Bertsolaritza klasikoaren antologia partziala

Bertsolaritza klasikoaren antologia partziala

rufino iraola garmendia

Hitzaurrea

Ez omen da oso egokia idatzitakoaren gainean esplikazioak eman beharra. Okerragoa da irakurlea zalantzan uztea. Beraz, ausartu egingo naiz erregela omen den hori haustera. Lau parametroren baitan definituko dugu «klasiko» hitzaren esanahia: a) denbora aldetik, gutxi gorabehera, XIX. eta XX. mendeko 70eko hamarkada arte-edo har genezake; b) beraz, jadanik ohikoa den Joxerra Garziaren sailkapenaren arabera, bertsolaritzaren hastapenetik hasi eta erresistentziako bertsolaritza artekoa hartuko luke; c) izenen arabera, esan dezakegu Fernando Amezketarragandik hasi eta Amuriza azaldu aurrekoa; d) bertsolaritza urbanoaren aurrekoa, hau da, nekazaritza garaikoa.

Partziala. Antologia guztiak izan ohi dira partzialak, dena hartzen ez duelako eta norbaitek irizpideren baten arabera hautatzen duelako edukia. Kasu honetan, honela konkretatuko nituzke ezaugarriak: a) nire gustuen arabera egindako hautaketa da, eta ez beste inoren agindu edo aholkupean; b) nire barrenari eragin dioten bertsoak dira, zirrara sorrarazi didatenak, nire sentimenduak astindu eta hunkitu nautenak; c) nire ebidentzia subjektiboen arabera aukeratuak daude; d) batzuetan, herriak zeharo barneratuak eta popularrak direlako ere bai; e) garai edo gertaera bati buruz esanahi berezia dutelako; f) batez ere, printzen bila nabil ni, halaxe planteatu dudalako, eta gerta liteke norbaitek esatea: «Bat baino gehiago utzi duk kanpoan». Egia! Esate baterako, printza ederren kontua bakarrik balitz, Goiburuk hemen beharko luke, baina beste kriterio bat ere hartu dut kontutan: lehiaketetan egindako ibilbidea, eta hor aurrera samar joan ez direnak ere lan honetatik kanpora utzi ditugu; g) agian, bigarren partea egin beharko litzateke, beste kriterio batzuekin eta, hori bai, bertsolari zerrenda luzatuta, belaunaldi berriak barruan direla. Guk Azpillaga eta Lopategirekin amaituko dugu.

Nik uste dut egina dagoela horrelako zerbait: Juanito Dorronsorok bi tomotan atera zituen Bertsotan 1879-1936 eta Bertsoan II. 1936-1980. Nolanahi ere ez dira gauza bera. Hark eskolarako unitate gisa presatu zituen liburuak; alegia, didaktizaturik. Hark bertsolaritzaren presentzia orokorra zuen helburu, guk esan dugu beste bide batetik goazela. Gainera, bada bakarren bat Dorronsoron liburuan, hor agertzeko adinako mailarik ez duena; adibidez bat badago inoiz plaza publiko batean kantatu gabea. Adierazpen horrekin ez diogu kendu nahi eta ez diogu kentzen meriturik Ataungo bertsozale eta musikari finari. Nola kenduko diogu, bada, haren lanaz baliatu baikara geu hein batean?

Bi sailetako bertsoak emango ditugu: bat-batekoak eta jarriak. Ez ditugu, ordea, berezirik ipiniko, baizik eta, gutxi gorabehera, kronologikoki. Hori bai, zein sailetakoak diren garbi esanda.

Bertsolari klasikoez hitz bi

Esan dezakegu, lasai esan ere, lehengo bertsolariak edo bertsolari klasikoak ezagutza formal urri edo eskasekoak zirela; eskolatu gabeak, kasik analfabetoak. Udarregirena izango dugu kasurik nabarmenena, analfabeto totala baitzen, baina Txirritak berak ere apenas zekien gauza handirik idazte kontuan. Jakinekoa da bere iloba Jose Ramon Erauskinek egiten zizkiola idazkari lanak, osabak kantatu edo esandako bertsoak apuntatuz. Dena den, Txirritaz geroztik ere eskolatu gabeko bertsolari dezente izan da; ez dut esango analfabetoak, baina bai eskola gutxikoak. Hortaz, erabateko muga garbia ezartzea oso zaila da; baina, aldi berean, Txirritaren ondotik aldaketa hasten dela ere egia da. Basarri izango litzateke aldaketaren ordezkari nagusia. Aitzitik, oraingo bertsolariak, batez ere Amurizaren ondorengoak eta, zalantzarik gabe, Egañarengandik aurrerako guztiak eskolatuak dira; asko eta asko unibertsitatetik pasatuak eta karreradunak.

Beste adierazleetako bat da batzuen eta besteen mundu erreferentziala. Lehengo bertsolarien mundua oso mugatua zen. Batetik, oso gutxi mugitzen ziren: euren auzo eta herrietan moldatzen ziren, hori zen ondo ezagutzen zutena. Hortik aurrera, munduko egoeraren berri gutxi zekiten. Batzuetan, soldaduska izaten zen mundu berriak deskubritzeko modua. Baziren Ameriketan senideak zituztenak. Hori ere iturri polita izan zitekeen zeukaten ezagutza aberasteko. Ez zen irratirik, egunkaririk ez zuten irakurtzen. Azokan, elizan eta herriko ostatuan jasotzen zuten informazioarekin bizi ziren. Bertsopaperak ere, batzuetan, laguntza handia ziren, gertaera eta kasu askoren berri ematen baitzuten. Adibidez, zenbat bertso-jarraldi eskaini ote zitzaion Beizamako krimenari? Ahozko ipuina ere ohikoa zen garai zaharretan; horietan irakasbide asko egoten zen. Horrez gain, Testamentu Zarra eta Berria eta horrelakoren batzuk izaten zituzten sukaldeko tximinia-ertzean. Udaletxeko iragarki-tauletan ez zen ipintzen oharrik, aguazilak hots egiten zituen oharrak udaletxeko balkoitik, jendea mezatatik ateratzen zenean. Komunikazio osoa ahozkoa zen, ahozko tradizio betean bizi ziren. Bestetik, bertsolari zaharrek kultura erlijioso handia zuten; erlijioari eta elizari atxikiak bizi ziren. Buruz zekizkiten dotrina eta ebanjelioko pasarterik inportanteenak. “Euskaldun, fededun” zen lema nagusia. Bertsolari zaharrak giro horretan ikasten zuen, hori zen haien kultura... Bertsotan, berriz, lagunartean eginez.

Hizkera

Lehengo bertsolariek euskaraz bakarrik zekiten, eta hori zuten eguneroko lan tresna, euskara; gaurkoak, sarri asko, erdaraz bizi dira eguneko momentu askotan: lanean, telebistaren aurrean, kalean… Alde handia dago bertsotan aritzeko euskara hutsean bizi, ahozko tradiziotik edan eta eguneroko hizkuntzan bertsotan egin edo erdaraz bizi eta euskaraz kantatu. Esan bezala, lehengo bertsolarien hizketa ahozko tradizioan oinarritua zegoen. Bertsolari klasikoek ez zuten sentitzen euskara landu beharrik. Erreminta egokia ikusten zuten egin behar zuten lanerako, nahiko zorrotza; hori bai, tokian tokikoa.

Hiztegi kontuan ere asko hitz egin beharko litzateke. Labur-labur esateko, lehengo bertsolariak hiztegi zehatza bai, baina laburra erabiltzen zuen.

Bertsoaren egikera

Gaurko bertsolariei doinu eta neurri librean uzten zaienean, inork ez dizu kantatuko 7 edo 8 puntuko bertsotik beherakorik, ezta hasi berriek ere; gainera, errepika eta guzti. Lehengoek, aldiz, ahapaldi motxa zuten maite. Azkar eta zorrotz esan nahi izaten zituzten esan beharrekoak.

Zein da ondorioa? Lehen bertso asko hartzen zirela gogoan eta oraingo bertsoak ez dagoela hartzerik. Egia osoa esateko, ba al dago premiarik ere gogoan hartzeko? Hurrengo egunean irratiak emango baititu, eta Interneten daude, nahi dituenak irakurri edo entzun. Beraz, logikoa baino ez denez, bertsoak gogoan jasotzeko ohitura eta gaitasuna galdu egin ditugu.

Bertsolari zaharrak bertsoa kantarazi egiten zion entzuleari, hurrengo egunean soroan edo zelaian behizain zebilela. Gaurkoak nekez. Besteak beste, hizkuntza aldetik ahozko eredutik urrundu delako eta ahapaldi luzeegiak kantatzen dituelako.

Memoriari lanak zaildu

Mundu osoa ados dago honetan: bertsoaren baldintza nagusia da lehenengo entzunaldian ulertzeko modukoa izatea. Horretarako, ezinbestekoa da berbaldia gogoan jasotzea, baina hori posible al da hain ahapaldi luzeak direnean? Bertsoa, berez, zirt edo zart azkar egin beharreko generoa da; bertsotan gauzak zorrotz eta labur esan behar dira. Energia kontzentratu egin behar da bertsoan, leherketa emozionantea izan dadin; bestela, arrisku handia dago “plof” geldo bat ateratzeko.

Esaten ari gara bertsoak ulerterraza izan behar duela. Bertsoaren ulermena errazten duten elementuak hauek dira: erritmo egokia, neurri juxtua, errima ona eta doinu ezaguna. Askok usteko du, oker alafede, hori guztia estetika kontua dela. Ez da horrela, baizik eta guztiz alderdi funtzionala da. Elementu horien guztien egitekoa da entzuleari bidea leuntzea, bertsoa gogoan har dezan, memoriari lanak erraztea. Ondorioz, hanka-sartze ikaragarria da txapelketan doinu berriak ateratzea. Entzuleak bertsoa gozatuko badu, doinua entzunda eduki behar du. Jakina, oreka behar da: entzunegia bada, aspertu egiten du, eta sekula entzun gabekoa bada, aldiz, haria eten.

Gaia

Lehengo bertsolariak, normalean, hasi eta noiz amaitu ez zekitela, gairik gabe aritzen ziren. Hobeto esan, eguneroko bizimodutik eta euren inguruan gertatzen zenetik hartzen zuten kanturako haria (auto-horniketa). Oraingo bertsolariei, gaiak kanpotik ipintzen zaizkie. Txapelketak ezarri du eredu hori. Gaurko bertsolariei gairik arraroenak ipintzen zaizkie, lehengo askok ulertuko ez zituzketenak; rolak ere ematen zaizkie, egoera bat errepresentatu edo pertsonaiaren baten papera egiteko.

Biografia laburra eta bertsoak

Juan Ignazio Iztueta

Juan Ignazio Iztuetarekin hasiko naiz. Onartuko ahal dit irakurleak lizentzia hori, Iztueta neure herritarra izanik. Bertso jarriak dira. Logroñoko kartzelan zegoela paratuak, 1806an. Kontxesiri dute izenburua. Hain zuzen, Kontxesi Bengoetxea Iztuetaren maitea zen. Azpeitiko kartzelan ezagutu zuten elkar. Bata, Kontxesi, haur-hilketaz akusaturik zegoen. Bestea, Iztueta, bere herriko bikarioak Inkisizioaren aurrean salatu zuelako, erlijioaren eta fedearen aurkako hitzak jaulkitzearren. Badakigu bikarioaren izena ere: Jose Ignazio Etxabe.

Izugarriak dira bertsoak. Euskal lirismoaren adierazgarrienetakoak, intimismoaren eredu paregabea. Ondo eginak, doinu sarkorra. Hitz batean, herri-poesia jasoa. Bertso horiek zirrarik eragiten ez dionak ez dakit zer beharko lukeen sentimenduak kanporatzeko. Hain dira eder! Baina lirikoaz gain, Iztueta bazen isekari eta ironikoa ere, azkeneko bertsoan ikusiko dugunez.

Maite bat maitatzen det maitagarria.

Begi ederra du-ta guztiz argia.

Daukat urruti,

bainan ezin kendu det burutik

haren itxura.

Saldu ahal baliteke pisura

urreraren truke,

nork erosi faltako ez luke.

Hogeita lau legoaz nago aparte,

bitartean badauzkat miloi bat ate,

guztiak itxirik.

