Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BBIIZZIIRRIIKK DDIIRRAAUUTTEENNANIMALIAKBIODIBERTSITATEA

BIZIRIK DIRAUTENANIMALIAK

Egilea: Fernando Pedro Prez.Argitaratzailea: ADEVE. Itzultzailea: Pilar Llamazares.Lehen argitaraldia: 2008ko maiatza.ISBN: 978-84-94201-30-7Legezko gordailua: BI-474-08

A.D.E.V.E.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARTEA

Egilea: Fernando Pedro Prez

Nahiz eta beren munduan lehenal-ditik izan, duela milioi urtetik edoduela hamarreko milioi urtetik, hemendaude, geure alboan. Hainbat era etadenbora baino luzeago bizi izan zirenanimaliak dira. Planetako izakirik zaha-rrenak dira, Haiek Lurran gu agertubaino lehen, bizitzen jarraitzen zuten.Lurraren aldean gizakiek eboluzionatuez zutenean, beren gene arkaikoeknolakoak ziren izakiak erakusten dizki-gute.Kimerak ikusten ditugunean, -barailak

garatu zituzten lehenengo arrainak-,Ozeano Paleozoikoetako arrainaknolakoak ziren imagina ditzakegu -duela 320 milioi urte-; Komodo-ko dra-goiaren begirada hotza ikusten dugunbakoitzean Indikoko urrutiko irlahonen barano erraldoia, 1925.urteanaurkituta- Dinosauruen Erako zati txikibat ikus dezakegu, edo Kasuarioarenitxurak edo ornitorrinkoarenak harri-tzen gaituztenean, Tertziariorantz atze-ra jotzen ari garela, ematen du -hegaz-tiek eta ugaztunek eboluzionatzen hasi

zutenean-.Baina gaur egun,izaki hauetatikaskok, beren kideekez bezala, denboraritrufa egitea lortudiotela, eta natur-iraungipenetik bizirikateratzea lortu dute-la, gizakiok maha-txatu ditugu.Antzinako legadubiologiko hau kon-tserbatzea ez dagizonak bete beharduen ingurunereki-ko konpromisuabakarrik -Paleolitikotik arras-tratzen duten zorra-.Baizik eta geuregizateria osoarekinzorretan gaudelako -geure ondorengoe-kin batez ere-.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

3

SARRERA


Nautilusa.

Klamidosaurioa.

Eskorpioiak.

Zelakantoa. Tuatara.

Kasuarioa. Ekidna.

Ornitorrinkoa. Armadiloa.

Indiako Ozeanoko eta OzeanoBareko hondoetan, 400-700 m-kosakonera, kanpoko oskola duten zefa-lopodo- talde handi batetik bizirikdirauen azken animaliak bizi dira -Tetrabrankioak- .Duela milioi urte lora-tu zuen espeziea; azken momentuetanoso hedaturik zegoen leinu batera eto-rri ziren ondorengo hauek -Nautiliusak-.Animalia hau taldeetan bizi da, gauezoso eraginkorra izanez. Oso gutxitanazalerantz joaten da; bakarrik errun-tzeko eta bere elikadura-ohiturasarraskijalea ez ezik, harraparia ere

da.Nautiliusek kanpoko oskol karedunbitxia dute, espiral-itxurakoa, berebarruan ganbara asko daude.Haietariko azkenean bere gorputzadago.Izan ere, mintzezko luzapenbaten bidez, haizez betetzeko edohusteko diseinaturik daude -sifoia-.Honek bere flotazioa erraztatzen ditu -igeri-maskuri bat bezala funtzionatuz-.Kanpoko kolorea zurixka da, arre kolo-reko marrekin nahastuta. Barrutik izu-garrizko oskol hau nakarrez estalitaagertzen da -iridiszentziaz beteta-.


5

Dauden bi espezieen arbasoak, duela 100 milioi urte bizi zirenkanpoko oskola duten zefalopodo-taldekoa ziren.

NAUTILUS-A


Oslolaren ardatz bertikaletik moztekotan,diafragmaren atzetik -zeinek animaliarenbizilekua eratzen baitu-, espiraletikbanatzen duten ganbarak edo konparti-mentuak ikus genitzake -sifoiak zeharka-tzen ditu-.Nautiliusek ez dute tinta-poltsarik eztapigmentu-zelulak larruan ere eta buruan

dituzten tentakulu asko -ahoaren ingu-ruan- erretraktilak dira eta ez dute bento-sarik, bizirik irauten duten beste zepalo-podoek bezala, haiek, ordea, kuxin itsas-korrak dituzte. Beren ahoaren masaile-zurrek ez dute loroaren mokoaren antza,baizik eta korneokitinadunak dira.Arren dituzten tentakuluetatik lau alda-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

turik daude eta kopula-tzeko organo bihur-tzen dira.Bere begi bakunakpedunkulu laburrengainean kokaturikdaude eta kristalinogabeko irekidurak dira,bi lobulu bananduekberen inbutua eratzendute. Bere ibiltzekomodua, inbutuarenbidez, ura bota eginez,mantuaren uzkurdura-gatik gertatzen da.Izaki hauek lau brankia banandu dituz-te eta beren lau brankial- bihotzek lauaurikulelin eta Tetrabrankioen lau ben-trikuluekin zerozer ikusirik badauzkate.Bi Nautilius-espezie daude: Nautilus

macromphalus-a : Bere oskola 20cm-ko diametrora izatera ailega daiteke.Sakontasun handiko uretan bizi da,krustazeo mota askotatik etaKaledonia Berriko eskualdeko arraine-

tatik elikatuz( Indus-OzeanoBarean). EtaPerla-Nautiliusa(pompilus), beretamaina antzekoada. Palau etaMoluka uhartee-an bizi da (Indus-Ozeano Barekoe s k u a l d e a n ) .Bertakoek arrain-tza egiten dituzte,beren haragia janez ezik, berenoskolak saldu ereegiten dituzte.


7

NAUTILUS-A


Dauden bost espezieengandik,Limulu- polifemo karramarroa espe-zierik ezagunena da (Limulus polyphe-mus). Ipar Amerikako kostaldeetan bizida eta 60cm-ko luzera izatera ailega dai-teke. Bere gorputza, beste espezieengorputza bezala, bere aurreko aldean,

oskol biribildu eta gogor batez estalitadago, honek lapiko-itxura ematen dio.Bere erdiko aldean zeharkako ildaskadago, atzeko aldera pausoa emateko,bukatzeko buztan fina eta zorrotza ikusdezakegu. Sabelaldeko zazpi pare-apen-dize, pintzaz bukaturik, ibiltzeko balio


Izaki bizidunen artean limuluak daude. Fosil biziduntzat hartuta, orain dela 400milioi urte espezie hau sortu zen -Paleozoiko Aroan-, hemen agortutako trilobitee-kin bizi izaten zen. Baina Eboluzio-moldaketa harrigarri batzuei esker, limuluekegun arte bizitzea lortu dute. Ordovizioan eta Silurikoan zehar limulu asko zeuden,gaur egun, berriz, Ipar Amerikako Atlantikoko itsasertzean, Indiako ekialdeko kostaldean eta Indonesiako artxipelagoko itsasoetan bakarrik aurki daitezke -Sondauharteetatik Japoniaraino, non beren arrautzak eta gibela jaten baitituzte.

LIMULU-KARRAMARROAK

dute. Nahiz ete lehenengoek janariabirrintzeko erabili, denek moluskutxikiak eta zizareak harrapatzekobalio dute.Limuluak kostaldetik gertu daude -sakontasun txikiko hondo harea-tsuetan-. Beti bi uretan zehar igeriegiten dute, beti kokapen alderan-tzikatuan, -bizkarrarekin beherantz-eta beren gorputzadar laminarrenbidez bultzatzen dira. Noizean behinbuelta ematen dira, lurzoruan koka-tuz, urperatutako harrapakinen bilajoateko.Ugalketa gertatzen denean, sakoneratxikiko uretara doaz, hain ura gutxidago ezen marea jaizten denean estal-perik gabe geratzen diren eta mugitugabe marea berriro igo zain egotenbaitira.Harean beren arrautzak lurperatzendituzte eta aste batzuk barru kumeakjaioko dira. Motzak eta zabalak izangodira -gurasoen antza erakutsiz-.Arrautzatik irteten direnean isats-ezte-

na ez dago garaturik, ezta atzeko igeri-gorputzadarrak ere. Hazkundeanzehar muda asko jaso ohi dituzte.

Babes-sistema eraginkorrak

Nahiz eta helduen itxura nahiko balda-rra izan, eta igerilari onak izan ez, limu-luak bere ingurunera oso ondo molda-turik daude -plataforma-kontinentalaestaltzen duten hareazko eta lohizkohondoetan-. Bere oskolaren ertz eba-


9

LIMULU-KARRAMARROAK


kitzaileak oso ondo datorkio bera osoazkar lurperatzeko, horretarako apendi-ze-pareak eta buztana erabiltzen ditu.Metodo hau erabiliz, segundu gutxi barruhainbat etsairengandik ihes egiten du,ardura tipikoa da harearen gainean bizidiren espezieenak. Dena den, limuluakbeste era batzuk dauzka defendatzeko,esaterako, bere buztana zorrotz etapozoitsua erabil dezake. Buztana, beregorputzaren atzeko aldean txanga sendobaten bidez lotuta dago. Harrapari errezadela pentsatzen duten arduragabeei,buztanarekin izugarrizko ziztada samin-garriak ematen dizkie. Naturak bereharrapariei aurrean bi babes garrantzitsuematen dizkio: oso oskol gogorra erasogogorrak paraitu ahal izateko eta musku-lu-masa oso pozoitsua. Horregatik itsas-harrapari gehienek ez diete kasorik egi-ten.

Babes-sistema eraginkor hauek ikusiondoren erraza da pentsatzea nola lortuduten hain animalia arkaikoak bizirikjarraitzea. Baina hemen ez dira gauzaguztiak amaitzen. Espezie guztiak beza-la, karramarro hau beti bere bizi-likidoakgaltzeko arriskuan dago zauriagatikbatez ere-. Kasu hauetan bizirik jarraitze-ko hainbat zelula erabiliz zauriak obtura-tu behar ditu, horretarako edozein zauridetektatzekotan sare trinkoa egiten dutekoagulua sortzeko. Animalia gehieneksistema hau erabiltzen dute, baina ez daohikoa 400 milioi urte duten animalien-gan.Honengatik guztiagatik, baita agortutakotrilobiteen ondoan egoteagatik ere-Artropodoen zuhaitz filogenetikoarenoinarrian- Limulua, Planetan bizi direnizaki lilurragarrienetariko eta harrigarrie-netariko bat dela esan daiteke.


Moldatzeko gaitasun harrigarriariesker, artropodo hauek Munduosotik banaturik daude, eskualde tropi-kaletan batez ere.Nahiz eta Andeetako eskorpioi batzuk5000m-ko altueran bizi ahal izan, bestebatzuk, ordea, eskorpioi tartarus beza-la, kobazuloetako sakontasunetan bizidira.Basamortuan bizi diren espezieek50C-ra arte jasan dezakete. Garaihotzetan bizi direnek, ordea, izoztusamarra irauten dute. Halako lurrorota-

ko bi egun urpean -ito gabe- egon dai-teke baita bi hilabetetan jan gabe ere.Dena den, bere gaitasun harrigarriakez dira geratzen hantxe. 1970.urteansortutako antropodo irradiatuei buruzkoIkasketa eta Ikerketetako laborategifrantziarrean, konprobatu dute ez dau-dela beste animaliarik -ezta labezomo-rro menperaezinak ere- emisio erradio-aktiboak hain ondo jasaten dituzteeskorpioiek bezala.Gizakiongan 600rads gamma-izpiarenesposizio batek -hartutako erradiazio-


11

Eskorpioia aparteko izaki primitiboa da. Siluriko Aldian agertuzenetik -duela 350 milioi urte-, bere anatomia ia aldatu gabe

dago.

ESKORPIOIAK


dosia- heriotza eragiten digu bi eta hama-lau egunen artean; ornodunen munduandortokak eta uhandreak erradiazio-indizehandiagoak jasateko gai dira -1500-3000rads artean-. Eskorpioiek, ordea, 150.000rads jasan ditzaten eta bizitza aurrera era-man ezer ez gertatu balitz bezala. Haubaieztatzeko esan dezakegu, 1960.urteanFrantziako militarrek basamortuan froganuklearrak egin zituztenean, 70 kilotoikoplutonio-bonba eztanda egin ondoren etaaste batzuk pasatzen utzi ondoren -segur-tasun handiagoa edukitzeko- alde honeta-ra jantzi bereziekin erradiazio-indizeakonprobatzera joan zirela, hantxe intsek-tuen eta muskerren gorpua ikazturik aurki-tu zituzten baina eskorpioiek bizirik jarrai-tzen zuten. Nahiz eta hurakan-itxurakohodei erraldoia eta izugarrizko sutea -kilo-

metro batzuetako altuerara, bonbarenefektuagatik- gertatu, ez zen nahikoaeskorpioiak hiltzeko.Erradioaktibitateari erresistentzia harriga-rri hau bi hamarkada baino gehiago ikasiondoren, konturatzen da, espezie pozoi-tsuak direla iraunkorragoak: adibidez L.quinques-triatus edo A. australis.Biologoek pentsatzen dute, beren igor-pen erradioaktiboak jasateko gaitasunahemolinfan datzala, horregatik isolatuduten entzima-konplexua akuriei xiringa-tzen diete eta modu honetaz beren erra-diazioei erresistentzia hirukoiztea lortzendute. Pentsatzen da, hemozianina, arnas-proteina bat, eta taurina, azido nitogena-tu bat, metabolismo atzeratzeko gaitasu-na duen nerbio-sistema batekin konbina-tuz eta inmunologi-sistema eraginkorra,


araknido hauensekretuak dira erra-dioaktibitateari erre-sistentzia lortzeko etabizirik ateratzeko.Ozono-geruzarenhondamena izpiultramoreen gehikun-tza arriskutsua eragi-ten ari da. Izpi haueklarru-tumore motaasko, kataratak etainmunodepresioakeragiten dituzte,Antartikaren ondoandauden biztanleen-gan, batez ere - aus-traliarrengan edozeelanda berritarren-


13

ESKORPIOIAK


gan-. Zientifikoak artropodo hauenganedozein konposatu bilatzen ari dira, giza-kiongan efektu kaltegarriei aurre egiteko.

