Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

70

Click here to load reader

Transcript of Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Page 1: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BBIIZZIIRRIIKK DDIIRRAAUUTTEENNANIMALIAKBIODIBERTSITATEA

Page 2: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTENANIMALIAK

Egilea: Fernando Pedro Pérez.Argitaratzailea: ADEVE. Itzultzailea: Pilar Llamazares.Lehen argitaraldia: 2008ko maiatza.ISBN: 978-84-94201-30-7Legezko gordailua: BI-474-08

A.D.E.V.E.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARTEA

Egilea: Fernando Pedro Pérez

Page 3: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Nahiz eta beren munduan lehenal-ditik izan, duela milioi urtetik edo

duela hamarreko milioi urtetik, hemendaude, geure alboan. Hainbat era etadenbora baino luzeago bizi izan zirenanimaliak dira. Planetako izakirik zaha-rrenak dira, Haiek Lurran gu agertubaino lehen, bizitzen jarraitzen zuten.Lurraren aldean gizakiek eboluzionatuez zutenean, beren gene arkaikoeknolakoak ziren izakiak erakusten dizki-gute.Kimerak ikusten ditugunean, -barailak

garatu zituzten lehenengo arrainak-,Ozeano Paleozoikoetako arrainaknolakoak ziren imagina ditzakegu -duela 320 milioi urte-; Komodo-ko dra-goiaren begirada hotza ikusten dugunbakoitzean –Indikoko urrutiko irlahonen barano erraldoia, 1925.urteanaurkituta- Dinosauruen Erako zati txikibat ikus dezakegu, edo Kasuarioarenitxurak edo ornitorrinkoarenak harri-tzen gaituztenean, Tertziariorantz atze-ra jotzen ari garela, ematen du -hegaz-tiek eta ugaztunek eboluzionatzen hasi

zutenean-.Baina gaur egun,izaki hauetatikaskok, beren kideekez bezala, denboraritrufa egitea lortudiotela, eta natur-iraungipenetik bizirikateratzea lortu dute-la, gizakiok maha-txatu ditugu.Antzinako legadubiologiko hau kon-tserbatzea ez dagizonak bete beharduen ingurunereki-ko konpromisuabakarrik -Paleolitikotik arras-tratzen duten zorra-.Baizik eta geuregizateria osoarekinzorretan gaudelako -geure ondorengoe-kin batez ere-.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

3

SARRERA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Nautilusa.

Klamidosaurioa.

Eskorpioiak.

Zelakantoa. Tuatara.

Kasuarioa. Ekidna.

Ornitorrinkoa. Armadiloa.

Page 4: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Indiako Ozeanoko eta OzeanoBareko hondoetan, 400-700 m-ko

sakonera, kanpoko oskola duten zefa-lopodo- talde handi batetik bizirikdirauen azken animaliak bizi dira -Tetrabrankioak- .Duela milioi urte lora-tu zuen espeziea; azken momentuetanoso hedaturik zegoen leinu batera eto-rri ziren ondorengo hauek -Nautiliusak-.Animalia hau taldeetan bizi da, gauezoso eraginkorra izanez. Oso gutxitanazalerantz joaten da; bakarrik errun-tzeko eta bere elikadura-ohiturasarraskijalea ez ezik, harraparia ere

da.Nautiliusek kanpoko oskol karedunbitxia dute, espiral-itxurakoa, berebarruan ganbara asko daude.Haietariko azkenean bere gorputzadago.Izan ere, mintzezko luzapenbaten bidez, haizez betetzeko edohusteko diseinaturik daude -sifoia-.Honek bere flotazioa erraztatzen ditu -igeri-maskuri bat bezala funtzionatuz-.Kanpoko kolorea zurixka da, arre kolo-reko marrekin nahastuta. Barrutik izu-garrizko oskol hau nakarrez estalitaagertzen da -iridiszentziaz beteta-.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

5

Dauden bi espezieen arbasoak, duela 100 milioi urte bizi zirenkanpoko oskola duten zefalopodo-taldekoa ziren.

NAUTILUS-A

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Oslolaren ardatz bertikaletik moztekotan,diafragmaren atzetik -zeinek animaliarenbizilekua eratzen baitu-, espiraletikbanatzen duten ganbarak edo konparti-mentuak ikus genitzake -sifoiak zeharka-tzen ditu-.Nautiliusek ez dute tinta-poltsarik eztapigmentu-zelulak larruan ere eta buruan

dituzten tentakulu asko -ahoaren ingu-ruan- erretraktilak dira eta ez dute bento-sarik, bizirik irauten duten beste zepalo-podoek bezala, haiek, ordea, kuxin itsas-korrak dituzte. Beren ahoaren masaile-zurrek ez dute loroaren mokoaren antza,baizik eta korneokitinadunak dira.Arren dituzten tentakuluetatik lau alda-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 5: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

turik daude eta kopula-tzeko organo bihur-tzen dira.Bere begi bakunakpedunkulu laburrengainean kokaturikdaude eta kristalinogabeko irekidurak dira,bi lobulu bananduekberen inbutua eratzendute. Bere ibiltzekomodua, inbutuarenbidez, ura bota eginez,mantuaren uzkurdura-gatik gertatzen da.Izaki hauek lau brankia banandu dituz-te eta beren lau brankial- bihotzek lauaurikulelin eta Tetrabrankioen lau ben-trikuluekin zerozer ikusirik badauzkate.Bi Nautilius-espezie daude: “Nautilus

macromphalus”-a : Bere oskola 20cm-ko diametrora izatera ailega daiteke.Sakontasun handiko uretan bizi da,krustazeo mota askotatik etaKaledonia Berriko eskualdeko arraine-

tatik elikatuz( Indus-OzeanoBarean). EtaPerla-Nautiliusa(pompilus), beretamaina antzekoada. Palau etaMoluka uhartee-an bizi da (Indus-Ozeano Barekoe s k u a l d e a n ) .Bertakoek arrain-tza egiten dituzte,beren haragia janez ezik, berenoskolak saldu ereegiten dituzte.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

7

NAUTILUS-A

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Dauden bost espezieengandik,Limulu- polifemo karramarroa espe-

zierik ezagunena da (Limulus polyphe-mus). Ipar Amerikako kostaldeetan bizida eta 60cm-ko luzera izatera ailega dai-teke. Bere gorputza, beste espezieengorputza bezala, bere aurreko aldean,

oskol biribildu eta gogor batez estalitadago, honek lapiko-itxura ematen dio.Bere erdiko aldean zeharkako ildaskadago, atzeko aldera pausoa emateko,bukatzeko buztan fina eta zorrotza ikusdezakegu. Sabelaldeko zazpi pare-apen-dize, pintzaz bukaturik, ibiltzeko balio

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Izaki bizidunen artean limuluak daude. Fosil biziduntzat hartuta, orain dela 400milioi urte espezie hau sortu zen -Paleozoiko Aroan-, hemen agortutako trilobitee-kin bizi izaten zen. Baina Eboluzio-moldaketa harrigarri batzuei esker, limuluekegun arte bizitzea lortu dute. Ordovizioan eta Silurikoan zehar limulu asko zeuden,gaur egun, berriz, Ipar Amerikako Atlantikoko itsasertzean, Indiako ekialdeko kostaldean eta Indonesiako artxipelagoko itsasoetan bakarrik aurki daitezke -Sondauharteetatik Japoniaraino, non beren arrautzak eta gibela jaten baitituzte.

LIMULU-KARRAMARROAK

Page 6: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

dute. Nahiz ete lehenengoek janariabirrintzeko erabili, denek moluskutxikiak eta zizareak harrapatzekobalio dute.Limuluak kostaldetik gertu daude -sakontasun txikiko hondo harea-tsuetan-. Beti bi uretan zehar igeriegiten dute, beti kokapen alderan-tzikatuan, -bizkarrarekin beherantz-eta beren gorputzadar laminarrenbidez bultzatzen dira. Noizean behinbuelta ematen dira, lurzoruan koka-tuz, urperatutako harrapakinen bilajoateko.Ugalketa gertatzen denean, sakoneratxikiko uretara doaz, hain ura gutxidago ezen marea jaizten denean estal-perik gabe geratzen diren eta mugitugabe marea berriro igo zain egotenbaitira.Harean beren arrautzak lurperatzendituzte eta aste batzuk barru kumeakjaioko dira. Motzak eta zabalak izangodira -gurasoen antza erakutsiz-.Arrautzatik irteten direnean isats-ezte-

na ez dago garaturik, ezta atzeko igeri-gorputzadarrak ere. Hazkundeanzehar muda asko jaso ohi dituzte.

Babes-sistema eraginkorrak

Nahiz eta helduen itxura nahiko balda-rra izan, eta igerilari onak izan ez, limu-luak bere ingurunera oso ondo molda-turik daude -plataforma-kontinentalaestaltzen duten hareazko eta lohizkohondoetan-. Bere oskolaren ertz eba-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

9

LIMULU-KARRAMARROAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

kitzaileak oso ondo datorkio bera osoazkar lurperatzeko, horretarako apendi-ze-pareak eta buztana erabiltzen ditu.Metodo hau erabiliz, segundu gutxi barruhainbat etsairengandik ihes egiten du,ardura tipikoa da harearen gainean bizidiren espezieenak. Dena den, limuluakbeste era batzuk dauzka defendatzeko,esaterako, bere buztana zorrotz etapozoitsua erabil dezake. Buztana, beregorputzaren atzeko aldean txanga sendobaten bidez lotuta dago. Harrapari errezadela pentsatzen duten arduragabeei,buztanarekin izugarrizko ziztada samin-garriak ematen dizkie. Naturak bereharrapariei aurrean bi babes garrantzitsuematen dizkio: oso oskol gogorra erasogogorrak paraitu ahal izateko eta musku-lu-masa oso pozoitsua. Horregatik itsas-harrapari gehienek ez diete kasorik egi-ten.

Babes-sistema eraginkor hauek ikusiondoren erraza da pentsatzea nola lortuduten hain animalia arkaikoak bizirikjarraitzea. Baina hemen ez dira gauzaguztiak amaitzen. Espezie guztiak beza-la, karramarro hau beti bere bizi-likidoakgaltzeko arriskuan dago –zauriagatikbatez ere-. Kasu hauetan bizirik jarraitze-ko hainbat zelula erabiliz zauriak obtura-tu behar ditu, horretarako edozein zauridetektatzekotan sare trinkoa egiten dutekoagulua sortzeko. Animalia gehieneksistema hau erabiltzen dute, baina ez daohikoa 400 milioi urte duten animalien-gan.Honengatik guztiagatik, baita agortutakotrilobiteen ondoan egoteagatik ere-Artropodoen zuhaitz filogenetikoarenoinarrian- Limulua, Planetan bizi direnizaki lilurragarrienetariko eta harrigarrie-netariko bat dela esan daiteke.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 7: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Moldatzeko gaitasun harrigarriariesker, artropodo hauek Mundu

osotik banaturik daude, eskualde tropi-kaletan batez ere.Nahiz eta Andeetako eskorpioi batzuk5000m-ko altueran bizi ahal izan, bestebatzuk, ordea, eskorpioi tartarus beza-la, kobazuloetako sakontasunetan bizidira.Basamortuan bizi diren espezieek50ºC-ra arte jasan dezakete. Garaihotzetan bizi direnek, ordea, izoztusamarra irauten dute. Halako “lurrorota-

ko” bi egun urpean -ito gabe- egon dai-teke baita bi hilabetetan jan gabe ere.Dena den, bere gaitasun harrigarriakez dira geratzen hantxe. 1970.urteansortutako antropodo irradiatuei buruzkoIkasketa eta Ikerketetako laborategifrantziarrean, konprobatu dute ez dau-dela beste animaliarik -ezta labezomo-rro menperaezinak ere- emisio erradio-aktiboak hain ondo jasaten dituzteeskorpioiek bezala.Gizakiongan 600rads gamma-izpiarenesposizio batek -hartutako erradiazio-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

11

Eskorpioia aparteko izaki primitiboa da. Siluriko Aldian agertuzenetik -duela 350 milioi urte-, bere anatomia ia aldatu gabe

dago.

ESKORPIOIAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

dosia- heriotza eragiten digu bi eta hama-lau egunen artean; ornodunen munduandortokak eta uhandreak erradiazio-indizehandiagoak jasateko gai dira -1500-3000rads artean-. Eskorpioiek, ordea, 150.000rads jasan ditzaten eta bizitza aurrera era-man ezer ez gertatu balitz bezala. Haubaieztatzeko esan dezakegu, 1960.urteanFrantziako militarrek basamortuan froganuklearrak egin zituztenean, 70 kilotoikoplutonio-bonba eztanda egin ondoren etaaste batzuk pasatzen utzi ondoren -segur-tasun handiagoa edukitzeko- alde honeta-ra jantzi bereziekin erradiazio-indizeakonprobatzera joan zirela, hantxe intsek-tuen eta muskerren gorpua ikazturik aurki-tu zituzten baina eskorpioiek bizirik jarrai-tzen zuten. Nahiz eta hurakan-itxurakohodei erraldoia eta izugarrizko sutea -kilo-

metro batzuetako altuerara, bonbarenefektuagatik- gertatu, ez zen nahikoaeskorpioiak hiltzeko.Erradioaktibitateari erresistentzia harriga-rri hau bi hamarkada baino gehiago ikasiondoren, konturatzen da, espezie pozoi-tsuak direla iraunkorragoak: adibidez L.quinques-triatus edo A. australis.Biologoek pentsatzen dute, beren igor-pen erradioaktiboak jasateko gaitasunahemolinfan datzala, horregatik isolatuduten entzima-konplexua akuriei xiringa-tzen diete eta modu honetaz beren erra-diazioei erresistentzia hirukoiztea lortzendute. Pentsatzen da, hemozianina, arnas-proteina bat, eta taurina, azido nitogena-tu bat, metabolismo atzeratzeko gaitasu-na duen nerbio-sistema batekin konbina-tuz eta inmunologi-sistema eraginkorra,

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 8: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

araknido hauensekretuak dira erra-dioaktibitateari erre-sistentzia lortzeko etabizirik ateratzeko.Ozono-geruzarenhondamena izpiultramoreen gehikun-tza arriskutsua eragi-ten ari da. Izpi haueklarru-tumore motaasko, kataratak etainmunodepresioakeragiten dituzte,Antartikaren ondoandauden biztanleen-gan, batez ere - aus-traliarrengan edozeelanda berritarren-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

13

ESKORPIOIAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

gan-. Zientifikoak artropodo hauenganedozein konposatu bilatzen ari dira, giza-kiongan efektu kaltegarriei aurre egiteko.

Gautarrak eta zuhurrak

Eskorpioiak beste araknidoengatik osoondo desberdintzen dira. Izan ere, beresabelalde luzea eta artikulatua da etabere postsabelaldeak edo isatsak 6 seg-mentu ditu, haietariko azkenak ezten batdu -beti ez da pozoitsua-.Eskorpioien tamaina 3 cm-tik(Karpatoetako eskorpioia) -18cm-ra arte(Afrikako eskorpioi erraldoia) ibiltzen da.Eskorpioi erraldoiaren ziztadak ez du kal-

terik egiten.Iberiar Penintsulan lau eskorpioi espeziebizi dira, haietariko bat -eskorpioi arrunta-(E. flavicaudus) Arabako eta Errioxakolekurik idorretan dago, baita “ALB.Occitanus” ere.Eskorpioi guztiak animalia gautarrak dira,argiaren beldur dira eta ekiditen saiatzendute, horregatik egunez harrien edo ustal-dutako zuhaitzen azaleen azpitik ezkuta-turik mantentzen dira. Batzuetan zulo txi-kiak zulatzen dituzte babesteko. Baldintzahauetan beroari eta idortasunari aurreegiten dizkiete, horretarako beren arana-sa minimoz gutxitzen dute, eta berenestigmen itxierari esker, ur galtzea murriz-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 9: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

ten dute.Gauetan harrapakinenbila joaten dira, jeneralkiintsektu txikiak. Berematxarden bat-batekoziztada bati esker bereharrapakinak zelatanharrapatzen ditu.Matxardak beti aurrerantzeramaten ditu, eta berengoiko aldean sentimen-organoak daude, trikobo-trioak, hauek zilio ososentikorrak dira, zeinekairearen edozein mugi-mendu detektatzen duteneta argirik eza dagoene-

an orientatzen uztendituzte, baita gerokoharrapakinen mugimen-duak detektatu ere.Harrapatu ondoren, bereahoaren ondoan daudenbi apendizeekin - kelize-roak- alde bigunak zur-gatzen dituzte eta hara-gia mozten dute, guraizetxikiak izango balirabezala.Gogorki defendatzensaiatzen diren harrapatu-tako animaliak bereeztenaren ziztada jasoohi zuten. Eztena erraz-tasunez larruan sartzenda.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

15

ESKORPIOIAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Bizirik dagoenmarrazorik primiti-

boena, Iduneko-marrazoa da(Chlamydoselachusanguineus). Marrazohorren hortzak osozabalak dira oinarrianeta hiru hortzen antzadute, normalean hala-ko ezaugarriak marra-zo fosiletan bakarrikaurki daitezke. Izenarrunta bere zakatz-tolestura luzeetatiketa bigunetatik erator-tzen dira, hauek idu-nekoa eratzen dute.Bere paregabekoezaugarri primitiboek,familia bakar bateanez ezik, espeziebakar batean ere kokatzen dute.Marrazo hori Sagamiko Japoniako badianaurkitua izan zen, 1880. urteko hamarka-dan . Urte askotan pentsatu zen, lekuhonetan bakarrik bizi zela. Izatez, arrazoiezezagunagatik, badia honetan, sakonta-sun txikiko uretata bakarrik ailega daiteke

(30m-raino). Duela hamarkada batzuk aur-kitzen zen, 300-600m-ko sakonera bizizela baita beste leku batzuetan ere :Australiako kostaldean, Hego Afrikako,Kaliforniako eta Europako kostaldean(Bizkaiko golkoan, hain zuzen ere).Bi metroko luzera izatera ailega daiteke.

Bere gorputza angiliformeada. Arrainez elikatzen dueta koskagabeak irentsi ohiditu. Bere ugalketa bizierru-lea da. Emeak bere gorpu-tzaren barruak arrautzakmantentzen ditu eta erditzebakoitzean 6-12 arrainku-me ditu.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

IDUNEKO-MARRAZOA

Page 10: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Nahiz eta denbora asko pasatu,Itsas katuak -masailezurrak garatu

zituzten lehenengo ornodunak, marra-zoekin eta arraiekin-, morfologikoki,beren itxura ia ez dute aldatu.Karboniferoaren hasieran bizi zenDeltoptychius-ek, -Holozefalo-espezieprimitibo batek-, ia bere ondorengomodernuen ezaugarri guztiak bazeuz-kan jadanik. Bere gorputz luzea -45cm-ko luzera- makurtu ohi zuen, igeri egi-teko. Alboetara isatsa mugitzen zuenbitartean, bere bular-hegats handiak,hegalen antza zutenak, zabaldu zituen.Gero Ischyodus-ek -Itsas katu handia-goa, metro eta erdiko luzera izateraailegatzen dena-, Europako etaZeelanda Berriko itsaso osoak hartu

zituen, Jurasikoaren erditikPaleozenora arte , duela 150 milioi urtebaino gehiago.Bere itxura gaur egungo Itsas katuare-na berdin-berdina zen. Izan ere, begiaoso hadiak zeuzkan, ezpain kurbatuak,bizkar-hegats luzea, eta isatsak zigorra-ren antza zuen. Ezaugarri hauek bizirikdauden espezieetan ikus daitezke.Bizkar-hegatsaren aurretik arantza batzeukaten, zein gaur egungo animalien-gan guruin pozoitsuekin konektatutabaitago. Izan ere, eboluzioak eman die,defentsarako.

Dauden espezieak

Gaur egun bizirik dauden 28 Itsas katu-espezieak kosmopoli-tak dira, eta bi hemis-ferioetako itsaso epe-letan bizi dira,Iparraldekoetan batezere. Hiru familiakoak dira,Itsas Katu familiakoa(Chimaeridae), aurpe-gi luzea duten ItsasKatu familiakoa(Rhinochimaeridae)eta golde-itxurakoItsas katu familiakoa

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

17

Ia Munduko ozeano guztietan -600-2600m-ko sakonera- itsaskatuak bizi dira, arrain kartilaginoso-multzoa. Beren arbasoakKarboniferoaren hasierakoak dira -duela 350 milioi urte baino

gehiago-.

ITSAS KATUAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

(Callorynchidae).Itsas katu arrunta Chimaridae familiakoada eta beste espezieengandik desberdin-tzen da bere aurpegia motza eta biribiladelako eta bere larrua zilar-kolorekoadelako, ilun koloreko orbanekin. Islandiatik eta Ipar-NorvegitikMediterraneora arte hedatzen da, berebizitza itsas hondo harritsu-lohitsuetangertatzen da -100-500m-ko sakonera-.Iluntasunaren mundu bentoniko honetanbere begi handiak elikadura aurkitzekobalio zaio. Bere dieta, karramarroetan,moluskuetan, eta ofiuretan datza, baitabatzuetan arrainetan ere. Arrain kartilagi-noso-multzokoa denez, holozefalo honekez du igeri-maskuririk, horregatik flotaga-rritasuna mantentzeko gibela oso handiabehar du, normalean, gibelaren pisuaguztira herena izatera izan daiteke etaoso aberatza oiloan.Bere ezaugarri berezietako bat -arraia-espezie batzuekin eta marrazoekin parte-katurik- elektrizitatea detektatzeko gaita-suna da. Izan ere, bere buruaren goiko

aldean eta alboetan poro finuz betetadago, hauek larruan zehar zaku jelatina-karrekin komunikatzen dira -Lorenzinirenmaskuiluak-, eta elektrizitate edo elektro-magnetiko kinadak nabaritzeko gaitasunadute.Aurpegi luzea duten Itsas katuek muturratente dute, ezpatarrainaren antza du.Bere habitat abisala 600m-ko sakonerahasten da eta 2600m-ra hedatzen da, haudela kausa oso arraroa da Itsas katuhauek harrapatzea. Familia honenbarruan, Atlantikoko Itsas katua -Rhinochimera atlantica- deskribapen honiprimeran moldatzen zaio. Holozefalo-espezierik handienetariko bat da. Izanere, metro eta erdiko luzera izatera ailegadaiteke baina bere isatsak tamainarenherena eratzen du. Normalean hondolohitsuetan bizi da -500-1500m-ko sako-nera, Bizkaiko golkotik, Islandia eta Feroeuharteak (hemen kopuru gutxi dago).Golde-itxurako Itsas katuen familiak, lauespezie eratzen ditu. Hauek Hegohemisferioko itsaso hotzetan eta epeletan

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 11: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

bizi dira, 25 m-tik 200m-ko sakoneraarte. Ezaugarririk nagusiena bere mor-fologian ikus daiteke, bere aurpegiaaurrekoaldean angelu zorrotzeanmakurturik dago, beherantz eta atze-rantz. Bere izena golde-itxuratik dator.Izan ere, arrainak elikagaiaren bilaurpeko hondoa nahastu duenean,geure buruari halako itxura datorki.Beste Itsas katuak ez bezala,Callorhynchus capensis espezietakoaleak -metro bateko luzera- jangarriakizan ohi dira eta Hego Afrikan jaki pre-ziatutzat hartuta daude.