Nahi arren ezin egon isilik,

beti negarrez

nere maite-maitearen galdez

ote dan bizi

bihotz-bihotz nereko Kontxesi.

Egunaz argi gutxi, gauean ilun,

kontsuelorik ez da neretzat inun

maitea gabe;

egin ote nadin haren jabe

oroitutzean,

zenbat pena nere bihotzean

dedan igaro;

maite det eta ez da milagro.

Ai, hau bakardadea eta tristura!

Nere bihotz gaixoa ezin piztu da,

hain dago hila!

Beti dabil kontsuelo bila

bere artean.

Banengo maitearen aldean

ordutxo biko,

pena guztiak lirake hilko.

Nere maitea, zutzaz ni oroitzen naiz

egunaz ere, baita gauetan txit maiz,

lotan ere bai:

zu ikusitzera nik joan nahi!

Libre banengo

hor nintzake egun bigarrengo.

Nahiz orduan hil,

ez nuke izango batere min.

Lehengo gau batean egin det amets,

bainan pentsamensua beti aldrebes

irtetzen dira;

ustez nengoen zuri begira,

maite polita,

Kofrearen gainean jarrita

kontu-kontari.

Nahi nuen baina ez nintzan ari.

Maite nerea daukat beti gogoan...

Ai, orain banengo ni haren alboan

inoiz bezala!

Jaunak amets hau kunpli dezala!

Balitz komeni,

kontsueloz hilko nintzake ni

nere ustean,

maitetxoaren bihotza ikustean.

Nere maite polita, ez da zer etsi,

bihar ez bada ere hor nauzu etzi,

lehengo lekuan.

Ailegatutzen naizen orduan

ai hura poza

nere maite-maitetxo bihotza!

Zuri begira

pena guztiak ahaztuko dira.

Zure gauza polit bat hor det nerekin

izkidaturik dago letra birekin;

C eta B dira,

askotan nago hoiei begira,

hain dira finak!

Maitetxo polita, zuk eginak

sedaz ederki,

kolkoan gorderik dauzkat beti.

Esperantzetan bizi, maite gozoa,

noizbait kunplituko da gure plazoa.

Eta orduan,

gauza txarrik ez hartu buruan

lehengoai utzi,

ez degu pasatzen pena gutxi

preso sei urtez!

Onduko gaituzte nere ustez.

Ikusten duen bezala sail osoa ipini dut. Izan ere, kentzen hasita, zein kendu?

Txabalategi eta Zabala Villbonan: 1802

Askotan idatzi izan den bezala, 1802ko otsailaren 22an bertso-desafio izugarria jokatu zen Villabonako plazan. Amezketako Zabala eta Hernaniko Txabalategi ziren protagonistak. Iztuetak esaten duenez, bera zen epailetako bat Zabalaren aldetik. Ez zuen, ordea, joaterik izan. Baina ez gaixo zegoelako. Hor gezurretan ari da. Zaldibiako «Txuri» ez zen epaile izan, Tolosako kartzelan preso zegoelako. Iztuetaren ordez Fernando Amezketarra joan zen. Txabalategik Aizarnazabalgo sakristaua izendatu zuen epaimahaiko. Bi horiez gain, bazen beste epaile bat ere. Gero sarri askotan ikusi ditugun eran, apaiza hura ere: Jose Mendizabal, Villabonako alkateak aukeratuta. Ziur gaude apaiz hura heterodoxo xamarra izango zela, ohitura aldetik bederen, zeren elizgizonek apenas begi onez ikusten zuten bertsolaritza. Iztuetak esanda dakigu hori ere.

Lau mila lagunen aurrean jokatu zen apustua. Biek kantatu omen zuten ganoraz eta primeran. Herriak oihuka eskatzen omen zuen berdinean uzteko. Halaxe egin zuten, eta epaia bertsotan eman. Aizarnazabalgo sakristauak kantatu zuen lehenik:

Txabalategi eta

Zabala gaztea,

askok desio zuten

zuten desio askok

kantuz ikustea.

Atsegin haudietan

joan da jendea.

Bata hainbeste izan

izan bata hainbeste

dalako bestea.

Ondoren, Fernandok:

Ezin gentzake bada

beste gauzik egin;

nik gogoan neukana

neukana gogoan nik

zuk dezu hitz egin.

Utzi behar ditugu

biak berdin-berdin,

Gipuzkoa guziak

Gipuzkoa guztiak

har dezan atsegin.

Gure ama zenari entzundako doinuan eta moduan ipini ditut bertsoak, baina apur bat ahaztuak neuzkan, eta Aita Zavala eta Juanito Dorronsororen bertsioak baliatu ditut, ama zenarena oinarri hartuta.

Txabalategi

Esan dugu Txabalategi herriarra zela. Gure amari ikasi nion lehenengotako bertsoa hauxe da. Doinua lehengo bera da: Bautista Baztarretxe. Doinu komodina zen hori amarentzat. Zortziko txikiko bertso asko kantatzen zuen doinu horretan. Entzun:

Fernando ta Zabala

Amezletakoak,

badakit zeratela

zeratela badakit

koplari bapoak.

Gu ez izanagatik

zuek ainakoak,

zerbai egin ginuzen

egin gizuen zerbait

ustez Jaungoikoak.

Ixuelako artzaia

Ixuelako artzainak bertsolari ona izan behar zuen derrigorrez. Behin batean, txarteletara joanda, apaizak galdetu omen zion: «Zein dira Bertute Teologalak?». Eta Ixuelak:

Lehenengoa fedea,

bigarrena esperantza.

Hirugarrengo horren badu

mila bat mudantza:

hil da karidadea,

bizi da bengantza.

Oharra: Bertso hori askotan entzun izan diot anaia Patxiri. Hark kantatzen duen bezala ipini dut, baina, badaezpa ere, Juanito Dorronsoren liburua kontsultatu dut, Bertsotan 1789-1936, eta alde handirik gabe horrelatsu dator han ere.

Hamalau heriotzena

Niri beldurra eragiten didaten bertsoak dira. Badirudi autobiografikoak direla, eta izango dira, nahiz eta bertsolari hiltzailearen izen-deiturarik ez dakigun. Anonimoen artean sartu beharko dugu. Hizkera aldetik, Gipuzkoako Beterrikoa ematen du. Honela dira azkeneko hiru bertsoak:

Santo Kristo, zurekin

konfesa nadian

zer obra egin nuen

nik Katalunian.

Lerida pasa eta

hurbil den herrian,

bost lagun bizi zire

beren familian.

Guztiak hil nituen

gabaren erdian.

Gorputzeko ikara

animako lotsa,

zeren egin ditudan

hamalau heriotza.

Aditu ezkeroztik

diruaren hotsa,

bidean atera ta:

«Botatzeko poltsa,

aterako niola

bestela bihotza».

Hogeita bost urte da

nere edadia,

nagusi on batentzat

ai zer mirabia!

Ez naiz pekatuaren

mantxarik gabia:

beti okerrerako

abilidadia,

penetan pasatzeko

eternidadia.

Garai hartako pentsamolde erlijiosoaren araberakoak dira. Ikusi egin behar da zeinen kontzienteak ziren horrelako ekintzak ekar ziezaiekeen ondorioei buruz; ondorio moralei buruz, eta zeinen zeuden prest zigorra jasotzeko. Azkeneko bertso horrek barruari ez al dio gogor erasaten? Konfesioan zeukaten esperantza bakarra eta osoa. Gaur hiltzaileak diferenteak dira. Seguruenik, arau moralik ez dutelako hiltzen dute. Ez dira beste munduko zigorraren beldur. Ez litzateke gaizki egongo azterketa konparatibo bat.

San Migelen bertsoak

Aralarko San Migelen, antza denez, lapurreta gertatu zen, 1800 aldera. Lapurrak harrapatu eta justiziatu egin zituzten. «Iruñako Korteko alkate Rodriguez» aipatzen da bertso batean, gero ikusiko dugunez. Baita lapurrei segika ibili zela ere. Badirudi hortik datorrela San Migel urtero jaisteko ohitura. Iruñara iristerakoan, errespontsoa errezatzen omen zuten lapur horien arimen alde. Ikus dena nola egin zuten «geroari eta gora begira». Munilak (egunotan Donostiako gotzain izendatua) ez zuen berehala errezatuko zenbait lapurren alde. Beste batzuen alde bai, noski!

Juanito Dorronsororen liburuan bost bertso aurkitu ditut. Laugarrena eta bosgarrena zeharraldatuko ditut hemen, egokitzapen txikiren bat edo besterekin:

Iruñeko Korteko

Alkate Rodriguez,

barka bezare, baina

bertso hau adi bez:

Berori portatu da,

aditu dugunez.

Frantziara joan ta

San Migelen galdez,

Aingeru eder hori

bilatu ahal balez.

Frantziara joan ta

San Migel topatu;

belauniko jarririk

bertan adoratu.

Berak gaitzala bada

ongi faboratu:

bizimodu onen bat

mundura logratu,

gero zeruetako

gloriaz gozatu.

Lehenengo bertso horretako “bez”, “balez” horiek ez dakit errimagatik dauden horrela, alegia lizentzia modura ala garai hartan horrelaxe esaten ziren. Polita da “barka bezare” hori ere.

Belateko lapurrak

Historia hau 1818ko abenduaren 4an, Santa Barbara egunean, hasten da edo amaitzen, segun eta nondik begiratzen diogun. Nafarroako Errege Gorteak egun horretan eman zuen epaia lau lagun urkabera eramateko. Ez da esplizituki esaten, baina badirudi, bertsoetatik ondorioztatzen denez, laurak anaiak zirela. Aita Donostiak aurkituriko hamar bertso dira guztira. Hirugarrena eta zazpigarrena ezarriko ditugu hemen:

Egun seinalatua,

zen Santa Barbara:

presente han ginenak

oroitzen ahal gera.

Sam Jose gloriosoak

gaitzala anpara,

ailegatu gaberik

munduan hartara...

Egun hartan zituzten

urkabean para.

Laugarrena joan zen

guztien atzean.

«Jesus» erraten zuen

korda paratzean.

Salbea errezatzeko

hartaz oroitzean,

hala eskatzen zuen

hark heriotzean:

asko pena zeukala

bere bihotzean.

Pello Josepe

Ez da izango Euskal Herrian arimarik bertso hauek ez dakizkienik. Guztiz herrikoiak dira. Garai batean ez zen izaten bazkalondo edo afalosterik bertso kitzikagarri hori kantatuko ez zenik. Gaia bera da pizgarri asko duena, «morbo» apur bat eragiten duena. Ez dira ohikoenak hiru puntuko bertsoak, baina tartean antzina horrelakoak ere dira. Entzun:

Pello Josepe tabernan dela

haurra jaio da Larraunen.

Etxera joanda esan omen du:

«Ez da nerea izanen.

Ama horrek berak topa dezala

hau horrek aita nor duen»

Ai, hau pena ta pesadunbrea,

senarrak haurra ukatu.

Haur honentzat beste jaberik

ezin nezake topatu.

Bihotz nereko Pello Josepe,

haur honek aita zu zaitu.

Koplak

Iruditzen zait bertsogintzak apurk-apurka eboluzionatu duela. Lehenengo aurrekaria, nire ustez, ditxolaritza da: bi lerro eta bi errimako ahapaldia. Gaztelaniaz «pareado» deitzen zaiona. Horren ondorengoa da kopla:bi puntuko ahapaldia. Kopla zaharrak, behintzat, antzekoak izaten ziren. Normalean, lauko handian kantatu ohi dira. Hauxe eredutzat har litekeena:

Han goien goien izarra,

errekondoan lizarra;

etxe hontako nagusi jaunak

urre gorrizko bizarra.

Urre gorrizko bizarra,

zilar zurizko bizkarra;

erreal txikiz egina dauka

elizarako galtzara.

Etxeko andre zabala

toki oneko alaba.

Bidean nator ondo jakinik

eskuzabala zerala.

Askan eder da garia,

haren gainean txoria.

Eraztun batek bildu lezake,

neskatxa zure gerria.

Ore-mahaian sagua,

hari begira katua.

Etxe hontako okelarekin

ez da beteko zakua.

Logika aldetik oso kuriosoak dira kopla zaharrak. Badirudi lehenengo puntuaren eta bigarrenaren artean ez dagoela lotura logikorik, baizik eta estetikoa edo erreferentziazkoa bakarrik. Dena dela, ederrak eta gozoak dira belarrirako.