Gautarrak eta zuhurrak

Eskorpioiak beste araknidoengatik osoondo desberdintzen dira. Izan ere, beresabelalde luzea eta artikulatua da etabere postsabelaldeak edo isatsak 6 seg-mentu ditu, haietariko azkenak ezten batdu -beti ez da pozoitsua-.Eskorpioien tamaina 3 cm-tik(Karpatoetako eskorpioia) -18cm-ra arte(Afrikako eskorpioi erraldoia) ibiltzen da.Eskorpioi erraldoiaren ziztadak ez du kal-

terik egiten.Iberiar Penintsulan lau eskorpioi espeziebizi dira, haietariko bat -eskorpioi arrunta-(E. flavicaudus) Arabako eta Errioxakolekurik idorretan dago, baita ALB.Occitanus ere.Eskorpioi guztiak animalia gautarrak dira,argiaren beldur dira eta ekiditen saiatzendute, horregatik egunez harrien edo ustal-dutako zuhaitzen azaleen azpitik ezkuta-turik mantentzen dira. Batzuetan zulo txi-kiak zulatzen dituzte babesteko. Baldintzahauetan beroari eta idortasunari aurreegiten dizkiete, horretarako beren arana-sa minimoz gutxitzen dute, eta berenestigmen itxierari esker, ur galtzea murriz-


ten dute.Gauetan harrapakinenbila joaten dira, jeneralkiintsektu txikiak. Berematxarden bat-batekoziztada bati esker bereharrapakinak zelatanharrapatzen ditu.Matxardak beti aurrerantzeramaten ditu, eta berengoiko aldean sentimen-organoak daude, trikobo-trioak, hauek zilio ososentikorrak dira, zeinekairearen edozein mugi-mendu detektatzen duteneta argirik eza dagoene-

an orientatzen uztendituzte, baita gerokoharrapakinen mugimen-duak detektatu ere.Harrapatu ondoren, bereahoaren ondoan daudenbi apendizeekin - kelize-roak- alde bigunak zur-gatzen dituzte eta hara-gia mozten dute, guraizetxikiak izango balirabezala.Gogorki defendatzensaiatzen diren harrapatu-tako animaliak bereeztenaren ziztada jasoohi zuten. Eztena erraz-tasunez larruan sartzenda.


15

ESKORPIOIAK


Bizirik dagoenmarrazorik primiti-boena, Iduneko-marrazoa da(Chlamydoselachusanguineus). Marrazohorren hortzak osozabalak dira oinarrianeta hiru hortzen antzadute, normalean hala-ko ezaugarriak marra-zo fosiletan bakarrikaurki daitezke. Izenarrunta bere zakatz-tolestura luzeetatiketa bigunetatik erator-tzen dira, hauek idu-nekoa eratzen dute.Bere paregabekoezaugarri primitiboek,familia bakar bateanez ezik, espeziebakar batean ere kokatzen dute.Marrazo hori Sagamiko Japoniako badianaurkitua izan zen, 1880. urteko hamarka-dan . Urte askotan pentsatu zen, lekuhonetan bakarrik bizi zela. Izatez, arrazoiezezagunagatik, badia honetan, sakonta-sun txikiko uretata bakarrik ailega daiteke

(30m-raino). Duela hamarkada batzuk aur-kitzen zen, 300-600m-ko sakonera bizizela baita beste leku batzuetan ere :Australiako kostaldean, Hego Afrikako,Kaliforniako eta Europako kostaldean(Bizkaiko golkoan, hain zuzen ere).Bi metroko luzera izatera ailega daiteke.

Bere gorputza angiliformeada. Arrainez elikatzen dueta koskagabeak irentsi ohiditu. Bere ugalketa bizierru-lea da. Emeak bere gorpu-tzaren barruak arrautzakmantentzen ditu eta erditzebakoitzean 6-12 arrainku-me ditu.


IDUNEKO-MARRAZOA

Nahiz eta denbora asko pasatu,Itsas katuak -masailezurrak garatuzituzten lehenengo ornodunak, marra-zoekin eta arraiekin-, morfologikoki,beren itxura ia ez dute aldatu.Karboniferoaren hasieran bizi zenDeltoptychius-ek, -Holozefalo-espezieprimitibo batek-, ia bere ondorengomodernuen ezaugarri guztiak bazeuz-kan jadanik. Bere gorputz luzea -45cm-ko luzera- makurtu ohi zuen, igeri egi-teko. Alboetara isatsa mugitzen zuenbitartean, bere bular-hegats handiak,hegalen antza zutenak, zabaldu zituen.Gero Ischyodus-ek -Itsas katu handia-goa, metro eta erdiko luzera izateraailegatzen dena-, Europako etaZeelanda Berriko itsaso osoak hartu

zituen, Jurasikoaren erditikPaleozenora arte , duela 150 milioi urtebaino gehiago.Bere itxura gaur egungo Itsas katuare-na berdin-berdina zen. Izan ere, begiaoso hadiak zeuzkan, ezpain kurbatuak,bizkar-hegats luzea, eta isatsak zigorra-ren antza zuen. Ezaugarri hauek bizirikdauden espezieetan ikus daitezke.Bizkar-hegatsaren aurretik arantza batzeukaten, zein gaur egungo animalien-gan guruin pozoitsuekin konektatutabaitago. Izan ere, eboluzioak eman die,defentsarako.

Dauden espezieak

Gaur egun bizirik dauden 28 Itsas katu-espezieak kosmopoli-tak dira, eta bi hemis-ferioetako itsaso epe-letan bizi dira,Iparraldekoetan batezere. Hiru familiakoak dira,Itsas Katu familiakoa(Chimaeridae), aurpe-gi luzea duten ItsasKatu familiakoa(Rhinochimaeridae)eta golde-itxurakoItsas katu familiakoa


17

Ia Munduko ozeano guztietan -600-2600m-ko sakonera- itsaskatuak bizi dira, arrain kartilaginoso-multzoa. Beren arbasoakKarboniferoaren hasierakoak dira -duela 350 milioi urte baino

gehiago-.

ITSAS KATUAK


(Callorynchidae).Itsas katu arrunta Chimaridae familiakoada eta beste espezieengandik desberdin-tzen da bere aurpegia motza eta biribiladelako eta bere larrua zilar-kolorekoadelako, ilun koloreko orbanekin. Islandiatik eta Ipar-NorvegitikMediterraneora arte hedatzen da, berebizitza itsas hondo harritsu-lohitsuetangertatzen da -100-500m-ko sakonera-.Iluntasunaren mundu bentoniko honetanbere begi handiak elikadura aurkitzekobalio zaio. Bere dieta, karramarroetan,moluskuetan, eta ofiuretan datza, baitabatzuetan arrainetan ere. Arrain kartilagi-noso-multzokoa denez, holozefalo honekez du igeri-maskuririk, horregatik flotaga-rritasuna mantentzeko gibela oso handiabehar du, normalean, gibelaren pisuaguztira herena izatera izan daiteke etaoso aberatza oiloan.Bere ezaugarri berezietako bat -arraia-espezie batzuekin eta marrazoekin parte-katurik- elektrizitatea detektatzeko gaita-suna da. Izan ere, bere buruaren goiko

aldean eta alboetan poro finuz betetadago, hauek larruan zehar zaku jelatina-karrekin komunikatzen dira -Lorenzinirenmaskuiluak-, eta elektrizitate edo elektro-magnetiko kinadak nabaritzeko gaitasunadute.Aurpegi luzea duten Itsas katuek muturratente dute, ezpatarrainaren antza du.Bere habitat abisala 600m-ko sakonerahasten da eta 2600m-ra hedatzen da, haudela kausa oso arraroa da Itsas katuhauek harrapatzea. Familia honenbarruan, Atlantikoko Itsas katua -Rhinochimera atlantica- deskribapen honiprimeran moldatzen zaio. Holozefalo-espezierik handienetariko bat da. Izanere, metro eta erdiko luzera izatera ailegadaiteke baina bere isatsak tamainarenherena eratzen du. Normalean hondolohitsuetan bizi da -500-1500m-ko sako-nera, Bizkaiko golkotik, Islandia eta Feroeuharteak (hemen kopuru gutxi dago).Golde-itxurako Itsas katuen familiak, lauespezie eratzen ditu. Hauek Hegohemisferioko itsaso hotzetan eta epeletan


bizi dira, 25 m-tik 200m-ko sakoneraarte. Ezaugarririk nagusiena bere mor-fologian ikus daiteke, bere aurpegiaaurrekoaldean angelu zorrotzeanmakurturik dago, beherantz eta atze-rantz. Bere izena golde-itxuratik dator.Izan ere, arrainak elikagaiaren bilaurpeko hondoa nahastu duenean,geure buruari halako itxura datorki.Beste Itsas katuak ez bezala,Callorhynchus capensis espezietakoaleak -metro bateko luzera- jangarriakizan ohi dira eta Hego Afrikan jaki pre-ziatutzat hartuta daude.

340 milioi urte atzerantz

Ia Munduko ozeanoetako ur guztietan -330-2600m-ko sakonera-.Karboniferoaren hasieran -duela 350milioi urte- agertu ziren antzinakoarrain-multzoetatik bizirik geratu zirenizaki bentoniko bitxiak bizi dira.Itsas katuak arrain ornodun eta kartila-ginosoen artean daude. Nahiz eta karti-kaginosoak bezala katalogaturik egon, -zetazeoen ezaugarriak dauzkatelako-bere itxura orokorrak arrain ornoduna-

ren antza du. Izan ere, zakatz-irekiduralarruzko tolesturaz estalirik dituzte.Honek operkuluaren antza du, gainera,ez dute betazalik ezta azal-dentikuluakere -buruan izan ezik- Izaki hauek berenarbasoen itxura mantentzea lortu dute.Bere izenak -Itsas katua- Greziakomitologiara eramaten gaitu: hemenmunstru izugarria Elezaharretako izakihau bezala, antzinako Kondriktio hauekberen anatomian beste animaliabatzuen ezaugarriak dituzte. Lehenngomarrazo eta arraiekin ahaideturikdaude. Hauei gertatzen zaien bezala,eskeleto kartilaginosoa dute, gorputzfusiformeak eskualiformeak gogoratzenditu, eta ezkatarik gabeko larru leunakarraiak gogoratzen ditu. Dena den,talde hauen ordezkariek ez bezala,Itsas katuek beren alboetan kanpokozakatz-iredidura bakarra dute -marrazo-ek eta arraiek 5tik -7ra dituzte-; berenhegoak ez daude larruz estalirik eta etaberen goiko masailezurra burezurreansoldaturik dago, beste arrain kartilagino-soengan, masailezurrak era mugikorre-an burezurrean finkatzen dira. Hortzeriaere desberdina da, Itsas katuek hortz-

plakak dituzte -lau goikomasailezurrean, eta bibehekoan, gainera eten-gabeko hazkuntza dute-,marrazoek eta arraiek,ordea, banako hortzakdituzte. Arrain hauen zilin-dro-formako gorputzetan -guztiz zefalikoak- ez dagoezkatarik eta beren albo-ak konprimitu samarrak


19

ITSAS KATUAK


dira. Harritzen gaituena da bere izugarriz-ko burua. Izan ere, aho txikia behekosabelaldean dago. Bere lehenengo biz-kar-hegatzak -motza eta triangelu-forma-koa- arantza sendoa eta pozoitsua du,ertz hortztunez. Bigarrena, berriz, orlaluze eta estua bezala hedatzen da etaapendize luze eta argal batean amaitzenda. Bere bular-hegats handiak bakarrikpropultsio-organotzat balio zaizkio etabere buztana, luzea eta zigor-itxurakoaapendize estu batean amaitzen da,zeinek flageloaren antza duen.Arrain hauen dimorfismo sexualatamainean ez ezik (arrak txikiagoakdira), arrengan organoetan ere ikusdaiteke: matxardak dituzte, bikoitiak,sabel-hegatsen aurrean, aurrealde-ko hegatsondoaren ondoan -berez-ko espezieen arabera-. Organo biaketa hegatsondoa espezie bakoitza-ren tresnak dira. Izan ere, arrainak

bere estalketarako erabiltzen ditu emeariheltzeko, eta modu honetaz ernalketaaurrera eramateko (barrukoa delako).Itsas katu guztiak arrautza erraldoiakezartzen dituzte, beti bi batera, 2,8 x 17cm neurtzen dute eta korneo-bilduki bate-an estalita daude -marrazoen eta arraienantzekoa da-. Bere tontor zorrotzeanlokarri batean amitzen da -10 edo 11cm-koa. Beren gurasoen antza berdin-berdi-na dute.