340 milioi urte atzerantz

Ia Munduko ozeanoetako ur guztietan -330-2600m-ko sakonera-.Karboniferoaren hasieran -duela 350milioi urte- agertu ziren antzinakoarrain-multzoetatik bizirik geratu zirenizaki bentoniko bitxiak bizi dira.Itsas katuak arrain ornodun eta kartila-ginosoen artean daude. Nahiz eta karti-kaginosoak bezala katalogaturik egon, -zetazeoen ezaugarriak dauzkatelako-bere itxura orokorrak arrain ornoduna-

ren antza du. Izan ere, zakatz-irekiduralarruzko tolesturaz estalirik dituzte.Honek operkuluaren antza du, gainera,ez dute betazalik ezta azal-dentikuluakere -buruan izan ezik- Izaki hauek berenarbasoen itxura mantentzea lortu dute.Bere izenak -Itsas katua- Greziakomitologiara eramaten gaitu: hemenmunstru izugarria Elezaharretako izakihau bezala, antzinako Kondriktio hauekberen anatomian beste animaliabatzuen ezaugarriak dituzte. Lehenngomarrazo eta arraiekin ahaideturikdaude. Hauei gertatzen zaien bezala,eskeleto kartilaginosoa dute, gorputzfusiformeak eskualiformeak gogoratzenditu, eta ezkatarik gabeko larru leunakarraiak gogoratzen ditu. Dena den,talde hauen ordezkariek ez bezala,Itsas katuek beren alboetan kanpokozakatz-iredidura bakarra dute -marrazo-ek eta arraiek 5tik -7ra dituzte-; berenhegoak ez daude larruz estalirik eta etaberen goiko masailezurra burezurreansoldaturik dago, beste arrain kartilagino-soengan, masailezurrak era mugikorre-an burezurrean finkatzen dira. Hortzeriaere desberdina da, Itsas katuek hortz-

plakak dituzte -lau goikomasailezurrean, eta bibehekoan, gainera eten-gabeko hazkuntza dute-,marrazoek eta arraiek,ordea, banako hortzakdituzte. Arrain hauen zilin-dro-formako gorputzetan -guztiz zefalikoak- ez dagoezkatarik eta beren albo-ak konprimitu samarrak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

19

ITSAS KATUAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

dira. Harritzen gaituena da bere izugarriz-ko burua. Izan ere, aho txikia behekosabelaldean dago. Bere lehenengo biz-kar-hegatzak -motza eta triangelu-forma-koa- arantza sendoa eta pozoitsua du,ertz hortztunez. Bigarrena, berriz, orlaluze eta estua bezala hedatzen da etaapendize luze eta argal batean amaitzenda. Bere bular-hegats handiak bakarrikpropultsio-organotzat balio zaizkio etabere buztana, luzea eta zigor-itxurakoaapendize estu batean amaitzen da,zeinek flageloaren antza duen.Arrain hauen dimorfismo sexualatamainean ez ezik (arrak txikiagoakdira), arrengan organoetan ere ikusdaiteke: matxardak dituzte, bikoitiak,sabel-hegatsen aurrean, aurrealde-ko hegatsondoaren ondoan -berez-ko espezieen arabera-. Organo biaketa hegatsondoa espezie bakoitza-ren “tresnak” dira. Izan ere, arrainak

bere estalketarako erabiltzen ditu emeariheltzeko, eta modu honetaz ernalketaaurrera eramateko (barrukoa delako).Itsas katu guztiak arrautza erraldoiakezartzen dituzte, beti bi batera, 2,8 x 17cm neurtzen dute eta korneo-bilduki bate-an estalita daude -marrazoen eta arraienantzekoa da-. Bere tontor zorrotzeanlokarri batean amitzen da -10 edo 11cm-koa. Beren gurasoen antza berdin-berdi-na dute.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 12: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Egun, dauden 36lanproi-espezie-

ak, Petromyzonidaefamiliakoa dira eta bih e m i s f e r i o e t a ndaude. Guztiek larba-egoera dute, eta ezdute helduen antza-rik, ez itxuran eztabizimoduan ere. Aleheldua angiliformeada, bat edo bi bizkar-hegatsekin eta isats-hegats bakarra.Lanproiek ez dutehegats parerik. Ahoadiskoa da zurrupake-ta egiteko, hantxe,hortz-korneoak koka-pen zail batean aurkiditzakegu. Espeziebakoitzean kokapenhoriek espezifikoa da,eta oso garrantzitsuada sailkapeneko iriz-pidea egiteko. 7 Zakatz ditu, eta bakoi-tzak irekidura aparte du.Ahoaren ondoan dagoen irekidura batiesker, albo bakoitzetatik ura sartzen da

eta 7 konduktue-tatik baterainojariotzen du;konduktu bakoi-tzak 7 kanpokozakatz-irekidurabatekin komuni-kazioa du.Konduktu bakoi-tzak muskulu-poltsa du ur-isu-ria laguntzeko.Begien artean,

buruaren goiko aldean, eta justu narinaerdi bakarraren atzetik, pineal-organuaestaltzen duen larru zeharrargizko orbantxikia dago.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

LANPROIAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Lanproietan organo hori argira sentikorrada, eta hartzen dituen argi-motek hormo-na-maila kontrolatzen dute. (goi-mailakoornodunetan argi-sentikortasuna galdu da,baina organu horrek edo geratzen denakhormona-kontrola egiten du). Lanproienlarruak azal-guruin du, hauek muki toxikoajariatzen dute; muki hori esker, arrain han-diek ez dituzte jaten, eta gizonek arrainhauek jatekotan, urdaileko-arrazoak izan-go dituzte.Hezur-arrainen eta goi-mailako ornodu-nen barne-belarriak hiru kanal erdizirkularditu, angelu zuzenean kokaturik. Hauekoreka mantentzen dute eta entzumen-pro-zesuarekin zerikusirik du. Lanproetan bikanal bertikal daude.Ikuspegi biologikotik, bi lanproi-taldeakinterkonektaturik daude: ur gezatan bizi-tza osoa ematen dutenak eta bizitza osoanzehar arrainak jaten dituztenak (ornoduntxikiak jaten dituztenekin konparatzenbaditugu.).Hein batean, lanproi guztiak ibaitik gorantzdoaz erruteko. Itsas espezieak (ur gezata-koak baino handiagoak direla), anadromo-ak dira, izan ere, itsasoa uzten dute, ibaitikgorantz migratzeko. Gainera, odolean

duten gatz-kopurua eta fluido korporalaklotu behar da.Aldeen- eta espezieen arabera, migrazio-aldia aldatzen da. Europako iparrekialde-an, errekako lanproiak irailean edo urrianmigrazioa hasten du; Adriatiko eskualde-an, ostera, otsailean eta martxoan puntugorena lortzen da. Errusiako iparrekilade-an udaberrian eta udazkenean migrazioakagertzen dira.Lekuak erruteko, estuariotik ehunka kilo-metrotara egon daitezke. Eta lanproiak, ur-laster moteletan, egunero hiru kilometrogarraia daitezke. Presak eta ur-lasterrakigarotzea lor dezakete, eta bentosei esker,arrokei lotzen diete, atsedenaldia hartze-ko.Migrazioa egiten dutenean -erruteko-, lan-proiek ez dute jaten.Sarritan, errunaldi-aldeak behin eta berri-ro erabiltzen dituzte, horretarako, larbeklegarra aproposa behar dute, han bizitze-ko. Sakonera metro bateko ur, eta ur-lastermotelak aukeratzen dituzte erruteko. Itsaslanproi-arrak lehenengoak ailegatzen diraeta habia egiteari ekiten diote.Horretarako, harriak eramaten dituzte.Azkenean, sakonera txikiko sakoune oba-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Deboniar Aroan zehar -duela 400 milioi urte-, Munduko itsaso eta ibaietan,masailezurrik gabeko arrain ornodun armatuak zeuden. Gaur, alde

horretako arroketan zeuden hezur-plakak eta ezkutu zefalikoak, fosil komunak dira. Masailezurrak dituzten arrainen etortzearekin, masailezu-

rrik gabeko arrainak pixkanaka-pixkanaka desagertzen hasi ziren etagaur egun bi taldeetan bakarrik ordezkaturik daude: Lanproiak etaMixinoideoak -bizirik jarraitzen duten arrainarik primitiboenak dira-.

21

Page 13: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

latua eratzen dute, legarrezko lurzoruan.Harri handienak kentzen dituzte etabesteak , haize kontra jarriz, ordenatuanuzten dituzte.Lanproi-espezie guztiek habia antzeko-ak egiten dituzte, baina espezieen ara-bera eraikitzailearen sexua aldatzen daedo beti ez da berbera izaten.Normalean, erruanaldia, taldeka egitendu, errekako lanproiaren kasuan, adibi-dez, 10-30 indibiduo izan ohi dira; itsaslanprearen kasuan , ostera, indibiduogutxi egon ohi dira. Askotan habia bakoi-tzean bikote bat besterik ez dago.Errekako lanprearengan korteitzeaagertzen da. Arrak habia egiten duenbitartean, emeak beraren gainetik igeriegiten du eta gorputzaren atzeko aldeaarraren burutik gertu pasatzen du.Agian, usainmenak estimulatzen du.Ernalketa kanpokoa da, emea eta arra–elkarrekin- uretan esperma eta arrau-tzak hedatzen dituzte. Bentosari esker,emeak harri bati lotzen dio eta arrakemeari heltzen dio, errunaldia egiteko.Errekako lanproiarengan, bi edo hiruarrek eme berberari hel diezaiokete.Aldiko arrautza gutxi ezartzen ditu,horrela, ugalketa maizko tarteka-marte-ka gertatzen da, eta egun batzuk iraugoditu. Arrautzak eranskorrak dira etaharea-pitorrei heltzen diete. Gainera hel-duen etengabeko ekintzak harea gehia-go botatzen die. Errunaldia amaituondoren, helduak hiltzen dira.Arrautzak apurtzen dira eta larbak zula-kariak agertzen dira (“amozeteak”).Beren egiturak ez dute ezer ikusirik hel-duenenekin. Begiak txikiak dira eta

larruaren azpitik ezkutaturik daude.Buztanetik gertu dagoen alde-fotosenti-kor batek argia detektatzen du. Aho zupatzailea, bere hezur hortzekin,momentuz ez dago garaiturik. Berarenordez, aho-estalki bat dago -goikoezpainaren antzekoa-, bere oinarrianahoa dago, filamentu-eraztunez ingura-tua, hauek zetabetzat hartzen dute.Zakatz-poltsei eta ahoaren atzetik dago-en balbulari esker -ahosabai-errezela- ,ura aho-estalkitik pasatzen da. Aho-estalkiaren barruan ile txiki-ilara askodaude -zilioak-, baita muki itsaskorrarenportzentai ugari ere.Uretan dauden partikula zintzilikatuak,mukiak harrapatzen ditu, eta elikagaie-tan aberatza den mukia, zilioek kanali-zatzen dute, horretarako ahoa erabiltzen

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

23

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

dute eta guruin-konduktu konplexu bateraeramaten du (endostiloa, faringearen oina-rrian dagoela). Mukia ere erabiltzen dute,gordelekuetako hormak itsatseko eta ezerausteko.Amozetoek, gutxitan gordelekuak bertanbehera uzten dituzte baina kokapenaaskotan aldatzen dute. Bizkarrarren gaine-an etzanda daude, buztanarekin behe-rantz eta aho-estalkia ur-lasterrerantzkokaturik. Lanproiek ziklo biologikoarenfaserik luzeena amozeteak bezala igaro-tzen dira. Itsas lanproiak fase honetan 7urte eman dezake.Nahiz eta amozeteak eta helduak bezalabizi izan, aldaketa fase batik beste fasebatera joateko oso arriskugarria izan ohida, normalean hilkortasun handia sortzenda, ondorio bezala. Aldaketak oso zeha-tzak dira: aho osoaeta elikatze- etadigestio-sistemakberregituratu beharda, begiak ere gara-tu behar da eta ohi-tura zulakariak ber-tan behera utziz,bizitza aske egingo

dute. Garai horretan -8 hilabete inguru-lanproiek ez dute elikatzen.Ipar Hemisferioan, lanproien metamorfosiaudaren amaieran hasi ohi dira. Emandakolekuan amozeteak kasik aldi-berean alda-ketak hasten dituzte. Ematen du, estimu-luak giro-baldintzak direla, esaterako, urhotzeetan lehenago hasten da metamorfo-sia. Hasieran, begi berriak dituzten hel-duak ez dira aktiboak, baina gero, migra-zioa ibaitik behera hasten da. Orduan,lanproi bizkarroiak eta ez bizkarroien arte-ko desberdintasunek garrantzia hartzendituzte. Metamorfosia gertatu ondoren,azkenek ez dute jaten : hazten eta hiltendira. Beren hazkuntza osoa larbatzat iga-rotzen dira. Dena den, lanproi bizkarroiekarrainen odola eta fluido korporalak jatendituzte, bi urte arte.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

LANPROIAK

Page 14: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

32 Mixina-espezie sailkatuegin dira, 6 generotan bil-

durik. Hauek, itsas hotz euro-pear, amerikar eta hego afrika-rretan bizi dira -20-300m-kosakonera-. Japonian etaZeelanda Berrian ere, aleakikusi dira.Bere ahaideatsuna lanproiekin(hauek ere ez dute masailezu-rrik -agnatoak-) ez da seguruaeta eztabaida sortzen ari da.Mixinak aingiren antza dute.Beren kolorea zuria edo nabarargia da, hegal bakoiti haragi-tsu zapala batez hornitutikdaude, itsas-aldean eta ahoa-ren inguruan lau edo sei tenta-kuku dituzte. Dena den, berebizimodu bizkarroia oso bere-zia da, izan ere, beste arrainbatzuen sabela zulatzen dituzte –lega-tzak eta bakailaoak-, beren larrua arras-patuz eta beren barruan ,karrazkatuz,jaten dute, saku hutsik utzi arte (norma-lean hezurrak eta larrua besterik ezdituzte uzten). Batzuetan, zizareak etakrustazeoak ere jaten dituzte, bainagehien gustatzen zaiena da arrain hilakedo zaurituak, beren usaimen zehatza-ri esker aurkitzen dituzte. Hau delakausa, zeharo bizkarroak ez direla esandezakegu. Harrapari gutxi dituzte, baina

agertzekotan , muki asko jariatzendituzte aurre egiteko.Mixinen burmuina aztertu ondorenesan daiteke igerilari onak ez direla,izan ere, atzeko aldea -zerebeloa- han-dia izan behar da ondo igeri egiteko, etakasu honetan, praktikoki baliogabeadenez, kasik ez dute igeri egiten.Normalean egun osoa hondoan ematendute edo loian lurperaturik.Animalia horren ezaugarri nagusia da,dermisean, guruin lubrifikaile asko

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

25

Mixina, bizirik jarraitzen duten arrain primitiboenetariko bat da.Ostrakodermo arrain primitiboengandik dator, baina bere arbaso

endekatua izanez. Gaur egun, erdi-bizkarroi bihurtu da eta ezaugarri arkaikoak gordetzen ditu, esaterako, masailezurrik eta urdailik eza.

MIXINAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

dituela, eta hauek muki-larruaren mante-nuaren arduradunak dira.

Arrain hermafroditak

Mixinen ugalketari buruz oso gutxi jakitenda. Arrautzek 2`5 cm neurtzen dute, oba-latuak dira eta mutur bakoitzean mokotsitsasgarriak dituzte, honela haien arteakbiltzen dira eta batera itsas-hondoan itsa-tsirik geratzen dira.Kumeak ,heldua direnean, arrautzarenmuturrean alde ahul bar irekitzen da.Arrautza eliptiko bakoitza 2´5cm-ko kap-sula korneo obal gogor batean sartutaagertzen da (kapsula horrek 1´2cm-kodiametroa du), albo bakoitzean hari-kor-neozko motots bat du, aingura-itxuranamaiturik. Horrela, nahiz eta arrautzakbanan banan ezarritak izan, biltzeko ohi-tura dute. Biteloan aberatsak dira, gaineraberen hazkundea zuzena da, honek esan

nahi du, larba-egoera ez dagoela eta eklo-sionatzean bere goiko aldea erortzendela, arrainkumea askatuz –hori beregurasoen kopia zehatza da-.Mixinoideoek organo kopulatzailerik ezdute; pentsatzen da, arrautzen ernaldiakanpokoa dela, baina nola egiten duten,misterio hutsa izaten jarraitzen du. Mixinahelduek gonada bat besterik ez dute,bera ondutzean, obarioa edo barrabilaeratuz garatzen da. Arrautza gutxi ezar-tzen dituzte (30 baina gutxiago) bainadena den, alde batzuetan animalia ugaridaude. Ez dute larba-egoerarik, eta berebizitza-luzera ez dakite, baina luzea izanbehar da, izan ere, zaurien infezioari erre-sistentzia handia eragiten diote. Arrainhauek hermafroditak direla, jakin badakiteere, izan ere, ale bakoitzak batera emaku-mezkoaren eta gizonezkoaren ugalketa-organoak ditu, haietariko batek bakarrikerabilgarria da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 15: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Gaizkatak arrain astunak dira. Beren

gorputzek kasik zilindro-formakoa

dute. Larruan ezkutuzko ilara handiz ikus

daiteke. Sabel-ahoa dute, bizarrez ingu-

ratua. Buztan heterozerka eta eskeleto

kartilaginosoa dituzte.

Gaizkata batzuk itsasoan bizi bira baina

ur gezetan hazten dute, beste batzuk,

ordea, ur gezetan beti bizi dira. Gaizkata

anadromoen itsas bizitzari buruz oso

gutxi jakiten da. Ematen du, elikagai

mota asko jaten dituztela, esaterako,

moluskuak, zizare poliketoak, ganbak

eta arrainak. Helduek kasik ez dute

etsairik -itsas lanproiak izan ezik-.

Gaizkata arrunta (Acipenser sturio),

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

27

Polyodontidae familiako bizirik dauden 25 gaizkata- espezieak eta bi mokozabal biziak, jadanik Goi-Kretazeo Aroan zeuden (duela 135-100 milioiurte) . Arrain-talde zahar batetik zetozen. Haiek guztiek baita bost orden

iraungik ere, Chondrostei infraklase eratzen dute. Gaur egun, Ipar hemisferioan konfinaturik daude -bi banaketa-aldetan-: bata Ozeano

Barean, eta bestea, Atlantikoan.

GIZAKIAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

itsaspeko arroiletan (100m-ko sakonera)

aurkitua izan da –plataforma kontinentale-

tik urrunago-. Gaizkata zuria (Acipenser

transmontanus), itsasoan dagoenean,

1000 km-ra baino urrunago doa.

Ur gezetako gaizkatak lakuetan eta ibai

handietan –sakonera txikiko uretan egon

ohi dira; ibai-karramarroz, moluskuz,

intsektuen larbaz eta beste ornogabez eli-

katuz, baina gutxitan arrainak jaten dituzte.

Urtaroko mugimenduak gertatzen dira

9-sakonera txikiko uretatik beste ur sako-

nagotarantz, eta alderantziz, neguan.

Volga ibaiaren gaizkatek 430 kilometrotan

negua igarotzen dute, hondoaren sakoune-

tan elkartuz.

Gaizkata anodromoek udaberrian eta udan

erruten dute. Nahiz eta espezie batzuetan

udaberri- eta negu-formak egon, udaberri-

formak, ibaia igo ondoren, erruten du.

Negu-formek, berriz, hurrengo udaberrian

egingo dute. Heldu batzuek urtero hazten

dute, beste batzuek, ostera, ez. Ur gezetan

bizi diren gaizkatak erreketatik edo lakue-

tatik ibai handietako erdialdeetarantz edo

goi-aldeetarantz joan ohi dira. Aintzira-gaiz-

kata amerikarrek ur astinduetan erruten

dute -ur lasaiak ez egotekotan-.

Gorteiatzea egiteko, salto egin ez ezik,

biraka ibili ere ekiten diote, gaizkatek.

Bai espezie anadromek bai ur gezatakoek,

errunaldian zehar ez dute jaten. Miloika

arrautza (kabiarra) sortzen dira, adibidez,

Atlantikoko gaizkata-eme batek 3milioi

arrautza baino gehiago errun ditzake.

Arrainak itsaskorrak dira eta landareetan

eta arroketan geratzen dira. Eklosioak aste

oso bat dirau. Lehenengo bost urteetan

arrautzen hazkundea azkarra izan ohi da

(50 cm inguru).

Gaizkaten tamaina eta adina izugarriak

izan ohi dira. Ipar Amerikako gaizkata zuria

eta Beluga-gaizkata errusiarra (Huso huso)

ur gezatako arrainarik handienak dira.