Pierre Topet «Etxahun» (1786-1862)

Merezi bertsolari honetaz luze antzean mintzatzea. Guztiz interesgarri dira aztertzailearentzat haren bizimodua, haren heriotza eta haren kantuak. Eta, adli berean, ezezagunak edo gutxi irakurriak eta gaizki ulertuak. Yon Etxaide idazle handiak, nobelaz gain, badu idatzia beste liburu bat Etxahuni buruz: Etxahunen bertsoazk gipuzkeraz. Honela hasten da, Bertsotan 1789-1936 liburutik jaso dudan eran: «Zenbat eta gehiago irakurri Etxahunen bertsoak, eta irakurriz ulertu, tristura handiago bat sortzen zait ene bihotzean...Zergatik? Mingarri baitzait, Etxahunen bertso paregabeak irakurtzean euskaldunik gehienak ez direla gai egosteko ohartzea»

Etxahun 1786an jaio eta 1862an hil zen. Zorigaitza ondo probatutako gizona zen. Aitak ume-umetatik hartu omen zuen begitan. Neska bat maite eta beste batekin ezkonarazi zuten etxekoek. Emazteak amorantea omen zuen, eta hari tiro egiten ziolakoan beste bati egin zion, eta hil egin zuen. Hegiapaliako nagusi gaztea omen zen emazte Engraziren amorante hori. Hil zuena, ordea, Etxegoieniako mutil gaztea zen. Ekintza hori dela medio, kartzelan sartu zuten bigarrenez. Baina ez, lehen bezala (emaztearekin izandako gorabehera batengatik) bi hilabeterako, baizik eta hamar urterako. Hala dio gero: «Beste batek eraman dik hik behar huen kolpea, baina kobra dezakek oraindik hirea».

Kartzelatik irten zenean, ez zuen izan etxera itzultzerik, eta erromes ibili zen, batean Compostelako Santiagora, bestean Erromara... Zahartzaroan, berriz, koplari, artzain eta eskale ibili zen. Limosnatik bizi izan zen. Sukaldeko aulkiaren gainean hil zen, ez ohean. Triste eta tamalagoa nola izan pertsona baten adurra!

Etxahunen bertso asko zeukan idatzia, baina etxekoek erre egin zituzten paper horiek, deabruarenak berarenak balira bezala. Herriak gogoak hartutakoak dira gugana iritsi direnak.

Erromara zihoala kantatua:

Bertso hauek paratu ditut Unhurritzeko mendian

Errumarat abiatzeko prestaturik nintzanian.

Hil banendi ere holako bidaje luzian,

Zuberuan kanta ditzaten ene oroimenian.

Ofizialenak

Oi laborari gaxua!

Heuk jaten duk artua.

Ogi eta ardo eraikitzen

alferren asetzekua.

Halere hain haute maite

nola artzainak otsua.

Jaun apaizek predikatzen

karitate egin dezaten.

Berek, aldiz, pagatu gabe

hitz bat ez dute erraiten.

Herriko pobreak gosez eta

haiek urreak herdolitzen.

Urzapal bat

Urzapal bat badugu

herrian tristerik.

Nigarrez ari duzu

kaiolan barnetik,

bere lagun maiteak

du eta utzirik.

Kontsola ezazue

zuek, adiskidik.

Tunba bat nahi dut

lurpean ezarri,

ene gorputz tristea

gorde munduari,

ene ixter-begiek

ein dezaten irri.

Haiekin zirate

zuek ere hain sarri.

Ahaide delezius huntan

Aire atsegin hontan bi

bertso nahi dut kantatu,

ene bizitze molde-gaitza

mundu orori deklaratu.

Inori sos bat ebatsi gabe

ez eskandalurik sortu,

hamar urterako galeretan

nahi izan naute sartu.

Munduan bagira aunitz

malerus girenik,

baina inor ez etxekuak

nik bezain krudel dituenik.

Bost etxetako primu nintzen ni

amak horrela sorturik.

Munduz mundu igortzen naute

nituen denak kendurik.

Jainkuak madarika beza

Gaztalondo Topetia,

bai eta neskatila pobreetan

maodioa jartzia!

Nik batengan ezarri dudalakoz

gertatu desheratzia.

Aitajaunak egin zidan

ordeiniaren haustia.

Pazko egun batez meza nagusitan

Barkoxeko erretorea, izatez alemaniarra, handiki eta aberatsekin ongi konpontzen omen zen. Pobre eta behartsuekin, aldiz, gaizki. Elizan toki berezia omen zeukan gordea omen zeukan handizkientzat. Etxahun han omen zegoen tartean, «ez zegokion tokian», eta sakristaua bidali omen kargu hartzera. Etxahun berehala atera zen elizatik, baina atarian itxaron omen zuen, eta sekulako bertsoak kantatu erretorearen kontra. Hona bat:

Izan nauzu Sen Jakan,

Loretan eta Erruman

Aita Santien meza entzun

bi kardinalen artian.

Arropa-txar izanagatik

inork ere ez deus erran.

Joanes Otxalde

Bidarrai: 1814-1897. Bertsolari handia izan zen. Hala irakurri dut testu batean, Oxobik idatzia: «Baigorritik Maulerat ez da izan bilkura aipagarririk Otxalde bertsolaria gabe» Khantu berriak izeneko saiotik hartu dugu mostratxo bat. Ea zer deritzozuen:

Hizkuntzetan lehena nundik zen athera?

Hori dakienikan munduan othe da?

Eskualdunak zirenez Adam eta Eva,

Hoi erran dirona da Jainko Jauna bera.

Eskuara zen, iduriz, lehenik munduian

Hortaz mintzo baitziren Noeren barkuian;

Lurra ikhus orduko, mendi inguruian,

«Hara! Hara!» zioen eskuaraz orduian

Aiphu emaiten diot Eskual Herriari,

Baxe-Nabarren hasiz, Xubero gainari,

Laphurdi, Probentzia eta Nafarrori,

Gipuzkoa, Alaba, Bizkai ederrari.

Eskual herria duzu hanitz maithagarri;

Hemen badugu ogi, arno ta haragi;

Osasunaren dako airea da garbi;

Zer deskantsuan gauden hortan da ageri.

Lur hau gure ait'onek zuten hautatua,

Etsai gaixtoetarik hazkarki zaindua;

Nahiz bi aldetarat dagon zathitua,

Amodioak dauka batera lothua.

Herkulen pare ziren Kantabre zaharrak;

Bihotzez ezti eta berthutez hazkarrak;

Oro izitu ditu hek zuten indarrak;

Amorrik ez du egin nehoiz menditarrak.

Fedean hazkar ziren gure arbasoak,

Bere bizi guzian zuzenbidekoak;

Eta hartan altxatu beren ondokoak,

Hortaz laguntzen gitu gu bethi Jainkoak.

 

Zeru lurren Jabea, zuri oihuz gaude

Deusetan ez baikira laguntzarik gabe;

Heier bezala guri iguzu fagore,

Hori galdatzen dugu ondokotzat ere.

Bordel (1792-1875)

Luzaiden jaio zen. Baserriaren izena da Bordel. Izen hori hartu zuen bertsolari gisa. Manezaundi idazleak dioenez, daitekeen izaera eta jite berezinekoa zen, eta euskal kantak eta neurtitzak bihotzean errotik sortuak zituen. Lurra lantzen ari bazen ere, beti eramango zituen sakelan lapitza eta papera, burura zerbait etortzen bazitzaion hura idazteko. Amari ez omen zitzaion hori asko gustatzen, eta gogor egiten omen zion errieta, esanik hura ez zela lanerako modua.

Ene andregaiari

Sei ahapaldiko bertso-sorta hau berari gertutakoaren gainean jarria omen da. Herriko neska gazteren batek esan omen zuen Bordel gustatzen zitzaiola, eta Bordeli bere belarrietara iritsi mezua, sudurrera lore horren usaina. Areago oraindik: Bordelek baiezkoa emango balio, pozik ezkonduko litzateke neska. Halabeharrez, egun batean eztei bazkari batean egokitu omen ziren biak, eta hasi zio Bordel neskari koplaka. Neskak, zeharo gorriturik, mahaitik altxatu eta ihes egin omen zuen. Hura ere izango zen, bada, egoera! Hona bertso parebat:

Andere gaztia

otoi, barkatu.

Enetzat nola ote

zira mintzatu?

Uroski egundaino

ez zaitut xerkatu.

Zeren gainian zira

hola deklaratu?

Biluak urratu

beharrak banitu,

zuk ez nahiz hartu...

Zu ez bezalakorik

nahi dut hautatu.

Zu maite zaituna

ez da ene baitan.

Etzaitela, ez, egon

nahigabeetan.

Iduri nitzaizu

sobera amodiotan.

Uste baduzu ere

eztzira feiletan.

Egon naiz miletan

bertze zonbaitetan

nahiz aferretan...

Bainan ez egundaino

zure desiretan.

Gizon gozoa zela esaten du Manezaundik, baina neska gaixoak ez zuen berdin pentsatuko. Ez al dira bertso krudel samarrak?

Donostian soldadu (1823)

Urte horretan, Bordel Donostian zegoen soldadu. Han ezagutu zituen bere denborako egunik gogorrenak. Donostian zebilela, beste bandora pasatu nahi izan. Bederatzi lagun sartu ziren gordeleku ustez seguruan. Baina zer geratuko eta salataria euren artean izan! Gordelekutik atera bezain pronto erori ziren frantsesen atzaparretran. Handik aurrera ez zen makala izan haien guruzpidea, hil egin zutela etsitzerano.

Ehuna makilkada hartzera zigortu zituzten. Bordelen anaiak ere tartean izan behat zuen. Baina oso gaixo omen zegoen, eta Bordel prest azaldu omen zen berrehun makilkada hartzeko, anaiari bakean uztearren. Halaxe egin omen zuten. Hona, sei bertso sailetik, pare bat:

Mila zortziehun eta

hogeita hirurian,

zerbitzuan ginauden

Donostia hirian,

liberalitateko

bandera berrian.

Hartarik desertatu

inozentkerian.

Miserable erori

etsaien erdian.

Zortzira, ehun palo

ordenatu zauten.

Duda niz halakuek

arimarik bauten.

Ez dakit nehork ere

sinetsiko nauten

zenbat purgatorio

erakutsi zauten.

Bihotza trankilago

bizi gira aurten.

Grazien Adema «Zalduby» (1828-1907)

Bidarraiko erretore izan zen Adema. 1828an jaio eta 1907an hil zen. Poeta bertsolari izan genuen. Ezagunak eta famatuak dira segidako bertso hauek. Guztira, 10 badira ere, erdiekin konformatuko gara:

Agur eta ohore

Eskual Herriari:

Lapurdi Baxa-Nabar

Zibero gainari,

Bizkai, Nabar, Gipuzko

Eta Arabari.

Zazpaik bat besarka

Lot beitez elgarri.

Haritz eder bat da

gure mendietan,

zazpi adarrez dena

zabaltzen airetan.

Frantzian, Espainian,

bi alderdietan:

hemen hiru eta han lau,

bat da zazpiretan.

Hi haiz, Euskal Herria

haritz hori bera,

arrotza nausiturik

moztua sobera.

Oi gure arbasoak

ez, otoi ez beira,

zein goratik garen gu

jautsiak behera!

Gureak ziren lehen

bazter hauk guziak;

arbazoek utziak,

hek irabaziak.

Guri esker Frantziak

eta Espainiak

daduzkate dituzten

eremu handiak.

Gureez gure lehen

hain libro ginenak

ezin ahantzi gaude

orduko zuzenak.

Zer ametsak ditugun,

Zer oroitzapenak!

Jaungoikoak bakarrik

Badakizka denak.

Jean Baptiste Elizanburu (1828-1891)

Elizanburu Saran jaio zen, 1828an, eta hil ere Saran hil zen, 1891ean. Lehenik apaizgai eta ondoren militar izan zen. Kapitain izateraino iritsi zen. Nik ezagutzen ditudan bertso-sorta famatuena Ikusten duzu goizean izenburuduna da. Ba ote euskaldunik bertso hauek inoiz edo behin kantatu ez duenik?

Ikusten duzu goizean

 

IIkusten duzu goizean

argia hasten denean,

menditto baten gainean,

etxe ttipitto aintzin xuri bat

lau haitzondoren erdian,

xakur xuri bat atean,

iturriño bat aldean?