Egun, dauden 36lanproi-espezie-ak, Petromyzonidaefamiliakoa dira eta bih e m i s f e r i o e t a ndaude. Guztiek larba-egoera dute, eta ezdute helduen antza-rik, ez itxuran eztabizimoduan ere. Aleheldua angiliformeada, bat edo bi bizkar-hegatsekin eta isats-hegats bakarra.Lanproiek ez dutehegats parerik. Ahoadiskoa da zurrupake-ta egiteko, hantxe,hortz-korneoak koka-pen zail batean aurkiditzakegu. Espeziebakoitzean kokapenhoriek espezifikoa da,eta oso garrantzitsuada sailkapeneko iriz-pidea egiteko. 7 Zakatz ditu, eta bakoi-tzak irekidura aparte du.Ahoaren ondoan dagoen irekidura batiesker, albo bakoitzetatik ura sartzen da

eta 7 konduktue-tatik baterainojariotzen du;konduktu bakoi-tzak 7 kanpokozakatz-irekidurabatekin komuni-kazioa du.Konduktu bakoi-tzak muskulu-poltsa du ur-isu-ria laguntzeko.Begien artean,

buruaren goiko aldean, eta justu narinaerdi bakarraren atzetik, pineal-organuaestaltzen duen larru zeharrargizko orbantxikia dago.


LANPROIAK


Lanproietan organo hori argira sentikorrada, eta hartzen dituen argi-motek hormo-na-maila kontrolatzen dute. (goi-mailakoornodunetan argi-sentikortasuna galdu da,baina organu horrek edo geratzen denakhormona-kontrola egiten du). Lanproienlarruak azal-guruin du, hauek muki toxikoajariatzen dute; muki hori esker, arrain han-diek ez dituzte jaten, eta gizonek arrainhauek jatekotan, urdaileko-arrazoak izan-go dituzte.Hezur-arrainen eta goi-mailako ornodu-nen barne-belarriak hiru kanal erdizirkularditu, angelu zuzenean kokaturik. Hauekoreka mantentzen dute eta entzumen-pro-zesuarekin zerikusirik du. Lanproetan bikanal bertikal daude.Ikuspegi biologikotik, bi lanproi-taldeakinterkonektaturik daude: ur gezatan bizi-tza osoa ematen dutenak eta bizitza osoanzehar arrainak jaten dituztenak (ornoduntxikiak jaten dituztenekin konparatzenbaditugu.).Hein batean, lanproi guztiak ibaitik gorantzdoaz erruteko. Itsas espezieak (ur gezata-koak baino handiagoak direla), anadromo-ak dira, izan ere, itsasoa uzten dute, ibaitikgorantz migratzeko. Gainera, odolean

duten gatz-kopurua eta fluido korporalaklotu behar da.Aldeen- eta espezieen arabera, migrazio-aldia aldatzen da. Europako iparrekialde-an, errekako lanproiak irailean edo urrianmigrazioa hasten du; Adriatiko eskualde-an, ostera, otsailean eta martxoan puntugorena lortzen da. Errusiako iparrekilade-an udaberrian eta udazkenean migrazioakagertzen dira.Lekuak erruteko, estuariotik ehunka kilo-metrotara egon daitezke. Eta lanproiak, ur-laster moteletan, egunero hiru kilometrogarraia daitezke. Presak eta ur-lasterrakigarotzea lor dezakete, eta bentosei esker,arrokei lotzen diete, atsedenaldia hartze-ko.Migrazioa egiten dutenean -erruteko-, lan-proiek ez dute jaten.Sarritan, errunaldi-aldeak behin eta berri-ro erabiltzen dituzte, horretarako, larbeklegarra aproposa behar dute, han bizitze-ko. Sakonera metro bateko ur, eta ur-lastermotelak aukeratzen dituzte erruteko. Itsaslanproi-arrak lehenengoak ailegatzen diraeta habia egiteari ekiten diote.Horretarako, harriak eramaten dituzte.Azkenean, sakonera txikiko sakoune oba-


Deboniar Aroan zehar -duela 400 milioi urte-, Munduko itsaso eta ibaietan,masailezurrik gabeko arrain ornodun armatuak zeuden. Gaur, alde

horretako arroketan zeuden hezur-plakak eta ezkutu zefalikoak, fosil komunak dira. Masailezurrak dituzten arrainen etortzearekin, masailezu-

rrik gabeko arrainak pixkanaka-pixkanaka desagertzen hasi ziren etagaur egun bi taldeetan bakarrik ordezkaturik daude: Lanproiak etaMixinoideoak -bizirik jarraitzen duten arrainarik primitiboenak dira-.

21

latua eratzen dute, legarrezko lurzoruan.Harri handienak kentzen dituzte etabesteak , haize kontra jarriz, ordenatuanuzten dituzte.Lanproi-espezie guztiek habia antzeko-ak egiten dituzte, baina espezieen ara-bera eraikitzailearen sexua aldatzen daedo beti ez da berbera izaten.Normalean, erruanaldia, taldeka egitendu, errekako lanproiaren kasuan, adibi-dez, 10-30 indibiduo izan ohi dira; itsaslanprearen kasuan , ostera, indibiduogutxi egon ohi dira. Askotan habia bakoi-tzean bikote bat besterik ez dago.Errekako lanprearengan korteitzeaagertzen da. Arrak habia egiten duenbitartean, emeak beraren gainetik igeriegiten du eta gorputzaren atzeko aldeaarraren burutik gertu pasatzen du.Agian, usainmenak estimulatzen du.Ernalketa kanpokoa da, emea eta arraelkarrekin- uretan esperma eta arrau-tzak hedatzen dituzte. Bentosari esker,emeak harri bati lotzen dio eta arrakemeari heltzen dio, errunaldia egiteko.Errekako lanproiarengan, bi edo hiruarrek eme berberari hel diezaiokete.Aldiko arrautza gutxi ezartzen ditu,horrela, ugalketa maizko tarteka-marte-ka gertatzen da, eta egun batzuk iraugoditu. Arrautzak eranskorrak dira etaharea-pitorrei heltzen diete. Gainera hel-duen etengabeko ekintzak harea gehia-go botatzen die. Errunaldia amaituondoren, helduak hiltzen dira.Arrautzak apurtzen dira eta larbak zula-kariak agertzen dira (amozeteak).Beren egiturak ez dute ezer ikusirik hel-duenenekin. Begiak txikiak dira eta

larruaren azpitik ezkutaturik daude.Buztanetik gertu dagoen alde-fotosenti-kor batek argia detektatzen du. Aho zupatzailea, bere hezur hortzekin,momentuz ez dago garaiturik. Berarenordez, aho-estalki bat dago -goikoezpainaren antzekoa-, bere oinarrianahoa dago, filamentu-eraztunez ingura-tua, hauek zetabetzat hartzen dute.Zakatz-poltsei eta ahoaren atzetik dago-en balbulari esker -ahosabai-errezela- ,ura aho-estalkitik pasatzen da. Aho-estalkiaren barruan ile txiki-ilara askodaude -zilioak-, baita muki itsaskorrarenportzentai ugari ere.Uretan dauden partikula zintzilikatuak,mukiak harrapatzen ditu, eta elikagaie-tan aberatza den mukia, zilioek kanali-zatzen dute, horretarako ahoa erabiltzen


23


dute eta guruin-konduktu konplexu bateraeramaten du (endostiloa, faringearen oina-rrian dagoela). Mukia ere erabiltzen dute,gordelekuetako hormak itsatseko eta ezerausteko.Amozetoek, gutxitan gordelekuak bertanbehera uzten dituzte baina kokapenaaskotan aldatzen dute. Bizkarrarren gaine-an etzanda daude, buztanarekin behe-rantz eta aho-estalkia ur-lasterrerantzkokaturik. Lanproiek ziklo biologikoarenfaserik luzeena amozeteak bezala igaro-tzen dira. Itsas lanproiak fase honetan 7urte eman dezake.Nahiz eta amozeteak eta helduak bezalabizi izan, aldaketa fase batik beste fasebatera joateko oso arriskugarria izan ohida, normalean hilkortasun handia sortzenda, ondorio bezala. Aldaketak oso zeha-tzak dira: aho osoaeta elikatze- etadigestio-sistemakberregituratu beharda, begiak ere gara-tu behar da eta ohi-tura zulakariak ber-tan behera utziz,bizitza aske egingo

dute. Garai horretan -8 hilabete inguru-lanproiek ez dute elikatzen.Ipar Hemisferioan, lanproien metamorfosiaudaren amaieran hasi ohi dira. Emandakolekuan amozeteak kasik aldi-berean alda-ketak hasten dituzte. Ematen du, estimu-luak giro-baldintzak direla, esaterako, urhotzeetan lehenago hasten da metamorfo-sia. Hasieran, begi berriak dituzten hel-duak ez dira aktiboak, baina gero, migra-zioa ibaitik behera hasten da. Orduan,lanproi bizkarroiak eta ez bizkarroien arte-ko desberdintasunek garrantzia hartzendituzte. Metamorfosia gertatu ondoren,azkenek ez dute jaten : hazten eta hiltendira. Beren hazkuntza osoa larbatzat iga-rotzen dira. Dena den, lanproi bizkarroiekarrainen odola eta fluido korporalak jatendituzte, bi urte arte.


LANPROIAK

32 Mixina-espezie sailkatuegin dira, 6 generotan bil-durik. Hauek, itsas hotz euro-pear, amerikar eta hego afrika-rretan bizi dira -20-300m-kosakonera-. Japonian etaZeelanda Berrian ere, aleakikusi dira.Bere ahaideatsuna lanproiekin(hauek ere ez dute masailezu-rrik -agnatoak-) ez da seguruaeta eztabaida sortzen ari da.Mixinak aingiren antza dute.Beren kolorea zuria edo nabarargia da, hegal bakoiti haragi-tsu zapala batez hornitutikdaude, itsas-aldean eta ahoa-ren inguruan lau edo sei tenta-kuku dituzte. Dena den, berebizimodu bizkarroia oso bere-zia da, izan ere, beste arrainbatzuen sabela zulatzen dituzte lega-tzak eta bakailaoak-, beren larrua arras-patuz eta beren barruan ,karrazkatuz,jaten dute, saku hutsik utzi arte (norma-lean hezurrak eta larrua besterik ezdituzte uzten). Batzuetan, zizareak etakrustazeoak ere jaten dituzte, bainagehien gustatzen zaiena da arrain hilakedo zaurituak, beren usaimen zehatza-ri esker aurkitzen dituzte. Hau delakausa, zeharo bizkarroak ez direla esandezakegu. Harrapari gutxi dituzte, baina

agertzekotan , muki asko jariatzendituzte aurre egiteko.Mixinen burmuina aztertu ondorenesan daiteke igerilari onak ez direla,izan ere, atzeko aldea -zerebeloa- han-dia izan behar da ondo igeri egiteko, etakasu honetan, praktikoki baliogabeadenez, kasik ez dute igeri egiten.Normalean egun osoa hondoan ematendute edo loian lurperaturik.Animalia horren ezaugarri nagusia da,dermisean, guruin lubrifikaile asko


25

Mixina, bizirik jarraitzen duten arrain primitiboenetariko bat da.Ostrakodermo arrain primitiboengandik dator, baina bere arbaso

endekatua izanez. Gaur egun, erdi-bizkarroi bihurtu da eta ezaugarri arkaikoak gordetzen ditu, esaterako, masailezurrik eta urdailik eza.

MIXINAK


dituela, eta hauek muki-larruaren mante-nuaren arduradunak dira.

Arrain hermafroditak

Mixinen ugalketari buruz oso gutxi jakitenda. Arrautzek 2`5 cm neurtzen dute, oba-latuak dira eta mutur bakoitzean mokotsitsasgarriak dituzte, honela haien arteakbiltzen dira eta batera itsas-hondoan itsa-tsirik geratzen dira.Kumeak ,heldua direnean, arrautzarenmuturrean alde ahul bar irekitzen da.Arrautza eliptiko bakoitza 25cm-ko kap-sula korneo obal gogor batean sartutaagertzen da (kapsula horrek 12cm-kodiametroa du), albo bakoitzean hari-kor-neozko motots bat du, aingura-itxuranamaiturik. Horrela, nahiz eta arrautzakbanan banan ezarritak izan, biltzeko ohi-tura dute. Biteloan aberatsak dira, gaineraberen hazkundea zuzena da, honek esan

nahi du, larba-egoera ez dagoela eta eklo-sionatzean bere goiko aldea erortzendela, arrainkumea askatuz hori beregurasoen kopia zehatza da-.Mixinoideoek organo kopulatzailerik ezdute; pentsatzen da, arrautzen ernaldiakanpokoa dela, baina nola egiten duten,misterio hutsa izaten jarraitzen du. Mixinahelduek gonada bat besterik ez dute,bera ondutzean, obarioa edo barrabilaeratuz garatzen da. Arrautza gutxi ezar-tzen dituzte (30 baina gutxiago) bainadena den, alde batzuetan animalia ugaridaude. Ez dute larba-egoerarik, eta berebizitza-luzera ez dakite, baina luzea izanbehar da, izan ere, zaurien infezioari erre-sistentzia handia eragiten diote. Arrainhauek hermafroditak direla, jakin badakiteere, izan ere, ale bakoitzak batera emaku-mezkoaren eta gizonezkoaren ugalketa-organoak ditu, haietariko batek bakarrikerabilgarria da.


