Bitácora dos cómicos da Legua

Apuntes didácticos

Bitácora dos Cómicos da Legua: Monforte de Lemos, 2 de outubro

Seica este lugar se chama Monforte de Lemos polo menos desde 1204. Antes chamábase O Piño ou O Pino. O nome de Monforte, de seguro que llo puxo Afonso IX (VIII de Galicia) por recordo dalgún Montfort francés ( do latín MONTEM FORTEM, ). Un nome gascón, pode que llo puxese en honra da estirpe materna da súa muller, Leonor, neta de Leonor de Aquitania.

Recolle a erudita * “ Monast(eri) de S(a)n Vecente de Monforte, q(ue) en otro tiempo se llamaba Pino”… ” Solía tener en el mismo Burgo de Pino“ *María Luz Méndez das terras do Deza Imaxes documentais referentes ó topónimo:

Chegados a estas terras, os cómicos pregan con esta ladaíña a santas e santos das súas parroquias que acomoden con pousada, xantar e aplausos… a uns probes cómicos penitentes que van Camiño de Santiago para redimir a súa gula!

De Baamorto, Da Parte, Da Penela, de Rozavales… a Santa María que nos traia regalías! De Piñeira, De Bascós, o San Martiño… que alixeiren os cartiños! De Caneda, o Santalla… que non atopemos cun canalla! De Chao do Fabeiro o San Ramón…. abundante viño e xamón!

De Tor, De Chavaga o San Xoán… acompañado de viño, sardiña e pan! De Distriz Santo André… que veña postre e café! De Fiolleda San Cosmede… que nos regue a nosa sede! De Gullade o Santo Acisclo… que viva a febra e o marisco! De Guntín a Santa Lucía… cunha boa papatoria abondaría! De Marcelle o San Miguel… que corra o viño a granel! De Reigada, de Moreda, de Seoane o San Salvador… levádenos xa po comedor! Das Nocedas, o Santo Estevo… Por Santiago, que fame levo! De Valverde, de Sindrán e das Ribas Altas o San Pedro… traia pans coma penedos! De San Xillao de Tor o San Xillao… que saboroso bacallao! De Santa Mariña do Monte, a Santa Mariña … chega ó fin esta ladaíña! De Vilamarín o San Fiz para rematar nunha sesta feliz! Da Vide, o San Cibrao… Amén!, rematado!

Estes famentos cómicos souperon de lendas e feitos que recolleron para levalas daquí paralá, desde as terras de Lemos ata o confín e moito máis para ser coñecidas polas almas piadosas.

Os tres demiños

Un veciño de Monforte, que vivía na rúa de Remberde, ten un fillo que padece do mal, danlle mareos, que lle fan perder á vista e ós ouvidos, unhas veces e

outras menos. Polo maxín do rapaz cruzan cabezas de monstros que baten campás, que berran. O pai buscalle remedio no seu amigo Bonifacio, que lle dí: — O enfermo non corre perigo nin moito menos; ten no corpo tres demiños, pero eu sacareillos, se non o teu fillo morrerá, e os demos levarano para o inferno. Aceptou o pai, o remedio de Bonifacio que practicaron diante das xentes da cidade, pretoda capela de San Lázaro. Os cómicos dicimos verdade pero as crónicas din moita máis: “Reuniéronse a las once de la noche el tío Bonifacio, y el padre del enfermo y este, provistos de una estola cada uno, facilitada por el sacristán de las monjas, llevando un clavo, un martillo, una vela, tres pedazos de pan, tres sorbos de vino, varios escapularios, rosarios y medallas. Dio principio el acto, comiendo cada uno el correspondiente pedazo de pan y bebiendo su vino, encendieron la vela, colocaron al muchacho todos los escapularios, rosarios y medallas, pusiéronse ellos las estolas, dejaron la vela encendida sobre la mesa y rompieron la marcha hacia la capilla de San Lázaro a las doce menos cuarto para estar allí a la media noche en punto. Marcharon los tres procesionalmente: al llegar a la puerta, el exorcista dio tres golpes, recitó algunas oraciones originales, y dieron nueve vueltas alrededor de la capilla; terminadas estas, el tío Bonifacio preparó el martillo e introdujo el clavo en la puerta con tres fuertes golpes, clavo que el embrujado tenía que arrancar con los dientes. Si lo extraía huirían los demonios; si no, quedarían dentro mortificándole. Terminados estos ejercicios, que duraban hasta la una, se retiraban a su casa, y si encontraban la vela apagada era que los diablos querían volver a penetrar en su cuerpo, y, si encendida, que pugnaban por salir. Después de esto sentábanse a la mesa y comían desde la una y media hasta las tres de la madrugada que el exorcista, bien alimentado, se retiraba a descansar para repetir al siguiente día los ejercicios. Todo esto se hizo en cada uno de los días 2, 3 y 4 del que rige, hasta que la prohibición del señor alcalde vino a poner término a esta farsa, bajo prevención de que si continuaban con esa práctica, irían a parar á la cárcel. A coroa de ferro ardente No antigo claustro do convento de San Francisco de Lugo, pode verse sobre a tapa dun sartego (do s. XVI aparecido na praza da igrexa de Santa María a Real da Régoa) que a representación da figura de Frei Andrés Pardo, quen fora

abade entre 1509 e 1512 de San Vicente do Pino, Monforte de Lemos, o protagonista dun suceso estarrecedor. Cóntase que mentres o conde anda ocupado en guerras contra os mouros deixara na confianza do abade de San Vicente, mosteiro veciño da fortaleza dos Lemos, a súa muller e familia. Cando regresa cóntanlle que a súa esposa foi violada e morta polo abade e o conde idea unha vinganza refinada. Manda preparar un gran banquete e convida ao abade coma se non soubese nada do acontecido. Na sobremesa o conde pronuncia un discurso solemne de agradecemento ao abade polos servizos prestados e comunícalle á concorrencia que decidiu agradecerllo impóndolle unha coroa. Manda que entre ao salón onde se celebra o banquete un ferreiro ao seu servizo, chamado Sona de Asva, quen porta sobre unha prata unha coroa de ferro ao roxo vivo. A un sinal do conde, dous axudantes do ferreiro suspenden a coroa con tenazas e acomódana na cabeza do abade. O ferro queima e consume inmediatamente a súa cabeza, provocándolle tan grandes tormentos que nuns segundos, entre terribles berros, cae sen vida sobre o chan. A cabeza do abade coroado aínda fumea cando o retiran da presencia dos comensais. Cando o sartego estaba na Régoa dicíase que consideraban ao abade mártir e quen, estando enfermo dos oídos ou da gorxa, pasara por debaixo do sartego curaba desas doenzas. San Brais, que tamén se venera en Monforte, en San Vicente, é avogoso para os males da gorxa e dos oídos. Tras comer e beber, chegou o cantar e contar. Das terras de Lemos levamos, estos sucesos que recollerán os pregos de cordel desta renombrada compañía, en tempos vindeiros.