Han bizi naiz ni bakean.

Nahiz ez den gaztelua,

maite dut nik sorlekua,

aiten aitek hautatua.

Etxetik kanpo zait iduritzen

nonbeit naizela galdua

nola han bainaiz sortua,

han utziko dut mundua,

galtzen ez badut zentzua.

Etxean ditut nereak:

akilo, haitzur, goldeak,

uztarri eta hedeak.

Iazko bihiez ditut oraino

zoko guziak beteak.

Nola igaro urteak

emaiten badu bertzeak,

ez gaitu hilen goseak.

Landako hirur behiak

esnez hanpatu ditiak,

ahatxe eta ergiak.

Bi idi handi kopeta-zuri

bizkar-beltz, adar-handiak,

zikiro, bildots guriak,

ahuntzak eta ardiak,

nereak dire guziak.

Ez da munduan gizonik,

erregerik ez printzerik,

ni bezein urusa denik.

Badut andrea, badut semea,

badut alaba ere nik,

osasun ona batetik,

ontasun aski bertzetik.

Zer behar dut gehiago nik?

Goizean hasiz lanean,

arratsa heldu denean

nagusi naiz mahainean.

Giristino bat ona dut hartu

nik emaztea hartzean;

ez du mehe egunean,

sartuko uste gabean

xingar hezurrik eltzean.

Piarres ene semea

nahiz oraino gaztea

da mutiko bat ernea.

Goizean goizik bazken erdira

darama artaldea,

segituz nere bidea,

nola baitu egitea

ez du galduko etxea.

Ene alaba Kattalin

bere hameka urtekin

ongi doa amarekin.

Begiak ditu amak bezala,

zeru-zola bezin urdin.

Uuste dut denborarekin,

oraiko itxurarekin,

andre on bat dion egin.

Ez dugu behar lurrean,

ongi bizirik etxean,

utzi laguna gosean.

Ez du beharrak sekulan jotzen

gure etxeko atean

non ez duen mahainean

oturuntza ordu denean

leku bat gure aldean.

Ene andrea, Maria

ez da andre bat handia

bainan emazte garbia.

Irri batentzat badut etxean

nik behar dudan guzia,

galdegiten dut grazia,

dudan bezala hasia

akabatzeko bizia.

Jean Barbier

Sari asko irabazitako gizona da apaiz hau. 1875ean jaio eta 1931n hil zen. Batez ere, Baiona eta Senperen bizi izan zen. Apaiz egin eta teologian doktoretza eginik, Larresoroko irakasle izendatu zuten, eta Baionako Katedraleko bikario izan zen gero. 1913tik aurrera Senpereko erretore izan zen. 1921ean Gure Herria aldizkaria sortu zuen beste zenbait lagunekin batean. Idazle joria izan zen hitz lauz nahiz bertsoak paratzen. Antzerkia ere landu zuen. Gure bertsoekin ari gara eta hona mostra ba, hamalauko sortatik bederatzi: Amonatxo.

Oilarra kukurruka

etxean da ari.

 Jadanikan amatxo

otoitzez Jaunari.

 Bi eskuak ikaran,

so kurutzeari,

 «Jaunak beha diezon

egun berriari!»

 

 Atxo zinez polita

da gure amatto.

Xahar izanagatik

ez oraino ttontto.

Diruz balin bada ere

poxii bat pobretto,

omor'onez bederen

dago aberastto.

 

 Igandetan ederrik,

iduri pampina.

 Zinez erran liteke:

«Horra Erregina!»

 Begia irriz dago,

halaber ezpaina:

 Oi, zer atxo pollita

Jainkoak egina»

Buru sahetsetikan

motho-buztanduna,

lepo gibel aldean

mokanes urdina,

balenarik gabeko

soineko fin fina,

 zaiaño bat polita

eskuez egina!

 

 

 

 Meza-dela burrumban,

eliza-dorretik,

eta amatxo joan

landa bazterretik.

Buruaren zaintzeko

iguzki gaixtotik,

kaputxina pleguan

eman du burutik.

 

Arto-bizardun berde,

soropil gizenak,

sagar hori ta gorri

mahasti-aihenak.

Amatxo gaixoari

irriz daude denak:

segurki bide dira

adixkide minak!

 «Intzaur, piko, gaztenak

zirezte handitu.

 Zuen landatzailea

da aldiz xahartu.

Ainitz neguetako

elurra gelditu,

eta ile urdinak

zeraizko txuritu».

 

 Herrirat heldu eta

zaia du zafratzen,

zapeteri errautsa

eskuaz, xahatzen.

Kaputxina burutik

laster beheititzen,

eta ixil ixiila

elizan da sartzen.

 

 Zer otoitzak orduan

Aita Jainkoari!

Aingeruak barrandan

xahar maiteari!

Bertze guziak kantuz

errepikan ari...

 Atxo ona mezuka

Ama-Birjinari.

Xenpelar (1835-1869)

Juan Frantzisko Petrirena Berrondo ziren Xenpelarren izen-dieturak. Senpelarre baserriaren izenetik hartu zuen bertsotarako izena. Errenteriarra bazen ere, Oiratzundik gertu dago etxe hori. Zalantzarik gabe, Euskal Herrian sortu den bertsolaririk handienetako da. Eta hori, oso gazte hil zelarik, 34 urterekin baztangak jota. Baserritarra zen, baina fabrikan egiten zuen lana. Justizia egitez gero, bertso-mostra handi samarra hartu beharko dugu:

Ahotik ahora

Xenpelarrek, hamalau urte zituela, desafioa jokatu omen zuen Hernanino plazan. Bestea,hernaniarra, laurogei urteko agurea omen. Zaharra asto gainean azaldu omen zen plazan. Honela kantatu omen zuen zaharrak:

Behin bajatu nintzan da

Ezin gora iyo.

Nere buruarekin

ez naiz oso fiyo.

Errenteitik etorrita

zenbat desafioyo!

Nere kontrariuak

sakatzeko dio.

Xenpelarren erantzuna:

Zu zinan sakian ta

ni naiz errestuan.

Jende asko bildu da

gure pretestuan,

batzuek oinez eta

besteak astuan.

Probatzeko ez gaude

paraje gaiztuan.

Olloki eta Xenpelar

Olloki, behin, bertso hau bota omen zion Xenpelarri:

Nik zer esaten dedan

guztiok aditu.

Arrozoiak bideak

ebakiko ditu.

Asko moduzko errespuestak

aditzen baditu,

Olloki zaharrak lumak

harrotuko ditu.

Xenpelarrek erantzun:

Plazara etorrita

hauxe bada jira!

Batzuek kantuan da

besteak begira.

Nik ekiten badiot

kargatu ta tira,

Ollokin txima harruak

bajatuko dira.

Iparragirre eta Xenpelar

Ez dago bertsozalerik Xenpelarrek Iparragirreri kantatu zizkion bertso haiek ez dakizkienik. Egoki iruditu zaigu antologia honetan sartzea, eta halaxe egin dugu:

Iparragirre abila dela

askori zaio aditzen;

eskola ona eta musika,

hori hoiekin serbitzen

Ni ez nazu ibiltzen

kantuz dirua biltzen

komenriante moduan;

festa debalde preparatzen det

gogua dedan orduan.

Eskola ona eta musika,

bertsolaria gainera.

Gu ere zerbait izango gera

hola hornitzen bagera.

Atoz gure kalera,

baserritar legera,

musika hoiek utzita.

Errenteriyan bizi naiz eta

egin zaidazu bisita.

Xenpelar eta Muxarro

Hurrengo bertso hauek ere esplikazio handirik behar ez dutenak dira. Bertso asko ezagutzen, aldaketak txikiak badira ere. Nik mutikotan gure etxean ikasita bezala transkribatuko ditut buruz dakizkidan lau bertsoak:

Aizak hi, mutil mainontzi,

hurrengorako gorantzi.

Ez al hekien pipa hartzea

ez zela lintzentzi?

Jenio txarrari utzi,

bestela hezurrak hautsi...

Gizalegea nola behar den

ezin erakutsi.

Nik badek gizalegea

Frantziskok baino hobea;

beste tatxarik ez zait aurkitzen:

arlote pobrea.

Jenioz ere noblea,

kortesi paregabea...

Neri hezurrak hausteko nun dek

Abilidadea?

Ziri bat sartu dit neri,

orain beste bat berari...

Abilidaderik ez duenik

ez esan inori.

Zaina ta azala lodi,

mamirik ez dek ageri...

Hezur zimelak hausten zaila dek

bazekiat hori.

Kunplitu itzak ordenak;

ez dik kalterik barrenak,

bestela parre egingo ditek

begira daudenak.

Hik nun daduzkak kemenak

menderatzeko gailenak?...

Hezur zimelak hausitzen zetik

indarra duenak.

BERTSO JARRIAK

Oiartzungo neskatxen bentajak

 

Iparragirren bozean ditut

bertso berriak paratu,

Gipuzkoako euskal herria

al banezake nonbratu.

Asko ezkongai daude

gustokorikan gabe,

ezin dutela topatu.

Projimuari erakustia

ezta izango pekatu.

 

Konsejutxo bat lehendabiziko

ezkongai dauden danentzat:

esposatzia tratu pisuba

dala iruritutzen zat.

Dote eta arrio,

ez dutela balio

amorio fiñarentzat,

zergatik izan beharko duben

hil arteraño beretzat.

  

Ostentazio batere gabe

hizketan dute graziya,

gorputz egoki, pausu aidoso,

lujo gabeko jantziya.

Beti alegre daude,

tristurarikan gabe,

ezaguerakin josiya;

gizonak bezin haundia dute

laneko irabaziya.

 

Bertso berriak

 

Pasaiako plazatik

dator notiziya:

zezen bat atera da

jeniyoz biziya;

kantatutzera nua

bistan ikusiya,

konsolatzeko triste

dagoen guziya.

 

Santiago-eguna

Pasaian siñale,

ailegatu ez danak

egin beza galde;

hasieran jendia

zezenaren alde,

azkenean ez ziran

arrimatu-zale.

Torillo-bazterreko

barrera tartian

zezena pasatu da

kolera batian.

Plazatikan kanpuan

zeudenak pakian,

erdiyak purrukatu

ditu hanka-pian.

 

Zezenak laja ditu

lau lagun elbarri,

gainerako erida

jendiak elkarri.

Batzuek hankapian,

ahal zuenak korri,

urrengoan hobe da

segurutik jarri.

 

Bi adar badaukazki

bere konturako,

puñal oberik ezta

orren bururako;

jolas-bidia jarri

digu kanturako,

gañera jendiaren

eskarmenturako.

 

MUTIL ZARRAREN BENTAJA

 

Dozena bat bertso berri,

gaztien konsolagarri,

nere mingaina sano dan arte

nahi nituzke jarri.

Begiratuaz alkarri

andrerik ezin ekarri,

mutil zaharraren despeida zer dan

esango det sarri.

 

Egon zaitezte aditzen

zahartuta nola gabiltzen.

Gazte denboran ezkondu gabe

erraz da gelditzen;

orain ajiak berritzen

indarrak ere urritzen.

Soldata gabe orain jarri naiz

anaia serbitzen.

 

Anaiak nauka mendian,

koinata aldamenian,

gazte denboraz akordatzen naiz

sasoia joanian.

Ez det gularik janian,

gau ta egun beti lanian,

ondo egin da esker gaiztua

gero azkenian.

 

Ilobak nauka arrotza:

«Hua hemendik horrontza!».

Nekia franko, esker gaiztua,

alimentu hotza.

Soldata gabe morrontza,

begiratua zorrotza,

animosua ez dago mutil

zaharraren bihotza.

 

Lehenago erromerian

dama gaztien erdian,

jira ta bira ibiltzen nitzan

panparroikerian.

Orain tristura begian,

nago estadu erorian,

pipa bat hartu ortzian eta

suaren guardian.

 

Nik daukadan ganantzia

badaukat nori utzia:

bi alkandora, galtza pare bat,

anaiak hautsia.

Hu da esperientzia,

munduko diferentzia,

multil zaharrari tokatzen zaio

horlako jantzia.

 

Horra, illoba gaztiak,

nola dauzkadan trastiak.

Irabazirik ez du izango

hoiekin sastriak.