Gaizkatak arrain astunak dira. Berengorputzek kasik zilindro-formakoadute. Larruan ezkutuzko ilara handiz ikus

daiteke. Sabel-ahoa dute, bizarrez ingu-

ratua. Buztan heterozerka eta eskeleto

kartilaginosoa dituzte.

Gaizkata batzuk itsasoan bizi bira baina

ur gezetan hazten dute, beste batzuk,

ordea, ur gezetan beti bizi dira. Gaizkata

anadromoen itsas bizitzari buruz oso

gutxi jakiten da. Ematen du, elikagai

mota asko jaten dituztela, esaterako,

moluskuak, zizare poliketoak, ganbak

eta arrainak. Helduek kasik ez dute

etsairik -itsas lanproiak izan ezik-.

Gaizkata arrunta (Acipenser sturio),


27

Polyodontidae familiako bizirik dauden 25 gaizkata- espezieak eta bi mokozabal biziak, jadanik Goi-Kretazeo Aroan zeuden (duela 135-100 milioiurte) . Arrain-talde zahar batetik zetozen. Haiek guztiek baita bost orden

iraungik ere, Chondrostei infraklase eratzen dute. Gaur egun, Ipar hemisferioan konfinaturik daude -bi banaketa-aldetan-: bata Ozeano

Barean, eta bestea, Atlantikoan.

GIZAKIAK


itsaspeko arroiletan (100m-ko sakonera)

aurkitua izan da plataforma kontinentale-

tik urrunago-. Gaizkata zuria (Acipenser

transmontanus), itsasoan dagoenean,

1000 km-ra baino urrunago doa.

Ur gezetako gaizkatak lakuetan eta ibai

handietan sakonera txikiko uretan egon

ohi dira; ibai-karramarroz, moluskuz,

intsektuen larbaz eta beste ornogabez eli-

katuz, baina gutxitan arrainak jaten dituzte.

Urtaroko mugimenduak gertatzen dira

9-sakonera txikiko uretatik beste ur sako-

nagotarantz, eta alderantziz, neguan.

Volga ibaiaren gaizkatek 430 kilometrotan

negua igarotzen dute, hondoaren sakoune-

tan elkartuz.

Gaizkata anodromoek udaberrian eta udan

erruten dute. Nahiz eta espezie batzuetan

udaberri- eta negu-formak egon, udaberri-

formak, ibaia igo ondoren, erruten du.

Negu-formek, berriz, hurrengo udaberrian

egingo dute. Heldu batzuek urtero hazten

dute, beste batzuek, ostera, ez. Ur gezetan

bizi diren gaizkatak erreketatik edo lakue-

tatik ibai handietako erdialdeetarantz edo

goi-aldeetarantz joan ohi dira. Aintzira-gaiz-

kata amerikarrek ur astinduetan erruten

dute -ur lasaiak ez egotekotan-.

Gorteiatzea egiteko, salto egin ez ezik,

biraka ibili ere ekiten diote, gaizkatek.

Bai espezie anadromek bai ur gezatakoek,

errunaldian zehar ez dute jaten. Miloika

arrautza (kabiarra) sortzen dira, adibidez,

Atlantikoko gaizkata-eme batek 3milioi

arrautza baino gehiago errun ditzake.

Arrainak itsaskorrak dira eta landareetan

eta arroketan geratzen dira. Eklosioak aste

oso bat dirau. Lehenengo bost urteetan

arrautzen hazkundea azkarra izan ohi da

(50 cm inguru).

Gaizkaten tamaina eta adina izugarriak

izan ohi dira. Ipar Amerikako gaizkata zuria

eta Beluga-gaizkata errusiarra (Huso huso)

ur gezatako arrainarik handienak dira.

1.892.urtean, Chicagoko Mundial-ferian,

gaizkata zuri-ale bat erakutsi zen, arrain

horrek 800kg pisatu zuen, baina espezie

honetako ale fidagarri bakarra -pisuagatik

eta neurketagatik-, Columbia ibaitik zeto-

rren, non 1.912 urtean harrapatuta izan

baitzen. Gaizkata zuri horrek 38 m-ko

luzera zuen eta 580kg pisukoa.


Tertziarioan zehar -duela 65-7 milioiurte- Amiak Eurasiatik eta IparAmerikatik banaturik zeuden. Egun,berriz, Ipar Amerikako erdialdean etaekialdean bizi den espezie bat baka-rrik bizirik dirau. Hantxe bizi da, LakuHandietatik Floridaraino etaMississippiko haraneraino.Ur-gezatako arrain arkaiko honek biz-kar-hegats luzea eta uhindua, burumotza eta sendoa eta zilindro-formako

gorputza ditu. Buztanaren goiko alde-an beltz-koloreko orbana du, laranjazedo horiz inguratua, arrengan, dirudie-nez ikurtzat hartzen dute arrak direlaezagutzeko. Emeek, berriz, ez duteertzik eta batzuetan ezta orbana ere.Amia gehienak 45-60cm-ko luzera iza-tera ailega daitezke, baina batzukmetroko luzera izatera ailega daitezkeeta 4kg-ko pisua.


29

Amia (Amia burusoila) uretik at bizi izateko gai da. Arrainornodun talde primitiboko ordezkari bizidun bakarra da.

-Halecomorphi-. Bere leinua Jurasikora arte ailegatzen da(duela 195-135 milioi urte). Urte askotan zehar bere kokapen

sistematikoa oso eztabaidatua izan da eta bere anatomiazehatz-mehatz deskribatua izan da, adibidez 1897.urtean E-

Allis-ek ,amiaren garezurreko anatomiarekin, monografia eginzuen (300 orri). Gaur egun pentsatzen da Amiaren ahaiderik

hurbilenak Teleosteoak direla.

AMIA BURUSOILA


Birikatzat:Igeri-maskuria

Amiak bereigeri-maskuriabirikatzat erabildezake eta egunosoa uretatik atbizirik irtetzekogai da, horrek urzingiratsu geldi-tuetan bizitzenuzten du. Urmotako hauetanez dago oxigenogehiagorik etahorregatik hala-ko urak ez diraaproposak bestearrain harraparibatzurentzat . .Lehorte-garaie-tan letargia-ego-eran sartzen da.Bere ugalketaudaberrian ger-tatzen da;emeak sakonta-sun txikiko ure-tara doaz plater-txo-formako habia egiteko. Horretarakoibaiko edo lakuko hondoko landareakkentzen dituzte eta 30-60cm-ko diame-troko habia egiteari ekiten diote.Arrek habiak zaintzen dituzte, hau delakausa sarritan beste arrekin borroka egi-ten dute, baina normalean eme batzue-kin erruntzen dute. Emeek 30.000 arrau-tza itsaska ezartzen dituzte eta arrakzaindu ez ezik, haizea eman ere egiten

ditu. 8-10 egunen barru arrautzak eklo-sionatzen dira eta arrainkumeek landare-diari heltzen diote muturrean duten kuxinitsaskei esker. Arrak arrainkumeak zain-tzen ditu hamar zentimetroko luzeraeduki arte.Amia arrain harraparia da, zeinek bestearrainez elikatzen baitu.Igelak, karrama-rroak, ganbak eta uretako intsektu motaasko ere jaten ditu.


Bere ezugarrien artean aipa daiteke,bere masailezurrak oso luzeak dire-la, hortz askorekin eta ezkata astunekin- armaduratzat har daitezke-. Bere igeri-maskuria hestegorriari lotuta nago etabirikatzak funtzionatzen du, modu hone-taz aire atmosferikoa arnasa har deza-ke.Familia hau osatzen duten bi generoek

-zazpi espezietatik osatuta- Kretazeokoeta Tertziariko fosilak dituzte, Europan,Indian eta Ipar Amerikan, baina egun,Erdialdeko Amerikan eta Ipar Amerikanbakarrik aztarnak aurki daitezke.Atractosteus generoko kideak

Erdialdeko Amerikan eta AEBko hegoal-dian bizi dira.Lutxo-kaimana (Atractosteus spatula)ur-gezetako arrain handienetariko batda. Luisianan 135kg-ko arraina arran-tza egin zen, halaber arrainaren luzera3m-koa zen. Gaur egun bere banaketa-aldean oso urria da (Veracruz-tik Ohioeta Missouri ibaietaraino), hemen arrai-nez eta karramarroz elikatzen ditu,batez ere. Atractosteusaren beste biespezieak, Atracosteus tropicus etaAtracosteus tristoechus dira. Bere biolo-giari buruz oso gutxi jakiten da; lehenen-goa sakonera txikiko aldeetan eta


31

Kaiman- arraina Lepisosteidae familiakoa da. Harrapari honekgorputz luzea du eta Kubako, Erdialdeko Amerikako eta Ipar

Amerikako urpetutako adarren artean ezkutatu ohi da.

KAIMAN-ARRAINAK


Nikaragua ibaiko barruti babestuetan bizida, non 11m-ko luzera izatera ailega dai-tekeen baita 9kg-ko pisua baino gehiagoere.Lepisosteus generoak banaketa handia-goa du. Osatzen duten lau espezieak (L.plastostomus, L. osseus, L. oculatus eta L.platyrhinchus), Laku HandietatikFloridaraino eta Mississippiko arroan bizidira.Lepisosteus platyrhinchus, Mississippikoarro osoan zehar dago eta 11m-ko luzerabaino gehiago izatera ailegatu ohi da eta3kg-ko pisua.Lepisosteus osseus-aren banaketa han-diagoa da eta kostaldeko aldeko ur-gazi-karetan ere bizi da. 18m-ko luzera izateraailega daiteke eta 30kg-ko pisua. Emeakarrak baino handiagoak dira eta denboragehiago bizi daiteke, 22urte arte. L.osseus-ari mutur luzea duen lutxo-kaima-

na ere esaten diote.Ugalketa taldeka egiten dute eta martzoeta abuztuaren artean gertatu ohi da -lekuaren arabera-. Normalean sakoneratxikiko ur beroetan eta urpeko landarediasko dauden lekuetan gertatzen da.Eme bakoitzak 27.000 inguru arrautzaezartzen ditu. Hauek, arren espermarekinfekundatu izan ondoren, uretako landareeilotzen diete eta 6-8 egunen barru eklosio-natzen dira. Arrainkumeek muturreanduten kuxin itsaskorren bidez landarediariheltzen diete.Lepisosteus plastostomus espeziearenbanaketa-aldeak (Mutur motza duen lutxo-kaimana) Texasko iparrekialdea,Montana, Ohioyko hegoaldea etaMississippi osatzen ditu.Lepisosteus ocu-latus, ostera, leku hauetan ez ezik,Georgiako alde baxuetan ere bizi da.


Bikireak, Polipteridoen familiakoarrain primitiboak dira. Bere ahai-detasuna beste arrain-talderekinzalantzan dago, iktiologoen ustez.Afrikako ur gezetako endemikoak dira.Familia honek bi genero eratzen ditu:Polypterus generokoa direnak -beneta-ko bikireak-, eta Erpetoichthys genero-koa, hemen Kalamita bakarrik dago.Antzinako itxura duten arrain hauengoiko masailezurrak burezurrean finka-

turik daude, gular-plakak eta diaman-te-itxurako ezkata lodiak -gakoz etahutsezjostura baten bidez artikulatzendirenak-. Taldetzat hartuta, ezaugarriprimitibo harrigarri batzuk kontserba-tzen dituzte.Beren erregistro fosila urria da, aztar-narik zaharrenak Kretazikokoa dira -duela 135-65 milioi urte-.Fosil guztiak Afrikan daude, gehienakberen gaur egungo banaketa-aldea-


33

Bizirik jarraitzen duten benetako bikireetatik bakarrik 10 espezie daude. 75cm-ko luzera gainditzen ez duen tamaina batizan ohi dute. Baina bere arbaso fosilen tamainari begiratuz,

luzera bikoitza eduki zezaketela, esan daiteke. Dena den, animalia hauen erregistro fosila urria da. Arrain talde hau aireatmosferikoa arnasa hartzeko gai da. Izan ere, igeri-maskuria

dute bi aldetan zatituta. Aztarna fosil ezagunenak Kretazikokoadira -duela 135-65 milioi urte inguruan-.

BIKIREAK


ren barruan.Bere izen generikoak Polypterus,hegal asko, esan nahi du. Haietarikobakoitza arrantza sendoa da, zeinekerradio-saila jasaten baititu. Bular-hega-tsen oinaldea sendoa da, ezkataz estali-ta.Nahiz eta isatsa simetrikoa iruditu, berebarruko egitura heterozerka itxurakoa

da.Benetako Bikireak ur geza geldoetan bizidira. Beren igeri-maskuriaren azala osobaskularizatua dago eta birikatzat hartu-ta da, honek oxigeno gutxi duten uretanbizi izaten utzi ditu. Gazteek kanpokozakatzak dituzte.Arrain hauek gautarrak dira, batez ere.Bere bizitza ez da oso gogotsua. Gauez


ale txikiagoak, anfi-bioak edo ur-ornoga-be handiak jatendituzte.Afrikan, alde tropika-letan edo Atlantikokoedo Mediterraneokoarroetan daude.