1.892.urtean, Chicagoko Mundial-ferian,

gaizkata zuri-ale bat erakutsi zen, arrain

horrek 800kg pisatu zuen, baina espezie

honetako ale fidagarri bakarra -pisuagatik

eta neurketagatik-, Columbia ibaitik zeto-

rren, non 1.912 urtean harrapatuta izan

baitzen. Gaizkata zuri horrek 3´8 m-ko

luzera zuen eta 580kg pisukoa.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 16: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Tertziarioan zehar -duela 65-7 milioiurte- Amiak Eurasiatik eta Ipar

Amerikatik banaturik zeuden. Egun,berriz, Ipar Amerikako erdialdean etaekialdean bizi den espezie bat baka-rrik bizirik dirau. Hantxe bizi da, LakuHandietatik Floridaraino etaMississippiko haraneraino.Ur-gezatako arrain arkaiko honek biz-kar-hegats luzea eta uhindua, burumotza eta sendoa eta zilindro-formako

gorputza ditu. Buztanaren goiko alde-an beltz-koloreko orbana du, laranjazedo horiz inguratua, arrengan, dirudie-nez ikurtzat hartzen dute arrak direlaezagutzeko. Emeek, berriz, ez duteertzik eta batzuetan ezta orbana ere.Amia gehienak 45-60cm-ko luzera iza-tera ailega daitezke, baina batzukmetroko luzera izatera ailega daitezkeeta 4kg-ko pisua.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

29

Amia (Amia burusoila) uretik at bizi izateko gai da. Arrainornodun talde primitiboko ordezkari bizidun bakarra da.

-Halecomorphi-. Bere leinua Jurasikora arte ailegatzen da(duela 195-135 milioi urte). Urte askotan zehar bere kokapen

sistematikoa oso eztabaidatua izan da eta bere anatomiazehatz-mehatz deskribatua izan da, adibidez 1897.urtean E-

Allis-ek ,amiaren garezurreko anatomiarekin, monografia eginzuen (300 orri). Gaur egun pentsatzen da Amiaren ahaiderik

hurbilenak Teleosteoak direla.

AMIA BURUSOILA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Birikatzat:Igeri-maskuria

Amiak bereigeri-maskuriabirikatzat erabildezake eta egunosoa uretatik atbizirik irtetzekogai da, horrek urzingiratsu geldi-tuetan bizitzenuzten du. Urmotako hauetanez dago oxigenogehiagorik etahorregatik hala-ko urak ez diraaproposak bestearrain harraparibatzurentzat . .Lehorte-garaie-tan letargia-ego-eran sartzen da.Bere ugalketaudaberrian ger-tatzen da;emeak sakonta-sun txikiko ure-tara doaz plater-txo-formako habia egiteko. Horretarakoibaiko edo lakuko hondoko landareakkentzen dituzte eta 30-60cm-ko diame-troko habia egiteari ekiten diote.Arrek habiak zaintzen dituzte, hau delakausa sarritan beste arrekin borroka egi-ten dute, baina normalean eme batzue-kin erruntzen dute. Emeek 30.000 arrau-tza itsaska ezartzen dituzte eta arrakzaindu ez ezik, haizea eman ere egiten

ditu. 8-10 egunen barru arrautzak eklo-sionatzen dira eta arrainkumeek landare-diari heltzen diote muturrean duten kuxinitsaskei esker. Arrak arrainkumeak zain-tzen ditu hamar zentimetroko luzeraeduki arte.Amia arrain harraparia da, zeinek bestearrainez elikatzen baitu.Igelak, karrama-rroak, ganbak eta uretako intsektu motaasko ere jaten ditu.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 17: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Bere ezugarrien artean aipa daiteke,bere masailezurrak oso luzeak dire-

la, hortz askorekin eta ezkata astunekin- armaduratzat har daitezke-. Bere igeri-maskuria hestegorriari lotuta nago etabirikatzak funtzionatzen du, modu hone-taz aire atmosferikoa arnasa har deza-ke.Familia hau osatzen duten bi generoek

-zazpi espezietatik osatuta- Kretazeokoeta Tertziariko fosilak dituzte, Europan,Indian eta Ipar Amerikan, baina egun,Erdialdeko Amerikan eta Ipar Amerikanbakarrik aztarnak aurki daitezke.Atractosteus generoko kideak

Erdialdeko Amerikan eta AEBko hegoal-dian bizi dira.Lutxo-kaimana (Atractosteus spatula)ur-gezetako arrain handienetariko batda. Luisianan 135kg-ko arraina arran-tza egin zen, halaber arrainaren luzera3m-koa zen. Gaur egun bere banaketa-aldean oso urria da (Veracruz-tik Ohioeta Missouri ibaietaraino), hemen arrai-nez eta karramarroz elikatzen ditu,batez ere. Atractosteusaren beste biespezieak, Atracosteus tropicus etaAtracosteus tristoechus dira. Bere biolo-giari buruz oso gutxi jakiten da; lehenen-goa sakonera txikiko aldeetan eta

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

31

Kaiman- arraina Lepisosteidae familiakoa da. Harrapari honekgorputz luzea du eta Kubako, Erdialdeko Amerikako eta Ipar

Amerikako urpetutako adarren artean ezkutatu ohi da.

KAIMAN-ARRAINAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Nikaragua ibaiko barruti babestuetan bizida, non 1´1m-ko luzera izatera ailega dai-tekeen baita 9kg-ko pisua baino gehiagoere.Lepisosteus generoak banaketa handia-goa du. Osatzen duten lau espezieak (L.plastostomus, L. osseus, L. oculatus eta L.platyrhinchus), Laku HandietatikFloridaraino eta Mississippiko arroan bizidira.Lepisosteus platyrhinchus, Mississippikoarro osoan zehar dago eta 1´1m-ko luzerabaino gehiago izatera ailegatu ohi da eta3kg-ko pisua.Lepisosteus osseus-aren banaketa han-diagoa da eta kostaldeko aldeko ur-gazi-karetan ere bizi da. 1´8m-ko luzera izateraailega daiteke eta 30kg-ko pisua. Emeakarrak baino handiagoak dira eta denboragehiago bizi daiteke, 22urte arte. L.osseus-ari mutur luzea duen lutxo-kaima-

na ere esaten diote.Ugalketa taldeka egiten dute eta martzoeta abuztuaren artean gertatu ohi da -lekuaren arabera-. Normalean sakoneratxikiko ur beroetan eta urpeko landarediasko dauden lekuetan gertatzen da.Eme bakoitzak 27.000 inguru arrautzaezartzen ditu. Hauek, arren espermarekinfekundatu izan ondoren, uretako landareeilotzen diete eta 6-8 egunen barru eklosio-natzen dira. Arrainkumeek muturreanduten kuxin itsaskorren bidez landarediariheltzen diete.Lepisosteus plastostomus espeziearenbanaketa-aldeak (Mutur motza duen lutxo-kaimana) Texasko iparrekialdea,Montana, Ohioyko hegoaldea etaMississippi osatzen ditu.Lepisosteus ocu-latus, ostera, leku hauetan ez ezik,Georgiako alde baxuetan ere bizi da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 18: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Bikireak, Polipteridoen familiakoarrain primitiboak dira. Bere ahai-

detasuna beste arrain-talderekinzalantzan dago, iktiologoen ustez.Afrikako ur gezetako endemikoak dira.Familia honek bi genero eratzen ditu:Polypterus generokoa direnak -beneta-ko bikireak-, eta Erpetoichthys genero-koa, hemen Kalamita bakarrik dago.Antzinako itxura duten arrain hauengoiko masailezurrak burezurrean finka-

turik daude, gular-plakak eta diaman-te-itxurako ezkata lodiak -“gakoz etahutsez”jostura baten bidez artikulatzendirenak-. Taldetzat hartuta, ezaugarriprimitibo harrigarri batzuk kontserba-tzen dituzte.Beren erregistro fosila urria da, aztar-narik zaharrenak Kretazikokoa dira -duela 135-65 milioi urte-.Fosil guztiak Afrikan daude, gehienakberen gaur egungo banaketa-aldea-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

33

Bizirik jarraitzen duten benetako bikireetatik bakarrik 10 espezie daude. 75cm-ko luzera gainditzen ez duen tamaina batizan ohi dute. Baina bere arbaso fosilen tamainari begiratuz,

luzera bikoitza eduki zezaketela, esan daiteke. Dena den, animalia hauen erregistro fosila urria da. Arrain talde hau aireatmosferikoa arnasa hartzeko gai da. Izan ere, igeri-maskuria

dute bi aldetan zatituta. Aztarna fosil ezagunenak Kretazikokoadira -duela 135-65 milioi urte inguruan-.

BIKIREAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

ren barruan.Bere izen generikoak “Polypterus”,“hegal asko”, esan nahi du. Haietarikobakoitza arrantza sendoa da, zeinekerradio-saila jasaten baititu. Bular-hega-tsen oinaldea sendoa da, ezkataz estali-ta.Nahiz eta isatsa simetrikoa iruditu, berebarruko egitura heterozerka itxurakoa

da.Benetako Bikireak ur geza geldoetan bizidira. Beren igeri-maskuriaren azala osobaskularizatua dago eta birikatzat hartu-ta da, honek oxigeno gutxi duten uretanbizi izaten utzi ditu. Gazteek kanpokozakatzak dituzte.Arrain hauek gautarrak dira, batez ere.Bere bizitza ez da oso gogotsua. Gauez

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 19: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

ale txikiagoak, anfi-bioak edo ur-ornoga-be handiak jatendituzte.Afrikan, alde tropika-letan edo Atlantikokoedo Mediterraneokoarroetan daude.

Lohian lozorrotua

Polipteridoen familia-ko espezierik adie-razgarrienetariko bat Bitxirra da(Polypterus bichir), oso erreza da eza-gutzea bere bizkar-hegatsagatik. Izanere, hegats txiki batuzetan zatitutadago -hamalautik hamazortzira-,hegats txiki bakoitzari arantza sendoeta zorrotz batek heltzen dio.Metroko luzera izatera ailega daiteke.Afrikako kontinenteko alde tropikalosoan animalia hau dago, ekialdeko

tontorrean, batez ere.Ia erreka guztietan dago, baina Nilokogoiko aldean ikustea oso arrunta da.Bere bizkarra berdaska da, sabelal-dea, ordea, zurizka. Urtaro idorrean urlohitsuetan bizi daiteke edo urmaele-tan guztiz idorrak. Orduan lohian mur-giltzen da eta lozorro batean erortzenda. Hau gertatzen zaionean oxigenoatmosferikoa arnasa hartzen ari da,

bere igeri-maskuria-ren bidez, zeinek biri-ka izango balitz beza-la futzionatzen baitu.Bere elikadura arrai-netan, moluskuetaneta krustazeoetandatza.Euritean bere ugalke-ka gertatzen da, unehorretan, hondokoalgen artean ugaldu-tako arrautzak uztendituzte, emeek.Arrautzak apurtzendirenean arrainkumetxikiak agertzen dira,

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

35

BIKIREAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

kanpoko zakatz lumatsuz horniturik,batzuek urodelo anfibioen antza dute -lohiko sirenak bezala-.Zakatz hauek aste batzuk barru desager-tzen dira.Bitxirra oso preziatua da bere zaporeoneko haragi zuriagatik.

Kalamita

K a l a m i t a( E r p e t o i c h t h y sc a l a b a r i c u s ) ,Senegalgo polipte-ro ere deituta,benetako bikireenbertsioa da, aingi-raren antza du. Ezdu sabel-hegatsikezta arantza isola-tuen erradio subsi-diarioak ere.Askoz txikiagoa da

espezie bezala. Izan ere, 40 cm-ko luze-ra gainditzen ez duen tamaina bat izanohi du eta Mendebaldeko Afrikako kos-taldeko eskualdeetako ihitokietan etaalde zingiratsuetan bakarrik aurkitzen da-Gineako golkotik gertu-. Bere elikaduraur ornodunetan datza.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Kalamita (Erpetoichthys calabaricus).

Page 20: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Nahiz eta Devonikoaren hasieranagertu, duela 390 milioi urte, biri-

kak dituzten arrainek edo Dipnooek,orain arte bizirik jarraitzea lortu dute.Izan ere, espezializazio bereziak dituz-te.Gaur egun ur gezako hiru arrainengenerotan ordezkaturik daude;Australiako birikak dituen arraina(Neoceratodus), Afrikako birikak dituen

arraina (Protopterus) eta HegoAmerikakoa (Lepidosiren).Ezagutzen diren ale fosilen bidez,gaur egungo birikak dituzten arrainguztiek beren arbasoen antza dutela,konprobatu ahal da. Horrela,Australiako Dipnooak gorpuzkera sen-doa du, bere hegatsak eta ezkatak osohandiak dira, Hego Amerikakoak etaAfrikakoak, ordez, Anfiumen antza

dute -Urodelobitxiak, zeinek metrobateko luzera duten,beren hankek 3 cm-ko luzera dute etaAEBko hegoekialde-ko kostaldekoakdira-.Birikak dituztenarrain-espezie guz-tiek barruko zaka-tzak eta birika-era-ketak dituzte, hauekberen igeri-maskuritransformaturik bes-terik ez dira. Denaden, AustraliakoDipnooaren kasuan,Nahiz eta oxigenogutxiko urmaeletanbizi ahal, azaleraarnasa hartzera

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

37

Birikak dituzten arrainak bi urtetan zehar lohizko kapulu batean atxiloturik bizirik jarrai dezakete, aire atmosferikoa

hartuz eta bereko muskulu ehuna janez.

BIRIKAK DITUZTEN ARRAINAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

joan behar du. Baina urmaelak lehortzenhasi zirenean, bere hondorantz joatenda. Izan ere, Afrikako Dipnooa eta HegoAmerikakoa ez bezala, ura ez edukitze-kotan arrain hau ezin daiteke bizi.Horregatik, birika-organorik garrantzi-tsuenak arnasa hartzeko, zakatzak diraeta birikak bakarrik erabiltzen ditu oxige-no gutxiko uretan arnasa hartu ahal iza-teko.Afrikako eta Australiako birikak dituztenarrainak, ordea, uretatik at bizitzeko gaidirenez, lohiaren artean bizi izanez,barruko zakatz murriztuak aurkeztendituzte eta ia ez dituzte erabiltzen gas-trukean. Dena den, ale helduek, zeinekorduro bi edo hiru aldiz igotzen baitiraarnasa hartzeko -Izan ere, geldialdianberen zakatz-arnasketak ematen diena-rekin nahikoa da- birikiaren laguntzariheltzen diote urdurik jartzen direneanedo beren udako lozorroak hasten dire-nean. Udako lozorroaldian dituzten gor-putz-funtzioak ez dute ezer ikusirik besteornodunen ordezkari batzuekin, eta hainhandia da beren eboluzioaren mailaezen oso zaila izango litzatekeen ebolu-

zio-jarraipena edozein norabidetan.Horregatik esaten da, ornodunen ebolu-zio-linean birikiak dituzten arrainak “kaleitsuak” direla.

Ugalketa

Beren ugalketa oso berezia da.Mendearen hasieran, Australiako aleakBurnett eta Mary ibaietan bakarrik biziziren -irla handi honetako hegoekialdekotontorrean, hau dela kausa bere bizirau-pena mehatxatuta zegoen. Goiz berehazkuntza artifiziala martxan jarri zuten,beste ur birpopulatzeko.Normalean bere ugalketa uztaila etaabuztua bitartean gertatzen da. Orduan,emeak bere arrautzak gainazal-lohizkozuloetan ezatzen ditu -ur-maila 2m-tik3m-ra inguruan dagoenean-Arrainkumeek gurasoen antza dute -ber-din-berdinak- eta jaio direnetik hilatetebat bete arte birikaz bakarrik arnasa har-tzen dute.Hego Amerikako Dipnopooen arrekberen habiak ur sakonetan egiten dituz-te, horretarako ganbara obalatua duen

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 21: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

zulo bat zulatzen dute, gero hostoenbidez harrotzen dute. Etzauntza haue-tan, emeek beren arrautzak jartzendituzte arrak babesteko baita arrainku-meak ere. Aldi honetan beren sabel-hegatsetan hari-formako egituramehea, odolez ondo irrigatua, ager-tzen zaie. Urmaeleko hondoan oxige-norik ia ez dagoenez., materialarenusteldurak kontsumitzen duelako,Iktiologoek bere buruari galdetzendiote filamentu mehe hauek arrenarnas-gaitasuna gehitzeko balio dute-nentz, agian modu honetaz oxigenogehiago urmaelera eraman dezakete,

azalera joan beha-rrean.O r n o g a b e e n g a nprozedura hau baka-rra izango litzateke.Baina gaur egun arteegiaztaturik ez dago.Dena den, ematendu ez dagoela bestemodurik ondorengo-ek habia nahikoaketa beharrezko oxi-genoa arnasa har-tzeko. AfrikakoDipnooen antzekohabiak egiten dituz-te, ertzeetako gaina-zal-uretan. Ur- mai-laren beherapenare-kin zulo hauek ertzguztiz idorretan aurkidaitezke. Arrekberen etzauntzak

uzten dituzte bakarrik elikatzeko, ureta-rako benetako”arrastoak” jarriz.

Orientatzeko sena harrigarria

Oraindik ez dago argi nola aurkitzenduen bere habia, ar bakoitzak . Izan ere,maiz, ar asko leku txiki batean daude.Amerikako eta Afrikako Dipnooen aleekkanpoko zakatza handia dituzte, baitaUrodeloen larbek ere. Orduan marraski-loak jaten dituzte eta ur-landareen gai-netik igotzen dira, bular eta sabel hegatsfiliformez baliatuz.Hazten diren heinean, beren kanpoko

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

39

BIRIKAK DITUZTEN ARRAINAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

zakatzak galtzen dituzte eta aztarna orga-nikoz eta ornodun bentonikoz elikatzendituzte. Denboraren poderioz beren haz-kuntza gutxitzen da nabariki. AustraliakoDipnooak metro eta erdiko luzera izateraailega daitezke eta 50 urte arte iraundezake, ezagutzen den AfrikakoDipnooak, berriz, 1´3m-ko luzera zuen eta40 urte arte bizi izan zen.

Lohiaren azpian egindako hibernazioa

Lehortea hasten denean eta ibaietako ur-maila gutxitzen denean, bai Sahara eta ElCabo-ren artean bizi diren birikak dituztenAfrikako arrainak, bai Amazonas etaParaná ibaietan bizi diren HegoAmerikakoak, hondoko lohiaren artean lur-peratzen dira.Hego Amerikako Dipnooak lurzoruko geru-za iragarkaitzetara joaten da eta handagoen ur-aztarnetan bilduta egoten da;

Afrikako espezieak, ordea, hainbestesakonetara ez dira ailegatzen. Egoerahonetan, espezie biek kapulu gogor bat-madari-itxurakoa- eratzen dute,- urarekinjariatzen duten gorputz-mukia eta bera-rengan dagoen buztin disolbatua nahas-tuz-. Bere barruan, buruaren gainean buz-tana kokatzen dute, beren begiak babeste-ko eta justu, ahoaren aurrean kanporantz-ko pasabide bakarra uzten dute, arnasahartzeko. Babesten zaion estaldura iragai-tza da -bai aireari bai urari- eta urte batedo bi irauten zaio. Denbora luze honetanhibernatutako arrainak bere gantz-erreser-bak ez ditu hartzen , beste hibernatutakoanimaliak egiten duten bezala. Arrainhonek, ordea, buztanaren muskulu-ehu-naren zatia zurgatuz elikatzen du -berez-ko proteinak-.Animali erreinuan prozedura hau guztizharrigarria da. Izan ere, arrain hauek hiber-nazioan zehar pisua eta luzera galtzendituzte. Hibernazio mota hau oso bitxia

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 22: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

da: gorputzak egitendituen hondakinek -substantzia nitrogena-tuek- letargiaren bal-dintzetan arrainapozoitu behar izangolukete. Baina anima-liak errazki arrazo haukonpondu du: ihardu-nean daudenean amo-niako oso urtua iraiz-ten dute - pilatzeanhain arriskugarria ezdena-. Beren hiberna-zioan zehar, urik ezadagoenez, ia ureabakarrik iraizten dute,baina urea hau meta-tzen dute, ura banan-duz, berriro erabiltzekoeta horrela gutizkopisuaren 1-%2 ko pro-portzio. Harrigarria da,ornodunen organismo-an gorputz pisuaren%0´002ko urea , hilga-rria dela. AfrikakoDipnooek, berriz, por-tzentaiak mila aldizhandiagoak jasanditzakete. Euritean,ohiko ekintzara itzul-tzean, gordetutakoezkrezio-sustantziak bi edo hiru egu-netan uretan liberatuak izaten dira, etaberriro beren kontzentrazio arruntaklortzen dituzte.Segurki prozesu honetan jariakinen

zati bat zakatzetatik pasatzen dira,beren funtzio nagusia, agian, hondakinsubstantzien askartze-iragazki bezalaizan daiteke, eta ez arnasa hartzekofuntzioa.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

41

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Chaluma ibaiaren bokala-ren ondoan -Afrikako

hegoaldeko tontorrean-,1938ko abenduaren 22an,arrantza-ontzi batek beresariak jaso zituenean, harra-patutako arrainen artean,arrain berezia aurkitu zuen,kapitainak: Arrainarenbegiak fosforeszenteakziren, bere ahoa hortzezbeteta zegoen, batera, primitibismobasatiarekin mugitzen zen. Honek guz-tiak kapitainaren jakin-mina sortu zueneta East London-en hirira eramatea era-baki zuen. Baina hango Iktiologoek arrai-na ez zekiten identifikatzen, Emith ira-kasle ospetsua agertu arte. Bere esane-tan, orain arte fosil-egoeran besterik ezzuen ikusi; halaber esan zuen, bere

antzinaldia 70 milioi urtekoa zela.Osteolepidontoen familiako Zelakantoazen, eta Latimeria Chalumae izena jarrizioten. Fosilen ikasketak gauza bat eza-gutzera eraman zuen: 375 milioi urteatzerago, ale bat bizi izaten zela eta lati-merido horien arbaso zuzena izan ziteke-ela (nahiz eta agortua zegoela pentsatu).Zientifikoek beren barne-organoak ikasi

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

BIRIKAK DITUZTEN ARRAINAK

Zelakantoa Komoreetan aurkitua izan da. Bere antzinaldia 70 milioi urtekoa da.

ZELAKANTOA

Page 23: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

nahi zuten baina jadanik zelakantoahondatua zegoen, horregatik beste alebaten agerpena itxaron behar izanzuten. Horretarako, hamalau urte itxa-ron behar izan zuten. 1.952.urteanbigarren zelakantoa agertu zen,Komoreak gertu. Adituek alea hartuzutenerako, bizi gabeko zelakanto kolpa-tua zen eta bere barne-organoak bizirikezin zituzten ikasten.Uharte haietan bilakera areagotu beharzutela konturatu ziren, zientifikoak.Honela, Parisko Museo NazionalekoAnatomia KonparatzailearenLaborategiak, Madagaskarko Zientzia-Bilakaeraren Laborategiarekin, hiru urte-tan, hamar zelakanto harrapatu zituzten.Hauek, goitik behera ikasi zituzten , etaorduan arte susmo bat besterik ez zena,konprobatu zuten zientifikoek.