Enredo eta nahastiak

horla dagoen tristiak,

hala ere ezin eskarmentatu

nerekin bestiak.

 

Andre txarraren bentajak

 

Milla zortzireun irurogei ta

laugarren urtian gera,

publikatutzen hastera nua

fameliyaren galera.

Andre ederra gustatu eta

ekarri nuen aldera.

Bide berriya egiña dauka

ganbaratikan kalera.

 

Aitak egina nuan ezkontza,

amak nahi zuen artzia.

Neronek ere pentsatu nuen

aien eskura jartzia.

Andre ederra eziñ geiago,

umila eta dultzia...

Surtan jartzian probatutzen da

nolakua dan eltzia.

 

Hamarretako jeikitzen bada,

armariyua iriki;

arropak hartu, hamaiketako

apainduko da ederki;

katilu-salda arduarekin,

gorputza sano eduki.

Bere burua gobernatzen du

gizona baño hobeki.

 

Lehengo batian, esango det noiz,

igande ilunabarra,

nere andria dantzan zebillen,

begira zeudenak parra.

Lanian ez du gogorik baina

pandangolari azkarra.

Baldin neronek ikusi banu

hautsiko niyon bizkarra.

 

Eskailburutik amildu eta

goitikan beheraino zuzen;

lehenndabiziko pentsatu nuen

eltze zaharren bat ote zen.

Hanka bat zeukan Bitoriyan da

bestia berriz Londresen;

gaur ere hala egongo zinan

iñor etorri ez bazen.

 

Heldu niyon ta han ari nitzan

andria ezin jasorik,

esan ziraten: «Erana dago,

ez egin horri kasorik!».

Total egina zegoen baina

halare ezurrak osorik.

Galdetzen zuen: «Plakiyak nago,

ez al da ardo goxorik?».

 

Egun guziya kanpuan pasa,

etorriko da gabian;

kopeta ilun, begiyak zorrotz,

sartutzen da sukaldian.

Ume gaxuak negarrez daude

apariyaren galdian,

artua errotan, ogiya falta,

jakiya berriz kalian.

 

Arduarekin adiskide ta

gizonarekin zapuztu;

gaur ere nere andriarekin

egingo nuke apustu:

Botilla haundi bat basorik gabe

baietz seguru hark hustu.

Horretan dago sufiziente,

beste bentajarik ez du.

Bertso berriak

 

Bertso berriyak jartzen

orain naiz abiyan,

predikatzera nua

Euskal Herriyan.

betroi bat hartu nuen

Hernanin feriyan,

ganantziya egingo

nuela agiyan;

tristura begiyan,

beti ahuleriyan,

ez haren premiyan

nere fameliyan.

Senpelarrek dakizki

Errenteriyan.

 

Ostegun joan danian

hamabost Hrnanin

betroi baten tratua

genduen egin.

Inaziyo saltzalle,

erostuna Fermin.

Hemeretzi ezkutu

geniyon eragin.

Sabelian du min,

iñork ase ezin,

artuari muzin,

eztu nai edozin.

Atzetik behar ditu

zazpi medezin.

 

Oraindik gaztia da:

hogeita sei urte;

ernari omen ditu

bost hilabete.

Nik eztiyot igertzen,

hala esan dute;

gezurra baldin bada

engainatu naute;

aragiya aparte,

hezurretan torpe,

zainak dauzki fuerte.

Zeinek nahi du merke?

Zikiro baten truke

emango nuke.

 

Begi bat itxua du,

adar biyak motzak,

krisellua diruri

karen kokotzak;

ikaratutzen gaitu

eztularen hotsak,

burlaka asi zaizka

elizatik hontzak;

sano dauzka ortzak,

haginak zorrotzak,

tristura bihotzak,

dantzan dabil hotzak;

ez diyo onik egin

leku arrotzak.

 

Borroka dabillela

juan zaizka adarrak,

ezin sujetaturik

bere indarrak.

Lurrera botatzen du

euliyaren kargak.

Talentu onak dauzka

nere betroi zaharrak.

Jendiaren farrak

ez dirade txarrak.

Ganaru elbarrak

juntura igarrak.

Burruntziya dirudi

haren bizkarrak.

Ia guriak egin du

Iya guriak egin du,

badegu zeinek agindu.

Ez oraindik umildu,

alkarrengana bildu.

Gerra nahi duen guziya...

Berari kendu biziya.

Okasiyua prestatzen,

lotan daudenak esnatzen.

Ez zait neri gustatzen

malizian jostatzen

inorekin ibiltzia;

hark merezi du hiltzia.

Gerraren bila gau ta egun,

etsaiak harturik lagun.

Arrazoi ote degun

edo zer datorkigun...

Hasitzerako pentsatu

fusilak nola dantzatu.

Ni ez naiz gerraren zale,

baizik pakearen alde.

Zeinek nahi duen galde,

berari tira, dale!

Bala bat sartu buruan,

aspertuko da orduan!

Gaitzak gerade umiltzen

eta pakean unitzen.

Ez da erraz ibiltzen

anaiak alkar hiltzen

zer dan etenditu gabe.

Hortan galduko gerade.

Gu gera hiru probintzi,

lehengo legerik ez utzi.

hoieri firme eutsi

nahiz hanka bana hautsi.

Jaiko dira berriak,

gu gera euskal herriak!

Alabes eta bizkaino,

gu gera gipuzkoano.

Aitak hil ziran baino

semeak oraindaino

legea degu guardatu,

letra zaharrik ez ukatu.

Senarrak emaztiari

Andre-zalea naiz nerez,

eta protxua nahi berez,

bikaina daukat itxurez;

hoiek gogoan daduzkeala

nabil egunez ta gauez;

ona bai abilidadez,

sasoikua ta edadez,

atso zahartutakoa ez.

Matrimonio hautsia,

bakarrik nauka utzia,

bizi beharko etsia.

Gizona morroi zarpa zarrakin,

andria galan jantzia;

ai, au zer diferentzia!

Nork artu pazientzia?

Nik daukat penitentzia!

Andrea dabil tratuan,

emanean da artuan,

legorrian da portuan.

Bere bototik salduko luke

senarra hiru kuartuan.

Isla batera barkuan

entregatzeko kontuan

ez da prezio altuan.

Ari zan, Mari Aldarte,

parrandan gastatu arte,

bizio txarrekin parte.

Etxea saldu, diruak ahitu,

orain guztiontzat kalte.

Andrea daukat alkate,

errespetoa aparte,

engainatuta naukate.

Ni nago morroi serbitzen,

besteren kargak berdintzen,

gorputza asko nekatzen.

Maitea horla ibillitzea

ez du legeak agintzen.

Hasiagatik urdintzen,

gazteak dio segitzen;

nork daki nola dabiltzen!

Lehenago gabe egondu,

akordatu naiz berandu,

ezin gerade konpondu.

Mundu honetan suerte onik

ez da neretzat izandu:

mutilzhartuta ezkondu,

orain andrea gailendu,

gaztea behar omen du.

Badauka kortejantea,

alperra ta tunantea,

pikaro balientea.

Gabetan inork sentitu gabe

irikitze'io atea,

berak nahi duen artea.

Atsegin da egotea

horlako borondatea!

Larraburu (1829-1867)

Migel Antonio Otamendi ziren izen deiturak. Oiartzungo Ugaldetxo auzoko Larraburu baserrian jaioa zen. Gazterik hil zen, 47 urterekin. Behin batean, gertakizun makurra izan zuen. Ardotxekin ari omen zen bertsotan, eta Ardotx hori mendean omen zeukan. Beste gehiago gertatzen zaion bezala, Ardotxek ezin sufritu. Tabernatik kanpora irten eta Larraburu noiz aterako zain jarri omen ezkutuan. Atera zenean tiratzen dio harria, jotzen du buruan eta bere denbora guztirako hondatuta utzi zuen. Larraburuk bertsoak ipini zizkion, bihotz onekoa izaki, barktzen ziola esanez. Ardotx eder damutu omen, negarra franko egin omen zuen, baina beradu, den alaferrik. Hiltzera zihoala bertso hau kantatu omen zuen Ardotxek:

Aingeruak jo dute

Tronpeta-soinua.

Adios, adiskideak,

Martxatzera nua.

Adios, algun hurkoak;

adios, mundua;

adios, aita ta ama,

ekarri bostekua;

adios, aiton-amonak,

zerura nijua.

 

Ardotx (1826-1878)

Jose Antonio Bengoetxea Lekuona zituen izen-deiturak. Oiartzungo Ugaldetxo auzoan jaioa zen. Xenpelarrek asko estimatzen omen zuen. Hain zuzen, elkarrekin sarritan ibili ohi ziren; besteak beste, urtero joan ohi ziren Lezora. Lehen aipatu dugu Larrabururekin izan zuen deskalabroa. Nafarroako Berako Exkerra bertsolariari egin zion desafioa dakargu hona:

Exekerra, nahi badezu

nerekin jarduna,

seinalatu itzazu

hila ta eguna.

Herritan hartzazu

nahi dezun laguna;

bertsutan jokatzera

atoz Oiartzuna.

Ez zaizu faltauko

Zeinek erantzuna.

Patxi Bakallao (1832-1898)

Juan Frantzisko Belaunzaran Zabala zituen izen-abizenak. Hogieta lau urterekin Hernanira ezkondu zen. Bederatzi seme-alaba izan zituen. Bogarren Karlistadan Argentinara joan zen. Bertso asko bidali zuen Argentinatik. Hauxe da horietako bat:

Kriaturak izandu

ditut bederatzi;

lau hil zitzaizkidan ta

bost ditut bizi.

Jainkoari zor dizkat

hogei mila grazi,

berak lagundu eta

denak ditut hazi.

Gozo eta gazi,

mantendu ta jantzi,

en txarrera hezi,

doktrina erakutsi...

Bost egi esan eta

hilko dek Patxi.

Eperra (1825-1906)

Manuel Jose Mitxelena zituen izen-deiturak. Oiartzungo Aiendola baserrian jaioa. Izatez, baserri arlote samarra. Herentzia zela bide, senideekin sesioan ibili zen. Baita bertso ederrak atera ere. Arrebari idatzitako batek honela dio:

Sotera Mitxelena

da horren kondukta.

Onik batere ez dauka

gaiztua kenduta:

Korrituan ipini

neri harrapatuta.

Ezin leike garbitu

lixiban sartuta.

Ardotxen anaia Antonio eta «Frailia»

Joxe Mari Elizegi zen «Frailia» deitzen zioten hori. 1859an jaio eta 1925ean hil zen. Andrea beltz samarra omen zuen. Baita besteak azkar aurpegira bota ere. Beste hori zen Juan Antonio Bengoetxea, Ardotxen anaia (1819-1899). Juan Antoniok honela kantatu omen zion Elizegiri:

Frailek erein omen du

Anea bat baba;

baliatuko zaio

urtabia bada.

Zozo eta beliak

joaten zaizka hara.

Hobe luke andre beltza

Izugarri para.

Joxe Mari Elizegiren erantzuna:

Adituak aditu,

ikusiak ikusi,

holako arrazoirik

ez nian merezi.

Ni nere andre beltzakin

kontentu nak bizi;

baina hi juan hintzan

Amerikaa ihesi.

Agustin Zakarra (1816-1886)

Asteasuarra zen. Elola Olaso deituraz. Preso egona zen, eta presondegitik ahotsik gabe etorri omen zen. Oso itsusia omen zen, baina etorri handiko bertsolaria. Behin bertso hau kantatu zion neska bati:

Saoia daukan eta

salta arin-arin;

egonda gauza hoberik

ez zion ta berdin.

Kolore txuritxuak,

begitxuak urdin.

Neska mutil-zaliak

hortan ezagun din.

Kartzelako pasadizoa honela kontatzen du:

Orduantxe ez nintzen

Entero harrua:

Oaindik kendu be daukat

orduko orrua,

zorriak jan zidaten

lepoko larrua,

lau lagun pisatu ginen

hamaika arrua.

Zakarrak bazuen lagun bat Pedro Mari izenekoa. Pedro Mari hori ezkontzera zihoan. Usadioa zen eran, bazeukan ezteietako txahala. Ikustera gonbidatu zuen Zakarra. Baita joan eta ikusi ere. Ez zen bikaina izango, bestela ez zizkion bertso hauek paratuko:

Pedro Marik badauka

eztaitako txahala.

Hiru urte badira

hori jaio zala.