Lohian lozorrotua

Polipteridoen familia-ko espezierik adie-razgarrienetariko bat Bitxirra da(Polypterus bichir), oso erreza da eza-gutzea bere bizkar-hegatsagatik. Izanere, hegats txiki batuzetan zatitutadago -hamalautik hamazortzira-,hegats txiki bakoitzari arantza sendoeta zorrotz batek heltzen dio.Metroko luzera izatera ailega daiteke.Afrikako kontinenteko alde tropikalosoan animalia hau dago, ekialdeko

tontorrean, batez ere.Ia erreka guztietan dago, baina Nilokogoiko aldean ikustea oso arrunta da.Bere bizkarra berdaska da, sabelal-dea, ordea, zurizka. Urtaro idorrean urlohitsuetan bizi daiteke edo urmaele-tan guztiz idorrak. Orduan lohian mur-giltzen da eta lozorro batean erortzenda. Hau gertatzen zaionean oxigenoatmosferikoa arnasa hartzen ari da,

bere igeri-maskuria-ren bidez, zeinek biri-ka izango balitz beza-la futzionatzen baitu.Bere elikadura arrai-netan, moluskuetaneta krustazeoetandatza.Euritean bere ugalke-ka gertatzen da, unehorretan, hondokoalgen artean ugaldu-tako arrautzak uztendituzte, emeek.Arrautzak apurtzendirenean arrainkumetxikiak agertzen dira,


35

BIKIREAK


kanpoko zakatz lumatsuz horniturik,batzuek urodelo anfibioen antza dute -lohiko sirenak bezala-.Zakatz hauek aste batzuk barru desager-tzen dira.Bitxirra oso preziatua da bere zaporeoneko haragi zuriagatik.

Kalamita

K a l a m i t a( E r p e t o i c h t h y sc a l a b a r i c u s ) ,Senegalgo polipte-ro ere deituta,benetako bikireenbertsioa da, aingi-raren antza du. Ezdu sabel-hegatsikezta arantza isola-tuen erradio subsi-diarioak ere.Askoz txikiagoa da

espezie bezala. Izan ere, 40 cm-ko luze-ra gainditzen ez duen tamaina bat izanohi du eta Mendebaldeko Afrikako kos-taldeko eskualdeetako ihitokietan etaalde zingiratsuetan bakarrik aurkitzen da-Gineako golkotik gertu-. Bere elikaduraur ornodunetan datza.


Kalamita (Erpetoichthys calabaricus).

Nahiz eta Devonikoaren hasieranagertu, duela 390 milioi urte, biri-kak dituzten arrainek edo Dipnooek,orain arte bizirik jarraitzea lortu dute.Izan ere, espezializazio bereziak dituz-te.Gaur egun ur gezako hiru arrainengenerotan ordezkaturik daude;Australiako birikak dituen arraina(Neoceratodus), Afrikako birikak dituen

arraina (Protopterus) eta HegoAmerikakoa (Lepidosiren).Ezagutzen diren ale fosilen bidez,gaur egungo birikak dituzten arrainguztiek beren arbasoen antza dutela,konprobatu ahal da. Horrela,Australiako Dipnooak gorpuzkera sen-doa du, bere hegatsak eta ezkatak osohandiak dira, Hego Amerikakoak etaAfrikakoak, ordez, Anfiumen antza

dute -Urodelobitxiak, zeinek metrobateko luzera duten,beren hankek 3 cm-ko luzera dute etaAEBko hegoekialde-ko kostaldekoakdira-.Birikak dituztenarrain-espezie guz-tiek barruko zaka-tzak eta birika-era-ketak dituzte, hauekberen igeri-maskuritransformaturik bes-terik ez dira. Denaden, AustraliakoDipnooaren kasuan,Nahiz eta oxigenogutxiko urmaeletanbizi ahal, azaleraarnasa hartzera


37

Birikak dituzten arrainak bi urtetan zehar lohizko kapulu batean atxiloturik bizirik jarrai dezakete, aire atmosferikoa

hartuz eta bereko muskulu ehuna janez.

BIRIKAK DITUZTEN ARRAINAK


joan behar du. Baina urmaelak lehortzenhasi zirenean, bere hondorantz joatenda. Izan ere, Afrikako Dipnooa eta HegoAmerikakoa ez bezala, ura ez edukitze-kotan arrain hau ezin daiteke bizi.Horregatik, birika-organorik garrantzi-tsuenak arnasa hartzeko, zakatzak diraeta birikak bakarrik erabiltzen ditu oxige-no gutxiko uretan arnasa hartu ahal iza-teko.Afrikako eta Australiako birikak dituztenarrainak, ordea, uretatik at bizitzeko gaidirenez, lohiaren artean bizi izanez,barruko zakatz murriztuak aurkeztendituzte eta ia ez dituzte erabiltzen gas-trukean. Dena den, ale helduek, zeinekorduro bi edo hiru aldiz igotzen baitiraarnasa hartzeko -Izan ere, geldialdianberen zakatz-arnasketak ematen diena-rekin nahikoa da- birikiaren laguntzariheltzen diote urdurik jartzen direneanedo beren udako lozorroak hasten dire-nean. Udako lozorroaldian dituzten gor-putz-funtzioak ez dute ezer ikusirik besteornodunen ordezkari batzuekin, eta hainhandia da beren eboluzioaren mailaezen oso zaila izango litzatekeen ebolu-

zio-jarraipena edozein norabidetan.Horregatik esaten da, ornodunen ebolu-zio-linean birikiak dituzten arrainak kaleitsuak direla.

Ugalketa

Beren ugalketa oso berezia da.Mendearen hasieran, Australiako aleakBurnett eta Mary ibaietan bakarrik biziziren -irla handi honetako hegoekialdekotontorrean, hau dela kausa bere bizirau-pena mehatxatuta zegoen. Goiz berehazkuntza artifiziala martxan jarri zuten,beste ur birpopulatzeko.Normalean bere ugalketa uztaila etaabuztua bitartean gertatzen da. Orduan,emeak bere arrautzak gainazal-lohizkozuloetan ezatzen ditu -ur-maila 2m-tik3m-ra inguruan dagoenean-Arrainkumeek gurasoen antza dute -ber-din-berdinak- eta jaio direnetik hilatetebat bete arte birikaz bakarrik arnasa har-tzen dute.Hego Amerikako Dipnopooen arrekberen habiak ur sakonetan egiten dituz-te, horretarako ganbara obalatua duen


zulo bat zulatzen dute, gero hostoenbidez harrotzen dute. Etzauntza haue-tan, emeek beren arrautzak jartzendituzte arrak babesteko baita arrainku-meak ere. Aldi honetan beren sabel-hegatsetan hari-formako egituramehea, odolez ondo irrigatua, ager-tzen zaie. Urmaeleko hondoan oxige-norik ia ez dagoenez., materialarenusteldurak kontsumitzen duelako,Iktiologoek bere buruari galdetzendiote filamentu mehe hauek arrenarnas-gaitasuna gehitzeko balio dute-nentz, agian modu honetaz oxigenogehiago urmaelera eraman dezakete,

azalera joan beha-rrean.O r n o g a b e e n g a nprozedura hau baka-rra izango litzateke.Baina gaur egun arteegiaztaturik ez dago.Dena den, ematendu ez dagoela bestemodurik ondorengo-ek habia nahikoaketa beharrezko oxi-genoa arnasa har-tzeko. AfrikakoDipnooen antzekohabiak egiten dituz-te, ertzeetako gaina-zal-uretan. Ur- mai-laren beherapenare-kin zulo hauek ertzguztiz idorretan aurkidaitezke. Arrekberen etzauntzak

uzten dituzte bakarrik elikatzeko, ureta-rako benetakoarrastoak jarriz.

Orientatzeko sena harrigarria

Oraindik ez dago argi nola aurkitzenduen bere habia, ar bakoitzak . Izan ere,maiz, ar asko leku txiki batean daude.Amerikako eta Afrikako Dipnooen aleekkanpoko zakatza handia dituzte, baitaUrodeloen larbek ere. Orduan marraski-loak jaten dituzte eta ur-landareen gai-netik igotzen dira, bular eta sabel hegatsfiliformez baliatuz.Hazten diren heinean, beren kanpoko


39



zakatzak galtzen dituzte eta aztarna orga-nikoz eta ornodun bentonikoz elikatzendituzte. Denboraren poderioz beren haz-kuntza gutxitzen da nabariki. AustraliakoDipnooak metro eta erdiko luzera izateraailega daitezke eta 50 urte arte iraundezake, ezagutzen den AfrikakoDipnooak, berriz, 13m-ko luzera zuen eta40 urte arte bizi izan zen.

Lohiaren azpian egindako hibernazioa

Lehortea hasten denean eta ibaietako ur-maila gutxitzen denean, bai Sahara eta ElCabo-ren artean bizi diren birikak dituztenAfrikako arrainak, bai Amazonas etaParan ibaietan bizi diren HegoAmerikakoak, hondoko lohiaren artean lur-peratzen dira.Hego Amerikako Dipnooak lurzoruko geru-za iragarkaitzetara joaten da eta handagoen ur-aztarnetan bilduta egoten da;

Afrikako espezieak, ordea, hainbestesakonetara ez dira ailegatzen. Egoerahonetan, espezie biek kapulu gogor bat-madari-itxurakoa- eratzen dute,- urarekinjariatzen duten gorputz-mukia eta bera-rengan dagoen buztin disolbatua nahas-tuz-. Bere barruan, buruaren gainean buz-tana kokatzen dute, beren begiak babeste-ko eta justu, ahoaren aurrean kanporantz-ko pasabide bakarra uzten dute, arnasahartzeko. Babesten zaion estaldura iragai-tza da -bai aireari bai urari- eta urte batedo bi irauten zaio. Denbora luze honetanhibernatutako arrainak bere gantz-erreser-bak ez ditu hartzen , beste hibernatutakoanimaliak egiten duten bezala. Arrainhonek, ordea, buztanaren muskulu-ehu-naren zatia zurgatuz elikatzen du -berez-ko proteinak-.Animali erreinuan prozedura hau guztizharrigarria da. Izan ere, arrain hauek hiber-nazioan zehar pisua eta luzera galtzendituzte. Hibernazio mota hau oso bitxia


da: gorputzak egitendituen hondakinek -substantzia nitrogena-tuek- letargiaren bal-dintzetan arrainapozoitu behar izangolukete. Baina anima-liak errazki arrazo haukonpondu du: ihardu-nean daudenean amo-niako oso urtua iraiz-ten dute - pilatzeanhain arriskugarria ezdena-. Beren hiberna-zioan zehar, urik ezadagoenez, ia ureabakarrik iraizten dute,baina urea hau meta-tzen dute, ura banan-duz, berriro erabiltzekoeta horrela gutizkopisuaren 1-%2 ko pro-portzio. Harrigarria da,ornodunen organismo-an gorputz pisuaren%0002ko urea , hilga-rria dela. AfrikakoDipnooek, berriz, por-tzentaiak mila aldizhandiagoak jasanditzakete. Euritean,ohiko ekintzara itzul-tzean, gordetutakoezkrezio-sustantziak bi edo hiru egu-netan uretan liberatuak izaten dira, etaberriro beren kontzentrazio arruntaklortzen dituzte.Segurki prozesu honetan jariakinen

zati bat zakatzetatik pasatzen dira,beren funtzio nagusia, agian, hondakinsubstantzien askartze-iragazki bezalaizan daiteke, eta ez arnasa hartzekofuntzioa.


41


Chaluma ibaiaren bokala-ren ondoan -Afrikakohegoaldeko tontorrean-,1938ko abenduaren 22an,arrantza-ontzi batek beresariak jaso zituenean, harra-patutako arrainen artean,arrain berezia aurkitu zuen,kapitainak: Arrainarenbegiak fosforeszenteakziren, bere ahoa hortzezbeteta zegoen, batera, primitibismobasatiarekin mugitzen zen. Honek guz-tiak kapitainaren jakin-mina sortu zueneta East London-en hirira eramatea era-baki zuen. Baina hango Iktiologoek arrai-na ez zekiten identifikatzen, Emith ira-kasle ospetsua agertu arte. Bere esane-tan, orain arte fosil-egoeran besterik ezzuen ikusi; halaber esan zuen, bere

antzinaldia 70 milioi urtekoa zela.Osteolepidontoen familiako Zelakantoazen, eta Latimeria Chalumae izena jarrizioten. Fosilen ikasketak gauza bat eza-gutzera eraman zuen: 375 milioi urteatzerago, ale bat bizi izaten zela eta lati-merido horien arbaso zuzena izan ziteke-ela (nahiz eta agortua zegoela pentsatu).Zientifikoek beren barne-organoak ikasi



Zelakantoa Komoreetan aurkitua izan da. Bere antzinaldia 70 milioi urtekoa da.