Uretatik at ibiliz

Zientifikoak harrituta utzi zituen ezau-garrietariko bat, zelakantoaren bular-hegatsen mugikortasuna izan zen.

Horiek pedunkulu motz eta sendobatean zeuden jarraitua, eskataz esta-lirik. Bular-hegatsek 32 erradio hautszituzten, eta operkuluen atzetik sar-tzen ziren. Haien laguntzei esker,zelakantoa uretatik at ibiltzeko gaizen. Izan daiteke, denboraren pode-rioz, hegats hauek eboluzionatzea etaugaztunen gaurko hankak izatea.Beste ezaugarri berezi bat, tamainahandiko zaku batean ikus dezakegu:birika errudimentariotzat hartuta -arnasketa atmosferikoa egiteko baliozaiola- baita bihotzaren jatorrizkokokapena ere. Hesteak ere atentzioaeman zien; izan ere, hogei kiribiletanbiribildurik zegoen -zapaburua izangobalitz bezala-.Zelakantoa izugarrizko arraina da,metal urdin-kolorekoa, argi-kolorekoorbanez beteta. Bere gorputza sendoada, eta larrua olioz blaituta dagoela,ematen du. Harrapatutako alerik han-dienak 2´75m-ko luzera zuen eta85kg-ko pisua.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

43

ZELAKANTOA

Archey-en, Hochstetterren eta Hamiltonen Zeelanda Berrikoigelak, baita Amerikako igela-Ascapus truei-ere, anfibioen

erarik primitiboenak dira. Izan ere, arrainen gertatzen zaienbezala, anfizefaliko ornoak eta itsas-muskulatura dituzte.

Arren kasuan, kopulatzeko organoa dute.

IGEL PRIMITIBOAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Bizirik jarraitzen duten benetako fosi-lak, Zeelanda Berriko erdi-erdian eta

Stephens eta Maud uharteetan hiru igelespezie bizi dira. Nahiz eta beren itxuraarrunta iruditu ahal izan, benetako lehe-naldiko erlikiak dira eta jakinmin handiakematen dizkigute. -Geure Planetan dino-sauruak bizirik jarraituko balute Igel haueksortzen duten jakinmin berdina sortu ahalizango luketeelakoan gaude-.Archey-en igelek (Leiopelma archeyi),Hochsteterren igelak (Liopelma hochste-tterri) eta Hamiltonen igelak (Liopelmahamiltoni), baita Amerikako igelak ere(Ascapus truei), beste fosil bizirik batek-,

anfibioen familiarik zaharrena eratzendute -Leiopelmatidoen familiakoa-.Espezie guzti hauek ezaugarri berezibatzuk dituzte: anfizefaliko ornoak, -arrai-nek dituzten ornoen antza dute baita anfi-bioek dituztenekin ez dute ezer ikusirik-.Izan ere, orno hauek orno-gorputz ahurbi-koa dute, baita itsas-muskulatura ere.Arren kasuan, kopulatzeko organoa dute.

Zeelanda Berriko igelak

Zeelanda Berriko igel txikiak -5cm-koluzera- goi-mendiko ur-lasterretik gertubizi dira. Enborren edo harrien azpian

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 24: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

beren gordelekuak egiten dituzte,batzuetan intsektu batzuek lohian egi-ten dituzten zuloak erabiltzen dituzte.Beste igel batzuk ez bezala, beren ur-lokomozio egiteko gaitasuna ez dabatere ona. Izan ere, igerilari kaskarrakdira, gainera beren bizitza lehorreangertatzen da.Beste anuroekin konparatu ondorenbadauzkate beste desberdintasunbatzuk -beren metamorfosi berezia,batez ere-. Izan ere, metamorfosi hauarrautzaren barruan gertatzen da: erru-naldai gertatzen denetik eklosioa gerta-tu arte 41 egun eman behar da. Enbrioiunizelularra apaburu bihurtzen da etabere garapena betetzen du. Nahiz etaarrautzatik sartu bezain laster heldua-ren itxura eduki, buztana oso luzeadu. Bere betebeharra, birikak ondogaraiturik egon arte, larruazal-arnaske-taren menpean dago, bere gainazalkapilarketari esker-. Apaburu txikiakheldu bihurtzen diren unean berenitsas-apendizea desagertzen da, bainaberen muskulatura ez, zein, ezohikoki,bizitza osoan zehar kontserbatzenbaita.

Hochstetterren igel mutua

Bitxikeria bezala esan daiteke araldie-tan, Hochstetterren igelaren arrek baitaAmerikako buztana duten arrek ere, ezdutela korroka egiten emeei deitzeko,mutuak egoten dira -beste espezieek ezbezala-, zeinek korroka egiten baituteemeen arreta lortzeko. Azalpena oso

erraza da: emeek ia ez dute belarri-organorik. Bakarrik organo honen erru-dimentoak dituzte. Gainera bizi denmendietako uharretako zaratak ahotsa-ren erabilpena ez beharrezkoa eta alfe-rrikakoa egiten du. Hochstetterren igelamendi altuetan bizi da eta alde hotz etahezeetan gustora egoten da, hemenuraren tenperatura 4ºC-ra ez da ailega-tzen. Intsektuak jaten ditu. Emeek 4arrautzatik 8 arrautzara bitartean ezar-tzen dituzte, normalean 4´4mm-ko dia-metroa dute eta harrien azpitik edo lur-zoruan zulatutako zuloetan jarri dituzte.40-60 egunen barru apaburuak jaiotzendira. Hauek lehenengo hilabeteanberen arrautzen aztarnez elikatzendituzte.

Agortzeko zorian

Zeelanda Berriko hiru igel espezieeta-tik, urriena edo agortzeko zorian dagoe-na, Hamiltonena da. Stephens uharte-an, 1916.urtean, aurkituta izan zen.Uharte hau oso txikia da -150 hektarea-eta Cook itsasartean kokaturik, zeinekiparraldeko uhartea hegoaldekotikbanatzen baitu. Igel hau irla honetanhartxingadi txiki batean bakarrik bizi zen-200m2-. Irla honetan zegoen baso txi-kiari esker, mikroklima berezi agertzenzen eta arrokak hezeak eta goroldiozbetetak mantentzen ziren.Stephens uharteko aurkikuntza gertatuondoren, hurrengo urteetan, basoamoztuta egon zen larreak sortzeko etahartxingadiak bere hezetasuna galdu

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

45

IGEL PRIMITIBOAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

zuen, hau zela kausa igelaagortua izan zela, pentsatuzuten. Dena den, 1950.urteanzoologo batek konprobatuzuen hartxingadiko alde sako-netan halako hezetasun batmantentzen zela, eta alebatzuek borroka egiten zutela,bizirik jarraitzeko . Igelarenreaurkikuntzaren berriak neurribatzuk anfibio berezi haubabesten eraman zituen. NewZealand Wildlife Service-akaldea itxi zuen, behien etaardien artzaintza saihestekoeta modu honetaz bere ingu-ruan zegoen basoren berrista-pena lortzeko. 1966.urtean irlaosoa erreserba bihurtu zeneanprograma hau bukatu zen. Urteaskotan zehar, Stephens uhar-teko igelaren populazioa baka-rra zela pentsatu zen, bainalehenengo aurkikuntzatik 35km-ra beste igelen populaziotxikia agertu zen -Maud uhar-tean, Cook itsasartean ere-. Irlatxiki honetan mendi-mazelaaldapatsu batean, basoz estali-tako azal txiki bat -15 hektarea- bete du.

Amerikako buztana duen igela

Amerikako buztana duen igela, IparAmerikako mendebaldeko alde mendika-tsuetako basoetatik zeharkatzen dutenibaietako ur hotzetan eta ondo oxigena-tuetan bakarrik bizi da. Eguneko orduakhondoko arrokatsuen artean ematen ditueta gauez edo ilunsentian bere gordele-kuetatik at joaten da. Intsektu txikiak,

krustazeoak eta beren larbak jaten ditu.Bere ernalketa kanpokoa da. Izan ere,arren kopulatzeko organoa emearensexu-konduktuan sartzen da. Ernalketagertatu ondoren eta bi urteko tartean,emeak kordoi likatsua ezartzen ditu -honek 30 arrautzatik 50 arrautzara ditu-.Bere bizitza urte batetik hiru urtera ibiltzenda. Espezie primitibo honek buru zapalaeta zabala du, baita parotida-guruinak ere.Arrek ez dute ahots-kordarik, baina kloa-ka-apendizea eduki badaukate.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 25: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Hinobidoen familiakoak edo Asiakolehorreko urodeloak ondoren,

Arrabio erraldoiak handienak dira.Segurki hauek Hinobidoen familiakoe-tatik etortzen dira. HauekKripobrankidoen familiakoa dira etahiru espezie eratzen dituzte:Japoniako arrabio erraldoia (Andriasjaponicus) Aita Daviden Txinako arra-bioa (Andrias davidianus) etaAmerikakoa (Cryptobranchus allega-niensis). Familia biek Kriptobrankoen suborde-na eratzen dute, eta bizirik dauden uro-delorik primitiboenak direla, pentsa-

tzen da, beren gorputz-egitura primiti-boarengatik -eskeletoak oso gutxi ebo-luzionatu du- eta alderdi fisiologikobatzuengatik.Arrabio erraldoi hauen arbasoak bestearrabio handi batzuk izan ziren, etaMiozeno eta Pliozenoaren artean erebizi ziren, Europan eta Nebraskan(AEBn). Espezierik ezagunetariko bat -Andrias scheuchzeri-, izan zen. J.J.Scheuchzerrek bere “Homo diluvii tes-tis” lanean arrabio hau agertu zenbaina egileak uholde-aurreko gizona-ren aztarnatzat hartu zituen eta G.Cuverrek, ordea, Kriptobrankidoaren

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

47

Bizirik dauden Urodeloen artean, Arrabio erraldoiakUrodelorik primitiboenak dira.

ARRABIO ERRALDOIAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Arrain EditorialaArrain Editoriala

aztarnatzat hartzen zuela.Arrabio erraldoien tamaina, Amerikakoarrabio erraldoiaren 70 cm-tik Japoniakoarrabioerraldoiaren metro eta erdira arte,ibiltzen da.Anfibio hauek inoiz ez dira uretatik urrun-tzen eta egun batzuk mugitu gabe, lekuberberan egon daitezke. Nahiz eta larben ezaugarri guztiak inoizgaldu ez, oso urtetsuak dira. Hiru espe-zieen bizitza 30 urte baino gehiago iza-ten da. Jakin badaki gatibualdian,Japoniako arrabio erraldoi batzuk 55 urtebizi direla.Beren tamaina handiak eta brankiarikezak uharretan eta inguratutako uretan-non oxigenoa erruz baita- bizitzera era-maten dituzte. Beren alboetan zeharduten azal tolestura argitsu batek oxige-noaren absortzioaren azala gehitzen du,baina biriken bidez ere arnasa hartzen

dute, baita akuarioetan bizi direnak arna-sa hartzera azalera joaten dira ere. Hiruespezieak ibaietan eta erreka handietanbizi dira. Jeneralki gautarrak dira etaarroken azpian eguna ematen dute.Nahiz eta tamaina handia eta izugarrizkoitsustasuna eduki, gizakiontzat ez dirakaltegarriak. Beren dieta urpean bizidiren animaliarengan datza, baita arra-bio txikiak, zizareak, karramarroak, etamarraskiloak ere. Normalean gauez eli-katzen dute eta ukimen eta usainmenariesker beren harrapakinak aurkitzendituzte. Beren ikusmena urria da. Izan ere,begiak oso txikiak dira eta oso atzerantzkokaturik daude -buruaren alboetan-,honek ez du uzten bi begiek batera obje-tu berbera fokatzen dutenik. Arrabio guzti hauek bizierruleak dira etaberen ugalketa kanpokoa da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 26: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

EZAUGARRIAK: Amerikako arrubioerraldoiak buru eta gorputz lodixka iza-ten du, izatz motza eta larruazalekoizur bikoitzak izaten ditu alboetan.Goialdeko gorputzadarrek lau hatz iza-ten dituzte, behealdeek, ordea, bost.Betazalik ez du. Gainera, birikietatikarnasa hartzen du. Bereizgarriak diraespezie honetan zakatzetako bi zuloaketa zakatzetako lau arkuak.TAMAINA: 74 zentimetro luzera izandezake gehienez. Hala ere, gehienek35 eta 55 zentimetro bitarteko luzeraizaten dute.BIOLOGIA: Antzinako urodelo zaha-rrenetariko bat da. Bere dimorfismosexuala araldian agertzen uzten da,batez ere, arren kloaka emeenarekinalderatuta, biziki handituak izatendituzte. Haatik, altueran emeak luzea-goak dira, izan ere 74 zentimetro luze-

ra eduki ahal dute eta arrek ez dute 69zentimetro gainditzen.Bakarrik ibiltzen ohi da. Araldia udarenbukaeran izaten ohi da. Arrak harkaitzbaten pean zulo handi bat egiten dueta defenditu egiten du beste arrenaurrean. Arrautzak errun dituztenemeei ere ez die uzten bertan sartzen.Halere, errun ez dituztenei sartzenuzten die. Hauek kate luzeetan errutendituzte. Arrautzak pilatuta mantentzendira zuntz batengatik, zein arroketanitsatsi egiten den eta uraren kontaktua-rekin gogor jartzen den.Eme heldu batek 450 arrautza jarriahal ditzake. Eme anitzek arrautzakjarri ahal ditzakete ar bereko habi bere-an. Honek errun egiten ditu hazi esne-duna isuriz eta 10-12 asteren buruanbere izaten dira. Ostean, kumeekhabia utzi egiten dute eta bizitza inde-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

49

AMERIKAR ARRUBIO ERRALDOIACryptobranchus alleganiensis

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

pendientea bizitzen dute, urpeko anima-lia txikiak jaten dituztelarik bizirauteko.BIZILEKUA: Uhar eta mendietako erre-ketan bizi ohi da, abandonatzen ez ditue-nak. Gainera, korronte handiak, oxige-noa, hondarra duten hondoak eta uha-rriak dituzten ibaietan bizi ohi da.

ELIKADURA: Zizareak eta intsektuakjaten ohi ditu animalia honek.HEDAPENA: Iparamerikakoa da izatez:Alabama, Georgia, Missouri Arkansas,New York eta Pensilvania, hain zuzenere

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 27: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

EZAUGARRIAK: Japoniako arrubioerraldoiak buru zabala eta trinkotuaizaten ohi du. Gorputza laua du, 15zulo alboetan eta haragi tolesdurakalboetan. Gorputzadarrak txikiak etaloditxoak ditu, begiak txikiak eta beta-zalik gabeak. Izatza nahiko laburradute, zeinek alboetan gilak dituen.Azalaren kolorea marroixka-grisa da.TAMAINA: Existitzen den urodelorikhandiena da, 100-115 zentimetrokoluzera izan dezakeelako.BIOLOGIA: Uretako eta gaueko espe-ziea da animalia hau. Gainera, egunageldi-geldi erdi-ekutatuta ematen duuramelen eta erreken hondoan.

Gauean, harrapakinen bila joaten da(arraniak,anfibioak eta oskoldunak)Araldia abuztuan eta irailean izaten da,batik bat. Emeak gelatinazko arrautzailara luzeak jartzen ditu ar batenkabian, eta honek errun eta babestuegiten ditu eklosionatu arte. Kumeakez dira heldu bihurtzen jaiotzatik hiruurte igaro arte.ELIKADURA: Arrainak, oskoldunaketa itsas maskorrak jaten ohi ditu.BIZILEKUA: Urmaeletan eta erreketanbizi ohi dira, batez ere, mendietan.HEDAPENA: Japoniako irla batzuetanbaina ezin daiteke aurkitu, Kyushuneta Hondon, hain zuzen ere.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

51

TXINAKO ARRUBIO ERRALDOIAAndras davidianus

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

EZAUGARRIAK: Txinatar arrubio erral-doiak buru zabal eta trinkotua du, etagorputza laua. Berez, marroixka ilunkolorekoa da, hala ere, mutsurrean kolo-rea argiagoa da.Zango txikiak eta loditxoak ditu. Begiaktxikiak dira eta betazalik gabe. Izatzanahiko laburra dute, zeinek alboetangilak dituen.TAMAINA: Arrubio erraldoi honek 1,2metroko luzera izan dezakeBIOLOGIA: Uretako eta gaueko espe-ziea da animalia hau. Gainera, egunageldi-geldi erdi-ezkutatuta ematen du

uramelen eta erreken hondoan. Gauean, harrapakinen bila joaten da(arraniak,anfibioak eta oskoldunak)Araldia udazkenean izaten ohi da.Emeak 500 arrautza erruten ditu, borobilitxurakoa, ur azpian. Arrak ongarriztatuegiten ditu eta bigilatu egiten ditu, 50-60egunen buruan jaiotzen diren arte.ELIKADURA: Arrainak, oskoldunak etaitsas maskorrak jaten ohi ditu.BIZILEKUA: Urmaeletan eta erreketanbizi ohi dira, batez ere, mendietan.HEDAPENA: Txinako ekialdean bainoez da bizitzen.

JAPONIAKO ARRUBIO ERRALDOIAAndrias japonicus

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 28: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

ASIAKO ARRUBIO LEHORTARRAK

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

EZAUGARRIAK: Fisher-en arrubioakgorputz luzanga eta mehea du izatez.Azalaren kolorea marroi iluna du orbaingorrixkak gorputz osoan zehar sakaba-naturik dituelarik; buruan, gorputzean,zangoetan eta izatzan, hain zuzen ere.Zangoak luzangak ditu, burua gisa.Begiak handiak eta nabarmenak ditubiziki.

TAMAINA: 16 zentimetroko luzeera izandezakete gehienez.

BIOLOGIA: Uretan bizi ohi den espezieada hau. Eguna ur hondoan daudenharroketan izkutaturik ematen du, ehiza-

kien zelatari.Ugalketa udaberriaren bukaera edo uda-ren hasiera izaten ohi du. Izkepot eginostean, emeek hondoan dauden harro-ketan edo uretako landareetan errutendituzte arrautzak.

ELIKADURA: Uretako oskoldunak etaintsektuak harrapatzen ohi ditu elikatuahal izateko.

BIZILEKUA: Mendietako erreketan etaur garbiko aintzira txikietan bizi ohi da.

HEDAPENA: Zabalerak Asia lurraldekozati handi bat hartzen du.

EZAUGARRIAK: Txinatako arrubioakgorputz luzanga du izatez, berde kolore-koa, orban beltzekin. Zangoak ertainluzerakoak dira. Burua handia du, begiakgrisa.TAMAINA: Espezie oso txikia da. Ez dunormalean 7 zentimetroko luzera gaindi-tzen.BIOLOGIA: Txinako arrubioa lehorreanbizi ohi da eta gauez ibiltzen ohi da. Eguna harrien azpian ezkutaturik ema-ten du gaua heldu arte. Iluntzean, ehiza-kiak bilatzen ohi ditu janaria edukitzeko.Ugalketa udaberriaren bukaeran izatenohi da. Momentu horretan, emeek etaarrek urmaeletara joaten dira izkepotaegitera. Ondoren, emeek arrautzak erru-ten dituzte ur hondoan dauden harrien

azpian edo uretako landareen artean.ELIKADURA: Intsektuak, harrak etaoskoldunak jaten ohi ditu.BIZILEKUA: Hezetasun handia dutenhosto-erorkorreko basoetan bizi ohi da.HEDAPENA: Txinako lurraldearen parte-rik handiena hartzen du zabalerak

TXINAKO ARRUBIOAHynobius chinensis

FISHER-EN ARRUBIOAOnychodactylus fischeri

53 Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 29: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

EZAUGARRIAK: Arrubio Siberiarragorputz sendoa du izatez marroixka-oliba kolorekoa behekaldean, erdianmarra beltz bat eta alboetan horixkakoloreko beste marra bat duelarik.Burua txikia du, ahoa handia etabegiak nabarmenak. Bere lau gorpu-tzadarrek lau behatz dituzte bakoitzak.

TAMAINA: 11-13 zentimetro bitartekoluzeera izaten du.BIOLOGIA: Izozte-puntutik gorakograduetan aktiboki egoten ohi da. Halaere, udan, 25 graduko temperaturakpairatzen ditu.Araldia apirilaren amaietik ekaineraizaten da. Arrek eta emeek, lehorrekobizimodua daramatenek, urmaeletara

jotzen dute ernaltzeko. Estalorduan,arrak, emea baino handiago izatendena, izatza mugitzen du emeari sus-tantzia sexualak bidaltzeko asmoz.Estimulo honi esker, emeak arrautzasaku bat jaurtitzen du urpeko landare-etan, lehorretik bi zentimetrora.Supituki, arrak esperma jaurtitzen duarrautza sakuan. Hilabete batenburuan kumeak jaiotzen dira 10 mili-metroko luzeera dutelarik.Metamorfosia abuztuan izaten ohi da.Baina, batzuek uretan ematen dutenegua eta metamorfosia berantagopairatzen dute, hots, hurrengo urtean.Bi-hiru urteren buruan heldutasunsexuala izaten dute.ELIKADURA: Intsektuak, zizareak eta

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

55

ARRUBIO SIBERIARRAHynobius keyserlingii

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

armiarmak jaten dituzte animalia hauekBIZILEKUA: Taigako animalia da izatez.Larre hezeetan eta zingiratsu lurraldee-tan bizi ohi da. Bertan, uztelduta daudenzuhaitzen enborren behean, goroldioa-ren behean eta hostoen behean bizi da.