Nota

Esta lenda conta con dúas versións diferentes en canto ao motivo aínda que con idéntico resultado: a que narramos, motivada

polo comportamento deshonesto do abade coa muller do conde, e outra que tería a orixe nas loitas e rivalidades entre o abade de

San Vicente do Pino e os condes de Lemos por asuntos de rendas e preeminencias. Tamén, segundo cal das versións se teña en

conta, o abade leva por nome Diego García ou Andrés Pardo. Da ampla e variada fortuna literaria deste asunto destacamos

textos como La corona de fuego, de B. Vicetto, ou La corona de fuego o el secreto de una tumba, da autoría de M. Amor Meilán, e

o máis recente La leyenda de la corona de fuego de L. Moure Mariño.

Logbook of the League Comedians (Cómicos da legua) First leg: Monforte de Lemos (2nd October 2019)

–This place has been called this way at least from 1204. It was known as O Piño or O Pino before then. Undoubtedly, it was Afonso IX (Afonso VIII of Galicia) who named this place like that as a reminiscence from a French Montfort honouring his in-laws.– When the comedians arrived at this place, they prayed to all saints of the nearby villages looking for a place to stay, good food and wine, applauses, as well as keeping them away from bad people.

It is in Monforte where they heard the following legends, which they will spread along their way along the Way of Saint James from now on.

The three little demons A neighbour of Monforte had a son that suffered from evil; he got dizziness that made him lose both sight and hearing. Furthermore, images of monsters ringing bells and screaming crossed his mind. The father, looking for a remedy, talked to a friend of him, called Bonifacio.

Bonifacio told him that his son’s life was not in danger and that he was only possessed by three little demons. He also offered himself to take them out as he would die and the demons would take him to hell otherwise.

The father accepted the offer, and the ritual was carried out in front of the neighbours and near the chapel of San Lázaro. It started at 11 p.m. when Bonifacio, the father and the son met. They carried three stoles, a nail, a hammer, a candle, three pieces of bread, and three sips of wine, some scapulars, rosaries and medallions. Firstly, they ate each one’s bread and drank each one’s wine, they lighted the candle, they put all the scapulars, rosaries and medallions to the boy, they wore the stoles and headed to the chapel to get there at midnight.

When they arrived, the “exorcist” knocked the door three times, he said some innovative prayers, and they spun around the chapel nine times. After that, Bonifacio hammered the nail with three strong strokes. The boy had to bite the nail off. If he succeeded, the demons would go away; if not, they would torture him from his inside.

Once all this was done, they came back home and ate from 1.30 a.m. until 3.00 a.m., when the exorcist went to sleep to repeat the ritual on the following day.

They did the same for four days until the mayor prohibited the sham with the threat of sending them to prison if they did not stop.

The burning iron crown The legend tells that while the Count of Monforte was busy fighting against the Moors he left his wife and family under the protection of the Abbot of San Vicente. When the Count returned home, he heard that the Abbot had raped and killed his wife, so he planned a sophisticated revenge. He hosted a great feast and he invited the Abbot, as he did not know anything on what had happened.

At the desserts, the Count gave a speech thanking the Abbot for his services and announcing that he wanted to show him his gratitude crowning him. He called Sona de Asva, his blacksmith, who brought a crown of red-hot iron. Upon the Count’s signal, two assistants of the blacksmith put the crown on the Abbot’s head. The iron burned and consumed the head, giving the Abbot such an excruciating torment that he died in a few seconds among dreadful screams.

Textos: Xoana Álvarez e Pilar Álvarez

Fotos: Julio Balado, Francisco Lareu

BIBLIOGRAFÍA

1. Miranda e A. Reigosa (2004): Arrepíos e outros medos. Historias galegas de fantasmas e de terror. Edicións

Xerais de Galicia. Vigo.

Bitácora dos Cómicos da Legua: Silleda, 5 de outubro

A douta sabedora dos nomes dinos que o nome de Silleda non se sabe de onde provén. Crese, de seguro que ben crido, que é de orixe prerromana e hai autores que pensan que é un fitotopónimo (que fai referencia á abundancia dunha

planta) e outros un hidrotopónimo (que fai referencia a auga). Augas e prantas… que máis para vivir unha vida boa?

Que a Sobreira de Siador, 600 anos arriba ou abaixo, nos dea sombra e reparador descanso… e rollas para selar as garrafas de viño e non desperdiciar gota! Desde a Idade Media os pés que fixeron e fan este camiño pisan nas pontes que tellan nalgún paso ó río Deza. Os Cómicos da legua non ían ser menos, con abundancia deixan pisaduras na Ponte Taboada e na Ponte do Demo.

Ponte Taboada Ponte do demo A Ponte Taboada – di a sabedora que o nome ven de Pons Tabulata – cunha pedra labrada que dicía ben dito LABORAVERUNT ISTAM POMTEM ERA DCCCL FUIT PREFECTA PRIDIE KALENDAS ABPRILIS (labraron esta ponte na Era 950 e rematouse o 31 de marzo) e que atura gozosa os pasos de peregrinas e peregrinos a Santiago de Compostela… Así sexa polos séculos vindeiros! A Ponte do Demo, no Mosteiro de Carboeiro onde entre as follas -do cerquiño; espiño ; carballo; érbedo; hedra; xilbarbeira; escambrón; salgueiro; ameneiro; uz branca; pereira silvestre; xesta; toxo; o fento real; castiñeiro; loureiro; sobreira; abeleira; dentabrún; pradairo, sabugueiro e a estruga- andan as voltas e viravoltas as augas do río Deza, o Pela Patacas, o Demo, o frade Ramón e o salterio de San Cipriano… Amén!

Tras o espectáculo do bululú e do ñaque, as almas piadosas e as impías saben que os cómicos precisan de bon xantar acompañado de contos, lendas e cantigas. Sucedeu que entre doces rosquillas, estes iletrados camiñantes souberon dun conto arrepiante e outro pícaro. Os da triste historia do Xil, o do Penedo de Penouxil, e o do astuto Pela Patacas. A saber!