ZELAKANTOA

nahi zuten baina jadanik zelakantoahondatua zegoen, horregatik beste alebaten agerpena itxaron behar izanzuten. Horretarako, hamalau urte itxa-ron behar izan zuten. 1.952.urteanbigarren zelakantoa agertu zen,Komoreak gertu. Adituek alea hartuzutenerako, bizi gabeko zelakanto kolpa-tua zen eta bere barne-organoak bizirikezin zituzten ikasten.Uharte haietan bilakera areagotu beharzutela konturatu ziren, zientifikoak.Honela, Parisko Museo NazionalekoAnatomia KonparatzailearenLaborategiak, Madagaskarko Zientzia-Bilakaeraren Laborategiarekin, hiru urte-tan, hamar zelakanto harrapatu zituzten.Hauek, goitik behera ikasi zituzten , etaorduan arte susmo bat besterik ez zena,konprobatu zuten zientifikoek.

Uretatik at ibiliz

Zientifikoak harrituta utzi zituen ezau-garrietariko bat, zelakantoaren bular-hegatsen mugikortasuna izan zen.

Horiek pedunkulu motz eta sendobatean zeuden jarraitua, eskataz esta-lirik. Bular-hegatsek 32 erradio hautszituzten, eta operkuluen atzetik sar-tzen ziren. Haien laguntzei esker,zelakantoa uretatik at ibiltzeko gaizen. Izan daiteke, denboraren pode-rioz, hegats hauek eboluzionatzea etaugaztunen gaurko hankak izatea.Beste ezaugarri berezi bat, tamainahandiko zaku batean ikus dezakegu:birika errudimentariotzat hartuta -arnasketa atmosferikoa egiteko baliozaiola- baita bihotzaren jatorrizkokokapena ere. Hesteak ere atentzioaeman zien; izan ere, hogei kiribiletanbiribildurik zegoen -zapaburua izangobalitz bezala-.Zelakantoa izugarrizko arraina da,metal urdin-kolorekoa, argi-kolorekoorbanez beteta. Bere gorputza sendoada, eta larrua olioz blaituta dagoela,ematen du. Harrapatutako alerik han-dienak 275m-ko luzera zuen eta85kg-ko pisua.


43

ZELAKANTOA

Archey-en, Hochstetterren eta Hamiltonen Zeelanda Berrikoigelak, baita Amerikako igela-Ascapus truei-ere, anfibioen

erarik primitiboenak dira. Izan ere, arrainen gertatzen zaienbezala, anfizefaliko ornoak eta itsas-muskulatura dituzte.

Arren kasuan, kopulatzeko organoa dute.

IGEL PRIMITIBOAK


Bizirik jarraitzen duten benetako fosi-lak, Zeelanda Berriko erdi-erdian etaStephens eta Maud uharteetan hiru igelespezie bizi dira. Nahiz eta beren itxuraarrunta iruditu ahal izan, benetako lehe-naldiko erlikiak dira eta jakinmin handiakematen dizkigute. -Geure Planetan dino-sauruak bizirik jarraituko balute Igel haueksortzen duten jakinmin berdina sortu ahalizango luketeelakoan gaude-.Archey-en igelek (Leiopelma archeyi),Hochsteterren igelak (Liopelma hochste-tterri) eta Hamiltonen igelak (Liopelmahamiltoni), baita Amerikako igelak ere(Ascapus truei), beste fosil bizirik batek-,

anfibioen familiarik zaharrena eratzendute -Leiopelmatidoen familiakoa-.Espezie guzti hauek ezaugarri berezibatzuk dituzte: anfizefaliko ornoak, -arrai-nek dituzten ornoen antza dute baita anfi-bioek dituztenekin ez dute ezer ikusirik-.Izan ere, orno hauek orno-gorputz ahurbi-koa dute, baita itsas-muskulatura ere.Arren kasuan, kopulatzeko organoa dute.

Zeelanda Berriko igelak

Zeelanda Berriko igel txikiak -5cm-koluzera- goi-mendiko ur-lasterretik gertubizi dira. Enborren edo harrien azpian


beren gordelekuak egiten dituzte,batzuetan intsektu batzuek lohian egi-ten dituzten zuloak erabiltzen dituzte.Beste igel batzuk ez bezala, beren ur-lokomozio egiteko gaitasuna ez dabatere ona. Izan ere, igerilari kaskarrakdira, gainera beren bizitza lehorreangertatzen da.Beste anuroekin konparatu ondorenbadauzkate beste desberdintasunbatzuk -beren metamorfosi berezia,batez ere-. Izan ere, metamorfosi hauarrautzaren barruan gertatzen da: erru-naldai gertatzen denetik eklosioa gerta-tu arte 41 egun eman behar da. Enbrioiunizelularra apaburu bihurtzen da etabere garapena betetzen du. Nahiz etaarrautzatik sartu bezain laster heldua-ren itxura eduki, buztana oso luzeadu. Bere betebeharra, birikak ondogaraiturik egon arte, larruazal-arnaske-taren menpean dago, bere gainazalkapilarketari esker-. Apaburu txikiakheldu bihurtzen diren unean berenitsas-apendizea desagertzen da, bainaberen muskulatura ez, zein, ezohikoki,bizitza osoan zehar kontserbatzenbaita.

Hochstetterren igel mutua

Bitxikeria bezala esan daiteke araldie-tan, Hochstetterren igelaren arrek baitaAmerikako buztana duten arrek ere, ezdutela korroka egiten emeei deitzeko,mutuak egoten dira -beste espezieek ezbezala-, zeinek korroka egiten baituteemeen arreta lortzeko. Azalpena oso

erraza da: emeek ia ez dute belarri-organorik. Bakarrik organo honen erru-dimentoak dituzte. Gainera bizi denmendietako uharretako zaratak ahotsa-ren erabilpena ez beharrezkoa eta alfe-rrikakoa egiten du. Hochstetterren igelamendi altuetan bizi da eta alde hotz etahezeetan gustora egoten da, hemenuraren tenperatura 4C-ra ez da ailega-tzen. Intsektuak jaten ditu. Emeek 4arrautzatik 8 arrautzara bitartean ezar-tzen dituzte, normalean 44mm-ko dia-metroa dute eta harrien azpitik edo lur-zoruan zulatutako zuloetan jarri dituzte.40-60 egunen barru apaburuak jaiotzendira. Hauek lehenengo hilabeteanberen arrautzen aztarnez elikatzendituzte.

Agortzeko zorian

Zeelanda Berriko hiru igel espezieeta-tik, urriena edo agortzeko zorian dagoe-na, Hamiltonena da. Stephens uharte-an, 1916.urtean, aurkituta izan zen.Uharte hau oso txikia da -150 hektarea-eta Cook itsasartean kokaturik, zeinekiparraldeko uhartea hegoaldekotikbanatzen baitu. Igel hau irla honetanhartxingadi txiki batean bakarrik bizi zen-200m2-. Irla honetan zegoen baso txi-kiari esker, mikroklima berezi agertzenzen eta arrokak hezeak eta goroldiozbetetak mantentzen ziren.Stephens uharteko aurkikuntza gertatuondoren, hurrengo urteetan, basoamoztuta egon zen larreak sortzeko etahartxingadiak bere hezetasuna galdu


45

IGEL PRIMITIBOAK


zuen, hau zela kausa igelaagortua izan zela, pentsatuzuten. Dena den, 1950.urteanzoologo batek konprobatuzuen hartxingadiko alde sako-netan halako hezetasun batmantentzen zela, eta alebatzuek borroka egiten zutela,bizirik jarraitzeko . Igelarenreaurkikuntzaren berriak neurribatzuk anfibio berezi haubabesten eraman zituen. NewZealand Wildlife Service-akaldea itxi zuen, behien etaardien artzaintza saihestekoeta modu honetaz bere ingu-ruan zegoen basoren berrista-pena lortzeko. 1966.urtean irlaosoa erreserba bihurtu zeneanprograma hau bukatu zen. Urteaskotan zehar, Stephens uhar-teko igelaren populazioa baka-rra zela pentsatu zen, bainalehenengo aurkikuntzatik 35km-ra beste igelen populaziotxikia agertu zen -Maud uhar-tean, Cook itsasartean ere-. Irlatxiki honetan mendi-mazelaaldapatsu batean, basoz estali-tako azal txiki bat -15 hektarea- bete du.

Amerikako buztana duen igela

Amerikako buztana duen igela, IparAmerikako mendebaldeko alde mendika-tsuetako basoetatik zeharkatzen dutenibaietako ur hotzetan eta ondo oxigena-tuetan bakarrik bizi da. Eguneko orduakhondoko arrokatsuen artean ematen ditueta gauez edo ilunsentian bere gordele-kuetatik at joaten da. Intsektu txikiak,

krustazeoak eta beren larbak jaten ditu.Bere ernalketa kanpokoa da. Izan ere,arren kopulatzeko organoa emearensexu-konduktuan sartzen da. Ernalketagertatu ondoren eta bi urteko tartean,emeak kordoi likatsua ezartzen ditu -honek 30 arrautzatik 50 arrautzara ditu-.Bere bizitza urte batetik hiru urtera ibiltzenda. Espezie primitibo honek buru zapalaeta zabala du, baita parotida-guruinak ere.Arrek ez dute ahots-kordarik, baina kloa-ka-apendizea eduki badaukate.


Hinobidoen familiakoak edo Asiakolehorreko urodeloak ondoren,Arrabio erraldoiak handienak dira.Segurki hauek Hinobidoen familiakoe-tatik etortzen dira. HauekKripobrankidoen familiakoa dira etahiru espezie eratzen dituzte:Japoniako arrabio erraldoia (Andriasjaponicus) Aita Daviden Txinako arra-bioa (Andrias davidianus) etaAmerikakoa (Cryptobranchus allega-niensis). Familia biek Kriptobrankoen suborde-na eratzen dute, eta bizirik dauden uro-delorik primitiboenak direla, pentsa-

tzen da, beren gorputz-egitura primiti-boarengatik -eskeletoak oso gutxi ebo-luzionatu dueta alderdi fisiologikobatzuengatik.Arrabio erraldoi hauen arbasoak bestearrabio handi batzuk izan ziren, etaMiozeno eta Pliozenoaren artean erebizi ziren, Europan eta Nebraskan(AEBn). Espezierik ezagunetariko bat -Andrias scheuchzeri-, izan zen. J.J.Scheuchzerrek bere Homo diluvii tes-tis lanean arrabio hau agertu zenbaina egileak uholde-aurreko gizona-ren aztarnatzat hartu zituen eta G.Cuverrek, ordea, Kriptobrankidoaren


47

Bizirik dauden Urodeloen artean, Arrabio erraldoiakUrodelorik primitiboenak dira.

ARRABIO ERRALDOIAK


Arrain EditorialaArrain Editoriala

aztarnatzat hartzen zuela.Arrabio erraldoien tamaina, Amerikakoarrabio erraldoiaren 70 cm-tik Japoniakoarrabioerraldoiaren metro eta erdira arte,ibiltzen da.Anfibio hauek inoiz ez dira uretatik urrun-tzen eta egun batzuk mugitu gabe, lekuberberan egon daitezke. Nahiz eta larben ezaugarri guztiak inoizgaldu ez, oso urtetsuak dira. Hiru espe-zieen bizitza 30 urte baino gehiago iza-ten da. Jakin badaki gatibualdian,Japoniako arrabio erraldoi batzuk 55 urtebizi direla.Beren tamaina handiak eta brankiarikezak uharretan eta inguratutako uretan-non oxigenoa erruz baita- bizitzera era-maten dituzte. Beren alboetan zeharduten azal tolestura argitsu batek oxige-noaren absortzioaren azala gehitzen du,baina biriken bidez ere arnasa hartzen

dute, baita akuarioetan bizi direnak arna-sa hartzera azalera joaten dira ere. Hiruespezieak ibaietan eta erreka handietanbizi dira. Jeneralki gautarrak dira etaarroken azpian eguna ematen dute.Nahiz eta tamaina handia eta izugarrizkoitsustasuna eduki, gizakiontzat ez dirakaltegarriak. Beren dieta urpean bizidiren animaliarengan datza, baita arra-bio txikiak, zizareak, karramarroak, etamarraskiloak ere. Normalean gauez eli-katzen dute eta ukimen eta usainmenariesker beren harrapakinak aurkitzendituzte. Beren ikusmena urria da. Izan ere,begiak oso txikiak dira eta oso atzerantzkokaturik daude -buruaren alboetan-,honek ez du uzten bi begiek batera obje-tu berbera fokatzen dutenik. Arrabio guzti hauek bizierruleak dira etaberen ugalketa kanpokoa da.