HEDAPENA: Hedapena UraleetatikPazifikoko ozeanora da. Kuriles,Sachaliln, Hokkaido, Ipar korea,Manchuria eta Mongoliako Amur ibaikoeremua hartzen du zabalerak. Europan,Errusia Siberiarrean ageri da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 30: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Izaki arkaiko eta liluragarri honenazterketak ehun milioi urte baino

gehiago atzerantz garamatza, narras-tien osparen Arora, non kalterik ezduen Tatuara ordezkari zuzenabaita.1831.urtean lehengo aldiz deskri-batua izan zen, bere izena maorieratikdator eta “arantzatsua” esan nahi du-bere bizkarraldeko gandorrean dituenarantzagatik-.Berak, krokodiloekin, narrasti bakarra

da, zeinek burezurrean bi hezur-arkutenporal (Diapsido mota) baitu. Hauekbere barrunbe-tenporala estaltzendute. Saurio eta sugeengan, berriz,beheko arku tenporala desagertu da,ez dutelako hainbeste urte.Dena den, bere anatomia eratzendituzten ezaugarri guztien artean ,harriena eta ornodun fosil askok parte-katzen dutena, bere burezurrarenestalduran dagoen parietalaren aurre-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

57

Zeelanda Berriaren inguruan ibiltzen diren irlatxoetako basomordoilotuen erdi-erdian benetako antzinako erlikia bizi da,Rinozefaloen zoologi-ordenakoa -Jurasiko aldian agortu zennarrasti-multzoa - Tuatuara da (Sphenodon punctatus), hain

zuzen ere-.Musker-espezie honek iguanaren antza du. Bera, ZeelandaBerriak jasan behar izan duen isolamenduaren froga da.

TUATARASphenodon punctatus

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

an dagoen irekidura, da, non pineal-guruinaren organo gehigarri bezala, hiru-garren begi bakoitia baitago. Honen kon-figurazioa beste biena baino oinarrizkoa-goa da baina erretinaz eta kristalinozaztarnekin. Organo hau parietal-hezurrekuzten duten zuloan dago eta pineal-guruinan finkatua dago. Dirudienez,baina modu murriztu batean, hirugarrenbegia ere bizirik dauden musker- espezieaskotan agertzen da, baina inork ez duTatuaren garaipena.Pineal-begiaren eginkizuna inork ez daki,baina dirudienez, musker-espezieetaneguzkiaren ispiluaren esposizioa erregu-latzeko da. Hau odol hotzeko animalien-tzat oso garrantzitsua da. Izan ere,honek letargietako denboraldiak deter-

mina ditzake. Seguraski Tatuararen hiru-garren begiaren funtzioa eta bestenarrastien funtzioa berdina da, bainaTatuararen begia garatuagoa denez ikus-mena hobea izango dela pentsatzen da,baina ez dakigu bere ondorio fisiologiko-rik. Dena den, termorregulazioan duengarrantziak ez du ematen zalantzarik.Arrainei gertatzen zaien bezala,Tuatarekanfizeliko-ornoak dituzte, honek berenprimitibismoa adierazten du, baita kopu-lazteko organorik eza ere (gainerakoekeduki badaukate).Bitxikeria bezala esan daiteke, hezur-palatinoaren gainean hortzen bigarrenilara duela, goiko masailezurrekin para-leloan, non beheko masailezurreko hor-tzak ahokatzen baitira ahoa itxi ohi due-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 31: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

nean. Tuatuarekinoiz ez dituzte berehortzak aldatzen,justu kontrakoa -higatzen joatendira-, masailezurre-ko ertza hazten denbitartean haiekestali arte.Honekesan nahi du, alehelduek -50 urtekoaleak- praktikoki,hezur-ertz maxila-rrekin kosk egiten dutela.Premaxilarreko hortzak ere desager-tzera ailegatzen dira, nahiz eta bi albo-etan dagoen hortz kuneiforme -itxura-ko hezurra hazten da. HandikSphenodon-en izen zientifikoa, zeinek“Falka-ixurako hortza” esan nahi duen.

Arrak handiagoak

Espezie honen arrak 65cm-ko luzeraizatera ailega daitezke eta kilo batekopisua, emeak, ordea, pisu honen erdi-ra ailegatu ohi dira. Bai arrek baiemeek garondoaren amaieratik buzta-naren amaierara arte ezkata bigunez-ko gandor horiska dute. Gandorratente jar dezakete eta bizkarrean moz-ten da. Beren koloreak aldatzeko gai-tasuna ere dute. Modu honetatik ilun-tzen duenean oliba-kolorekoa dute,orban txiki eta argi askorekin, bainaegunez beren kromatismoa ilunagobihurtzen da eta orbanak desagertzendira. Bere sabelaldea argia da, gris-

koloreko orbanekin, eta eztarriarengainetik luzera-lerro batzuk hedatzendira.

Ehun urte bizi izateko gai

Tuatarak oso urtetsuak dira. Ehun urtearte bizi daitezke, baina normaleanhirurogeita hamar arte bizi ohi dira.Baliteke bizitza-luzera hau bere bizi-tza-erritmoaren ondorioa izatea. Izanere, beste narrastiekin ez du ezer iku-sirik, bere metabilismoa motelagoada. Adibidez, ordu bete arte arnasahartu gabe egoteko gai da eta ia ez duberoa behar, 11ºC-an edo 13ºC-angogotsua izaten jarraitzen du, honekesan nahi du, hotzari narrastirik iraun-korrena dela. Iraupen honi esker,gauez gogotsua manten daiteke. Denaden, Udazkeneko tenperaturarenbeherakada handiek aterpea bilatzeraeramaten dituzte, lozorrotzeko etamodu honetaz udaberriko etorrera itxa-roteko. Hau lortzeko asoziazio berezi

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

59

TUATARA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

bat egiten dute gabaiekin. Dena den,hegaztiaren aldez asoziazoi hau toleran-tzia bihurtzen da, eta inoiz ez da beneta-ko sinbiosisa.Tutarari, lozorrotzeko ordua heltzen zaio-nean, hegazti hauen egindako habia-rantz joaten da eta hantxe zeuden inkili-noen artean egokitzen da. Inkilinoek ezdiote kasurik egiten. Baina Tuatarak aba-gunea ondo aprobetxatzen du: jadanikegindako habia ez ezik eta jakien hon-dakinak ere. Segurki Tatuarek normale-an gabaien habiak (Puffinus carneipes)erabiltzen dituzte, beren inkilinoen kopu-rua murriztu gabe. Azken ikerketen ara-bera, hegazti-narrastien harremanak biz-karroitasuntzat har daiteke, Tatuarenaldez behintzat. Izan ere, adituen ustez,nahiz eta Tatuararen dieta intsektuetan,kilkir handietan , zizareetan eta barraski-loetan etzan, urtea kaltegarria bada,

Tatuarak arrautzak ez ezik kumeak ereklaska ditzake. Batzuetan ere ikustenda, Tatuara handia agertzen deneangabaiaren kume txiki batzuk habiatik atjoaten dira.Tatuarek nahiko ondo gora egiten etaigeri egiten dute eta ihesaldian osoazkarki desplaza daitezke. Eragoztenbadituzte antzeko zaunka bat botatzendute edo korroka egiten dute, igelek egi-ten duten bezala.Emeek beren gordelekuetatik oso urrunberen arrautzak ezartzen dituzte - egin-dako lurpeko kobazuloetan- Ugalketa-denboraldian 9 arrautzatik 15 arrautzarabitartean ezartzen dituzte. Arrautzak 3cm-ko luzera du eta bere oskola bigunada. Hamabi edo hamabost hilabete pasaondoren eklosionatu eta kumeak ager-tzen dira, baina beren gurasoek ez diotezainketarik ematen.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 32: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Duela 200 mila miloi urte, Triasikoeran, munduan Protosuquios

narraztiak agertu ziren eta itsas kokor-diloak (Crocodylus porosus) eurenondorengoak dira. Bizi den narraztihandiena da. Zazpi metroko luzaeraeta tona bat pisatu dezakete, gainerabananduena da ere, Asia eta ItsasNausiko bero aldeko lurralde guztietanaurkitu daitezke eta. Zehazki eurenbanaketa nahiz eta ez jakin, ikerketagertuenak diote bere bizi tokia dijoalaIndiko ozeanoan dauden ugarteetatik,India eta Ceilaneko itsasaldea, Asiakohego ekialderaino, eta Indonesiako

ugarteetatik, Filipinas, Australiako ipa-rreraino, eta Nueva Guineatik, Belaueta Fiji ugarteetara Itsas Nausian. Espezie hau itxas zabalean bizitzekoduen gaitasuna bermetu dio ugarte txi-kietara heltzea eta batzuetan ere kolo-nizatzea, Kokos-Keling bezala, lurretikmila kilometrotara dagoena. Itsas gizon askok ziurtatu dute erraldoihauekin ozeano erdian aurkitu egindirela eta natur zaleek anatifak eureneskardetara itsasiak zituztela -lanper-na antzerakoak- diote, horrek egiazta-tzen du itsasoan denbora asko zera-matela; jan gabe bi urte egon daitezke

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

61

ITSAS KROKODILOACrocodylus porosus

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

eta. Hori lortudezakete eurenegostailua erabateraginkorra dela-ko, bereiztasunhau kokordiloguztiak dute. Bere sabelagarraztasunenada beste onordu-nekin konpara-tuz, hori dela eta,jaten duen azkenhezurra ere egosid e z a k e .Bestalde, gurineran gorde deza-ke, bai buztane-an, bai bizkarre-an, bai sabeleanelikagaiak dutenenergiaren %60. Gehienetan itsasaldeetan bizibada ere,batzuetan errekaeta aintzira han-dietan aurkiditzakegu ere,beste espezie txi-kiago eta gaitz gabekoen ondoan. Itsaskokordiloa, Niloko kokordiloarekin bate-ra, gizakiarentzako espezie arriskutsue-nak dira eta kaltedun gehiago dutenakere.

Nola ezagutu?

Besteak baino eskarda edo armarriarrauzkaratuagoak edukitzeagatik

bereiztu egiten da, eta baita, buru osohandia eta mutur oso zabala duelako, etagainera, luzaeran bi handitasun ditu,begietatik sudur erdira dijoana, horrezgain, itsas kokordiloaren kolorea aldatuegiten da. Ohizkoa den moduan, gazteakbuztanean marka nabarmenak pintarnanabardunekin dituzte, hauek sarritanlerroak osatzen dituzte. Helduek urdina-barrak edota urre beltzaranak izaten dira,

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 33: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

nahiz eta animali beltxeriak egon.Euren sabela horixkaduna da. Gose belarra da, gazteak mamuetaz,oskoldunetaz eta sugeetaz elikatzendira, helduek aurkitzen duten guztiajaten dute, ordea; arrainetik hegaztie-tara eta ugaztun handietaraino, basaidiak bezala, euren hagin indartsuekinharrapatzen dituzte, hauek sustraiga-beak dira, euren masai hezur hobietanaurkitzen bait dira. Bere biktimak ehizatzeko zelatandago, manglareen artean, eta maizikusiak izan dira, Australiako herri aldebatzuetan bizi diren ilun txorien kolo-nien peian. Leku gatzatu baten egotearen arriskuagorputzak ion gatzatuak irentsi deza-

keela da, bai azalaren bitartez eta baielikagaietatik, gainera ura galdu deza-ke. Emaitza, ur gabe geratzea da.Energi asko behar da itsas ionak ira-gazteko eta nahiz eta kokordiloetakoespezie guztiek mingain gainean guringatzatuak eduki, soberan duten gatzairagazteko gorputzeko isurkietatik,bakar ba-tzuk soilik, itsas kokordiloabezala, beharrezko gaitasuna dutenahiko elikagaiak lortzeko ur gatzatuanbizi izateko. Nahiz eta toki arraroa iru-ditu, txistu gurin aldatuak dira.Gainera, mingaina euren azalarenparte da eta eztarritik banandua dagokurruskako mintz baten bitartez. Kokordiloen biologiaren ulergaitza dengauzatariko bat, ur gozoan bizi diren

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

63

ITSAS KOKORDILOA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

animalietan gatzagako gurinak edukitzeada. Biologo batzuek esan dute gatza ira-gazten duten gurinak, itsas kokordiloekedukiko zutelna eta gero hauek ur gozo-etara bizitzera joan zirela.

Umatzea

Mugak eta giza mailak ezartzea, limurke-ria eta estalketaren aurretik egiten dute.Ar handienak beren menpea igeriketaoso erakargarriak egiten adierazten dute,bere gorputza uretik kanpo edukita etabehinik behin bere menpea baieztatzekodenon arreta bereganatzen dute, horre-tarako, ur gainean haginekin karrasketaegiten dituzte, eta abar.Menpea lortzeko egiten dituzten borroke-tan, arrak buruarekin erasotzen dira, etagorpu-tza harrotuz eta tente jarriz meha-

txatu egiten dira. Aurrez aurre eta norabi-de berdinean jartzen dira, buruak alda-menetara kulunkatzen dute abiada ira-bazteko eta bata bestearen kontra jo egi-ten dituzte. Guda hauek ez dute ondoriolarririk eta ordu bete baino gehiagokoluzaera izaten ohi dute. Emeak arren mugetan egoteko baimenadute eta menpekotasuna adierazteko,eurengana bereganatu orduko, muturraigotzen dute, sexual bokaldurak eginezedo urperatu egiten dira. Gehienetan,eme hartzailea limurketarekin hasten daeta ingurunean dauden beste eme ba-tzuen izatea permititzen dute, baita estal-keta egiten den bitartean. Menpea dutenarrak beste giza mail beherako arreigalerazten diete limurketa aurrera era-man ez dezaten. Limurketa eta estalketa jarrerapen ba-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 34: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

tzuek osatzen dute, hala emeek eurenburua arrei aurkezten diete euren arre-ta jasotzeko, gero bikotea osatu etaestalketa dator; hauxe gertatzen da,arra emearen gainean jartzen denean,

bere bizkar hezur gainean eta bikoteaur pean dagoenean, hain zuzen ere.Estalketa arraskata izateko minutu ba-tzuko iraupena eduki behar du, hama-bost minutu baino gehiagoko luzapena

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

65

ITSAS KOKORDILOA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

izan dezake ere. Eurietako eran, emeak, kabi bat bainogehiago eraikitzen ditu mendixka erako-ak, bertan 60 eta 80 arraultza bitarteanipintzen ditu, edo baita nenufareetan . Hegazti edo ugaztunekin duten ezberdin-tasuna da, hauen kumeen sexua kromo-somak erabakitzen dituzte sorkundemomentuan, baina kokordiloen kasuan,itsas dordorkak bezala, hauxe erabaki-tzen da hazkuntza aurreratuagoa dagoe-nean, umegaiak arraultza barnean duentenperatura da kumeen sexua erabaki-tzen duen faktoreetariko bat. Hala, ten-peratura altuak –32-34 gradu bitarteko-ak- arren jaiotza eragiten du eta tenpera-

tura bajuak -29-30 gradu bitartekoak-emeen jaiotza batik bat; eta tenperaturaerdinak edukita, bi sexuko kumeak jaiokodira, hori bai, lain ezberdinetan. Beraz,ez da harrigarria, kabi askotan kumeguztiak sexu berdinekoak izatea.Batzuetan, txitaldiaren tenperatura,kabiaren barnean nahikoa aldatzen da,goiko unean arrak izateko eta behekoakemeak izateko. Txitaldiak irauten duen biedo hiru hilabeteetan, arraultzen tenpe-ratura giroko egoeratik baldintzatua dagobatez ere. Emeak kabiaren ondoan daude berekumeak jaio arte eta orduan uretara era-maten dituzte euren eztarri zuloaren bar-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 35: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

1912.urtean Hegazkinlari batekKomodo uharte txikian (Sondako

artxipelagoan, Ekialdeko Indonesian)derrigorrezko lurreratzea egin beharizan zuen, hantxe bizi izaten zirensekulako baranoak ikusi zituen etaEuropa osotik berria hedatu zen:Komodon bizi izaten ziren narrastiokaztagarriak gizona klaskatzeko gaiziren.Ingalaterrako Lorategi Botanikokozuzendariak, berria ezagutu ondoren,izaki horien bila, esploratzaileak bidal-tzea erabaki zuen. Haietariko batek alehandi bat ehizatu zuen enigma argitze-

ko.Lehenengo Mundu-Gerraren parente-sia ondoren espedizio asko Komodorajoan ziren eta basoetako eta estepeta-ko 30km2-etan hurrenez hurren kolo-niak aurkitzen ari ziren, batzuk uhartehurbiletan zeuden, nondik larruak etaeskeletoak Munduko osoko museoe-tara eta unibertsitateetara bidali bai-tzituzten, honek zeuden animaliarenkopuruaren murrizketa alarmagarriaeragin zuen.Gaur egun narrasti hau bakarrikKomodo uhartean, Flores uhartean etaPadango eta Rintja uhartetxoetan

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

67

Sondako artxipelagoko Polinesiako antzinako uharteetan,Lurrako sauriorik handienak agortzeko sorian daude.

KOMODOKO DRAGOIAVaranus comodoensis

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

aurki daitez-ke. Espeziehau atzera-pen argi bate-an dago. Izanere, egun ezdira 1000 alebaino gehiagog e r a t z e n .Nahiz etaK o m o d o k odragoia babe-saren menpe-an egon -1980.urteanirla hau ParkeN a z i o n a li z e n d a t uzuten- , berto-koek larreakerretzeko ohi-tura dute, gai-nera basur-deekin etao r e i n e k i nehiza intentsi-boari ekitendiote (anima-lia hauek dra-goiaren harrapakin nagusiak dira).Honek, Komodoko dragoiaren elikadura-ri trabak jartzen dizkio, baita bere bizi-raupenari ere, zer esanik ez!.Baina bere arazoak ez dira hemen buka-tzen, isileko ehiza azken aleak eredetxema egiten ari da. Izan ere, bereharagia oso preziatua da baita berelarrua ere, poltsak edo luxo handikozapatak fabrikatzeko.Komodoko dragoia agorpenetik bizirik

ateratzea lortzen bada, Padango uharte-ko laguntzari esker izango da, gaur egunirla hau soil dago eta erretserba bihurtu-ta. Honi gaineratu behar diogu Rintjakouhartea, non ganaduaren haragia ema-ten baitie elikatzeko.

3 metroko luzera arte eta 300 kg-ko pisua

Komodoko dragoia (Varanus komodoen-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 36: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

sis), Baranidoen familia-koa da, 31espezietatikeratuta. Barano honekizugarrizko muskerraematen du. Bere gorpu-tza liraina da eta grisax-ka koloreak ditu. Berebizkarrean ezkata biribiltxikiak ditu ezkatabikortsuz estalirik,hauek bere buruanplaka bihurtzen dira.Bere buztan sendoak,a l b o k o - n o r a n t z e a nzapaldua- gorputzarenneurria berdina du,honek itxura trinkoagoa ematen dio, ezbeste ahaideen itsas-apendizearekingertatzen zaien bezala (gorputza

baino luzeagoa da). Muskerrek ezbezala, baranoek buztana galtzendutenean ez dute leheneratzen, itsas-

autonomiarik ezdutelako.Hankak motzaketa lodiak dira,behatz bakoitze-an azkazalgogorrak ditu,lepoa luzea daeta burua osozapala. Ahoanhortz gogorrakditu eta aldizka-ko horixka kolo-reko mihi zatibitueta pro-ukipenaagertzen da,atzeraka dagoe-nean, mintz-bil-duki batean gel-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

69

KOMODOKO DRAGOIA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

ditzen da. Barano hau 3 m-ko luzera iza-tera ailega daiteke eta 300 kg-ko pisuaeta halako pisua jasoteko, Dragoiarenornoak beren artean, apofisi batzuenbidez giltzatzen dira, honek multzoarisendotasuna ematen dio.Narrasti honen lokomozioak desplaza-mendu okertsua eragiten du. Izan ere, ezdute mugitzen batera alde bereko gor-putzadarrak eta esku baten aurreratzeabeste alboko hankarekin sinkronizatubehar du, grabitate-zentrua gorputz-peri-metroaren barruan geratzeko.

Elikadura eta ugalketa

Dirudienez, animalia honek hasieran

sarraskiz elikatu zuen baina etsairik ezzuenez, bere tamaina handitu zen etaharrapari bihurtu zen, modu honetaz,gaur egungo ale handiak harrapakin han-diak harrapatzeko gai dira. Erditzekozorian dagoen ahuntz baten atzetik joandaitezke eta kume batez erditzen denbezain laster jaioberria harrapa eta klas-ka dezake. Dena den, harrapakin larrie-kin erabiltzen duten ehiza-sistema harri-garria da: oreinekin, basurdeekin, txerrie-kin edo ahuntzekin. Dragoiek halako ani-malia hauek lasterketan harrapatzenezin dituztenez, edozein bidetarik sasienartean -zelatan- itxaroten diete, biktimahurbiltzen zaienean hanka batean koskegiten diote, eta buruaren mugimendu

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 37: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

zakarren bidez lurrera bota dute.Orduan eta erreakzionatu ahal izanbaino lehen, haginkada baten bidezsabelaldea irekitzen dute, hiltzen dute-larik.Saurio hau obiparoa da. Emeek,Pergamino-itxurako arrautzak, hareanzulatutako zuloetan ezartzen dituzte.Zortzi aste pasa ondoren eklosionatuohi dira eta jaioberriak harrapakinenbila joaten dira, normalean hegaztiakedo ugaztun txikiak jaten dituzte. Ehunurte bizi izaten dira.

Komodoko uhartea

Paradisu hau Komodo-ko artxipelagoada, Komodo, Rinka eta Padar uharteekeratzen dute. Paisaje honen berezita-suna eta hurrengo belaunaldientzatkontserbatzeko behartasuna orain dela

asko ulertu direla. 1938.urtean aldeababespean egon zen. Baina 1980.urte-an Parke Nazionalaren erakundeaegin zuten. Handik aurrera, Parkekoautorieteek NaturarenKontserbaziorako Batzordearen lanki-detzarekin eta Indonesiako gobernuakgestioa eta lurraldearen garaipenaplanifikatzeko -ekologikoki modu bate-ragarri batez- ardura dute, baina herri-ko populazioen ohiturekin eta beharta-sunekin ere adeitsua da. Komodo-koParke Naturala Gizaki eta BiosferarenErretserba izendatu ohi da. 410km2-kohedadura du, bere irlak nagusiakKomodo, Rinka eta Padar dira, halaberirla txiki asko eta 1300km2 itsas urbaino gehiago ditu. Erretserbako itsasekosistemarik apurkorrenak eta meha-txatuenak dira. Artxipelagoaren jatorriabolkanikoa da: mendietako aldapak

normalean ilunak etabiluzi samarrak dira, pal-mondo lirainez eta tama-rindoz pikardatuak.Montzoiek ekartzendituzten euriek mendiakberdez tintatzen dituzte.Komodo-ko uharteanherrixka bakarra dago,non 450-ren bat biztanlebizi diren; Rinka-kouhartean beste bi herris-ka daude. Honek esannahi du, parkeko muga-ren barruan bizi denpopulazioa 2000-ren batbiztanle dela. Parkeko

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

71

KOMODOKO DRAGOIA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

lurraldean Baranoen zenbakia eta giza-kien kopurua ez dira berdina: mila per-tsona gehiago dagoelako. Bostehun dra-goi Komodo-ko uhartean daude eta bes-teak Rinkan. Nahiz eta Indonesia osoanbaranoa babestua egon, populaziorikhandiena Parke Nazionalean dago.Parkeko zaindariek baranoak behaketa-puntuetarantz eramaten dituzte, horreta-rako ahuntzen eta txerrien eskeletoakeskaintzen dizkiete, eta nahiz eta ehizta-ri trebea izan, baranoak ez du arbuiatzenjanari merkea.