Un malandrín chamado Xil intentou roubar a un peregrino e no forcexo matouno. Axiña o prenderon e condenárono a ser aforcado desde ese penedo. E alí morreu aforcado!, cando a xente pasaba por ese lugar dicían: “Este é o penedo onde penou Xil”. Outros din que se chama así porque un día pasou por alí un peregrino. O Xil que andaba por alí, viu que levaba cartos e quíxollos quitar. O home botouse a durmir e Xil aproveitou para roubalo, momento no que o peregrino espertou. Xil tapoulle a boca e afogouno. Os veciños déronse conta, mataron a Xil e deixarono alí morto durante días para que a xente escarmentara.

Mosteiro de Carboeiro

Pela Patacas

No convento de Carboeiro, din que vivían padres xesuitas. Doce padres e un cociñeiro alcumado o Pela Patacas. O pozo da auga estaba retirado do convento e ir a ela era un arduo traballo. O Pela Patacas pediulle ó Padre Superior que abrira un pozo ó pé do convento; O Padre respostóu que había que pedir permiso o Rei, isto era moi complicado. Tanto insistiu Pela Patacas que o Padre foi pedir o Rei.

O Rei.- Para abrir ese pozo fai falta que respondas a tres preguntas. Canto valgo como rei?, Cantos quilómetros hai de aquí o ceo?, En que estou pensando neste momento?

O Padre partiu asustado, isto é imposible, moi difícil e así o contou no mosteiro.

Pela Patacas .- Non hai problema algún, deixeme ir, présteme o seu hábito e cartos. Mañá saio

Presentouse ó Rei

Rei.- Que queres?

Pela Patacas.- Veño contestar as preguntas para que me dea permiso para abrir o pozo

O Rei (botándose a rir) .- Moi ben, pois escoita. Canto podo valer como rei? Pela Patacas.- Pois se Xesuscritsto sendo rei do ceo e da terra foi vendido por trinta moedas, vostede sendo rei da Terra pode valer vinte e oito.

O Rei (sorprendido).- Moi ben, douche a razón. Ben, pois outra pregunta. Cantos quilómetros hai de aquí o ceo? Pela Patacas.- Hai dous billóns de quilómetros

O Rei.- Iso non é verdade

Pela Patacas.- Si que é verdade, e se nón está conforme mídaos vostede

O Rei (sorprendido).- Ben, ben, doucho por certo, porque eu non os podo medir… Agora ven a díficil. En que estou pensando neste momento?

Pela Patacas.- Meu Rei, vostede neste momento está pensando que está falando co Padre Superior do Convento de Carboeiro. O Rei.- Iso é verdade

Pela Patacas (desnudouse).- Eu son o Pela Patacas, que non son o Padre Superior O Rei (sorprendido).- Pois desta enganáchesme; acertaches todo o que che preguntéi. Toma o permiso para abrir o pozo. Dende agora o Pela Patacas vai ser o Padre Superior e o Padre Superior vai ser o Pela Patacas [Lenda de Carboeiro, contada por Manuel Troitiño e recollida por Lara Rodríguez Troitiño]

Os cómicos dos camiños son pouco lidos e ilustrados, máis son festeiros de sona que pregan á pagana Santa Ferreña bo calzado para o camiño:

Samta Ferreña dos Encontros de Música Tradicional de Carboeiro

Y cuando llueve leré, calzo madreñas.

Suenan los clavos leré, sobre las peñas,

sobre las peñas madre, sobre las rocas,

y cuando llueve leré, calzo galochas.

———–

O zoqueiro foi a misa e non sabía rezar

andaba polos altares. Hai zocos para remendar?

—— Ghastas zocos novos, quen chos fixo, che?

Foi o meu amor, xustiños ó pé

Logbook of the League Comedians (Cómicos da legua) Second leg: Silleda (5th October 2019)

–The origin of the place name Silleda is unknown, but it is believed to be pre-Roman. Some authors think that it refers to the abundance of a plant while others think that it refers to water.– As the pilgrims have been doing since the Middle Ages, the comedians also walked over two bridges: Ponte Taboada and Ponte do Demo. After their spectacle, they ate and heard some stories and legends such as the following ones:

Xil Xil was a scoundrel who tried to rob a pilgrim and ended up killing him. He was arrested and sentenced to be hanged on that rock. Some others tell that when Xil saw that the pilgrim had money he wanted to steal it. He waited until the pilgrim went to sleep and tried to take the money. The pilgrim woke up and Xil covered his mouth, choking him. The neighbours noticed it and killed Xil, who was left on the ground for days so that people would learn the lesson.

Pela Patacas (Potato peeler) Twelve monks and a cook (known as Pela Patacas) lived in the monastery of Carboeiro. The well was far from the monastery, so Pela Patacas asked the Father Superior to build a well next to the monastery. The Father Superior told him that the King had to be asked for permission and it was complicated, but Pela Patacas insisted so much on it that the Father Superior ended up visiting the King to ask for said permission.

The King told him that he had to answer three questions to be allowed to build the well: What is my value as a King? What is the distance to heaven in kilometres? What I am thinking about right now?

The Father Superior returned to the monastery and told the monks that it was impossible to obtain. Pela Patacas asked him for his habit and some money to visit the King.

Once he arrived, the King asked him what he wanted. He told him that he was going to answer the questions to get the well built.

When the King asked what was his value as King, Pela Patacas answered the following: If Jesus Christ, as King of Heaven and Earth, was sold by thirty coins,

you, as King of Earth, would have a value of twenty-eight. The King agreed and asked the next question: What is the distance to heaven in kilometres? Pela Patacas said that the exact distance was two trillion kilometres.

The King disagreed and called him a liar. Pela Patacas told the King that he could measure it himself if he did not trust him. The King, being unable to do it, ended up by agreeing.

It was time for the hardest question: What I am thinking about right now? Pela Patacas answered that he was thinking that he was talking to the Father Superior of the monastery of Carboeiro. The King agreed and Pela Patacas undressed and revealed his true identity.

The King was surprised but agreed to permit the well construction and ordered that Pela Patacas and the Father Superior switched roles at the monastery from that moment on.

