, sabai mailan. Honen bitartez, gela itsuak gela airezta-tuekaz21 komunikatzen ziran eta bertatik hartzen eben airea.

Zenbait logelatan, hain txikiak izanik, ohearentzat baino ez zen lekurik izaten. Ez egozen itxita be,eta intimitate gutxiengoa lortu ahal izateko errezel bat erabiltzen zan.

Etxeko hornidurea oso sinplea zan kasu eta lurralde guztietan. Donostiako 1856ko arrantzaleenetxekoa hau zan: “Hay en la casa tres camas principales más o menos iguales... otras dos camas paralos niños...”22. Gela nagusian: “1 mueble que sirve a la vez de caja para el dinero y de cómoda, com-prado de segunda mano... 1 espejo... 1 mesita de madera blanca... 6 sillas... 8 cuadros con motivosreligiosos...”23. Umeen logelan: “1 armario viejo... 2 sillas...”24. Suetan: “1 mueble viejo de pino... 2bancos pequeños y cuatro sillas en bastante mal estado... estanterías fijadas a la pared, para losutensilios de cocina...”25. Eta despentsan: “1 mueble para la sal”26.

Ikusten da bada, hornidurea ez dala luxuzkoa, eta behar-beharrezkoa baino ez dagoela etxean.Garbitasunak eta ordenak egiten ebazan bizigarriak etxebizitza honeek. Autore guztiak nabarmen -tzen dabe aspektu hau27. Eta etxeak ondo apaintzea be gustatzen jaken:

“... en la habitación principal hay incluso un cierto refinamiento próximo a la elegancia. Todo ello, sinembargo, es sencillo, y nada permite apreciar la tendencia de aproximación a la burguesía que, en situa-ciones análogas, se manifiesta bastante a menudo a través de la búsqueda de objetos valiosos de malgusto”28.

Hor agertzen jakuz “... cuadros con motivos religiosos... todos estos cuadros... son de fabricaciónfrancesa”29 Donostiako XIX. menderdian; “... cuadros religiosos, imágenes de barro pintadas, cara-coles de mar de varias formas y retratos de familia...”30 Bizkaiko XX. mende hasieran; edo “retratosde los miembros de la familia, del vapor donde trabajan los hombres y otros recuerdos sentimenta-les, además de maquetas y trabajos rústicos de los pescadores hechos en los ratos de ocio...”31 Ber-meoko XX. mendeko erdialdean.

ARRANTZALEEN ETXE KONKRETU BATEN DESKRIPZIOA

Adibidetzat hartzen dan eraikina, Bermeo uriko Intxausti kalean kokaturiko arrantzaleen etxe batdogu, baina hain egoera txarrean egoan, joan dan mendeko 70eko hamarkadan lurreratu zala. Ber-meoko alde historikoko etxe tipiko bat zan. Alde bietan beste etxe bana eukan beroni erantsita, fa -txadak esandako kalera begira. Atzekaldea, etxadi bereko norteko higiezinetatik bereiztuten dauenpatio txiki batera agertzen zan. Beheko solairua harlanduzkoa zan, baina, gainerakoa, zurezko egi-turaren gaineko kare eta harlangaitzezkoa.

Etxearen fatxadea hegoalderantz orientatua zan. Teilatu hegal bikoa baina, alde honetan, ohikoaparaleloa izatea bada be, salbuespenezko lez, gailurra fatxadeagaz perpedinkularrean eukan. Eraiki-naren zabalerea lau metrokoa da, gutxi gora-behera. Eraikina etxabe eta hiru solairuz (altuerakometro bi baino zerbait gehiago dabenak) osatzen zan. Baeukan teilatupeko ganbarea be, bainaazken hau oso altuera txikikoa izateaz aparte (metro bat baino zerbait gehiago) sarbide bakarra hiru-garren solairuko bizitzaren barrualdetik eukanez gero, erabilgarritasun gutxikoa zan.

Fatxada nagusiaren kanpoaldean, eraikinaren atalondora sartzeko ataria eta etxebizitzen egonge-letako lehioak eta balkoiak egozan.

21. Sarritan eskailerara be agertuten zan horrelako leihatilaren bat, handik airea (?) hartuz. 22. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr.23. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr.24. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr. Eta lehen aipaturiko ohe biak.25. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr.26. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr.27. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr.: “El orden y la limpieza reinan en toda la casa”; RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Benigno: Los pescado-

res del Norte y Noroeste de España, Madril, 1916, 90. orr.: “... he notado bastante limpieza en la generalidad de las habitaciones de los pesca-dores, y se observa que hay interés en fregar con frecuencia y en blanquear, al menos una vez al año, el interior de las casas...”; IRALA URRU-TIA, Javier: Op. cit., 243. orr.: “... se observa bastante orden y limpieza...”

28. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr. Bermeon be egoten ziran “... viviendas en que se ven lujos de mobiliario y decoración...” (IRALAURRUTIA, Javier: Op. cit., 243. orr.).

29. LE PLAY, Frédéric: Op. cit., 136. orr.30. RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Benigno: Los pescadores del Norte y Noroeste de España, Madril, 1916, 91. orr.31. IRALA URRUTIA, Javier: Op. cit., 243. orr.

Page 9: ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “Arrantzalearen etxea”, Itsas ...um.gipuzkoakultura.net/itsasmemoria6/229-236_astuizarraga.pdf · In this short arti-cle they will try to describe the

Aingeru Astui Zarraga

236

Balkoiak, fatxadearen erdialdean jarriak, burdin forjatuzkoak ziran (zurezko balkoiak ez dira egunia ikusten Bermeon, burdinezkoekaitik ordeztuz joan ziran eta). Barrualdetik sarbidea, kristaldun atebikoitz batez egina zan. Honek, balkoiaren alde bietan egozan bi lehio txikiekaz (metro karratu bate-koak baino txikiagoak) batera, argia eta aireztapena emoten eutson etxebizitzeari.

Zur lodiko ate soil bat egoan eraikinerako sarbidean. Solairuetara igotzen eban eskailerea etabeheko solairua okupatzen eban lonjearen atea ataritik hiru metroko sakoneran edo aukitzen zan.

Eskailerea tarte bakar batekoa zan, bizitzen ateen arteko bakoitzean mailarte txiki bategaz.

Etxebizitza guztiek euken egitura berdina: sukaldea, non sokondo baten egoan komuna; egon-gelea; eta hiru logela itxiak. Egongelea, Intxausti kaleko fatxada nagusira zuzenduten zan. Sukaldea,ostera, nortera begira egoan, patiora joaz. Leihoen eraketa parekoa zan hemen eta fatxada nagusian(hiru bao bakoitzean) baina, komun bat instalatu zanez gero, leiho bat gela txiki honetarako zan, etabeste biak suetarako. Logelak, eskailerearen bestaldera (ezkerraldera) egozan lerrokatuta. Egongela-tik sarbidea eukana zan logela nagusia. Suetatik egongelaraino joian pasilloan egozan antolatutagainerako logelak.

Teilatupera, hirugarren solairuko etxebizitzatik bakarrik joan eitekean eta, hain altuera gutxikoadenez gero, ez zen ia erabilia izaten.

Azkenik, fatxadea, zuriz kareztuta anilinako tinte apur batekin, zurlana berdez, balkoiak beltzezeta beheko zokaloa, grisez tintaturiko karesnez margotuta egoala esan beharra dago.

BIBLIOGRAFIA

ASTUI ZARRAGA, Aingeru: “La casa del pescador – Arrantzalearen etxea”, Etxea erakusketaren katalogoan, Biz-kaiko Foru Aldundia, Bilbo, 2002, 36.-43. orr.

EGUITEGUI ELIZASU, María Aránzazu: “Las casas de pescadores en el litoral guipuzcoano”, Narria aldizkariaren55-56 zkian, Madril, 1991, 11.-15. orr.

HENAO, P. Gabriel de: “Averiguaciones de las antigüedades de Cantabria, enderezadas principalmente a descu-brir las de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava…”, Imprenta y Encuadernación de E. López, Tolosa, 1894.

IRALA URRUTIA, Javier: “Problemas económico-sociales de los pescadores de Bermeo”, Bilbo, 1948. Lizentzia-tura tesia, argitaragabea.

KAIZGA: “Estampas costeñas. La vida del pescador vasco”, Tierra Vasca-n, Bilbo, 1933-08-11.

LE PLAY, Frédéric: Campesinos y pescadores del Norte de España: tres monografías de familias trabajadoras amediados del siglo XIX. 3. monografia, Familia pescadora de San Sebastián (Guipúzcoa), 1856, Ministerio deAgricultura, Pesca y Alimentación, Madril, 1990.

MUGURUZA OTAÑO, Pedro: Plan Nacional de mejoramiento de la vivienda en los poblados de pescadores, I.liburukia, Ministerio de la Gobernación, Dirección General de Arquitectura, Madril, 1942.

POSSE Y VILLELGA, Don José de: “Cooperativas de construcción de viviendas y lonjas económicas para pesca-dores”, Asamblea de Pesca Marítima Vasca, San Sebastián 1925. Recopilación de Trabajos-en, Imprenta dela Diputación de Guipúzcoa, Donostia, 1928.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Benigno: Los pescadores del Norte y Noroeste de España, Madril, 1916.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Benigno: Diccionario de artes de pesca de España y sus posesiones, Madril, 1923.

YRADI, Juan Angel de: Bermeo antiguo i moderno descrito i pintado en lo más notable (por Juan Angel de Yra-di), manuscrito ilustrado, Bermeo, 1844.