Besterik ez daduka:

hezurra ta azala...

Aita San Antoniok

bedeinka dezala.

Jaunak, ikaratzen nau

txekor horren plantak;

honen gainean jarri

behar ditut kantak.

Beste askon bezela

baditu lau hankak,

ilea luzea ta

adarrak galantak.

Kontuna jartzen zaitu

zu, Pedro Maria,

pasatu ez dakizun

hemen komeria.

Eztaietan hartzen bazu

kuadrila haundia,

laister jango dizute

horren haragia.

Altzoko Imaz (1811-1893)

Manuel Antonio Imaz Garaialde zituen izen-deituran- Altzoko Legarre baserrian jaioa zen. Bertso-jartzaile ona omen zen. Erlijio-gaia erabili zuen bertso gehinetan. Hurrengo hiru bertsoak Asteasuko itsuen izenean daude, baina Imazenak dira. Asteasun bazen familia bat, ia denak itsuak zirena. Inork ipinitako bertsoak saduz aterataen zuten bizimodua. Hauek, esan bezala, Imazenak dira:

Hoiek dira desditxak

famili batenak;

harrituko dirade

aditzen dutenak.

Ongi kontsideratu

argi zaudetenak

nolakoak diraden

itsu hoien penak.

Familia osoa

Hiru itsu triste;

alkarri laguntzeko

falta degu biste.

Zeinek behin aditu du

beste horrenbeste?

Miserableogatik

erruki zaitezte.

Horra pesalunbreak

paregabekuak,

zerbait kontatu ditut

oraindainokuak.

Erremedi gaitzala

arren, Jaungoikuak...

Hartu nere paperak

txanpon banakuak.

Bilintx (1831-1876)

Joakin Gilermo Indalezio Bizkarrondo Ureña. Total, horrenbeste izen, zertarako eta, azkenean, Bilintx edo Moko deitzeko, istripu baten ondorioz aurpegia aski desitxuratua geratu baizitzaion. Amaren aldeko aitona Ayamontekoa zen, beraz andaluziarra. Donostiako Parte Zaharrean jaio zen, 1831ko apirilaren 30ean, eta hiri berean hil zen, 1876ko uztailaren 21ean, Foruak kendu zituzten egun berean. Sei hilabete lehenago granada batek hankak porrokatu zizkion.

Nikolasa Erkizia Makazaga azkoitiarrarekin ezkondu zen, 1869ko apirilaren 5ean. Hiru seme-alaba izan zituzten: Benito, 1869an (ezkondu aurretik) jaioa, Pio Frantzisko (1871) eta Maria Ana (1874). Andreari ez zitzaion abelera ederra geratu, sakipean sartzeko moduko hiru haur txikirekin.

Liberalen ingurukoekin erlazionatu zen: López Alen, Jose Manteroa, Serafin Baroja, etab. Liberalen 4. batalloian jardun zuen gerran, hirugarren karlistadan. Donostiako Printzipal Teatroaren gainean bizi zen, teatro horretan lan egiten baitzuen aspalditik.

Azkeneko gertaera nabarmen horiez gain, bestela ere asko sufritutako gizona zen, batez ere bere fisikoa zela medio. Testuinguru horretan kokatu behar da haren obra handi eta emankorra.

Bertsoak

Kontzezirentzat

Sei bertso aukeratu ditugu.

Kantatutzera indar haundiko

desio batek narama.

Kontzezi, zuri nahi dizut eman

merezia dezun fama,

gure probintzi Gipuzkoakuan

igualik gabeko dama.

Bedeinkatuba izan dedila

zu egin zinduen ama.

Zerorrek uzte ez zenuela

egon nintzaizun begira,

lehenbizikoan oinetara ta

hurrena berriz gerrira:

Oinak dituzu txiki politak,

gustagarriak txik dira.

Gerrian berriz eman litzazke

Kana bat zintak bi jira.

Handik hurrena ipini nizun

erreparua petxura.

orduantxe bai eman nizula

aingeru baten itxura.

Jainkoak berak deitu izan balit

igo nedilla zerura,

zure ondotik hara juan beharrak

emango zidan tristura.

Ondoren jarri nintzan denboran

begiratuaz lepora,

bihotzak salto egiten zidan

irten nahian kanpora.

Irten ta zuzen, badakit zierto,

juango zan zure kolkora.

Nik jakitera nahi zenuela

utziko nion gustora.

Atentziua begietara

paratu nizun segiran;

ez dakit zierto begiak edo

eguzki berri bi ziran.

Ondo ikusi ez nizkizun ta

nola esango det zer diran?

Begiratutzen nizun guzian

bista kendutzen zenidan.

lle beltz eder dizdizaria

oparo dezu buruan;

konparatzeko balio duben

sedarik ez da munduan.

Trentzak eginik zenekan dana

erregin baten moduan.

Diamantezko koro eder bat

falta zitzaizun orduan.

Zaldi baten bizitza

Horra sei bertso kale

garbitzaileari,

zeina bere izenez

dan Joxe Mari;

erreza lezazkike

hiru Abemari,

indarra etortzeko

zaldi zuriari;

animali ori

urriki zait neri,

falta du ugari

egoteko guri.

Kartoiakin egiña

dala dirudi.

Goizero behar dio

eraso lanari,

zikinak bildu arte

herri danari;

berriz ere hobeto

bizi ez danari

nabarbenduko zaizka

ezurrak ugari;

ez naiz txantxaz ari,

eta, Joxe Mari,

zaldi gaixuari

nahi aina janari

eman zaiozu, jartzen

ote dan lodi.

Lana sobra du baina

janaria falta,

urrikigarria da

dakarren planta;

gaixuak ez lezake

luzaro aguanta,

flakiarekin ezin

mugitu du hanka;

pentsu gutxi jan ta

kalian jiraka,        .

gaizki bizi da ta

indarrik ez daka;

ezin karriatu du

karro bat kaka.

Munduan ez liteke

zaldirik arkitu,

duenik horrek aina

pena sufritu;

bihotzik gogorrena

lezake kupitu,

ez du zahartzera txarra

gaixuak atxitu;

pausua nagitu,

ezin da mugitu,

gutxienaz ditu

zazpi espiritu,

bestela bizirikan

ezin segitu.

Pozez eta bildurrak

Hiru bertso hartu ditugu

Dama gazte polit bat

bada Donostian,

berdinik ez duena

zeruan azpian.

Bihotza mugitzen zait

modu txit eztian,

nere pensamentura

datorren guztian.

Bere jatorrez duen

patxara finian,

bidia pasatzen du

pauso arinian;

lurrik ez du zanpatzen

txoriak ainian,

txutik juango litzake

uraren gainian.

Juramentua

Begi urdinak dituzu eta

arpegi zuri-gorria,

nere bihotzak maite zaituen

aingeru zoragarriya;

zumia bezin biguina eta

mehea da zure gerria,

estutu bage hartu liteke

bi eskuekin neurria.

Lengo batian, izar berriya,

ongi fortuna nerian,

maite ninduzun galdetu eta

baietz erantzun zeniran;

pozakiñ iya zoraturikan,

aditu eta segiran,

beso eskuia estutu nuben

zure gerriyaren jiran.

Neri begira gelditu zinan

burua triste etzanaz,

ni ere zuri begira negon

«Maite neria!» esanaz.

Luzaro hala egondu ginan

suspiriuak emanaz,

biok elkarren begietatik

amodiua edanaz.

 

Ongi penakin askaturikan

zure gerritik besua,

ez zait ahaztuko nola esan nizun

«Nere maitetxo gozua!

Zorionaren ekartzailea,

izar amodiosua,

zu adoratzen igaroko det

nere bizitza osua!

 

 Maite nazula lehen esan dezu,

berriz esan zazu arren!

Ez naiz entzutez gogobeteko

mila bider esan arren.

Nun ta zeruak erabakia

beste moduz ez dakarren,

denbora gutxi barrun gu biok

izango gera elkarren.

 

Imajiña bat zilarrezkua

kordoi batekin lotua

begiz aurrian jarri zenidan

kolkotik ateratua,

zeinetan zegon gurutzeturik

Jaunaren Seme santua

«Honen aurrian —esan zeniNan—

egizu juramentua!»

 

Faltsiarikan ez zeguela

nere bihotz xamurrian,

proba emango nizun eguna

arkitzen zala urrian;

begiratua imajinan ta

belaun eskuia lurrian,

juramentua eskeni nizun

Jaungoikoaren aurrian.

 

Fintasunakin kunplituko det,

ez da zer egon zalantzez,

denborarikan igaro gabe

gogo txarrezko balantzez;

erakutsitzen baldin badizut

faltsiarikan mudantzez,

nere bihotza bete dezala

damutasunak arantzez.

Beti zutzaz pentsatzen

Dama gazte bat ezagutzen det

dirudiena izarra,

eguzkiari kopetetikan

saltatutako txingarra;

bihotz nerian hala piztu du

amodiozko su-garra,

nola mendian piztu lezaken

tximistak arbol igarra.

 

 Beti goguan zauzkatan dama

izarra diruriena,

eguzkiyaren beharrik gabe

argi egiten dezuna;

berdin gabeko amodiua

sentiarazten nazuna,

aditzera ezin eman liteke

dizutan maitetasuna.

 

Nere begiak beren aurrian

ikusten ez bazaituzte,

gixaraxuak eta bihotza

egoten dira txit triste;

sinista zazu mundu guztian

ez dala inor ni beste,

zu maitatzeko kapaz danikan

merezi dezun hainbeste.

 

Gau eder alai haietako bat

gertatutzen dan orduan,

izarrak dizdiz egiten dute

zeruko urdin puruan;

diferentzirik batere gabe,

zuk nere pensamentuan

dizdiz halaxen egiten dezu

nola izarrak zeruan.

 

 Ia gozua izango al dan,

enamoraturik dana,

ama on batek haur maitiari

ematen dion laztana?

Halare bada beste gauza bat

askoz gozuago dana:

zureganako amodiua

nere bihotzak daukana.

 

Nork idukiko zaitu nik bezin

istimazio haundian,

animatikan maite bazaitut

erotutzeko zorian?

Amodiozko naitasunakin

gorderik erdi-erdian,

bihotz nerian hala zaukazkit

nola ninia begian.

 

Bost urte diran ez dakit baño

benepein badirade lau,

faltatu gabe nere oroitzan

zaudela egun eta gau;

zu itsumenez maitatutzeko

zeruak sinalatu nau,

ahalik lenena premia zazu

egiazko naitasun hau.

 

Jai-jai

Behin batian Loiolan

erromeria zan,

hantxen ikusi nuen

neskatxa bat plazan;

txoria bainan ere

arinago dantzan.

Huraxen bai polita,

han politik bazan!

 

 Esan nion desio

senti nuen gisan,

harekin hizketa bat

nai nuela izan;

erantzun zidan ezik

atsegiñ ar nezan,

adituko zidala

zer nahi nion esan.

 

 Arkitu ginanian

inor gabe jiran,

koloriak gorritu

arazi zizkidan;

kontatuko dizutet

guztia segiran,

zer esan nion eta

nola erantzun zidan.

 

 «Dama polita zera,

polita guztiz, ai!

Bainan halare zaude

oraindik ezkongai.

Ezkon gaitezen biok!

Esan zadazu bai!»

«Ni zurekin ezkondu

Ni zurekin? Ja-jai!»

Juana Bixenta Olabe

 

         

    J. Bixenta:

Nagusi jauna, hauxen da lana,

amak bidaltzen nau berorrengana.

    N. jauna:

Ai, bidaldubo bazinduke maiz!

Zu ikusita konsolatzen naiz.

            Sinista zazu

oso zoraturikan naukazu!

Horren polita nola zera zu?

 

          J. Bixenta:

Amak esan dit, etxeko errenta

pagatzeko dirurik ez zuen-ta,

ia egingo dion mesede,

hilabetian gehienaz ere,

            itxogotia; (sic)

bara zierto dala ematia

pasa baño len hilabetia.

 

       N. jauna:

Logratutzia, errex halare,

nahiz hori ta beste zernai gauza're,

seguru dala esan amari,

zu baldin bazatoz mandatari;

            dudarik gabe,

nere borondatiaren jabe

zu zera, Juana Bixenta Olabe.

 

    J. Bixenta:

Beraz bertatik nua etxera

poz haundi bat amari ematera;

orain adio, nagusi jauna,

presaka juan biat amagana.