Textos: Xoana Álvarez e Pilar Álvarez

Fotografías: Julio Balado, Fran Lareu

Bibliografía: A paisaxe lendaria e toponímica do Concello de Silleda – IX Proxecto Didáctico Antonio Fraguas

Bitácora dos Cómicos da Legua: Lalín, 19 de outubro

A sabedora di que o nome da vila e o concello designou en orixe o lugar coñecido como Lalín de Arriba (hoxe case integrado no núcleo urbano)* onde nas última decadas do século X tivo lugar a fundación dun mosteiro de San Martiño “ in uilla nuncupata Lalini” (Cañizares, 1942, 205). O topónimo vén do xenitivo LALLINI dun nome persoal latino LALLINUS (KAJ., 162), derivado de LALLUS, probablemente un hipocorístico – apelativo afectuoso dun nome propio -. Tamén nos falou de outros lugares Lalín, un no concello lugués de Antas de Ulla e outro en Portugal, unha localidade denominada Lalim no concello de Lamego, que de seguro visitaremos. * A vila actual recibía o nome de A Torre, polo seu castelo,do que se conservaron as ruínas ata o primeiro terzo do século XX. O diccionario Madoz (1845) aínda lle atribúe o seu antigo nome: en el l. [lugar] de la Torre se celebran ferias los días 3 y 18 de cada mes.

Selo de Lalín en 1876 Archivo Histórico Nacional,SIGIL-TINTA_PONTEVEDRA,15,N.28

Camiñando demos cos pasos e cos ollos no mosteiro, que foi mixto con abades e abadesas e todo pola gracia de Dona Adosinda Gundeiteiz – filla de Gudesteo e Ledengundia- muller xenerosa que outorgou a San Martín de Lalín o Liber Iudicum (para os leigos coma nos, o corpus legal hispanovisigodo). Un dos seus muros conta a inscrición recollida por Ramón Aller, entendedor de estrelas e galaxias.

“ERA DE 1485. HACIA 980 FUNDÓ EL MONASTERIO DE SAN MARTÍN DE LALÍN, EL OBISPO DON ARIAS PELAEZ, SEGÚN EL TESTAMENTO DE SU SOBRINA DOÑA ADOSINDA, FECHADO EN 1019”.

San Martiño de Lalín

Estes cómicos que fan as súas gracias baixo o teito dos ceos honraron, como é mester, ó Sr. Ramón Aller na súa xeométrica estatua, obra de Francisco Asorey, a beira da igrexa – a súa segunda ou terceira casa -. Envolto no hábito de cóengo honorario -nomeado polo mesmo Juan XXIII – da catedral de Santiago, este astrónomo indulxente no libro que ten nas mans garda os segredos do universo; da Vía Láctea coñecida co nome de Camiño de Santiago celeste; compás que usaba a peregrinaxe que ía ata Santiago desde todos os lugares de Europa.

A curiosidade destes cómicos sastifixose coas lendas e mitos do Camiño de Santiago estelar. Para os gregos a Vía Láctea tratábase do leite derramado por Hera, esposa de Zeus, que se negou a dar de mamar a Heracles. Nunha ocasión achegárono ao seu peito mentres durmía, pero Hera espertou, retirouno suavemente e o leite derramouse polos ceos nocturnos. No medievo, Santiago apareceuse a Carlomagno cara ao ano 800 e instouno a seguir a Vía Láctea para chegar ó sitio onde se atopaba enterrado. Nese lugar, designado Campus Stellae (Compostela), fundaríase a cidade de Santiago no s. IX. Lenda recollida no Códice Calixtino do s. XII que se conserva na catedral compostelán que roubou, no mes de Santiago do ano 2011, o electricista da catedral.

En Xapón di a lenda que o pastor de estrelas Hikoboshi (a estrela Altair) namorou da princesa Orihime (a estrela Vega), filla do Emperador Celeste Tentei. O Emperador permite a voda pero, tras casar Hikoboshi descoida as súas obrigas e as estrelas escápanselle e dispérsanse polo firmamento. Tentei enfádase e castiga ós amantes a que permanezan cada un ó carón do Río Celeste ( Amanogawa, a Vía Láctea). Só lles permite verse o sétimo día do sétimo mes, cando se celebra o Tanabata. En Vietnam son os esposos Ngâu os que viven separados pola Vía Láctea. Cando o emperador permítelles verse, no sétimo mes, os amantes choran tanto ao atoparse e separarse, que se orixinan as violentas choivas do mes de xullo (tamén chamado mes dos Ngâu). Temos que agradecer ó insigne astrónomo Ramón Aller o acubillo da chuvia na súa primeira casa, público e cómicos riron no seu salón.

O camiño celeste xa non é tan descoñecido para nosoutros. Sabemos das estrelas solitarias e das estrelas dobres, as estrelas solitarias son máis/menos a metade de todas as que vemos no ceo. Do resto, a maioría son dobres, aínda que tamén forman tríos, cuartetos, quintetos etc. Sirius, a estrela máis brillante do firmamento, é unha estrela dobre, e a propia estrela Polar é un sistema quíntuplo. O sr. Ramón Aller descubriu catro estrelas dobre… Cristianizadas co seu nome! Un dos sistemas dobres que está nas noites despexadas destas terras do noroeste da península, é o que forman Alcor e Mizar, no carro da Osa Maior, ou Ursa Major.

Imaxes de Astronomía a simple vista, de Ramón M. Aller. Edición de 1948. Exemplar daBiblioteca da USC

Tras o fugaz espectáculo, estes cómicos errantes rematan co anuncio feito polo acolledor astrónomo dos radiantes ou rexións do teatro celeste onde parecen irradiar abundantes estrelas fugaces nos últimos meses do ano.

ÉPOCA DE APARICIÓN NOME POSICIÓN E CARACTERES α δ

[…] 16 ao 22 de outubro 14 ao 18 de novembro 17 ao 23 de novembro 9 ao 12 de decembro

[…] Oriónidas Leónidas Andromédidas Xemínidas

[…] 92º +15º Rápidas; trazos 150º +22º Rápidas; trazos 25º +43º Moi lentas 108º +33º Rápidas curtas

Logbook of the League Comedians (Cómicos da legua) Third leg: Lalín (19th October 2019)

–The name of this village referred originally to the place known as Lalín de Arriba (which is currently almost included in the urban area). The current village was named A Torre (the tower) because of its castle, whose remains were conserved until the first third of the twentieth century.– The comedians, who perform under the sky and stars, honoured Mr Ramón Aller’s statue near the church. This man was an expert on stars and galaxies and his statue holds a book that keeps all the secrets of the universe.