EZAUGARRIAK: Amerikako arrubioerraldoiak buru eta gorputz lodixka iza-ten du, izatz motza eta larruazalekoizur bikoitzak izaten ditu alboetan.Goialdeko gorputzadarrek lau hatz iza-ten dituzte, behealdeek, ordea, bost.Betazalik ez du. Gainera, birikietatikarnasa hartzen du. Bereizgarriak diraespezie honetan zakatzetako bi zuloaketa zakatzetako lau arkuak.TAMAINA: 74 zentimetro luzera izandezake gehienez. Hala ere, gehienek35 eta 55 zentimetro bitarteko luzeraizaten dute.BIOLOGIA: Antzinako urodelo zaha-rrenetariko bat da. Bere dimorfismosexuala araldian agertzen uzten da,batez ere, arren kloaka emeenarekinalderatuta, biziki handituak izatendituzte. Haatik, altueran emeak luzea-goak dira, izan ere 74 zentimetro luze-

ra eduki ahal dute eta arrek ez dute 69zentimetro gainditzen.Bakarrik ibiltzen ohi da. Araldia udarenbukaeran izaten ohi da. Arrak harkaitzbaten pean zulo handi bat egiten dueta defenditu egiten du beste arrenaurrean. Arrautzak errun dituztenemeei ere ez die uzten bertan sartzen.Halere, errun ez dituztenei sartzenuzten die. Hauek kate luzeetan errutendituzte. Arrautzak pilatuta mantentzendira zuntz batengatik, zein arroketanitsatsi egiten den eta uraren kontaktua-rekin gogor jartzen den.Eme heldu batek 450 arrautza jarriahal ditzake. Eme anitzek arrautzakjarri ahal ditzakete ar bereko habi bere-an. Honek errun egiten ditu hazi esne-duna isuriz eta 10-12 asteren buruanbere izaten dira. Ostean, kumeekhabia utzi egiten dute eta bizitza inde-


49

AMERIKAR ARRUBIO ERRALDOIACryptobranchus alleganiensis


pendientea bizitzen dute, urpeko anima-lia txikiak jaten dituztelarik bizirauteko.BIZILEKUA: Uhar eta mendietako erre-ketan bizi ohi da, abandonatzen ez ditue-nak. Gainera, korronte handiak, oxige-noa, hondarra duten hondoak eta uha-rriak dituzten ibaietan bizi ohi da.

ELIKADURA: Zizareak eta intsektuakjaten ohi ditu animalia honek.HEDAPENA: Iparamerikakoa da izatez:Alabama, Georgia, Missouri Arkansas,New York eta Pensilvania, hain zuzenere


EZAUGARRIAK: Japoniako arrubioerraldoiak buru zabala eta trinkotuaizaten ohi du. Gorputza laua du, 15zulo alboetan eta haragi tolesdurakalboetan. Gorputzadarrak txikiak etaloditxoak ditu, begiak txikiak eta beta-zalik gabeak. Izatza nahiko laburradute, zeinek alboetan gilak dituen.Azalaren kolorea marroixka-grisa da.TAMAINA: Existitzen den urodelorikhandiena da, 100-115 zentimetrokoluzera izan dezakeelako.BIOLOGIA: Uretako eta gaueko espe-ziea da animalia hau. Gainera, egunageldi-geldi erdi-ekutatuta ematen duuramelen eta erreken hondoan.

Gauean, harrapakinen bila joaten da(arraniak,anfibioak eta oskoldunak)Araldia abuztuan eta irailean izaten da,batik bat. Emeak gelatinazko arrautzailara luzeak jartzen ditu ar batenkabian, eta honek errun eta babestuegiten ditu eklosionatu arte. Kumeakez dira heldu bihurtzen jaiotzatik hiruurte igaro arte.ELIKADURA: Arrainak, oskoldunaketa itsas maskorrak jaten ohi ditu.BIZILEKUA: Urmaeletan eta erreketanbizi ohi dira, batez ere, mendietan.HEDAPENA: Japoniako irla batzuetanbaina ezin daiteke aurkitu, Kyushuneta Hondon, hain zuzen ere.


51

TXINAKO ARRUBIO ERRALDOIAAndras davidianus


EZAUGARRIAK: Txinatar arrubio erral-doiak buru zabal eta trinkotua du, etagorputza laua. Berez, marroixka ilunkolorekoa da, hala ere, mutsurrean kolo-rea argiagoa da.Zango txikiak eta loditxoak ditu. Begiaktxikiak dira eta betazalik gabe. Izatzanahiko laburra dute, zeinek alboetangilak dituen.TAMAINA: Arrubio erraldoi honek 1,2metroko luzera izan dezakeBIOLOGIA: Uretako eta gaueko espe-ziea da animalia hau. Gainera, egunageldi-geldi erdi-ezkutatuta ematen du

uramelen eta erreken hondoan. Gauean, harrapakinen bila joaten da(arraniak,anfibioak eta oskoldunak)Araldia udazkenean izaten ohi da.Emeak 500 arrautza erruten ditu, borobilitxurakoa, ur azpian. Arrak ongarriztatuegiten ditu eta bigilatu egiten ditu, 50-60egunen buruan jaiotzen diren arte.ELIKADURA: Arrainak, oskoldunak etaitsas maskorrak jaten ohi ditu.BIZILEKUA: Urmaeletan eta erreketanbizi ohi dira, batez ere, mendietan.HEDAPENA: Txinako ekialdean bainoez da bizitzen.

JAPONIAKO ARRUBIO ERRALDOIAAndrias japonicus



ASIAKO ARRUBIO LEHORTARRAK


EZAUGARRIAK: Fisher-en arrubioakgorputz luzanga eta mehea du izatez.Azalaren kolorea marroi iluna du orbaingorrixkak gorputz osoan zehar sakaba-naturik dituelarik; buruan, gorputzean,zangoetan eta izatzan, hain zuzen ere.Zangoak luzangak ditu, burua gisa.Begiak handiak eta nabarmenak ditubiziki.

TAMAINA: 16 zentimetroko luzeera izandezakete gehienez.

BIOLOGIA: Uretan bizi ohi den espezieada hau. Eguna ur hondoan daudenharroketan izkutaturik ematen du, ehiza-

kien zelatari.Ugalketa udaberriaren bukaera edo uda-ren hasiera izaten ohi du. Izkepot eginostean, emeek hondoan dauden harro-ketan edo uretako landareetan errutendituzte arrautzak.

ELIKADURA: Uretako oskoldunak etaintsektuak harrapatzen ohi ditu elikatuahal izateko.

BIZILEKUA: Mendietako erreketan etaur garbiko aintzira txikietan bizi ohi da.

HEDAPENA: Zabalerak Asia lurraldekozati handi bat hartzen du.

EZAUGARRIAK: Txinatako arrubioakgorputz luzanga du izatez, berde kolore-koa, orban beltzekin. Zangoak ertainluzerakoak dira. Burua handia du, begiakgrisa.TAMAINA: Espezie oso txikia da. Ez dunormalean 7 zentimetroko luzera gaindi-tzen.BIOLOGIA: Txinako arrubioa lehorreanbizi ohi da eta gauez ibiltzen ohi da. Eguna harrien azpian ezkutaturik ema-ten du gaua heldu arte. Iluntzean, ehiza-kiak bilatzen ohi ditu janaria edukitzeko.Ugalketa udaberriaren bukaeran izatenohi da. Momentu horretan, emeek etaarrek urmaeletara joaten dira izkepotaegitera. Ondoren, emeek arrautzak erru-ten dituzte ur hondoan dauden harrien

azpian edo uretako landareen artean.ELIKADURA: Intsektuak, harrak etaoskoldunak jaten ohi ditu.BIZILEKUA: Hezetasun handia dutenhosto-erorkorreko basoetan bizi ohi da.HEDAPENA: Txinako lurraldearen parte-rik handiena hartzen du zabalerak

TXINAKO ARRUBIOAHynobius chinensis

FISHER-EN ARRUBIOAOnychodactylus fischeri

53 Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

EZAUGARRIAK: Arrubio Siberiarragorputz sendoa du izatez marroixka-oliba kolorekoa behekaldean, erdianmarra beltz bat eta alboetan horixkakoloreko beste marra bat duelarik.Burua txikia du, ahoa handia etabegiak nabarmenak. Bere lau gorpu-tzadarrek lau behatz dituzte bakoitzak.

TAMAINA: 11-13 zentimetro bitartekoluzeera izaten du.BIOLOGIA: Izozte-puntutik gorakograduetan aktiboki egoten ohi da. Halaere, udan, 25 graduko temperaturakpairatzen ditu.Araldia apirilaren amaietik ekaineraizaten da. Arrek eta emeek, lehorrekobizimodua daramatenek, urmaeletara

jotzen dute ernaltzeko. Estalorduan,arrak, emea baino handiago izatendena, izatza mugitzen du emeari sus-tantzia sexualak bidaltzeko asmoz.Estimulo honi esker, emeak arrautzasaku bat jaurtitzen du urpeko landare-etan, lehorretik bi zentimetrora.Supituki, arrak esperma jaurtitzen duarrautza sakuan. Hilabete batenburuan kumeak jaiotzen dira 10 mili-metroko luzeera dutelarik.Metamorfosia abuztuan izaten ohi da.Baina, batzuek uretan ematen dutenegua eta metamorfosia berantagopairatzen dute, hots, hurrengo urtean.Bi-hiru urteren buruan heldutasunsexuala izaten dute.ELIKADURA: Intsektuak, zizareak eta


55

ARRUBIO SIBERIARRAHynobius keyserlingii


armiarmak jaten dituzte animalia hauekBIZILEKUA: Taigako animalia da izatez.Larre hezeetan eta zingiratsu lurraldee-tan bizi ohi da. Bertan, uztelduta daudenzuhaitzen enborren behean, goroldioa-ren behean eta hostoen behean bizi da.

HEDAPENA: Hedapena UraleetatikPazifikoko ozeanora da. Kuriles,Sachaliln, Hokkaido, Ipar korea,Manchuria eta Mongoliako Amur ibaikoeremua hartzen du zabalerak. Europan,Errusia Siberiarrean ageri da.


Izaki arkaiko eta liluragarri honenazterketak ehun milioi urte bainogehiago atzerantz garamatza, narras-tien osparen Arora, non kalterik ezduen Tatuara ordezkari zuzenabaita.1831.urtean lehengo aldiz deskri-batua izan zen, bere izena maorieratikdator eta arantzatsua esan nahi du-bere bizkarraldeko gandorrean dituenarantzagatik-.Berak, krokodiloekin, narrasti bakarra

da, zeinek burezurrean bi hezur-arkutenporal (Diapsido mota) baitu. Hauekbere barrunbe-tenporala estaltzendute. Saurio eta sugeengan, berriz,beheko arku tenporala desagertu da,ez dutelako hainbeste urte.Dena den, bere anatomia eratzendituzten ezaugarri guztien artean ,harriena eta ornodun fosil askok parte-katzen dutena, bere burezurrarenestalduran dagoen parietalaren aurre-


57

Zeelanda Berriaren inguruan ibiltzen diren irlatxoetako basomordoilotuen erdi-erdian benetako antzinako erlikia bizi da,Rinozefaloen zoologi-ordenakoa -Jurasiko aldian agortu zennarrasti-multzoa - Tuatuara da (Sphenodon punctatus), hain

zuzen ere-.Musker-espezie honek iguanaren antza du. Bera, ZeelandaBerriak jasan behar izan duen isolamenduaren froga da.

TUATARASphenodon punctatus


an dagoen irekidura, da, non pineal-guruinaren organo gehigarri bezala, hiru-garren begi bakoitia baitago. Honen kon-figurazioa beste biena baino oinarrizkoa-goa da baina erretinaz eta kristalinozaztarnekin. Organo hau parietal-hezurrekuzten duten zuloan dago eta pineal-guruinan finkatua dago. Dirudienez,baina modu murriztu batean, hirugarrenbegia ere bizirik dauden musker- espezieaskotan agertzen da, baina inork ez duTatuaren garaipena.Pineal-begiaren eginkizuna inork ez daki,baina dirudienez, musker-espezieetaneguzkiaren ispiluaren esposizioa erregu-latzeko da. Hau odol hotzeko animalien-tzat oso garrantzitsua da. Izan ere,honek letargietako denboraldiak deter-

mina ditzake. Seguraski Tatuararen hiru-garren begiaren funtzioa eta bestenarrastien funtzioa berdina da, bainaTatuararen begia garatuagoa denez ikus-mena hobea izango dela pentsatzen da,baina ez dakigu bere ondorio fisiologiko-rik. Dena den, termorregulazioan duengarrantziak ez du ematen zalantzarik.Arrainei gertatzen zaien bezala,Tuatarekanfizeliko-ornoak dituzte, honek berenprimitibismoa adierazten du, baita kopu-lazteko organorik eza ere (gainerakoekeduki badaukate).Bitxikeria bezala esan daiteke, hezur-palatinoaren gainean hortzen bigarrenilara duela, goiko masailezurrekin para-leloan, non beheko masailezurreko hor-tzak ahokatzen baitira ahoa itxi ohi due-


nean. Tuatuarekinoiz ez dituzte berehortzak aldatzen,justu kontrakoa -higatzen joatendira-, masailezurre-ko ertza hazten denbitartean haiekestali arte.Honekesan nahi du, alehelduek -50 urtekoaleak- praktikoki,hezur-ertz maxila-rrekin kosk egiten dutela.Premaxilarreko hortzak ere desager-tzera ailegatzen dira, nahiz eta bi albo-etan dagoen hortz kuneiforme -itxura-ko hezurra hazten da. HandikSphenodon-en izen zientifikoa, zeinekFalka-ixurako hortza esan nahi duen.

Arrak handiagoak

Espezie honen arrak 65cm-ko luzeraizatera ailega daitezke eta kilo batekopisua, emeak, ordea, pisu honen erdi-ra ailegatu ohi dira. Bai arrek baiemeek garondoaren amaieratik buzta-naren amaierara arte ezkata bigunez-ko gandor horiska dute. Gandorratente jar dezakete eta bizkarrean moz-ten da. Beren koloreak aldatzeko gai-tasuna ere dute. Modu honetatik ilun-tzen duenean oliba-kolorekoa dute,orban txiki eta argi askorekin, bainaegunez beren kromatismoa ilunagobihurtzen da eta orbanak desagertzendira. Bere sabelaldea argia da, gris-

koloreko orbanekin, eta eztarriarengainetik luzera-lerro batzuk hedatzendira.