    N.jauna:

            Ez zuazela;

portatu zaite nik nai bezela,

gaur etxera juan ez zaitezela.

 

Zuen etxia dago urruti,

bidian zer gerta izan bildurti;

bada ia pasa da eguna,

arratsa berriz dator iluna;

            orain juatia

txartzat eduki, nere maitia;

gaur hemen bertan gera zaitia.

 

Ez juan etxera, bide hoietan,

gauaz, bakarrik eta ilunbetan;

kontura erori zaitia zu:

gauaz ilunbian juan biazu

            peligro haundiz,

eta hobe dezu ehun aldiz

bihar goizian juan egun argiz.

 

         J. Bixenta:

Ezetz etsia egon liteke,

ni hemen gelditu ezin niteke;

amak espero nau gauerako,

eta hark espero nauelako,

            juan behar det nik;

alaba ikusi bagetanik

amak izango ez luke onik.

 

        N. jauna:

Hemen zuretzat dira parako

jaki txit goxuak afaitarako;

erariya berriz, —Jaungoikua!—,

hilak piztutzeko modukua

            ardo ondua,

ontzen urtietan egondua,

Malagatikan da bialdua.

 

     J. Bixenta:

Jauna, berorrek, bainan alferrik,

badaki armatzen lazo ederrik;

lazua ehiz bage gera dedin,

nere etxian nahi ditut egin

            afaldu ta lo;

nahiago ditut hango bi talo,

ta ez hemengo milla erregalo.

        

    N. jauna:

Bihotz nereko dama polita,

asmoz muda zaite, hauxen tori-ta

hamasei duroko urre fina,

sendatu nahi zazun nere mina,

    J. Bixenta:

            Ez, jauna, ez, ez!

Merezi bezin kopeta beltzez,

esango diot ezetz ta ezetz!

 

         N. jauna:

Gainera berriz, Juana Bixenta,

utziko dizutet etxeko errenta

kito zor didazuten guzia,

kunplitzen banazu kutizia.

    J. Bixenta:

            Lotsa gogorra!!

Sufritzen dago gaur nere onra,

penaz malkuak darizkit horra!!

 

    N. jauna:

Nik ditut kulpak, ez egin negar,

horlakorik ez nizun esan behar;

animan sentitutzen det mina

zuri ofensa ori egina.

            Maldiziyua!

Ez dakit nun nekan juiziua,

eskatzen dizut barkaziua!

 

         J. Bixenta:

Barkaziua, du-ta eskatu,

nere bihotz onak ezin ukatu;

erakutsi ditalako, jauna,

gaitz eginaren damutasuna,

            konforme nago;

ez egin ta ofensa gehiago,

gaurkua oso ahaztutzat dago.

 

            N. jauna:

Berriz nik egin zuri ofensa?

Arren horlakorik ez bada pensa!

Zaukazkit neskatxa fin batetzat,

eta gusto haundiz emaztetzat

            hartuko zaitut;

bihotzetikan esaten dizut,

zuretzat ona baderizkizut.

 

          J. Bixenta:

Hori egiaz baldib badio,

neregana egon liteke fio;

bainan usatuaz kortesiya,

ama neriari lizentzia

            eska bezaio.

    N. jauna:

Hori gustora egingo zaio,

bihar goizian juango naitzaio.

 

         J. Bixenta:

Banua orain.

    N. jauna:

Atoz honuntza,

biderako hartu zazu laguntza.

Adi zazu, morroi Joxe Juakin

etxera farolan argiakiñ

            aingeru honi

gaur zuk laguntzia da komeni,

kezketan egon ez nadien ni.

 

         Morroiak:

Aingeru hari lagundu eta

horra, jauna, egin ostera buelta;

bidean, bai, bildurtxo zan bera,

bainan ailegatu-ta etxera

            kontentu zegon;

orain kezketan ez du zer egon,

ohera juan ta pasatu gau on.

 

  Heldu zanian hurrengo goiza,

nagusiak zuen kunplitu hitza.

Juan zitzaion amari etxera,

andretzat alaba eskatzera;

            amak txit firme

hartu ta gero milla informe,

gelditu ziran biak konforme.

 

Handik zortzi bat egunetara,

edo hamar ziran ez dakit bada;

ez, hamar ezin zitezken izan,

handik zortzi egunera elizan

            ezkondu ziran;

ezkondu ta etxera segiran,

jendia franko bazuten jiran.

 

Bost hilabete edo sei hontan

ez dirade beti egondu lotan;

eman dute zenbait jirabira

eta gozatutzen bizi dira

            ditxak ausarki;

hobeto ezin litezke arki,

espero dute haurtxo bat aurki.

 

Dama gaztiak, ez egon lotan,

begira zaitezte ispilu hontan

gustatuta birtute ederra,

andretzat hartu bere maizterra

            du nagusiak;

horla irabaztera graziak

saia zaitezte beste guziak.

 

Potajiarena

Egunaren izena

ez dakit nola zan,

baina seinalagarri

partidu bat bazan,

pelotan jokatzeko

Oiartzun'go plazan;

nahi det nere orduko

gertaera esan,

hurrenguan beste bat

eskarmenta dezan.

 

Partidua jokatzez

bukatu zanian,

ostatura juan nintzan

zuzen-zuzenian;

mahaiera jana ekartzen

hasi ziranian,

apaiz bat serbitzen zan

aurren-aurrenian,

makina bat sartu zan

haren barrenian.

 

Zintzur ona zuela

klaro sinaliak

eman zituen apaiz

barbantzu zaliak;

dozenaka tragatzen

zituen aliak,

maskatu ere gabe

tripazai jaliak,

halako aixa nola

antxua baliak.

 

Tragatutzen zituen

ihar da eziak,

ez ziran haren dina

zetozen klasiak;

ekarri orduko zeuzkan

tripara pasiak

kortesia gabeko

txapela luziak;

harek nahikua jan ta

ni berriz gosiak.

 

Nere ditxa guziak

badute ajia,

noski naiz Jaungoikoak

ahaztutzat lajia;

gosiak egin nuen

hango biajia,

kulpa duenarentzat

daukat korajia,

apaiz batek jan zuen

nere potajia.

 

Geroztik ostatuan

sartu ordurako,

galdia egin bage

ez det nik lajako

egun hartan apaizik

ote dan harako;

ez apaiz jaun guziak

igual diralako,

baizik batek bildurra

sartu zidalako.

Izazu nitzaz kupira

Loriak udan intza bezela

maite det dama gazte bat,

hari hainbeste nahi diotanik

ez da munduban beste bat;

iñoiz edo behin pasatzen badet

ikusi gabe aste bat,

bihotz guztira banatutzen zait

halako gauza triste bat.

 

Neskatxa gazte pare gabia,

Apirilleko arrosa,

izarra bezin dizdizaria,

txoria bezin airosa;

oraintxen baino gusto gehiago

nik ezin nezake goza:

zori onian ikusten zaitut,

nere bihotzak hau poza!

 

 Ez al didazu antzik ematen

nik zaitutala nahiago,

ai, mariñelak gau ilunian

izarra baino gehiago?

Nere onduan zauzkatalako

pozez zoraturik nago,

zu ikustiak alegratu nau,

triste neguen lehenago.

 

 Nik hainbat inork nahi dizunikan

arren ez zazula uste,

nere begiak beren aurrian

beti desio zaituzte;

eguzkirikan ikusi gabe

txoria egoten da triste,

ni ez nau ezerk alegratutzen

zu ikustiak hainbeste.

 

 Arpegi fiña, gorputza berriz

ez dago zer esanikan,

izketan ere grazi ederra,

ezer ez dezu txarrikan;

mundu guztira miratuta're

zu bezelako damikan

agiyan izan liteke baño

ez det sinisten danikan.

 

Nere betiko pentsamentua,

nere konsolagarria,

zu gabetanik ezin bizi naiz,

esaten dizut egia;

zu bazinake arbola eta

ni baldin banitz txoria,

nik zu ziñaken arbol hartantxen

egingo nuke kabia.

 

Amodiuak nere bihotza

zureganuntza darama,

herri guztian zeren dakazun

neskatx bikainaren fama

beste fortunik mundu honetan

ez det desiatzen, dama:

haur batek berak izan gaitzala

ni aita eta zu ama.

 

 Falta duenak logratutzeko

hitz egitia txit on du,

eta nik ere saiatu biat

ote gintezken konpondu;

gaur nagon bezin atrebitua

sekulan ez naiz egondu,

argatik golpez galdetzen dizut

nerekin nahi’zun ezkondu.

 

«Ezkondutziak izan behar du

preziso gauza txarren bat!»

Hala esaten ari zait beti

nere konsejatzaile bat;

halaxen ere aren esanak

oso utzirik alde bat,

ongi pozikan hartuko nuke

zu bezelako andre bat.

 

Zerorrek ere ongi dakizu

aspaldi hontan nagola

zuregatikan penak sufritzen,

bainan ordia au nola!

Halaxen ere nigana ezin

bigundu zaitut inola;

ni zuretzako argizaia naiz,

zu neretzako marmola!

 

 Nere bihotza urtzen dijua

eta ez da misteriyo

penaren kargak estutu eta

zumua kendutzen dio;

begiak dauzkat gau eta egun

eginikan bi erriyo,

beti negarra dariotela

zu zerarela medio.

 

Zu zeralako medio baldin

juaten banaiz lur azpira,

gero damua eta malkuak

alperrik izango dira;

behi juan ezkero hoien birtutez

berriz ez niteke jira,

hori gertatu baino lehenago

izazu nitzaz kupira!

Bihotz eritua

Askok diote kantetan beti

amore-kontu naizela,

nik esaten det harriturikan

motibo gabe daudela.

Zer egin biat baldin zeruak

doaitu banau horrela?

Ez dute ikusten usaia mendak

bere jatorrez duela?

Nere bibotzak amodiua

mendak usaia bezela.

 

   

Triste bizi naiz eta

hilko banitz hobe,

badauzkat bihotzian

zenbait atsekabe;

dama bat maitatzen det

bainan... haren jabe

sekulan izateko

esperantza gabe.

 

 Nere bihotz gaixua

penatua dago,

ezin egon liteke,

ai!, penatuago;

pasatzen ditutala

aspaldian nago

egunak triste eta

gauak tristiago.

 

Amorez eritua

zenbait denbora ontan,

gaurik ez det pasatzen

soseguzko lotan;

penaren kargarekin

urtuta, frankotan

kanpora irteten zait

bihotza malkotan!

 

          5

Hauxen da mina laister

hil behar nauena,

kupitutzen ez bada

senda lezakena;

hain arkitutzen zaizkit

sartuak barrena

animan tristura ta

bihotzian pena.

 

Zein ote dan ezinik

kontura erori,

kutizia jaioko

zaiote askori;

nik ordian ez diot

esango inori,

berak badaki eta

bastante det hori.

Aingeru zoragarri,

mirabe laztana,

pentsamentu nerian

beti zauzkatana;

bihotzaren erditik

maite zaitutana,

zu zera neretzako

nahi zinduzketana.

Nere amodiua

hain fina izanik,

beti goguan zauzkat

ahaztu gabetanik;

ez da mundu guztian

inor kapaz danik,

dama, zu maitatzeko

hainbeste nola nik.

 

Ez zaitut ikusitzen

desio hainbeste,

ditxa hori logratzen det

inoiz edo beste;

eta ez detanian

logratzia uste,

hura triste ibiltzen naiz!

Jesus, ura triste!

 

Ezin bizi zu gabe,

hau amodiua!

Logratzen ez bazaitut,

zer martiriua!

Ez badezu desio

nere eriua,

zuregan arkitzen da

erremediua.

 

Erregututzen dizut,

o Jesusen Ama,

nitaz kupi dedila

maite detan dama;

bihurtzen badidazu

bihotzera kalma,

kantaz banatuko det

milagruen fama.

Domingo Kanpaña

Mando baten gainian

Domingo Kanpaña,

ez dijoa hutsikan

asto orren gaina;

azpian dijoana

mandua da, baina,

gainekua ere bada

azpikua aina:

mando baten gainian

bestia, alajaña!

Hondarribiako Joxepari desafioa     

Aspaldian, Joxepa,

famatua zeunden,

gu berriz ikusteko

desiotan geunden;

Ondarrabi aldian

aditzen genduen

dama bertsolari bat

nola bazeguen,

zeinak Euskalerrian

parerik ez zuen.