It was here where the comedians heard legends and myths on the Milky Way, also known as the Celestial Way of Saint James.

For the Greeks, the Milky Way was the milk spilt by Hera, Zeus’ wife, who refused to breastfeed Heracles.

In the Middle Ages (around 800 AC), Saint James appeared before Charlemagne to make him follow the Milky Way until the place he was buried. In that place, known as Campus Stellae, the city of Santiago de Compostela was founded in the ninth century. This legend appears at the Codex Calixtinus of the twelfth century, which was stolen by the electrician of the Cathedral in July 2011. In Japan, the legend tells that Hikoboshi (Altair star), who was the star’s shepherd, fell in love with the princess Orihime (Vega star), daughter of the celestial emperor Tentei. Tentei allowed the wedding, but after it, Hikoboshi neglected his tasks and the stars escaped and scattered across the sky. Tentei got mad and punished the lovers putting each one of them in a side of the celestial river (Amanogawa, the Milky Way). They could only see each other on the 7th of July when the Tanabata is celebrated. In Vietnam, it is Ngâu, a married couple, the one that is separated by the Milky Way. When the emperor allows them to see each other in July, they cry so much that they cause the violent rains of July.

After this visit, the comedians know the Milky Way a little bit better. They have learnt about single and double stars. Approximately half of the stars that we see in the sky are single stars, while double stars are most of the other stars we see; but there are also trios, quartets, quintets… Sirius, the most shining star in the sky, is a double star, while the Pole Star is a quintet. Mr Ramón Aller discovered

four double stars himself, being one of them the one that comprises Alcor and Mizar. Textos: Xoana Álvarez e Pilar Álvarez Bibliografía: Homenaxe a Ramón Lourenzo // Edición de Dieter Kremer.- Ed. Galaxia http://www-revista.iaa.es/41/otra-visi%C3%B3n-del-camino-de-santiago http://www.fundacionbarrie.org/files/WEBFB/2016-7/14-10-38-34.44.2011_Ramon_Aller_Ulloa.pdf Observatorio Astronómico Nacional ( Instituto Geográfico Nacional) Astronomía a simple vista// Ramón M. Aller .- Santiago de Compostela : Porto S.L., 1948 Astronomía a ollo ceibe // Ramón M. Aller .- Universidade de Santiago de Compostela e Xunta de Galicia (2016). Trad. de Celia Rozas Donsión

Bitácora dos Cómicos da Legua: Rodeiro – Cea, 23 de outubro

O día de San Juán de Capistrano (din “o santo de Europa” ) frade de Ordo Fratrum Minorum, un sermoneiro de prestixio e duración, os cómicos de andar a pioca de recoñecemento e aplausos chegaron a Rodeiro. Unha vez máis e sempre amable e xenerosa, a entendedora dos nomes de lugares deu razóns ós comediantes do nome de Rodeiro e máis tarde do de Cea. (*) O Rodeiro (na Guía Telefónica escriben Rudeiro) pode traducir o substantivo rotarium “peaxe dunha ruta, dereitos de aduana” palabra latina coñecida pola epigrafía (DLF), coa mesma raíz de rotarius (ruptarius) “camiñeiro” (MLLM; LLMA). Tamén pode vir de rotarius “constructor de carros” (MLLM; LLMA) ou de roterius (deriv. De rota), a. 972: mandamus ut ortolanus, roterius, molinarius [ … ] non pectent (LHP). Rudeiro tamén podería aludir a un rutararium, colectivo de “ruda” (planta) (*) LVCENSIA – Miscelánea de cultura e investigación // Biblioteca Seminario Diocesano // Núm. 31 [ Lugo 2005] Estes andadeiros fixeron penitencia, pois a súa intención de comezar a andaina polo Camiño de Inverno no monte do Faro -vixía das Terras de Camba – o día 8 de setembro “na romaría da virxe do Faro” non foi posible. Talía* sempre burlona impediuno. (*) Musa da comedia, riseira e burlona, leva nas mans unha máscara cómica e un caxato, na cabeza unha coroa hedra e nos pés sandalias. Capela do Monte Faro

En desagravio declamaron a cantiga do trobador Joán de Requeixo: Foi eu, madr’, en romaría

a Faro con meu amigo e venho del namorada

por quanto falou comigo, ca mi jurou que morría

por mí, tal ben mi quería!

Leda venho da ermida e desta vez leda serei,

ca falei con meu amigo, que sempre muito desejei,

ca mi jurou que morría por mí, tal ben mi quería!

Du m’eu vi con meu amigo

vin leda, se Deus mi perdón, ca nunca lhi cuid’a mentir, por quanto m’el diss’entón,

ca mi jurou que morría por mí, tal ben mi quería.

[Joán de Requeixo, S. XIII]

Por eles esperaba case en ruínas e cuberta de silvas a Tulla de Fafián, gardiá dos segredos de loitas polo poder e as riquezas. Unha torre de 10 x10 x12 metros, de perfecto perpiaño, con dúas fiestras de dobre arco que ollan o tempo. O primeiro que se coñece dela

é do S. XVI. Contan que a fortificación foi unha avanzada do condado de Lemos, aliado do arcebispo de Santiago como contrapoder (na comarca do Deza) á casa de Camba. No S. XVIII é tulla/almacén; usada para amorear o gran proveniente da recadación de trabucos (tributos), un almacén de gran dos poderosos monxes do Mosteiro de Oseira (Cea).

Tras as cancións do bululú e os títeres de cachaporra souberon do camiño “real” que cos anos converteuse en estrada de Oseira a Monterroso por Salto.