Ehun urte bizi izateko gai

Tuatarak oso urtetsuak dira. Ehun urtearte bizi daitezke, baina normaleanhirurogeita hamar arte bizi ohi dira.Baliteke bizitza-luzera hau bere bizi-tza-erritmoaren ondorioa izatea. Izanere, beste narrastiekin ez du ezer iku-sirik, bere metabilismoa motelagoada. Adibidez, ordu bete arte arnasahartu gabe egoteko gai da eta ia ez duberoa behar, 11C-an edo 13C-angogotsua izaten jarraitzen du, honekesan nahi du, hotzari narrastirik iraun-korrena dela. Iraupen honi esker,gauez gogotsua manten daiteke. Denaden, Udazkeneko tenperaturarenbeherakada handiek aterpea bilatzeraeramaten dituzte, lozorrotzeko etamodu honetaz udaberriko etorrera itxa-roteko. Hau lortzeko asoziazio berezi


59

TUATARA


bat egiten dute gabaiekin. Dena den,hegaztiaren aldez asoziazoi hau toleran-tzia bihurtzen da, eta inoiz ez da beneta-ko sinbiosisa.Tutarari, lozorrotzeko ordua heltzen zaio-nean, hegazti hauen egindako habia-rantz joaten da eta hantxe zeuden inkili-noen artean egokitzen da. Inkilinoek ezdiote kasurik egiten. Baina Tuatarak aba-gunea ondo aprobetxatzen du: jadanikegindako habia ez ezik eta jakien hon-dakinak ere. Segurki Tatuarek normale-an gabaien habiak (Puffinus carneipes)erabiltzen dituzte, beren inkilinoen kopu-rua murriztu gabe. Azken ikerketen ara-bera, hegazti-narrastien harremanak biz-karroitasuntzat har daiteke, Tatuarenaldez behintzat. Izan ere, adituen ustez,nahiz eta Tatuararen dieta intsektuetan,kilkir handietan , zizareetan eta barraski-loetan etzan, urtea kaltegarria bada,

Tatuarak arrautzak ez ezik kumeak ereklaska ditzake. Batzuetan ere ikustenda, Tatuara handia agertzen deneangabaiaren kume txiki batzuk habiatik atjoaten dira.Tatuarek nahiko ondo gora egiten etaigeri egiten dute eta ihesaldian osoazkarki desplaza daitezke. Eragoztenbadituzte antzeko zaunka bat botatzendute edo korroka egiten dute, igelek egi-ten duten bezala.Emeek beren gordelekuetatik oso urrunberen arrautzak ezartzen dituzte - egin-dako lurpeko kobazuloetan- Ugalketa-denboraldian 9 arrautzatik 15 arrautzarabitartean ezartzen dituzte. Arrautzak 3cm-ko luzera du eta bere oskola bigunada. Hamabi edo hamabost hilabete pasaondoren eklosionatu eta kumeak ager-tzen dira, baina beren gurasoek ez diotezainketarik ematen.


Duela 200 mila miloi urte, Triasikoeran, munduan Protosuquiosnarraztiak agertu ziren eta itsas kokor-diloak (Crocodylus porosus) eurenondorengoak dira. Bizi den narraztihandiena da. Zazpi metroko luzaeraeta tona bat pisatu dezakete, gainerabananduena da ere, Asia eta ItsasNausiko bero aldeko lurralde guztietanaurkitu daitezke eta. Zehazki eurenbanaketa nahiz eta ez jakin, ikerketagertuenak diote bere bizi tokia dijoalaIndiko ozeanoan dauden ugarteetatik,India eta Ceilaneko itsasaldea, Asiakohego ekialderaino, eta Indonesiako

ugarteetatik, Filipinas, Australiako ipa-rreraino, eta Nueva Guineatik, Belaueta Fiji ugarteetara Itsas Nausian. Espezie hau itxas zabalean bizitzekoduen gaitasuna bermetu dio ugarte txi-kietara heltzea eta batzuetan ere kolo-nizatzea, Kokos-Keling bezala, lurretikmila kilometrotara dagoena. Itsas gizon askok ziurtatu dute erraldoihauekin ozeano erdian aurkitu egindirela eta natur zaleek anatifak eureneskardetara itsasiak zituztela -lanper-na antzerakoak- diote, horrek egiazta-tzen du itsasoan denbora asko zera-matela; jan gabe bi urte egon daitezke


61

ITSAS KROKODILOACrocodylus porosus


eta. Hori lortudezakete eurenegostailua erabateraginkorra dela-ko, bereiztasunhau kokordiloguztiak dute. Bere sabelagarraztasunenada beste onordu-nekin konpara-tuz, hori dela eta,jaten duen azkenhezurra ere egosid e z a k e .Bestalde, gurineran gorde deza-ke, bai buztane-an, bai bizkarre-an, bai sabeleanelikagaiak dutenenergiaren %60. Gehienetan itsasaldeetan bizibada ere,batzuetan errekaeta aintzira han-dietan aurkiditzakegu ere,beste espezie txi-kiago eta gaitz gabekoen ondoan. Itsaskokordiloa, Niloko kokordiloarekin bate-ra, gizakiarentzako espezie arriskutsue-nak dira eta kaltedun gehiago dutenakere.

Nola ezagutu?

Besteak baino eskarda edo armarriarrauzkaratuagoak edukitzeagatik

bereiztu egiten da, eta baita, buru osohandia eta mutur oso zabala duelako, etagainera, luzaeran bi handitasun ditu,begietatik sudur erdira dijoana, horrezgain, itsas kokordiloaren kolorea aldatuegiten da. Ohizkoa den moduan, gazteakbuztanean marka nabarmenak pintarnanabardunekin dituzte, hauek sarritanlerroak osatzen dituzte. Helduek urdina-barrak edota urre beltzaranak izaten dira,


nahiz eta animali beltxeriak egon.Euren sabela horixkaduna da. Gose belarra da, gazteak mamuetaz,oskoldunetaz eta sugeetaz elikatzendira, helduek aurkitzen duten guztiajaten dute, ordea; arrainetik hegaztie-tara eta ugaztun handietaraino, basaidiak bezala, euren hagin indartsuekinharrapatzen dituzte, hauek sustraiga-beak dira, euren masai hezur hobietanaurkitzen bait dira. Bere biktimak ehizatzeko zelatandago, manglareen artean, eta maizikusiak izan dira, Australiako herri aldebatzuetan bizi diren ilun txorien kolo-nien peian. Leku gatzatu baten egotearen arriskuagorputzak ion gatzatuak irentsi deza-

keela da, bai azalaren bitartez eta baielikagaietatik, gainera ura galdu deza-ke. Emaitza, ur gabe geratzea da.Energi asko behar da itsas ionak ira-gazteko eta nahiz eta kokordiloetakoespezie guztiek mingain gainean guringatzatuak eduki, soberan duten gatzairagazteko gorputzeko isurkietatik,bakar ba-tzuk soilik, itsas kokordiloabezala, beharrezko gaitasuna dutenahiko elikagaiak lortzeko ur gatzatuanbizi izateko. Nahiz eta toki arraroa iru-ditu, txistu gurin aldatuak dira.Gainera, mingaina euren azalarenparte da eta eztarritik banandua dagokurruskako mintz baten bitartez. Kokordiloen biologiaren ulergaitza dengauzatariko bat, ur gozoan bizi diren


63

ITSAS KOKORDILOA


animalietan gatzagako gurinak edukitzeada. Biologo batzuek esan dute gatza ira-gazten duten gurinak, itsas kokordiloekedukiko zutelna eta gero hauek ur gozo-etara bizitzera joan zirela.

Umatzea

Mugak eta giza mailak ezartzea, limurke-ria eta estalketaren aurretik egiten dute.Ar handienak beren menpea igeriketaoso erakargarriak egiten adierazten dute,bere gorputza uretik kanpo edukita etabehinik behin bere menpea baieztatzekodenon arreta bereganatzen dute, horre-tarako, ur gainean haginekin karrasketaegiten dituzte, eta abar.Menpea lortzeko egiten dituzten borroke-tan, arrak buruarekin erasotzen dira, etagorpu-tza harrotuz eta tente jarriz meha-

txatu egiten dira. Aurrez aurre eta norabi-de berdinean jartzen dira, buruak alda-menetara kulunkatzen dute abiada ira-bazteko eta bata bestearen kontra jo egi-ten dituzte. Guda hauek ez dute ondoriolarririk eta ordu bete baino gehiagokoluzaera izaten ohi dute. Emeak arren mugetan egoteko baimenadute eta menpekotasuna adierazteko,eurengana bereganatu orduko, muturraigotzen dute, sexual bokaldurak eginezedo urperatu egiten dira. Gehienetan,eme hartzailea limurketarekin hasten daeta ingurunean dauden beste eme ba-tzuen izatea permititzen dute, baita estal-keta egiten den bitartean. Menpea dutenarrak beste giza mail beherako arreigalerazten diete limurketa aurrera era-man ez dezaten. Limurketa eta estalketa jarrerapen ba-


tzuek osatzen dute, hala emeek eurenburua arrei aurkezten diete euren arre-ta jasotzeko, gero bikotea osatu etaestalketa dator; hauxe gertatzen da,arra emearen gainean jartzen denean,

bere bizkar hezur gainean eta bikoteaur pean dagoenean, hain zuzen ere.Estalketa arraskata izateko minutu ba-tzuko iraupena eduki behar du, hama-bost minutu baino gehiagoko luzapena


65

ITSAS KOKORDILOA


izan dezake ere. Eurietako eran, emeak, kabi bat bainogehiago eraikitzen ditu mendixka erako-ak, bertan 60 eta 80 arraultza bitarteanipintzen ditu, edo baita nenufareetan . Hegazti edo ugaztunekin duten ezberdin-tasuna da, hauen kumeen sexua kromo-somak erabakitzen dituzte sorkundemomentuan, baina kokordiloen kasuan,itsas dordorkak bezala, hauxe erabaki-tzen da hazkuntza aurreratuagoa dagoe-nean, umegaiak arraultza barnean duentenperatura da kumeen sexua erabaki-tzen duen faktoreetariko bat. Hala, ten-peratura altuak 32-34 gradu bitarteko-ak- arren jaiotza eragiten du eta tenpera-

tura bajuak -29-30 gradu bitartekoak-emeen jaiotza batik bat; eta tenperaturaerdinak edukita, bi sexuko kumeak jaiokodira, hori bai, lain ezberdinetan. Beraz,ez da harrigarria, kabi askotan kumeguztiak sexu berdinekoak izatea.Batzuetan, txitaldiaren tenperatura,kabiaren barnean nahikoa aldatzen da,goiko unean arrak izateko eta behekoakemeak izateko. Txitaldiak irauten duen biedo hiru hilabeteetan, arraultzen tenpe-ratura giroko egoeratik baldintzatua dagobatez ere. Emeak kabiaren ondoan daude berekumeak jaio arte eta orduan uretara era-maten dituzte euren eztarri zuloaren bar-


1912.urtean Hegazkinlari batekKomodo uharte txikian (Sondakoartxipelagoan, Ekialdeko Indonesian)derrigorrezko lurreratzea egin beharizan zuen, hantxe bizi izaten zirensekulako baranoak ikusi zituen etaEuropa osotik berria hedatu zen:Komodon bizi izaten ziren narrastiokaztagarriak gizona klaskatzeko gaiziren.Ingalaterrako Lorategi Botanikokozuzendariak, berria ezagutu ondoren,izaki horien bila, esploratzaileak bidal-tzea erabaki zuen. Haietariko batek alehandi bat ehizatu zuen enigma argitze-

ko.Lehenengo Mundu-Gerraren parente-sia ondoren espedizio asko Komodorajoan ziren eta basoetako eta estepeta-ko 30km2-etan hurrenez hurren kolo-niak aurkitzen ari ziren, batzuk uhartehurbiletan zeuden, nondik larruak etaeskeletoak Munduko osoko museoe-tara eta unibertsitateetara bidali bai-tzituzten, honek zeuden animaliarenkopuruaren murrizketa alarmagarriaeragin zuen.Gaur egun narrasti hau bakarrikKomodo uhartean, Flores uhartean etaPadango eta Rintja uhartetxoetan


67

Sondako artxipelagoko Polinesiako antzinako uharteetan,Lurrako sauriorik handienak agortzeko sorian daude.

KOMODOKO DRAGOIAVaranus comodoensis

B

Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Documents

Transcript of Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Animaliak. julen

Añana Bizirik 01

Animaliak leire

Derioko paisaia bizia por el Paisaje...Inguruko animaliak ehizatuz eta basoko fruituak bilduz irauten zuten bizirik; hortaz, sarri aldatzen zuten bizilekua, naturaren produkzio-zikloei

4. animaliak

ANIMALIAK fitxa

ANIMALIAK HANDIAK

Arrasate Bizirik 1

Animaliak najat

Animaliak lagun

Arrasate Bizirik 15

Arrasate Bizirik 14

Arrasate Bizirik 5

Arrasate Bizirik 9

Lotu animaliak

Baserriko animaliak

Arrasate Bizirik 3

Afrikako animaliak.

Animaliak errepasatzen

Arrasate Bizirik 6