Ez da batere erraza Komodora ailega-tzea. Yakartatik Denpasarrerantz hegaz-kina hartu behar da (2 ordu). Handik itsa-sontziak Labuhanbadirantz (Flores uhar-teko herria) irteten dira. UrteroKomodoko tenperatura aldaezina da:28ºC, baina klima urtaroaren menpeandago. Uharte hauetan Ozeano Barea etaIndiako Ozeanoaren elkargunea sortzenda. Ezin da aurretik zer egingo duenelkarguneak eta gainera oso bortitzaizan ohi da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 38: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

kopurua gutxitzen ari da, alde batetik,bere gaitasuna berezia edukitzeagatiketa Mexikoko goi-lautada idor eta eguzki-tsuetan bakarrik bizitzeagatik eta bestealdetik etxekotzea oso erreza delako.Herpetologo askok eta Asoziazio kon-tserbazionista batzuk agortzeko zoriandauden narrastien zerrendetan sartzeaerabaki dute.

Moldatzeko gaitasuna

Muskerra adarduna eta kamaleioiak ani-maliarik trebeenak dira, bizi diren inguru-nera beren kolorazioa moldatzeko.Lurzoru grisen gainetik bizi diren aleekazalean kolore hori hartzen dute, sustra-tu gorrixken gainean bizi direnak, ordea,gorrixka kolorea hartzen dute eta eguz-

kiaren edo itzalaren arabera kolorea argi-tzen edo iluntzen dute. Larruan daudenpigmentuaren bikorren antolamenduarenaldaketa automatikoen arabera.Nahigabeko aldaketak dira eta ez duteezer ikusirik oharkabea pasatzeko nahia-rekin. Izan ere, ingurune-tenperaturazakarki aldatzen denean, aldaketak eregertatzen dira.Muskerra adardunaren kamuflajeakeginkizun bikoitza betetzen du, aldebatetik, nahiz eta etsai asko eduki ez,kamuflaje honi esker oharkabea pasadaiteke, baina harrapatzen badute, beregorputzean zehar dauden azaleko-aran-tzek muskerra jan nahi duen animaliarenorganoei zarrastak egiten dizkiete. Bestealdetik, bere harrapakinaren ondoramotelki joaten denean, bere kamuflajeak

Mexikoko lautada idor eta eguzki-tsuetan narrasti bitxi bat

-Iguanidoen familiakoa- bizi da -Musker adarduna-. Hau bere segurta-suna babesteko prest dago, eta horre-tarako “efektu bereziak” ere erabiltzenditu.Saurio zorrotz honi buruaren goikoaldean dituen adar txiki-ilaratik izenadatorkio.Nahiz eta txikia izan -16 cm-ko luzera-ahal den harrapariari aurre egin nahidionean bere begietatik odol-zorrotadabotatzeko gaitasuna du, honek beti

harraparia harritzen du. Defentsarikgabeko animalia denez, oso erraza daharrapatzea .Egiten duen gauza bitxibakarra hauxe da: muskerrak burua-ren muskulo batzuk uzkurtzen ditu,hauek odol-baso batzuk blokeatzendituzte, honela presio arterialaren ber-tako handipena gertatzen da, begiarenmintzaren horma mehearen hausturaeragiteko -mintz niktitantea edo hiruga-rren betazala, zein albokoki barrukoangelutik kalerantz joaten baita- odolajariotzeko.Pixkanaka-pixkanaka animalia honen

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

73

Mexikoko musker adardunak bere begitako mintz niktitanteaapurtzeko gaitasuna izan ez ezik, bere etsaiei odol-tanta

botatzeko gaitasuna ere du.

MEXIKOKO MUSKER ADARDUNA

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 39: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

oharkabea pasatzen laguntzen dio,gero bere mihia botako du harrapaki-nak hartzeko eta ahora eramateko.

Kume tripontziak

Nahiz eta espezie honek eguneko ohi-turak eduki, muskerra adardunak,harean lurperatua, eguna ematen du.Begiak irekitak mantentzen ditu beregordelekutik gertu pasatzen direnintsektuak harrapatzeko eta horizonte-

an eguzkia agertzen denean azalerabakarrik ateratzen da.Udaberrian bere ugalketa gertatzenda, orduan emeak aurreko hankekinzulatzen du eta atzeko hankekin hareakentzen du, 15cm-ko luzerako zuloaegiteko. Zulo honetan 15 arrautzatik 30arrautzara bitartean ezartzen ditu.Hauek horixkak eta obalatuak dira etazentimetro eta erdiko luzera dute.Errunalditik eklosiora 90 egun emanbehar da eta orduan munstro txikiak,

t r i p o n t z i a k ,d e f o r m a t u a keta disko-for-makoa jaiotzendira. Hauek 4cm ingurukoluzera dute.Nahiz eta berenitxura oso aero-dinamikoa izanez, muskerku-meak bizkorrakdira, eta hasie-ratik menpeko-tasunik gabekobizitza erama-ten dute. Berengurasoen egitenduten moduanelikatzen dute:ehizaki bizirikjaten dituzte:inurrizale etaarmiarmazalea m o r r a t u a kdira.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

75

MEXIKOKO MUSKER ADARDUNA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Australiako iparrekialdeko alde baso-tsuetan eta Ginea Berriko hegoalde-

ko aldeetan, Munduko narrastirik lilura-garrienetariko bat bizi da-Klamidosaurioa (Chlamydosaurus kin-gii)- Bere generokoa, espezie bakarrada.

90 cm-ko luzera izatera ailega daitezke,baina haietatik buztanak 55cm-ko luze-ra du.Saurio hau Agamidoen familiakoa da etabere itxura dragoien fantastikoen itxurabezain lilurragarria da. Horrela, edozeinetsaik eraso egiten dionean azkarki ihes

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Agamidoen familiakoa da, 25 milioi urte agertu zen antzinakoAustraliako narrasti hau. 90cm-ko luzera izatera ailegatzeko

gai da eta bere arbasoen ezaugarri asko ere kontserbatzen ditu,baita iduneko hedatua ere, zeinek benetako historiaurreko

dragoiaren itxura ematen baitio.

KLAMIDOSAURIOA EDOAUSTRALIAKO DRAGOIA

Page 40: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

egiten du bere atzeko hanketatik zuti-tuz, buztana tente eramanez lasterkaegonkortzeko, eta hurbil dagoen zuhai-tzaren bila bilatuz, non babesteko.Baina bere jarraitzalea bera bainoazkarragoa bada eta inguratzea lor-tzen badu, orduan Klamidosaurioaklarderiarako mekanismoa guztiz ikus-garria eta oso eraginkorra destolestuohi du: bere lau hanketan tinko finka-tuz, ahoa ireki eta txistu bizian bota,batera bere lepokoa inguratzen duenazal-izur handia -ezkataz estalita-,hedatzen du. Tolestura honek nabar-menki bere itxura handitzen eta alda-tzen du, berari irudi basatia emanez.Bere ahoaren zabaltzea - hortzeriasendoa eta mukosa gorria erakustenduena- eta bere idunekoaren hedape-na batera gertatzen dira, mihitik azal-

izurrera hedatzen diren hiroide hezu-rren hedadurei esker, non euritakoarenhagatxoak bezala kokatzen baitira.Ertz hortztunak dituen tolestura haudute sexu biek , zein aurreko gorputza-darretara arte ailegatzen baita.Klamidosaurioak zuhaitzetan bizi direneguneko izakiak dira. Arbolen arteanintsektuen bila mugitzen dira -artro-podoak batez ere- baita beste anima-lia txiki batzuen bila ere.Uholde-aurreko izaki hauek nabar argikolorekoa dira , ilun koloreko orbane-kin. Arrek, lepokoan, gorri,urdin etabeltz koloreko orbanak dituzte.Klamidosaurioa, bere familiako bestekideak bezala, Akrodontoa da. Izanere, bere hortzak bai masailezurreanbai masailezurraren gandorren goikoaldean ezarririk daude, masailezurra-

rren barruko aldeaneduki beharrean -iguanekin gertatzenden bezala-.Gainera hortzhauek ez dira berdi-nak, bitxiki, nahizeta oso zaharrakizan, ornodunikaurreratuen ebakor-tzena, letaginenaeta haginena eginnahi dute.Australiako narras-tien jatorriak etaetorkiak irtenbidezailezko arazoakplanteatzen dituzte,nahiz eta talde

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

77

KLAMIDOSAURIOA EDO AUSTRALIAKO DRAGOIA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

batzuk Asiatik kontinente honetara etorrizirela, jakin -ArtxipelagokoIndoaustraliarretik zehar-, besteen ager-pena kontinenteen jitoaren bidez azal-tzen saiatu da edo suposatzen delarikMunduko aintzinako banaketa zegoela

eta gero Ipar Hemisferioan agortu geratuzela.Dena den, bere azalpena zeinahi ereden, kontua da gaur egun Australiannarrastien fauna oparia dagoela -lekuidorretan batez ere.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 41: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

EZAUGARRIAK: Bizirik jarraitzenduten dortoka primitiboenetariko bat da,Matamata dortoka. Pleurodiroen subor-denekoa da. Duela 120 milioi urte, lehe-nengo aleak agetu ziren.Bere itxura nahaztezina da: bere oskolazapal, haritsu eta hozkatua da. Nabar-gorrixka kolorekoa da, eta egurrezkozati batean dauden hosto hil-piloarenantza du. Horri esker, oso ondo klamu-fla daiteke eta bere etsaien aurreanoharkabekoa pasatzen uzten du.Bestetik, bere uztezko harrapakinak ezdira konturatzen hortik dagoela. Gehiengustatzen zaizkion lekuak, sakonera txi-kiko ur geldituak eta lohitsuak, landare-hondakinez beteta, dira.Bere oskola nabar-kolore ilunekoa da,alde batzuk argiagoak dira. Bere ezka-

ten atzeko aldea horzdunak dira etaildaska handiak dituzte, algak, loreaketa uretako loreak finka daitezen.Bere bular-oskola oso estua da. Ez dutxanga edo bandarik eta uzki-hozkahandi bat dauka.Bere buru zapala, triangelu-formakoada eta tutu-formako apendize bateanamaitzen daBai buruan, bai lepoan, eskrezentziaeta tuberkulu asko daude. Ahoarenazpitik bi barbula oso garatuak ditu.Naturalistek frogatu dute dortoka horrenburuak eta bere habitateko uretako lan-dare baten antza duela. Ale gazteenkolorea helduena baino biziagoa da. Bere oskola nabar-argi kolorekoa da,marra beltz batekin apainduta, gainerabazterreko-ezkata bakoitzak kanpoko

ertzen gaineanlaranja kolorekoorbana du.Bere burua nabarrada eta bere atzekoaldean hiru marrailun ditu. Lepoanzehar hiru marraarrosa ikus ditzake-gu.TAMAINA: 45kg-kopisua eta 45cm-koluzera izatera ailegadaiteke.B I O L O G I A :Zingiretako hondolohitsuetara molda-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

79

MATAMATA DORTOKAChelus fimbriata

Arrain EditorialaArrain Editoriala

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

tua dago, han zelatan ehiztatzen du.Horretarako, hondoan mugitu gabe dago,zeharo kamuflatua eta aho zabalik erama-nez.

Bere ondotik edozein harrapakin hurbil-tzen denean, (arrainkumeak, apaburuak,edo arrain handiagoak), bere eztarriarenmugimendu gogor batek arnaste potere-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 42: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

tsua eragiten du eta honek bere harra-pakina barrurantz eramaten du, hozka-da baten bidez irentsita amaitzeko. Hainazkarra da mugimendua, ezen ezinez-koa baita lehen begi-kolpean ikustea,izan ere, segundu hamarrenetan gerta-tzen da.Matamata dortoka bere habitatean osoondo moldaturik dago eta hutsezinezkoharraparia da. Honek milioi urte bizirikjarraitzen uzten du baita benetako fosilbiziduna izaten ere.Egur hilaren antza du, kimera ematenduela esaten da, erdi-animalia erdi-lan-darea, zeharo ikustezina bere ingurune-an. Ordu asko arnasa hartu gabe egondaitekeenez, denbora handia zelatan

egon daiteke.Ehiza egiten ez duenean, jardueragutxi egiten du, ia ez da mugitzen hon-dotik. Gutxitan aske igeri egiten ikusdaiteke, eta zailagoa da dortoka ureta-tik at ikustea.Beti ur epeletan bizi denez, termoerre-gulaziorik ez du behar, orduan ez dueguzkirik hartzen -beste dortokabatzuek egiten duten bezala-.Bere eztei-geltokiak ikustea oso zailada. Arrak emeen gainera joaten diraahoa irekiz eta itxiz.Estalketak gertatu ondoren, emeekerrunaldi batzuk lortzen dituzte, azaroeta abenduaren artean. Errunaldi bakoi-tzean 12-28 arrautza artean ezartzen

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

81

MATAMATA DORTOKA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

dituzte. Hauek txikiakdira (34-37mm artean)eta arrautza-oskol bigu-na dute.HABITATA: Zingiretakosakonera txikiko uretanbizi da, uretako landarezbeteta.ELIKADURA: Bere eli-kadura haragijalea da.Arrainak, apaburuak,krustazeoak eta zizareakjaten ditu.BANAKETA: Bere bana-keta-aldeak Amazonasibaiko ibaiadar guztiakosatzen ditu. Guyanan,Boliviako iparraldean,Perú-ko ekialdean,Ekuadorrean, Kolonbianeta Venezuelan ere aurkidaiteke.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 43: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

EZAUGARRIAK: Dortoka erraldoihonen oskola oso ganbila da, aurrekoeta atzeko bazterrekin goraturik etabular oskola oso handiarekin.Bere burua txikia eta lepo luzea ditu.Galapago Artxipelagoko irla tixienetanbizi diren populazioetako aleek, bereaurreko aldea sorbalda zeharkatutadago eta lepoa eta gorputzadarrak osoluzeak dituzte.Aitzitik Irla Handietan bizi direnak sen-doagoak dira, eta 220 kiloko pisua iza-tera ailega daitezke. Bere oskolak kupu-laren antza du eta lepoa eta hankaknahiko laburrak dira.Jatorriz, Galapago Artxipelagoan bizizirenen bitartean, gaur egun 10 azpi-espezie bizirik daude.

Chelonoidis nigra nigra. Isabelaren Irlabizi da, eta bere populazioa 400-600aleren artean ibiltzen da.Chelonoidis nigra beckii-a. IsabelarenIrlako iparraldean bizi da, Wolf sumen-dian, bere populazioa 200-1000 alerenartean ibiltzen da.Chelonoidis nigra chathamensis-a. SanCristobalen Irlan bizi da, eta bere popu-lazioa 500-700 aleren artean ibiltzenda.Chelinoidis darwini-a. San SalvadorIrlan bizi da, eta bere populazioa 500-700 aleren artean ibiltzen da.Chelinoidis nigra ephiphium-a.Pinzonare Irlan bizi da eta bere popula-zioa 150-200 aleren artean bizi da.Chelonoidis nigra guntheri-a. SierraNegran bizi da, Isabelaren Irlako hego-aldean bizi da, eta bere populazioa 300-500 aleren artean ibiltzen da.Chelonoidis nigra hoodensis-a. LaEspañola Irlan bizi da, eta bere popula-zioa 20-30 aleren artean ibiltzen da.Chelonoidis nigra microphyes-a.Isabelaren Irlan bizi da, eta bere popu-lazioa 500-100 aleren artean ibiltzen da.Chelonoidis nigra porteri-a. Santa CruzIrlan bizi da, eta bere populazio 2000-3000 aleren artean ibiltzen da.Chelonoidis nigra vanden burghi-a.Isabelaren Irlako hegoaldera , AlcedoSumendian, bizi da, eta bere populazioa2000-3000 aleren artean ibiltzen da.TAMAINA: Bere oskola 80 cm-tik 122cm-ra luzera izatera ailega daiteke, eta220 kg-ko pisua izatera irits daiteke.BIOLOGIA: dortoka honen bizitza

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

83

GALAPAGO UHARTEETAKO DORTOKAChelonidis nigra

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

lasaia da. Egunsentia etor-tzen den ahala bere ekintzahasten du, eta bere zereginberezia janariaren bila joa-tea da.Nahiz eta eguzkiaren beroabehar izan, soberako bero-tasuna hilkorra izan daiteke.Hau dela kausa bero han-dia egoten denean itzalpeanjarri ohi da, eguerdian loku-luska hartzen du, horretara-ko oskolatik at bere hankakateratzen ditu, eta buruahanka baten gainean koka-tzen du, txakurra bezala izango balitz .Tenperatura jaisten denean, bere ekintzaberriro egiteari ekin ohi du, eta gauero,euritean, urmaeletako lokatsean, lo egite-ko, erdilurperatzen da. Honek, tenperatu-raren gaueko beherakadaz, kaparrez, etaeltxoez babesten ditu. Hau dela kausadortoka guztiek urmaelak nahi dituzte, eta

lortzeko, haien artean bultzaka lehiatzendute. Orduan, ale sendoenek txikienakurrundu dituzte, eta konformatu behardute, gero berotasunaren ihesa murrizte-ko, gauez azaleko putzu bat zulatzen du.Txakurrak edo txerri basatiak daudenlekuetan, narrasti hauek oskolaren aurre-ko aldean sastraka dentsoetan sartuz, lo

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 44: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

egiteko ohitura garatu dute.MOLDAKETA-INGURUNERA: Urabadute atsegintasunez erabiltzen dute,nahiz asko edateko, buruaren aurrekoaldean murgilduz eta ura “ponpatuz”,Nahiz ia-ia egun osoa murgilaldiak egi-nez, modu honetan bere termoerregu-lazioa laguntzen du, eta gehiegizkoberoa jasangarri bihurtzen da, halaber,eltzoak urrundu ohi dira (finagoak direnlarruaren aldeen bidez eltzoek dortoka-ren odola surgatzen dute).Batzuetan lehortean, dortokek izuga-rrizko lekualdaketak leku hezeetara joa-teko, egiten dituzte, baina bere helbu-rua beti ez dute aurkitzen, irlen osaera-gatik eta beren ezaugarriagatik. , Bidaiaaurkakoa egiten bazaie, euriak egitenduen urmaeletan edan egiten dute, edogauez harrien barrunbeetan dagoengaroaren bila joaten dira.Uhaska hauek heltzeko, arrokan traza-

durik dauden bidexketan zehar ibiltzendira, zeinek milurtekoak joan milurteko-ak etorri, belaunaldiz belaunaldi, bene-tako migrazio-ibilbideak baitira .Oskola handi hauen senaren bidezbaliatuz, espainiarrek artxipelagoarenbaliabide hidriko urriak aurkitu ohi zituz-ten.Urikeza zegoen denboraldi luzeetean,gordekinaren gorputza-gantzaren meta-bolismotik etortzen den urez baliatzendute dortokakek, baita kaktusen urezere.Landare gogorren gainean dortokek egi-ten duten hautatze-prezioa nabargarriada. Horrela, adibidez, dortokak ez dau-den irletan, Opuntia generoko kaktusak,baxuak dira eta ale gazteek arantzakbigunak dituzte, aitzitik, irletan elkarre-kin bizi direnak, eta dortoken elikadura-erreserbatzat hartuta zeudenek, dorto-ken erazoei babesak garatu dizkiete:

a i r e - i t x u r abihurtu da,zurezko enbo-rrarekin, etaale gazteek,arantzak osogogorrak dituz-te.Kontraneurrihauekin topa-tuz gero, dor-tokek, ebolu-zioan zeharbeste irtenbideaurkitu beharizan dituzte:beren hankak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

85

GALAPAGO UHARTEETAKO DORTOKA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

eta lepoak luzatu dituzte, eta buruarenatzeko aldea modelatuz, landare gogorra-ren alde bigunetara ailegatzeko gai dira.Horrela, testudinidoen sub-espeziegarrantzitsuenak desberdintzen dira: bereoskolaren marrazkiagatik eta bere itxura-gatik batez ere, aulkiaren itxura edo kupu-laren itxura izan daitezke. Aulkiaren itxuraduen oskolak, animaliari handiko bizkor-tasuna ematen dio, eta lursorutik metrorai-no baino gehiago jateari uzten dio, haudela kausa, hezetasun gutxi duten irletanbizi diren sub-ezpeziearen artean dagoeta kaktuak jaten dituztenak. Oskolarenitxura hau, dortoken eta opuntia kaktuenarteko lehiaketa-ebolutiboa bezala gerta-tzen da., kaktuak haztean, dortokak igo-tzeko gai izan behar izan ziren, eta horre-tarako bere goratzearen gaitasuna gehituzuten.Aitzitik irla hezeenetan, non dortokekzelaietan belarra jaten baitute, oskoleklehorreko dortoka guztiek daukaten kupu-

laren itxura mandendu dute.UGALKETA: Araldian, arrak oldakorbihurtzen dira, eta emeak lortzeko borrokaegiten dute.Topo egiten dutenenan beren hanken gai-nean zutik jartzen dira eta bere barailakzeharo irekiak mantentzen dituzte, bainaelkarri kosk egin gabe. Mugimendu trake-tsen artean bultzaka ibiltzen dira, bietari-ko bat arte hankaz gora geratu arte, edobietariko bat joateko erabakia hartu arte.Hunkigarria da, zakar eta erritmo-aieneaentzutea, marru baten antzekoa, berezaratatsu akoplamendua egiten duenbitartean botatzen duena.Arrautzak ezartzeko orduan, emeak lurra-zal lehorra eta biguna aukeratzen du,atzeko hankekin zulo perfektuki biribilazulatzen du, hantxe 8 arrautzatik 13arrautzara bitartean ezartzen ditu, arrau-tzak esferikoak eta zuriak dira eta beretamaina eta bilararen bola batena antze-koa da. Errunaldia gertatu ondoren, zulo-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 45: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

txo estalita eta zaharo lauketa geratzenda.Urtaro banan, eme bat bi edo hiru aldizakoplatu ohi da.Inkubazioak lau edo bost hilabete irau-ten ditu, handik aurrera, kumeak jaio-tzen dira, beren lehenengo urtetannatur-etsaien menpean daude:Galapago uharteetako zapelatza, sartu-rik izan ziren animaliak…Indibiduo gazteen segurtasunarenadina hiru urteren bat ibiltzen da, bainaheldutasun sexuala ez dira ailegatzenhogeita bost urte baino lehen.Bere bizitza-luzerari buruz ez dago datu

zehatzik, baina nahiko garaia da eta 125urte gainditzen ditu.ELIKADURA: Hostoak eta landaremotatako espezie batzuk jan ohi ditu.HABITATA: Galapago uharteetakodortoka bai basamortuko lekuetan baiklima hezeko goi-lautadetan bizi da.BANAKETA: Dortoka hau, lehenTestudo elephantopus-a bezala ezagu-na, bakarrik Galapago Irletan bizi da,Pazifikoaren erdian, EkuadorrekoKostaldetik 1000 km-ra. Populazio han-dienak leku eskuragaitzetan bizi dire-nez bere ehiza ia-ia ez du ezertarakobalio.