Camiño de Cera. Capela do Carme

A tardiña deste día de outono tomaron a decisión de pasar do Camiño de inverno á Vía da prata para visitar e ofrecer o seu espectáculo na vila de Cea, terra do Mosteiro de Oseira, xa que o recendo do pan que se amasa nesas terras convidaba a visita

Mosteiro de Oseira

Seguiron as faragullas de pan como Pulgariño para visitar a terra deste alimento de tanta sona. Como ben di o refrán con pan e viño faise camiño, con paso firme e lixeiro os cómicos chegaron a… Cea (San Cristovo, Our.) é un de tantos nomes de ríos conservados tan só como topónimos, de acordo cos seguintes testemuños: Discurrente rivulo Ceia et concurrente ad ecclesiam Sancta Eulalia de Longos [Santa Baia de Longos, en San Cristovo de Cea] 1195 villa qui dicitur Longos… disccurrente rivulo qui dicitur Cea sub ecclesia Sancte Eulalie 1223, rivo Ceye 1254; parroquia Sancti Christofori de Ceya 1239, ecclesia de Cea 1245 O río que deu nome a Cea parece ser o actual rio Marañao, que corre entre este lugar e Longos, ou ben algún dos seus afluentes. De Cea saen recendos de pan de trigo que prometen bo xantar, todo debido a frades cistercienses que alí fundaron o Mosteiro de San Cristovo de Cea. Pero entre os saborosos e deliciosos alimentos para o corpo vive a inquietude da lenda do “abade nigromante de Oseira”, con poucas certezas e moitas interrogantes das que trataron Odo de Cheriton, Xacobe del Voráginee Cesario de Hesiterbach. No S. XVII Angel Manrique asegura nos seus Anales Cirstercienses que o sucedido tivo lugar na Escola de Nigromancia de Toledo, alá polo 1772, o protagonista foi Lourenzo, segundo abade do mosteiro de Oseira. Conta a lenda que: En Toledo, dous mozos moi amigos estudaban nigromancia, arte ou ciencia que se vale de encantamentos e meigallos demoníacos para convocar e facer resucitar ós mortos e para adiviñar por boca deles o futuro. Un dos mozos enfermou de gravidade, púxose á morte. Rogoulle o amigo que se morría, volvéselle aparecer pasados trinta días. O moribundo asegurou que así o faría, sempre que tal aparición lle fose permitida. Morreu o mozo e o amigo vivo agardou a que pasasen os trinta días rezando pola alma do defunto. E nelas estaba… cando o morto deu cumprimento a súa promesa. Pálido e descomposto, laiaba e xemía, tiña os pés e as mans atadas con cadeas incandescentes e vestía de traxe negro recuberto de palabras que dicían os seus pecados. O pobre defunto pediu o amigo que estendese a man, así o fixo, nela deixou caer unha pinga de suor do dedo índice que perforou a carne do amigo e seguía a arder no chan. O vivo quixo saber do motivo do seu aspecto magoante e desgraciado, falaron.. Espectro.- Ai, ai, pobre de min; así me queimaréi eternamente no inferno por culpa desta arte diabólica, da nigromancia que mata a alma. Aconsélloche,

amigo único e querido, que te apartes dela e busques en Deus e na vida relixiosa a expiación dos teus pecados Vivo.- Dime, meu amigo. Como teño que facer para salvar a miña alma? Espectro.- O único camiño é a Orde do Císter. De todo o xénero humano son os que menos se condenan. (desapareceu) O vivo tralo consello abandonou o estudo da nigromancia, ingresou como novizo na Orde do Císter!… e fixo carreira. Profesou como monxe e no ano 1201 e chegou a abade do mosteiro de Oseira. Polo 1223 foi nomeado superior da abadía de Clairvaux. Non se sabe onde morreu, se foi en Claivaux ou se… renunciou o cargo para regresar e acabar os seus días no Mosteiro de Oseira. Os medos polos quebrantamentos do código do bo e boa cristiá sanda coas delicias gastronómicas deste santo lugar. Ave María Purísima, polbo e pan, benvidos serán!! Polo visto o polbo que xantamos en romarías e festas das terras do interior foi grazas a eses frades humildes que tiñan coma máxima ora et labora, e máis de mil propiedades. Unhas propiedades que algo rendaban, da propiedade de Marín como parte dos seus diezmos chegaba “octopus vulgaris” seco . É sabido que este cefalópodo rebelde o que hai que zoupar antes de metelo na pota, hase acompañar dun bo pan. Un bo pan de bos panadeiros como estes santos frades. A súa deliciosa receita foi xa recoñecida polo Rei Sancho IV que no S. XII concedeu ós monxes unha feira mensual para vender o excedente de pan que producían para o seu consumo. O irmán José Luís nunha entrevista ó xornal “EL PAÍS” ó 22 de maio de 2012 como economista de prestixio dixo: “Los fenómenos socioeconómicos del pulpo y el pan no son más que los efectos comerciales del ora et labora” Diante da apetecible mesa os cómicos da legua pecharon a súa etapa cun ruidoso ÁMÉN!!!

Logbook of the League Comedians (Cómicos da legua) Fourth leg: Rodeiro – Cea (23rd October 2019)

–Rodeiro comes from the Roman term rotarium, which refers to the toll of a route. It can also come from rotarius (cart builder) or even roterius (derivated from rota (wheel)).– On the day of Saint John of Capestrano (also known as the Saint of Europe), the comedians arrived at Rodeiro as an act of penance (they tried to start there the Winter Way of Saint James on the 8th September, but Thalia, the Greek goddess of the comedy, prevented it). After their spectacle in Rodeiro, they decided to leave the Winter Way to visit and perform in Cea, a place well known for its delicious bread.

–Cea was the name of the river that crossed the village, the current Marañao River or one of its tributaries.– It is in Cea where they heard the legend of the necromancer Abbot of the monastery of Oseira (near Cea).

In Toledo, two good friends studied necromancy (the art or science that uses evil spells and curses to invoke and resurrect dead people to predict the future). One of the boys got really sick and his friend begged him to appear before him after 30 days. The almost dying boy promised that.

The boy died and his friend prayed for his soul for thirty days. He was doing that when the dead fulfilled his promise and appeared before him. He was pale, he was complaining and moaning, both his feet and hands were tied with red-hot chains, and he wore a black suit covered with words describing his sins. The dead asked his friend to hold out his hand and poured a drop of sweat that went through the flesh of his alive friend and burned in the ground.

The alive friend wanted to know the reason for his look and his dead friend told him that due to the necromancy he was to burn eternally in hell. He also advised him to quit it and to look for atonement into God and religious life. He also told that the only way was the Order of Cistercians.

The alive followed his friend’s advice and joined the Cistercians as novice where he served in the monastery of Oseira.