 

 Egiak ote ziran

famaren hots haiek,

bisitatu zindugun

zenbait jakin zalek,

hamar edo hamabi

donostiatarrek;

haiekin batian zan

bizar haundi harek,

izkribatzen dizkitzu

zuri bertso hauek.

 

Ni bertsolaria naiz

bainan det aditu

ez nitzaizula zuri

hala iruritu;

zuk horla pentsatzia

ez da zer harritu

nere jakinduririk

ez nuen argitu,

zergatikan ez nitzan

premian arkitu.

 

Baliteke iristia

premia horretara,

agindu zenidala

goguan det bada,

prestaturikan nere

desiuetara;

baldin dibertsio bat

nai banuen para,

etorriko zinala

Errenteriara.

 

Egizu nahi zunian,

dama, etorrera,

zuregan utzitzen det

egunan aukera;

ipintzen badidazu

horrelako era,

aprobetxatu gabe

ez niteke gera,

alkarrekin berriro

mintzatuko gera.

 

Arkitzen baldin banaiz

orduan umorez,

proga emango dizut

lehenagoko ordez,

beste inori bainan

gustorago doblez,

gero juzga dezagun

ezaguera hobez,

ia bertsolaria

al naizen edo ez.

 

Doloresi

Zein dan nahi al zenuke

jakin, daguena

nere bihotz gaixuan

sartua barrena?

Bai? Banekien zala

nahiko zenuena;

beraz, jakin dezazun

ahalik laisterrena,

eskribitzera nua

D ta O aurrena,

L eta berriz O

eleren hurrena,

R ta E ondoren

S bat azkena;

orain letzen badezu

segiduan dena,

nere maite politak

horla du izena.

Bilintxek Udarregiri

Donostiako Igeldon obran ari zirela, Udarregi gaztea itzain omen zebilen. Sartu da tabernaren batean eta Bilintxekin topo egin. Arropak lohi eta lokataz estalita omen zeuzkan usurbildarrak, eta Bilintxek kantatu omen zion:

Galtzetan badaduzkak

hiru arrua lohi,

gainerazkuan berriz

zenbait urre galoi:

Etxian haizenian

agintzen dek doi-doi,

kanpora ateraz gero

edozeinen morroi.

Joxe Mari Iparragirre Alberdi (1820-1881)

Urretxun jaio zen, eta Ezkio-Itsasoko Zozabarro baserrian hil zen. Ez dakit har daitekeen bertsolaritzat, baina uste dut bertso-jartzailetzat har genezakeela. Bereak kantuak dira, baina bertsoen egitura eta estiloan osatuak.

Lehenengo karlistadan, 14 urte zituela, ikastetxetik ihes egin eta Gipuzkoako karliesten partilan sartu zen. Bergarako Besarkadaren ostean (1839), atzerrira doa, Europa aldera; eta, gitarra lagun zuela, kantuan ibiliko da. Gero Uruguay eta Argentinan eman zituen 23 urte, artzantzan Euskal Herrira itzuli eta, esan bezala, Ezkio-Itsason hil zen.

Adio Euskal Herriari

Gazte-gaztetandikan

herritik kanpora,

estranjeri aldean

pasa det denbora. (bis)

Herrialde guztietan

toki onak badira,

baina bihotzak dio

zuaz Euskal Herrira. (bis)

Lur maitea hemen uztea

da negargarria,

hemen gelditzen dira

ama eta herria. (bis)

Urez noa ikustera

bai mundu berria.

Oraintxe bai naizela

errukigarria. (bis)

Agur nere bihotzeko

amatxo maitea,

laister etorriko naiz,

konsola zaitea. (bis)

Jaungoikoak bada nahi du

ni urez juatea,

ama zertarako da

negar egitea? (bis)

Nere etorrera

Hara nun diran mendi maiteak,

hara nun diran zelaiak,

baserri eder zuri zuriak

iturri eta ibaiak.

Hendaian nago txoraturikan,

zabal zabalik begiak,

hara Espainia lur hoberikan

ez du Europa guziak.

Gero pozik bai Donostiara

Okendoarren lurrera,

zeru polit hau utzi beharra

nere anaiak hau pena!

Irutxulueta maitagarria

lore tokia zu zera,

Veneziaren grazi guziak

gaur Donostian badira.

O Euskal Herri eder maitea,

hara hemen zure semia...

bere lurrari mun egitera

beste gabe etorria:

Zuregatikan emango nuke

pozik bai nere bizia,

beti zuretzat hil arteraino

gorputz ta anima guzia.

Agur bai, agur Donostiako

nere anaia maitiak,

Bilbaotikan izango dira

aita zaharraren berriak,

eta gainera hitz neurtuetan

garbi esanez egiak,

Sudamerikan zer pasatzen dan

jakin dezaten herriak.

Gitarra zahartxo bat

Gitarra zahartxo bat det

nik nere laguna;

horrela ibiltzen da

artista euskalduna:

Egun batean pobre,

bestietan jauna.

Kantatzen pasatzen det

Nik beti eguna.

Nahiz dela Italia

orobat Frantzia,

bietan bilatu det

mila malizia.

Korritzen badet ere

nik mundu guzia,

maitatuko det beti

nik Euskal Herria.

Jaunak ematen badit

neri osasuna,

oraindik izango det

andregai bat ona;

nahi badet frantsesa

iteresa duna,

baina nik nahiago det

hutsik euskalduna.

Adio, Euskal Herria,

baina ez betiko:

Bost-sei urte honetan

ez det ikusiko!

Jaunari eskatzen diot

grazia emateko,

nere lur maite hontan

bizia uzteko.

Gernikako Arbola

Guztira zortzi bertso dira. Guk lau aukeratu ditugu.

Gernikako Arbola

da bedeinkatua,

euskaldunek artean

guztiz maitatua.

Eman ta zabal zazu

munduan frutua.

Adoratzen zaitugu

Arbola santua.

Mila urte inguru

esaten dutela

Jainkoak jarri zuela

Gernikan Arbola.

Zaude bada zutikan

orain da denbora.

Eroritzen bazera

arras galdu gera.

Ez zera eroriko,

Arbola maitea,

baldin portatzen bada

Bizkaiko Juntea.

Laurok hartuko degu

zurekin partea,

pakean bizi dedin

euskaldun jendea.

Beti egongo zera

udaberritua,

lore aintzinetako

mantxa gabekua.

Erruki zaitez, bada,

bihotz gurekua,

denbora galdu gabe

emanik frutua.

Zibilak esan naute

Zibilak esan naute

biziro egoki

Tolosan behar dala

auzia erabaki.

Gitzapean sartu naute

poliki-poliki;

negar egingo luke

nere amak baleki.

Jesus tribunalean

zutenean sartu,

ez zion Pilatosek

kulparik bilatu.

Neri ere ez aurkitu arren

ez didate barkatu.

Zergatik ez dituzte

eskuak garbitu?

Kartzelatik atera,

fiskalen etxera

abisatu zidaten

joateko berehala;

ez etortzeko gehiago

probintzia honetara.

Orduan hartu nuen

Santander aldera.

Ezkogaietan zerbait banintzen

Ezkongaietan zerbait banintzanezkondu eta ezer ez; (Bis)ederzalea banintzan ereaspertu nintzan ederrez;nere gustua egin nuen taorain bizi naiz dolorez

Nere andrea andre ederraezkondu nintzan orduan, (Bis)mudatuko zen esperantzarikere bat ere ez nuan,surik batere baldin badagomaiz dago haren onduan.

Zokoak zikin, tximak jario,haurra zintzilik besoan; (Bis)adabaki desegokiagorikgona zahar haren zuloan;hiru txikiko botila handiadauka bere alboan.

Nere andrea goiz jeikitzen dafestara behar danean; (Bis)buruko mina egiten zaiohasi baino lehen lanean.Zurekin zer gertatuko zannik bildurrik ez nuan!

Ume eder bat

Ume eder bat ikusi nuen

Donostiako kalean.

Hitz erditxo bat hari esan gabe

nola pasatu parean?

Gorputza zuen liraina eta

oinak zebiltzan airean.

Ederragorik ez det ikusi

nere begien aurrean.

Aingeru zuri paregabea

Euskal Herriko alaba,

usterik gabe zugana beti

nere bihotzak narama.

Ikusi nahian beti hor nabil,

nere maitea, hau lana!

Zoraturikan hemen naukazu

beti pentsatzen zugana.

Galai gazteak galdetzen dute

aingeru hori nun dago?

Nere maitea nola deitzen dan

ez du inortxok jakingo.

Ez berak ere ez luke nahiko

konfiantza horretan nago.

Amodiodun bihotz hoberik

Euskal Herrian ez dago.

Udarregi (1829-1895)

Juan Jose Alkain Iruretagoiena ziren haren izen-deiturak. Aiako Uztaeta baserrian jaio zen. Baina oso gazterik aldatu zen Usurbila. Hasieran, Udarregi baserrian bizi izan zen, baina gero Artikula Handi baserrira joan. Halabeharrez auzoan, Artikula Txiki baserrian, beste bertsolari bat bizi zen: Manuel Olloki. Nekazaritzan atera zuen bizimodua. 66 urterekin hil zen, gero Gasteizko gotzain izango zen Mateo Mujika lagun zuela.

Udarregi asko ibili zen herriz herri kantuan. Hala ziurtatzen da orduko aldizkarietan. Argibide gisa esan dezagun analfabetoa zela. Hala ere, bertsopaper asko argitaratu zuen. Usurbilgo organistak laguntzen zion Udarregik buruan pasatakoa paperean ipintzen. Bertsolari handia izan zen Udarregi, bai bat-batean eta bai paperean paratzen.

Orain paretesitxo bat onartu behar didazue. Konturatzen al gera zenbat bertsolari, goi mailako, izan den Gipuzkoan XIX. mendean? Iparragirre, Udarregi, Pello Errota, Bilintx, Xenpelar, Pedro Mari Otaño, eta segituan Txirrita. Azken honek 9 urte zituen Xenpelar hil zenean. Gero ere izan da bertsolaririk Gipuzkoan, baina, nire ustez, XIX. mendea da urrezko aroa. Bat-batean ez ezik, bertso-jartzaile handiak dira bertsolari horiek. Herria da beste inplikatua. Orain ez bezala, orduan bertsoak buruz jasotzen zituen. Gaur zertarako balio dute, adibidez, bertso-paperek?

Esan dugu Olloki eta Udarregi auzoak zirela. Behin batean, Ollokik gaizki hartu omen zuen bertsotan Udarregiren aita. Triste joan omen zen etxera, eta semea konturatu. Galdetu omen zer zuen, eta Ollokik gaziki hartu zuela bertsotan erantzun semean. Hala, ilunabarra heldu omen zen, eta Udarregi gaztea eta Olloki kantuan hasi. Hau Udarregiren bertso bat:

Aspaldian harro zabiltz,

Manuel Olloki,

gure kontra mintzatzen

zerade galanki.

Zu nagusi zinake

bestek ez baleki.

Gu’re bizi gera ta

ibili poliki.

Sastre Gregoriori

Sastre Gregorio, Udarregiren ustez, bertsolari ona zen. Baina Pello Errotak ez omen zuen gogoko. Eta honela kantatu zion Udarregik:

Onrak merezi dizkik

sastre Gregoriok,

hua hil ezkero dituk

harrokeriok.

Heu gehiago haizela

zertarako diok?

Gauza hori nola da

bazekiu gehiok.

Hari zer nahi diok?

Errezok egiok,

nahi baldin badiok,

hik eta nik biok.

Hildakoai pakean

utzi akiok.

Udarregiren aita ere –lehen ere esan dugu zerbait– nahiko bertsolari ona izango zen. Dirudienez, abenturero samarra ere bai: Hirurogei urterekin Amerikara joan omen zen, familia osoa hemen utzita. Han, ordea, zakurrak hanka-hutsik. Gauzak gaizki atera omen zitzaizkion. Berriro itzuli beharrean gertatu zen. Bertsoak ipini zituen, eta horietako bat hauxe da:

Sei harrua ta erdi banintzan,

orain jetsi naiz bostera.

Hau da munduko deifeentzia

egun batetik bestera.

Sosik baneuka Euskal Herrira

joango ni