OHARRAK: Oraindela 16 milioren baturte, dortoka erral-doiak mundu osoanbanaturik zeuden.Amerikan, Europane Indian aurkiturikaztarna fosilek esa-ten digute eta.Ugaztunen ebolu-zio-etorrerak, zei-nek dortokenhabiak arpilatzenbaitzituzten etakumeek erasoajotzen baitzituzten,etsai basati hauekbizi ziren kontinenteguztietan, izugarriz-ko narrasti haueniraungitzea eraginzuen. Munduko bieskualdeen artekourruntasunak baka-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

87

GALAPAGO UHARTEETAKO DORTOKA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

rrik, Galapago Irlak, Ekuadorreko kostal-detik eta Aldabrako Irlatik 1000 km-rakokaturik, Madagaskarko iparraldian, izu-garrizko espeziearen bizitza mantentzearilagundu zion. Gaur egun, F.M.D.N-ae dor-toka hauek babesten ditu.Galapagoseteko Irletan 15 azpi-espeziebizi ziren, haiek 15 irletatik banaturik zue-den, irla batetik beste irletara 50-60 milia-ra bitarteko distantzia daude. Hauexekdira: Fernandina, Isabela, Santiago,Pinzón, Rábida, Floreana, Santa Cruz,Santa Fe, San Cristóbal, Española, etaAbingdon.1835.urtean, Charles Darwinek, irlak bisi-ta egin zituenean, San Cristobalen edoSta. FeIrletan espezie batzuk desgerturik zeudenjadanik, eta beste irleetan bitxikeria beste-rik ez ziren.Ehunka urtetan zehar kortsarioen untziek,XVII. Mendean beren jaioterrira etxeratuohi ziren untzi espainiarren botina bilatzenzutenak, edo XIX. mendean Ozeano

Bareako ibilbideak zeharkatzen zituztenbaleuntziak, Galapago Irleltatik milakadortoka bere haragia jateko, harrapatuzituzten. Batzuetan, izugarrizko aleakuntzien barrurantz bizigaiak bezala era-manarazi ohi zituzten. Datu fidegarribatzuek esaten dute 1831. urtetik 1864.urtera 13000 aleren bat hiltzen zituztela.Mendeetan zehar pairatzen zuten mugarikgabeko ehizak ondorio bat eduki zuen:izugarrizko oskola zuten animalia hauenbitxikeria.Azken urteotan, ez gara gizakiok bere kei-nadura nagusia, baizik eta sartu genituenanimaliak, izan ere, kumeak klakatzendituzte edo beren elikadura-baliabideenbidez baliatzen dituzte.Orain dela mende batzuk. itsasuntzietatiketortzen ziren arratoiek Galapago Irlakhartu zituzten, halaber, txerriek, ahuntzek,txakurrek, katuek, gauza bera egitenzuten. Izan ere, haiek itsasuntzietan gizo-nekin irletara joan ziren baina gero hantxegeratu ziren.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 46: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Arratoiek milaka habia apurtzen zituzteneta beren bizitzaren lehenengo astee-tan zehar, kumeak jaten zituzten, baitatxakurrek eta katuek ere. Unguladuekelikaduragatik lehiaketa egiten zuten.Auntzek eta gero astoek landarediare-kin bukatu zuten, eta horrekin, oskoladuten narrastien nutrizio-basea. XX.Mendeko hasieran gizakiek dortokenpopulazioa agortzeari lagundu zioten.Hasieran kolonoek dortokaren haragiaahogozogarritzat hartu zuten. Geroagozientzilariek Europako Museo galeeiGalapago uharteetako azken dortoken-

gandik milaka oskol eta eskeleto bida-li zizkieten. Espedizo amerikarrek 500animaliaren bat lortu zituzten, arrautzaketa kumeak aparte.Ekuadorreko gobernua dortokak arris-kuan zeudela eta halaber, Galapagouharteetako fauna osoa arriskuan zego-ela konturatu zen, eta hau zela kausa1934. urtean lehenengo legeak espezie-ak babesteko ezarri zituen. Dena den,legea “letra hilik” besterik ez zuen eta1954 arte itxaron behar izan zen, bene-tako politika-kontserbaziorako hasteko.Urte horretan, Irenaus Eibl-Eibesfeld-ek

(zoologoa eta IUCN-eansartuta) irletako egoerariburuz informatu behar izanzuen, eta leku aproposabiologi-geltoki bat eraiki-tzeko bilatu behar izanzuen . Bost urte geroago,nazioarteko buruhausteak(Eibl-Eibesfeld-en txoste-nagatik jakinaraziak)Ekuadorreko gobernuariGalapago ArtxipelagoaNazio-parkea adierazteaeginarazi zion eta halaber,Galapago uharteetakodortokari espezierik adie-razgarriena zela eta agor-tzeko zorian zegoela.1962. urtean “CharlesDarwin” Biologi-geltokiainauguratu zen, eta berelehenengo egitasmoa, hil-tzeko zorian zeuden sub-espezien salbamendua,izan zen.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

89

GALAPAGO UHARTEETAKO DORTOKA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Planeta honetan existitu diren hegaztien talderik handiengandik ondorengoa -Ratiteak-.

Dauden hiru kasuario-espezieak beren lumen merkataritzarenbiktimak dira, eta hau amatatzera eramaten ari da.

KASUARIOA

Kasuarioak, ostrukak etaemuleak, hegazti han-

dien talde primitiboarenondorengoak dira -Ratiteak-,hegazti hauek ez zutenhegaz egiten, hanka luzeaketa hego ñimiñoak zituzten.Hegalen muskuluak jasatendituen gila galdu zuten. Gilahau hegazti hegalarienganbeharrezkoa da.Kretazeoan zehar edoTertziarioaren hasieranRatiteak agertu ziren.Banatzen ziren kontinenteengainetik talde askorenganeboluzionatu zuten. Lurrakoespezie handienak Ratiteensubordenekoa izan ziren -Madagaskarko Elefante-txo-riak bezala- hauek ostruka-ren antza zuten, baino han-diagoak. Izan ere, 3m-koaltuera baino gehiago zuteneta 500kg-ko pisua, edoZeelanda Berriko Moak(XVIII. mendean irla hone-tan bizi ziren).Australiako baso tropikaleta-ko lehorreko hegazti exkusi-boak dira Kasuarioak. Hauek

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 47: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

ezaugarri oso bereziak dituzte: buruankasko-korneo dute. Ostrukak ez bezala,beren gorputza proportzionalki luzea-goa da, hankak motzagoak eta berenlepoa lumaz estalita dago, bere ibilbi-dearen erdira arte. Hegalak ez daudebatere garaturik, honela kubitu , erradio,karpo, metakarpo eta falangeen hezu-rrek humeroaren tamaina berdina har-tzen dute.Taxonomoei Kasuarioen taxonomi-azterketa egiteak istilu neketsua sortzendie. Izan ere, geografi-bariazio handiadago eta batzuetan banakakoa ere delaesan daiteke. Batzurentzat espezie

baten kategoria dena, beste batzuren-tzak geografi-arrazak besterik ez dira.Kontua da, hiru mota ondo ezaguna dau-dela: Kasuario arrunta, Urre-kolorekokasuarioa eta Benett-en Kasuarioa.

85kg-ko pisua

Kasuarioak, sendotasun eta kemenhandiko hegaztiak dira. 85kg-ko pisuahar dezakete.“Ostruken” artean txikiena da, bere gor-putz sendoak eta eskeleto gogorrakindarra handia ematen diote, hegaztihoni. Baso tropikalari lotuta dagoen

Ratite bakarra daeta oihaneko ada-rrarterik gabe ezinda bizi, gainera ure-tatik gertukoa.Familia honenezaugarri tipikoa daburuaren gaineandaraman gandorra.Sastraken arteankorrika egiten dute-nean gandorra era-biltzen dute aurreraegiteko, adarrakapurtuz.Bere hegalen mui-noiak ere -ertz sen-doz eta lumaje tin-koz, luzeak etazurda-itxurakoa,moldaketak dira,ihesaldian arantze-tatik eta hosto eba-kitzaileetatik babes-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

91

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

teko.Bere gorputzaren luma bakoitza bikoitzada: luma-orratz nagusiaren oinarrean biga-rren luma-orratza sartzen da, eta hau lumanagusia bezain handia da. Beste hegaz-tiengan bigarren luma-orratz hau atrofiatu-ta dago edo faltatzen da. Gainera animaliahonengan arraun-lumek ez dute luma-biza-rrik eta hain ondo kornifikaturik daude ezenarantzak ematen baitituzte.Hegazti barazkijale hauek zuhurrak eta isi-lak dira, horregatik oso zaila da adarrarte-an ikustea. Harrapaturik dutenean ihesal-diari ekiten diote eta 50km/h-ko abiadura-raino ailegatuz. Orduan beren lepoa hori-zontalki luzatzen dute eta beren hegoakbanatzen dituzte -paratxokeak ematen

dituzte- eta erabiltzen dituzte bidetik ozto-poak apartatzeko.Baina korrika egin ez ezik, aparteko jauzi-laria ere da. Salto miresgarriak egiten dituz-te edozein desnibel libratzeko.Kasuarioentzak ura ez da oztoporik, osoondo igeri egiten dutelako.Hegazti hau inguratua, oso arriskugarriaizan daiteke, salto miresgarriak eta izuga-rrizko ostikadak ematen dituelako, berebigarren eta erdiko hartzetako azkazalenlaguntzaz. Hauek daga-itxurakoa dute etaerrazki gizon baten sabela ireki dezakete.Ale helduen agresibitatea oso handia da,edozein ohizkanpoko gertaerak asalduraraeramaten dute eta “benetako adiurresuminkorrean” bukatzen da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

KASUARIOA

Page 48: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Ar inkubatzaileak

Hazkuntza-denboraldian arrak arrau-tzak inkubatzen ditu. Arrautzak 650gr-ko pisua du. Emeak hostozko habiazakar batean -lurraren arrasean- berearrautzak ezartzen ditu. Handik 49-56egunera kumeak aterako dira. Arrak erekumeak zaintzen ditu 7 edo zortzi astebete arte, une horretan kumeak inde-pendizatuko dira. Lurzoruan habia egi-ten duten beste hegazti batzuk bezala,txitatzen ari direnean eta harrapatzendutenean, lurzoruaren kontra zapaltzendira oharkabea pasatzeko, baina kan-potarra gehiegi hurbiltzen bada, bortizkisalto egiten eta ihez egiten du desbide-ratzeko maniobra eginez, zaurituarenaeginez etsaiaren arreta deitzeko.Kasuarioaren txitoek lumaje mimetikoa

dute, zelatan dauden etsaien arteanoharkabeak pasatzeko. Ale helduek,ordea, ez dute natural-etsairik -gizonaizan ezik-. Izan ere, aborigenek ,maiz,ehiztatzen dituzte, bere haragia ahogo-zagarritzat hartuta da, bere gibelabatez ere.Ostruka edo ñandua ez bezala, zoologi-koetan bere hazkuntza lortzea osozaila da. Zergatien artean, dimorfismosexualik eza daukagu. Hautespena lor-tzen bada, oztopoek jarraitzen dute.Izan ere, hegazti handi eta zaputzhauek izaera suminkorra dute eta sarri-tan bikotea borroka odoltsuetan sartzenda eta azkenean bi lehiakideek bizitzagal dezakete. Horregatik zoologikoeta-ko zuzendariek ez dute alerik galtzen,eta ez dira ausartzen. Abagune osogutxitan hazkuntza arrakastatsua lortu

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

93

KASUARIOA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

delako.Europearrek ikusi zutenbizirik zegoen lehenengokasuarioa Amsterdameraailegatu zen, 1597.urteaneta Guillermo II. enpera-doreari oparitu zioten.Handik aurrera, zoologikoguztiek edozein ale eduki-tzen saiatu dute. Denaden, gaur egun ere berebiologiaren ikuspegibatzuk ez dakite.Dirudienez, araldian izanezik, arrak eta emeakbizitza bakartia daramate.L u m a - m e r k a t a r i t z a ,Ekialdean oso hedaturik,ale-eskasia eragiten arida. MerkatariakAustraliako iparraldekoeta Ginea Berriko berta-ko herrixketara joatendira, eta espezietanordaintzen dute (ganibe-tak, pizgailuak etabar)ehizatutako kasuario bakoitzagatik.

Ginea Berriko exklusiboa

Kasuario arrunta (Casuarius casuarius)90cm-ko altuera neurtzera ailega daitekeeta Ginea Berriko hegoaldean eta CapeYork-eko penintsulan bakarrik bizi da(Australiako iparraldera). Buruan irtenunekorneo bat oso konkortua du baita urdinkoloreko lepoko aurreko eta erdiko aldeanbi garatxo karunkulotsu gorri ere.Bere geografi-bariazioari esker zortzisubespezie deskribatu dira.Bizirik dauden Kasuariorik handiena Urre-

kolorekoa da (Casuarius unappendicula-tus). Honek metro bateko altuera du.Atzeko aldetik bere kasko zefalikoa zapal-dua dago eta bere lepo urdinaren erdikoeta aurreko aldean karunkula txiki bat du,non eraztun gorrixka ere baitu. GineaBerriko iparraldean bizi da, baita Yapen etaBiang uharteetan ere. Espezie honengatiklau geografi-arraza ezagunak dira.Kasuariorik txikiena Bennet-ena da(Casuarius bennetti), 80 cm-ko altuera du.Ez du karunkularik eta bere kaskoa zapal-dua dago. Ginea Berrian, Bretainia Berrikouhartean (Bismarck-en artxipelagoan) bizida. Lau azpi-espezie katalogatu dira.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 49: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Amazoniako oihan tropikaletakoerdi-erdian Hoatzina edo oilo-

mottoduna bizi da. Gaur egungohegazti bakarra da, zeinek bere ezau-garriei esker, Archaeopterix bitxiarenantza baitu -izaki fosila., erdi-hegaztiaerdi-narrastia, eta Jurasikoan Lurranbizi izaten zela-.Kontuan hartu behar da, hegaztiekfosil gutxi uzten dituztela. Izan ere,beren hezur hutsezko eskeletoak apur-korrak dira. Orduan oso erreza da uler-tzea, Zientifikoek eta Naturalistek baiinteresa handia dutela,. Dirudienezhaietako batzuek pentsatzen dute,hegazti hau katea-maila dela etahegaztien historia filogenetikarenarazo asko argitzeko gai dela. Izakibizidun honen posizioa eta bere gauregungo kidekoarena nahiko problema-tikoa da. Adituak banaturik daude, aldebatetik espezie bakartzat hartzen dute-nak daude, eta bestetik, Galiforme-tal-dean sartzen dutenak.Hoatzina, Hego Amerikako iparrekial-detik hedaturik dago: Kolonbia,Guyana eta Amazonas- eta Orinoko-koibaietako arroetatik.Bere itxura bitxia da: erroi handiarenantza du ,60-65cm artean dago (buzta-narekin), eta 850gr-ko gehienezkopisua. Bere lumajea arre-kolorekoa da,beheko aldea zurbila da eta bizkarral-

dea beltzeska, argiz marraduna.

Liseri-aparatua

Hegazti oso bitxia da, alderdi askotan -bakarra-. Archaeopterixen antza du -ezagutzen den hegaztiaren fosilzaharrena- . Izan ere, beren hegoenegiturak -gazteak direnean- azkazalindartsuak eta beren eskuaren lehe-nengo eta bigarren hatzetako amaiera-ra, muskulu berezituak ditu.Hegalen erpeei, mokoari eta oineiesker, oso azkar Hoatzina gazteakhabia uztz dezake.Beti uraren ondoan habiak eraikitzendituzte, horrela larrialdietan uretarabota ez ezik adakera trinkotik igo ereegingo dituzte.Hegoak hazten diren heinean, erpeakdesagertzen dira. Dena den,Hoatzinak sostenguaren puntutzat era-biltzen jarraituko ditu, zuhaitzetara igo-tzeko.Bere ezaugarri arkaikoenekin besteezaugarri batzuk ditu gaur egungohegaztiengandik desberdintzeko.Haietariko harrigarriena, bere liseri-traktuan dagoen moldaketa , da.Landareak jaten dituzten hegazti eza-gun guztiek arandoian jakiak birrintzendituzten biartean (pareta muskulutsuindartsuari esker eta urdaileko harri-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

95

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

tsuei edo gastrolitoei esker),Hoatzinarengan, berriz, prozesua papo-an gertatzen da (hau tamaina handikoada da eta bere barruko aldean konkreziohandiak ditu).Alderantziz, benetako urdaila osomurriztua agertzen da. Papo beteakbolumen handia hartzen du.Orekagabeko hegaztiak (zailtasunezatzeko hanketan mantentzen dela) hala-

ko egoeratan atsedenaldia hartzeko,bere esternoiaren gainean etzan beharda. Horretarako, esternoian gila dago -kailu baten bidez estalita-.

Simaurra usaina ematen du

Hoatzinak izaki nahiko nagi eta zarata-tsuak dira. Taldean ibiltzen dira: hamaraletatik 20 aletara, batzuetan berrogei

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Amazoniako oihana da, Hoatzinaren azken aterpea, -hegoetanerpeekin jaiotzen den hegaztia-, Archaeopterix primitiboaren

moduan.

HOATZINA

Page 50: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

ale egon daitezke.Goizeko lehehengo orduetan ekintza-rik handiena gertatzen da.Zuhaitzetako adarren artean taldekokideak etengabe mugitzen dira, etaedozein alarma sortzen bada, ibaienedo oihaneko urezko-mihi txikien gai-netik planeatzen ihez egiten dute. Izanere, leku hauek izugarrizko oztopoakdira zelatan dauden lehorreko harrapa-rientzat.Nahiz eta Hoatzinak bere hego zabale-kin hegaz egin ahal izan, bere bular-muskuluak oso garaturik ez daudenez,

planeatu edo adarrez adar jausi eginnahi du. Eguerdian taldeak oso isilbihurtzen dira. Izan ere, bazkalduondoren, landaredian atsedenaldiahartzen dute eta oso zaila da haiekikustea.Hegazti bitxi honen ezaugarri nagusie-tariko bat bere usain kiratsua da:simaurra usaina ematenduela.NewYork-eko Zoologi ElkartekoStuart Strahl ikertzaile iparramerika-rrak Venezuelako eta Eskoziako iker-tzaile-talde baten laguntzarekin, kiratshonen zergatia aurkitu zuen,

1990.urtean. Dirudienez,nahiz eta izaki hau anato-mikoki hegaztia izan, bereohitura gastronomikoaketa hausnarkariek dituzte-nak antzekoak dira.Bere kideek ez bezala,esklusiboki arazeen hostofreskoak jaten ditu, bainaerrealitatean ezohizkoadena, bere berezko liseri-sistema garatu duela, da.Bere papo muskulutsua,urdaila baina oso handia-goa, eta bere barruanzinta kornea batzuk ditu.Hantxe irentsitako hosto-ak birrintzen eta hausnar-tzen ditu, jarraian hestego-rriko bakterioek elikadura-boloaren hartzidura hastendute -bi egunetan-.Hartzitutako hostoek ,azkenean, mantenuagaiaksotzen dituzte, eta hesteak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

97

HOATZINA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

absorbatzen ditu. Handik dator bereusain txarra.

Desagertzeko mehatxua

Hegazti hauek ugalketa-denboraldiosoan elkarrekin mantentzen dira. 10-20habia-koloniatan inkubatzen eta haztendituzte. Ibaietatik irteten diren adarrengainetik habiak egiten dituzte. Emebakoitzak bi edo lau arrautza ezartzenditu. Hauek horixkak dira, arrosa kolore-ko orbainekin. Gurasoak lau asteanzehar inkubatzen dituzte. Kumeek,beren bizitzaren lehenengo asteetan, bilumatxa desberdin dituzte eta hurrenezhurren aldatzen dituzte. Jaio direnetikegun gutxi barru, urduritasunez betetadabiltza eta habiatik at doaz adakerarenartean sartu-irten txikiak egitera. Beren

hegoetan dauden azkazalak erabiltzendituzte, ibiltzeko. Beren hankak, ordea,ahulak dira -bai gazteengan bai hel-duengan-. Handik, oso gutxi erabiltzendituztela, adarrei heltzeko. Nahiz etakumeek oso ondo igeri egiten ez ezik,urpean igeri egin ere, helduek urasaihesten dute. Bi edo hiru astean zehargurasoek kumeei janaria ematen diete,horretarako kumeak beren gurasoenzintzurraren barruan bere mokoa sar-tzen du, papoan dagoen janaria hartze-ko.Zoritxarrez, azken hamarkadanHoatzinen kopurua oso murriztu da.Izan ere, merkatuan beren arrautzakoso preziatuak dira eta honek agortzekozorian egotera eraman ditu. Haragia, berriz, ez da oso preziatua,usain gogorra duela eta.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 51: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Ostruka 65km ordukoailegatzeko gai da

baita abiadura hori kilome-tro batzuk mantentzekoere, honi gaineratu behardiogu, Afrikako sabanakoanimalia korrikalari iraun-korrenetarikoa dela.Afrikan bizi da eta landaremota asko, intsektuak,narrastiak eta karraskariakjaten ditu.Ostrukak lasterketa men-peratzen du, eta justu-justu hau da bizirik atera-tzen utzi duena eta ugaz-tunen munduan lehiatzenutzi duena. Hilabete bate-ko txitoak 56km ordukoere ailegatzeko gai dira.