Bibliografía: • -Ferreiro Alemparte, d. “ Historia del clérigo nigromante que,

amonestado por su amigo muerto, dejó la nigromancia y se hizo monje. Su pretendida identificación con el abad D. Lorenzo de Osera”, en Cuadernos de estudios Gallegos, XXXII, 96-97 p. 407-426, Compostela, 1981

Cuba, X.R. Miranda, X. e Reigosa, A. Diccinario dos seres miticos galegos }[Negrumante], Xerais, Vigo 1999 –

https://elpais.com/ccaa/2012/05/22/galicia/1337707862_767315.html

Textos: Xoana Álvarez e Pilar Álvarez

Fotos: Julio Balado, Francisco Lareu

Bitácora dos Cómicos da Legua: Vilamartín de Valdeorras – A Rúa de Valdeorras – Quiroga 26 de Outubro

Nesta data que o día engade unha hora máis, por certo un día ventoso e soleado, os comediantes andadeiros visitaron coas súas marionetas, os seus romances e cancións os lugares polos que entra na Galiza o Camiño de inverno. Vilamartín de Valdeorras e A Rúa de Valdeorras na provincia de Ourense e Quiroga na provincia de Lugo

O sabedor de nomes dos lugares Gonzalo Navaza escribiu: (*) Valdeorras es el nombre de una comarca en el extremo nororiental de la provincia gallega de Ourense, en la orilla sur del río Sil. El nombre de la comarca está presente también […] en Vilamartín de Valdeorras y A Rúa de Valdeorras. El topónimo es un compuesto del sustantivo Val (>lt VALLE) seguido de la preposición DE y un segundo elemento que contiene el resultado de un etnónimo Gigurris, relativo al pueblo de los Gigurri que habitaban el valle del Sil y que ya aparecen en las fuentes documentales más antiguas de Gallaecia […] (*) Artículo de Gonzalo Navaza para Toponimia Hispánica . Origen y evolución de nuestros topónimos más importantes. Proyecto coordinada por X.Ll. García Arias

A primeira parada do maratón teatral foi en Vilamartín de Valdeorras e como se saberá por todos e todas Vilamartín vén do latín VILLAM casa de campo coas súas dependencias adxacentes´ mailo xenitivo (MARTINI) do nome latino MARTINUS, un derivado de MARTE. Nas prazas adoitan apousentar o cego, o lazarillo, o músico e a titiriteira para convidar ó magnánimo público. Por suposto que en Vilamartín de Valdeorras hai unha praza, e na praza un escaleira, na escaleira uns chanzos e nos chanzos algúns versos de Florencio Delgado Gurriarán, poeta desta terra o que os cómicos lle tomaron prestado do seu poemario Galicia é infinda! os versos que decontado lerán. […] Bela estrada de ensoño, con macadam de estrelas, a Vía Latea é camiño que leva a Compostela, hoxe e outrora faro, a cibdade ecuménica que alumeóu, na Europa, trebas da Edade Meia. […]

Mans de peregrinos e peregrinas, de martinegos e martinegas, acompañaron as coplas do cura do Vilar e as voces de Viva Toribio de Mañón! resoaron na praza. O público tan distinguido e atento o saber que esta compañía ambulante gusta dos ríos recitaron tamén este poema que Florencio Delgado adica o río Sil.

As penas garda civís, ao río Sil lévano preso. Seica din, que aló no monte, zugoulle o sangue aos regueiros; esforciou doncelas fontes; e arroubou o ouro das serras para gastalo no mar no cabaret das sereas. Cos ecos das súas rumorosas augas partiron cara a Rúa de Valdeorras. Rúa, crese que vén do lat. (VIA) RUGA ´rúa, camiño pavimentado entre casas´. A Rúa de Valdeorras! Arrodeada de bodegas e viñas, escenografía na que moran as súas xentes hospitalarias. Das bodegas saen ecos do pasado e do presente que contan que os primeiros peregrinos a Santiago xa louvaron os viños producidos nas terras que atravesa este camiño. En Valdeorras o viño era, é un ben prezado, moeda de troco, de pago de impostos e tamén de agradecemento polos milagres dos santos protectores da comarca. Pola Vía Romana viaxaba destas terras ata a Roma Imperial, para goce dos emperadores. Plinio contaba fai dous mil anos das viñas do Bierzo e Valdeorras. Bodegas de nomes sonoros que tratan con agarimo a uva mencía, a godello, a garnacha, a sousón, a brancellao ( Di o refrán: Brencellao e caíño os pais son do viño).

Sen demorarse, tras o espectáculo os comediantes mollaron as gorxas e recitaron unha oración refraneira, breve e fervorosa, para que santos e non tan santos protexan os caldos que botan a tristura fóra da alma.

(*) O que non fuma nin bebe viño o demo ll’o leva por outro camiño Carpe diem! Gasta en pan e viño o que lle has de deixar ós sobriños Carpe diem! O viño fai rir, fai dormir e fai os coores á cara saír Carpe diem! A chuvia de san Xuán tolle o viño e non dá pan Carpe diem! Abade que foi *monaguillo, ben sabe quén bebe viño Carpe diem! Polo abril frío, moito pan e pouco viño Carpe diem! A auga de agosto, nin bo viño nin bo magosto Carpe diem! Baguiño a baguiño fixo unha vella unha pipa de viño Carpe diem! Cando o viño che faga *daño, bótalle un remendo do mesmo *paño Carpe diem! (*)CADERNOS DE FRASEOLOXÍA GALEGA 2.- Refraneiro galego. Xesús Taboada Chivite Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Coa xaculatoria no maxín arribaron a Quiroga, provincia de Lugo. Quiroga debe provir dunha raíz prerromana *KAR- ´rocha´ , e seguramente con valor oronímico, isto é, de constitución do terreo. O étimo contén unha forma próxima ó das plantas chamadas queiroga, queiruga, queirúa (que son as nosas carpaza ou carqueixa, onde esa raíz *KAR-é evidente) e que fai relación a súa dureza. A compañía ambulante adiantouse o gran día do patrón de Quiroga, o San Martiño. O refrán sabio resume moi ben ese día grande, Castañas, noces e viño, fan a ledicia do San Martiño!

Quedaron os cómicos algo desilusionados por non xuntar moito público; desilusión compensada pola miscelánea de contos que os e as quiroguesas deixaron nas valeiras cabezas dos buscavidas teatreiros. Contaron do… COUREL dos tesos cumes que ollan de lonxe! Eiquí síntese ben o pouco que é un home… Versos de Uxío Novoneyra, poeta do Courel e pregoeiro da 1ª Feira do viño de Quiroga o día 11 de Novembro de 1980. Sentenciou “Quiroga é un Viño” Contaron do… Crismón de Quiroga, que está no Museo Diocesano Catedralicio, cunha inscrición en latín que di «O ouro é cousa vil para ti; non digamos xa a prata; é moito máis o que brillas pola túa propia felicidade». Contaron do… Castelo que está neste camiño cara Santiago, o Castelo dos Novais ou de Torres Novaes ou Torrenovaes que ten dous corpos independentes. A torre que data do século X, e o palacio construído polos Cabaleiros de San Xoán de Malta un século máis tarde (século XI). Contaron a…. Lenda da princesa de Torresnovaes, filla do Señor de Torrenovaes, de gran fermosura que namorou dun mozo da outra ribeira do Sil. Os namorados víanse todas as noites ás agochadas por medio dun pasadizo debaixo do Sil que unía o Castelo coa outra ribeira do río. Enterado o señor de Torrenovaes dos amores da súa filla cun mozo de baixa condición social, mandou tapar as saídas do pasadizo e alí quedaron atrapados os namorados. Falan de que as pedriñas de ouro que arrastra o río Sil saen dos cabelos da princesa de Torresnovaes. Os cómicos agradeceron tales deferencias e procederon a retirar ós seus apousentos o pater, a viuva, o bandoleiro , a zanfona, a planchette e demais aparellos propios. O público xeneroso e amable para rematar esta xornada quixo agradecer o espectáculo cunhas castañas, unhas noces, unha cunca de viño e a lenda do cabaleiro Roldán e a tres costureiras. Sucedida nos lugares que esta compañía andadora visitou no 26 de outubro de 2019. Contaron…

Dos Doce Pares de Francia, Roldán foi un dos máis soados paladíns enviados por Carlomagno a Galiza para axudarlle ó apóstolo Santiago a liberala dos mouros. En Puxares, parroquia de Vilanuide, concello de Quiroga (Lugo), vivían tres costureiras moi fermosas, alí, nun outeiro apartado do lugar. Pasou Roldán polo lugar e viunas, desde ese momento non houbo día que cun motivo ou outro non as fose visitar. As tres mozas comezaron a aborrecer as visitas, non confiaban nas boas intencións do cabaleiro. Roldán propúxolle levalas a Francia, respondéronlle que non. Roldán seguía porfiando, e elas que non querían marchar, nin para Francia nin para outro lugar. Roldán, anoxado pola negativa, ameazóu con levalas a forza. As mozas, non vendo maneira de convencelo, dixéronlle: — Iremos á Francia cando pase o río Xares por diante da nosa casa. Pasou a noite, ninguén sabe como foi, o caso é que o Xares, que máis abaixo chámase Bibéi, cambiou o curso. Pola mañanciña do día seguinte, os veciños chegaron á porta das tres costureiras berrando: Costureiras de Puxares, vinde lavar as perniñas ás augas do río Xares As tres mozas asomaron e palideceron. O Xares bicaba a porta de Puxares As tres costureiras, por medo a ter que cumprir con Roldán, fuxiron camiño de Valdeorras. Roldán sóuboo por boca dos seus soldados, montou no seu cabalo branco e perseguiunas. Cruzaron terras e montes por onde agora se chama A Rúa ata chegaren a Valencia do Sil, mesmo á beira do río que lle dá nome o lugar. As tres mozas, non se sabe como, cruzaron o Xares. Roldán viunas o lonxe, aínda estaba a moita distancia delas; entón picou as esporas do seu cabalo e dun chimpo pasou a outra veira do río. Aínda se ven alí as pegadas das ferraduras do cabalo. As costureiras, a unha, pediron axuda o demo. — Antes pedras de seixo que escravas de Roldán! O demo atendeu a súa petición e volveunas pedras, diante dos ollos de Roldán; tres pedras como tres cabezas, brancas coma o cuarzo ou coma o cabalo de Roldán. Aínda hoxe se poden ver as tres pedras no Coto do Castelo de Valencia do Sil, en Vilamartín de Valdeorras (Ourense), desgastadas pola chuvia e polo vento, adiviñase na feitura a fermosura das costureiras de Puxares.

Logbook of the League Comedians (Cómicos da legua)

Fifth leg: Vilamartín de Valdeorras – A Rúa de Valdeorras – Quiroga (26th October 2019) –The comedians visited three villages where the Winter Way of Saint James enters Galicia: Vilamartín de Valdeorras, A Rúa de Valdeorras and Quiroga. Vilamartín comes from the Latin villam (country house) and martinus (derivative from Marte), Rúa comes from the Latin ruga (street, paved road between houses) and Quiroga comes from the pre-Roman root KAR (stone).– In Vilamartín de Valdeorras, the comedians performed in the square of the village, where both pilgrims and locals attended. After that, they headed to A Rúa de Valdeorras, a wine area.

At the wineries, they say that the first pilgrims praised their wines, which even travelled to the Imperial Rome through the Roman road. Wine was a valuable asset, a tradeable currency, a way of paying taxes and an acknowledgement of the miracles of the saints of the region.

After that, they arrived at Quiroga, where they felt a little bit disappointed due to the scarce audience, but the stories they were told made up for the initial disappointment:

Legend of the Torresnovaes Princess The beauty of the Torresnovaes Princess, daughter of the Torresnovaes Lord, made a boy from the other side of the river fall in love with her. They secretly saw each other at night in a passage that connected the castle and the riverbank. When the Lord found out that his daughter had fallen in love with a boy of low social status, he ordered that the exits of the passage were blocked, so the lovers were trapped there. The legend also tells that the golden pebbles that the river Sil drags come from the hair of the Princess.

Sir Roland Charlemagne sent Sir Roland to Galicia to help Saint James expelling the Moors. When Roland passed through Quiroga, he saw three beautiful seamstresses. From that day, he visited them every day but they got bored of said visits and did not trust his good intentions. He proposed them going to France, but they completely refused. Roland, quite angry, threatened them with taking them to France against their will. As the seamstresses saw that they could

not persuade him, told him that they would go to France when the river Xares passed near their house. Nobody knows how but the river changed its course that night.

When the seamstresses watched it in the morning, they escaped heading to Valdeorras fearing that they would have to fulfil the promise made to Roland. He found that out and chased them. When the seamstresses saw themselves trapped by the Sir, they asked the devil for help, telling him that they preferred becoming stones than Roland’s slaves. The devil heard their request and turned them in three stones, white as quartz.

NOTE: We want to thank María Luz Méndez for all the information that she has provided on toponymy.

Textos: Xoana Álvarez e Pilar Álvarez

Fotos: Julio Balado

Bibliografía: CONTOS POPULARES DA PROVINCIA DE LUGO, Centro de Estudios Fingoi, Galaxia, Vigo, 1963, nº 299,

#OTEUXACOBEO #XACOBEO2021