Babes-gaitasun handia

Ale helduek beren harra-pakin naturalen aurreanbabes-gaitasun handiaerakusten dute. Sarritanostruka eta antilopeak tal-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

99

Ostrukak hegaztirik handienak dira, bi metro eta erdi-ko altuera gainditzeko gaidira. Ratiteen ondorengoak dira –hegazti ez igerilari primitibo talde handia hanka

luzeekin. Haiek guztiek hegal txikiak zeuzkaten eta hegalen muskuluak hartzenzituzten karina galdu zuten. Ratiteak Kretazeoan edo Tertziarioaren hasieran

agertu ziren eta banatzen ziren kontinenteen gainetik eboluzionatu zuten. Lurrarengainean bizi zen hegazti handienak Ratiteen subordenekoa ziren, adibidez

Madagaskarko elefante-txoriak –Ostrukaren antza zuten baina handiagoak (3´5m-ko altuera baino gehiago eta 500kg-ko pisua), edo Zeelanda Berriko moak

-XIX.mendearen amaierara arte irla honetan bizi zirela-.

OSTRUKA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

dekatzen dira alar-ma-sistema eragin-korra lortzeko, moduhorretaz etsai natura-lak garaiz detekta-tzen dituzte : lehoiak,gepardoak…Gaur egun, ostrukakAfrikako ParkeNazionaletan baka-rrik bizi dira, bainaesan daiteke duelamende bat, edozeinestepetatik, sabane-tatik edo basamortu-tatik ikus zitezkeela.Europearrek etaberen fusilek Afrikainbaditu zuteneanostrukak beren begi-ko harrapakin bihurtuziren. Mendearenerdialdian beren ego-

era larriagotu zen: ostruken lumak puri-purian zeuden apaintzeko. Ehizaldi pro-fesionalak benetako triskantzak izanziren, milioika lurreratutako ehizakikonta zitezkeen. Horrela, 40ko hamar-kadan Siriako arraza osoa suntsituaizan zen eta zientifikoek ezin zuten berebizimodua ikasi.Populazioen atzerapenarekin, eta ete-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 52: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

kin-iturria aseguratze-ko, lehenengo base-rriak egin zituztenostrukak hazteko,neurri honek segurkihondamenetik aterazituen. Gaur egunAfrikako herri askokhalako baserriakdituzte, Argelian etaHego Afrikan batezere (hemen diru-sar-tze iturriak garrantzi-tsuak dira).Ostrukaren eboluzio-arrakasta eta berebiziraupena esteparamoldatzeko gaitasu-nean datza, baita

bere liseri-aparatuan eta berebizitza-luzeran ere (50 urte artebizi daiteke).Nahiz eta txitoen artean herio-tza-tasa oso altua izan, helduakdirenak ia hunkiezinak dira etaurtero ugalketa-tasa handiamanten dezakete. Nahiz etahegazti migratzailea izan ez,joan-etorri periodikoak eginbehar ditu euriteen arabera. Izanere, ura edan gabe ezin da egoneta normalean edontzietara joanbehar du. Larre freskoa dagoe-nean edo likido-erreserbakdituzten arraboilak, edo ilunsen-tian geratzen den ihintza , saba-netan ez ezik basamortuetakomugetan ere bizi daiteke.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

101

OSTRUKA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Ostrukek ez bezala,beren oinek hiru

behatz ondo garatuakdituzte; gainera, berentamaina txikiagoa da;izan ere, edozein ñan-duk metro eta erdikoaltuera du eta 25kg-kopisua.Honi gaineratu behardiogu, bere hegoak ondogaraturik daudela bainabuztana, berriz, zeharodesagertuta dagoela.Ñanduaren koloreazeharo nabarra da etalepoa lumaztatua dago.Beren lumen baliokomertziala oso txikia da.

Bi espezie bizirik

Gaur egun, bi espezieezagutzen dira: Ñanduarrunta (Rhea amerika-rra), Brasilgo iparrekial-detik ErdialdekoArgentinaraino bizi delaeta Darwinen ñanduaedo Ñandu orbandua(Pterocnemia pennata),Patagoniatik Andeetako

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

ÑANDUAK

Hego Amerikako lautadetan eta goi-ordokietan ñanduak bizidira. Hegazti ez hegalari hauek Ratite korrikalari mota, nahiko

ondo ordezkatzen dute: lepo argala, buru txikia, atzeko gorputzadar sendoak, hegoak gutxi garaturik, lumaje leuna,

eta ezgai hegaz egiteko.

Page 53: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

goi-lautadetaraino bizi dela.Ñandu orbandua bestea baino txikiagoada, bere lumajearen kolorea arrexka da,zuriz pikardatua eta bere arrautzak ber-daxkak dira.Ñandu arruntaren arrautzak, ostera,errun berriak direnean, horixkak dirabaina goiz, zuri bihurtzen dira. Gainera,espezie honen arrek lepoaren oinarriabeltza dute.Animalia hauek ñandu-taldeetan bizidira, landarez elikatuz. Baina ostrukekegiten duten bezala, ibiltzen diren bitar-tean, topatzen dituzten intsektuak etaornodun txikiak jaten dituzte.

Maitasunaren deia

Araldia etortzean, ar helduek berenlurraldeetatik at gazteak botatzen dituz-

te, haren bat eratuz. Harenean daudenemeen aurrean (3-8 inguru) harrokeria-ten ibiltzen hasi ziren. Batera, hainbateztarriko hots botatzen dituzte; izan ere,bere siringea ostrukarena baina garatusamarragoa dago.Arrak habia egiteko lekua aukeratzen dueta arduraz prestatzen du. Emeak 30arrautza arte ezartzen ditu habian, bainaesan behar da, habia askotan 60 arrau-tza baino gehiago aurkituak izan direla.Arrautzen tarteko tamaina 10-13cm-koada eta pisua 500gr baino gehiago izanohi da.Inkubazioak 35-40 egun dirau. Arra daegiten duena, baita habia etsaien kontrababesten du ere. Txitoak “nidifugo”dire-lakoak, eta oso bizikorrak, jaiotzetikegun batzuk barru habiak bertan beherauzten dute.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

103

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Ostrukaren ondoren,Ratiterik handiena da,

emua. 1´50-1´80 cm-koluzera izatera ailega daitekeeta 60kg-ko pisua.Bere lumajea arrexka edonabar-beltzaxka izan daite-ke; lumek bikoitzak ematendituzte, “ hiporraquis” dela-koaren izugarrizko garape-nagatik, eta barbulek ezdute kakorratzik traba egite-ko, horrela, bere lumajeaoso leuna da. Arraun- etalema-lumak kasik ez daudedesberdindurik.Bere buruaren alde batekbakarrik lumak dauzka.Halaber, masailetan etalepoaren alboetan larruzkoalde handiak biluzik etaurdina geratzen da.Hegoen eskeletoa murriz-tua dago eta hatz bakarradu, hiru falangerekin etamuturreko azazkal batekin.Emuak, hegazti monoga-moak dira. Beren dismorfis-mo sexuala txikia da. Arrenahotsa desberdina da,emeenarekin konparatuondoren.

ÑANDUAK

Emua (Dromiceius novaehollandiae), Dromizelidoen familiakoordezkari bakarra da. Familia hori Australian, Tasmania,Errege eta Kanguru uharteetan zegoen, non, zoritxarrez, zurien etorrera gertatu ondoren, sarraskitua izan baitzen.

EMUA

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 54: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

50 kilometro orduko abia-duraz korrika egiteko gai

Nahiz eta hegaz egitekoezgai izan, emuak, kasik,50 km/h korrika egiteko gaida. Ura gustatzen zaio etazailtasun gabe igeri egitendu.Bere elikadura, fruituetaneta landareetan datza.Beldarrak eta intsektuakere, jaten ditu.

Emuen habiak handiakdira. Lurzoruan egindaketa generalki hainbatzuhaixka arantzatsuzbabesturik. Normalean8-10 arrautza sendo etaberdaxka daude.Arrak berak inkubazioaegiten du, eta horrek 58-61 egun dirau.Txitoak gris-argiak dira,oso luzetarako beltz-koloreko marra argitsue-kin. “Nidifugo” direlakoakdira, baita oso bizikorrakere, eta kasik, jaiobezain laster, habiauzten dute.Emu asko Australiakobaso lehorretan bizi dira;izan ere, europearrenkolonizaziora moldatudira eta leku askotanprosperatu dute.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

105

EMUA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Hiru behatzatan amaiturik. Burua, txi-kia eta konprimitua, moko oker luze

eta malgu batean amaitzen da. Bere ton-torrean sudurzuloak irekitzen dira (hegaz-tien artean kasu bitxia da). Bestetik, ester-noian gilarik ez dagoenez, hegazti hauekitxura nanotua dute, gaineratu behardiogu bere lumen egitura: luzeak etaestuak, hiporrakirik gabe, barbula leunaketa lotu gabe. Arraun-lumen errakia hutsmantentzen da, baita luma-orratza ere.Beste hegaztietan, berriz, material arinbaten bidez beteta dago.

Bizirik dauden hiru espezieak

Gaur egun hiru Kiwi espeziek bizirik jarrai-tzen dute; Kiwi nabarra edo ildaskatua(Apteryx australis), Iparralde, Hegoaldeeta Stewarten uharteetan dagoela.Espezie bakarrak uharte bakoitzean ani-malia horiek ordezkatzen ditu; Kiwi orban-du handia (Apteryx haasti) eta Kiwi orban-du txikia (Apteryx owenii).Kiwien begiak txikiak dira. Ez dute orrazti-rik. Honek esan nahi du, ikusmena ezdagoela oso garatua. Entzumena -kanpo-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Zeelanda Berriko eta Stewarten uharteko hegazti primitibo etabitxiak dira, kiwiak.

Beren hegoak oso atrofiaturik daude. Hegoen aztarna bakarradago, lumen artean.

Ez dute buztanik, Beren hankak, oso gogorrak eta sendoak dira.

KIWIAK

Page 55: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Segurki animalia hauek dinosauruekin Lurra partekatu zuten.Beren biziraupenaren zergatia hiru gauzatan datzala, pentsatzen da: moldaketa egiteko gaitasun handian,

ohizkanpoko bizi-luzeran (50 urte baino gehiago), eme bakoitzagatik kumeen ehuneko handian, bere oskola

arantzatsuan, eta batez ere, erraziki lurperatzeko gaitasunean.

EKIDNA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Bere jatorria milioi urteatzerago edo gehiago

dago, baina izan liteke azkendinosauruekin Lurra tarteka-tzea. Dauden bost espezieoso antzekoak dira, baina bigenerotan desberdintzendira: mutur zuzenekoa(Tachyglossus) eta muturkonkortukoa (Zoglossus),Bubu ekidna, Barton-ena etaBrujin-ena eratuta. Azkenhauek handiagoak dira, buz-tana luzeagoa dute eta muturzuzena duten ekidnak bainoazkarragoak dira.Ekidnak animalia txikiak dira,30-45 cm-ko luzera dute eta2-5kg-ko pisua (ale helduek).Beltz koloreko tontorra dutenarantza horiskaz estalirikdaude, marroi koloreko ileznahasturik. Hau kirikinoekingertatzen den bezala, defen-tsarako balio zaie. Ugaztunberezi guzti hauek landare-tza erruz dauden lekuetan bizi dira, lurral-de harritsuetan batez ere: bai zelaietan,bai sakonunetan bai altitude handietan

(2500m).Egunsentian, eguna lo egiten pasatuondoren, intsektuen bila -beren dieta

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

ko irekidura handiaduela-, berriz, oso finuada. Gainera, mokoarenukimen-ahalmena etaertzeetan dauden zurdaluzeak oso garatua dau-dela, ematen du.

Usainmen zorrotza

Nahiz eta hegaztienartean, usainmen onaedukitzea, normala izanez, hau,hegazti hauenartean ezaugarri berezi-tzat har daiteke. Hegaztihorien usain traktu luzeek, moko osoazeharkatzen dute eta usaimen ona ema-ten diote kiwiri, esaterako, lurzoruarenbarruan bere mokoa eta zudurzuloak sar-tzen dituenean ,harrapakinen bila joateko,bere usainmen zorrotza besterik ez du

erabiltzen.Kiwiak animalia gautarrak dira. ZeelandaBerriko basoetan bizi dira. Ornogabeakjaten ditu -intsektuak eta lur-zizareak,batez ere-, baita eroritako fruituak ere.Arrak emeak baino handiagoak dira.

Baina espezieen eta sexuarenarabera beren pisua 1´5 eta 4 kgbitartean ibiltzen da; haien artean,hegaztirik handiena 72cm-koluzera izatera ailega daiteke.Kiwiek lurzoruan hazi ohi dute,zuhaitzen sustraien artean. Nahizeta kasu batzuetan emeek biarrautza ezarri, ohizkoa da arrau-tza bat bakarrik errutea.Aipatzekoa da halaber, kloakakonparatu ondoren arrautzarentamaina oso handia dela -beretamainaren laurdena- baita izuga-rrizko luzera ere.Txitaldiak 70-77 bitarteko egundirau.

KIWIAK

107

Page 56: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

bakarra- joaten dira. Hartza inurrijaleekerabiltzen duten metodo berdina erabil-tzen dute: duten mihi bermiformeari etaproukimenari inurriak, termitak etabarraskilo txikiak itsatsitak geratzendira.Ekidnek moko korneoa -tutu-formakoa-,larru leunez estalita dute. Ez dutebenetako hortzik. Bere lekuan, mihiarenoinarria hezur-irtenuneak ditu, hauekahosabaiako ildaska kailukaren kontra

igurtzen ditu, elikagaiak birrintzeko.Hartz inurrijaleek bezala, Ekidnak gor-putzadar motzak ditu baina haienganerpe zulatzaile sendoak daude termita-gintzak apurtzeko edo beren aterpeakeraikitzeko.Nahiz eta bere ikusmena oso ahulaizan, ikusmenarik eza aparteko usain-menaz osatzen du. Honekin edozeinkanpotarren agerpen edo bere jakianabari ditzake.

Bere entzumena ereoso sentikorra da.Izan ere, inurrienzarata entzuteko gaida eta ez daukaentzumen-pabilioirikedo edukitzekotanoso ñimiñoak dira -espezieen arabera-.Altitude handietan,tenperatura jaistendirenean, eta jatekoanimaliak urri izatenhasten direnean,negu-lozoroa pairatuohi zuten. Hormonabatzuei esker, berenmetabolismo urriageratzen da.Ekidnaren gorputzbiribila eta potxoloa,ilez estalita dago, etaespezie desberdinenarabera, bizkarralde-an eta alboetan aran-tza gehiago edogutxiago dute.Harrapariei aurre egi-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

109

EKIDNA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

teko benetako oskolak dira, arantzak.Arantzek haiei kirikinoaren itxura ematendiete. Bere sabeladea biguna eta ahulada, animalia buelta eman besterik ez duguegin behar, guztiz babesgabea uzteko.Horregatik larrialdietan edo lo egitenduten bitartean, Ekidnek beren erpe pote-retsuekin zulatzen dute erdi-lurperaturikgeratzeko, beren bizkarraldearen aldealtuena bakarrik ikus daiteke -Arantzak-,eta hain gogo handiz lurzoruari heltzendiote ezen ezinezkoa baita buelta ema-tea. Ekidnak keinadura sentitzen badu,segundu gutxitan lurperatzen da, etatupustean begi bistan ez dago, bakarrikarantzak irteten dira lurzorutik. Momentuhonetan izaki erasoezin bihurtzen da.Bere zulatzeko azkartasuna hain handiada ezen ematen baitu hondoratzen aridela.Zuloan sartu bezain laster, erpe potere-

tsuekin eta alboetako arantzekin zuloarieutsi ohi dio baina erreminta egokirikgabe ezinezkoa da lurperatzea.Lurzorua oso gogorra bada eta ezin dalurperatzen, kirikinoek egiten duten beza-la, biribilkatzen da. Ekidnek ia ez dutenatura-etsairik -gizona izan ezik- noizeanbehin Australiako bertokoek ehizatzendituzte jateko. Ekidnek ez dute ahotsikbaina noizean behin ufa edo arnasotshaserrakorrak botatzen dituzte.Lurraldetik -pitzaduretan muturra sartuzelikadura bilatzeko- noraezean ibiltzendira.Ugaztun hauek eguero 3 edo 4 km ibildaitezke eta ibaia igerian gurutza deza-kete.

Ugalketa

Ekidnen ezaugarri nagusia eta beren pri-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 57: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

mitibismoa erakusten duena, berenugalketa bereziaren modua da.1884.urtean W. Haackek aurkitu zuen.Beste ugaztunek ez bezala,Monotrematuen familiako animaliek -Ekidna eta ornitorrinkoa- liseri eta uro-genital-aparatuen irteerako bideak ezdute banaturik, baizik eta guztion hodiadago -kloaka-hortik lausoki gernu-jaria-kina, emaitza sexuala eta gorozkiakateratzen dira.Emeengan ez dago benetako bagina-

rik, ezta utero erdipurdi garatua ere.Horregatik bibiparotasuna edukitzea ezda posiblea (amaren barruan kumeakgara daitezkeela). Emeak ernaldua

izan ondoren, narrastien eta hegaztiensistema erabiltzen du: enbrioi unizelula-rra estalki babesle gogor baten bidezinguratzen du edo beste modu batezesanda, arrautza bat fabrikatzen du.Ekidnen kloakatik ateratzen den arrau-tza hau eta giza-azkazalaren tamainaduena, inkubagailu-ganbara baterakokatzera joaten da .Poltsa hau emeen sabeladean bakarrikhazkuntza-denboraldian agertzen da -barrunbe abdominalaren hondoratzea-gatik- eta bere eraketak misterioa iza-ten jarraitzen du.Halako poltsak seguraski ez du ezerikusirik martsupialioen poltsarekin,

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

111

EKIDNA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

baino pareta muskulutsuak ditu eta berebarruan dauden poroetatik esne-jariakinadario.Anestesiatutako amekin egindako frogekgauza bat baieztatzen dute: pareta abdo-minalaren muskuluen erlaxazioakinkubagailu-poltsaren desagerpena ekar-tzen du, eta horregatik sabelaldearentolestura besterik ez litzateke izango.Dena den, bere eraketak ezezaguna iza-ten jarraitzen du. Honi gaineratu behardiogu beste misterio bat, nola joan dai-tezkeen arrautzak kloakatik poltsara arte.Izan ere, animaliaren gorputzadarrek ezdute laguntzen eta gainera gorputza ezinda makurtzen kloaka poltzari egokitzeko.Honekin jarraituz, deiekzioen agerpenakindibiduo batzuen inkubagailu ganbaran

esan dezake, arrautzak harenganantzirrista daitezkeela.Inkubazioak hamar egunen bat irautendu, eta hau gertatzen den bitarteanemeak bizitza arrunta egiten du. Poltsarenbarruan eklosioa gertatzen da. Arrautza-oskolak larruaren antzeko egitura du.Kumeak oskola apurtzen du, hortz batenlaguntzaz (hortz honek bere funtzioa beteondoren erortzen da). Jaio bezain laster,kumeak bere amaren ileei heltzen dieesnea edozkitzeko. Kumeak 15 cm-koluzera neurtzen eta gramo bat pisatzendu. Hurrengo bi hilabetean 400 gr. har-tzen ditu. Izan ere, bere amaren esneakpotere nutritibo handia du. 50 egunekokumeengan arantzak hazten hasi ohi diraeta orduan bere amak poltsatik at atera-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 58: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

tzen du -jadanik ezin du kumearenarantza gehiago jasaten-, horretarakozulatutako zulo batean edo edozeinezkutalekutan uzten du. Gero bost edosei hilabetez titia ematen jarraituko du.

Urte osoa pasa ondoren, kumea guztizhedatua dago eta bere amarengandikbanatzen da eta bizitza bakartia has-ten du. Zientifikoek oraindik ez dakite zehazta-

sunez ugatz-guruinen jato-rria, baina pen-tsatzen duteespezializaziobat besterik ezdela izaten.A d i b i d e z ,hegazti askokberen organis-moaren aldebatzuk espezia-lizatu dituztei n k u b a z i oonena lortzeko( a r r a u t z e k i nk o n t a k t u a ndagoen aldealumarik gabeuzten dute. Izanere, alde hone-tan odol-isuriahandiagoa da.Honekin jarrai-tuz esan daite-ke, ugaztun pri-mitiboek aldebereziak zeuz-katela inkuba-zioa egiteko- E k i d n a r e nkasuan inkuba-gailu-ganbara-,eta odol-izuria-

ren handiagotzeak gorputzaren aldehorretan dauden guruinei ekintza han-dia eman liezaiekeela. Beste modubatez esanda: Inkubazioa, esnezeztandarazi duenaren ekoizpena izanzitekeen. Pentsatzen da, ugatz-gurui-

nak aldatutako izerdi-guruinetatik gara-tuko zirela, baina gaur egungo joerakesaten du beren jatorria sego-guruine-tan dagoela. Dena den, argumentobateratzaileen ustez, prozesuan elka-rrekiko ardura ikus daiteke.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

113

EKIDNA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 59: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

1798. urtean Australiatik Londreseraornitorrinko baten larrua ailegatu

zenean, animali-faltsifikazio onenetari-ko bat zela pentsatu zen: liluragarriaez ezik inozoa ere.Izaki honek ahatearen moko handia,igarabaren gorpua, eta kastorearenbuztana zituen. Bere eramailearenustez, Australiatik ekialdeko ibai bateanharrapatuta izan zen.

Ikerketa egin zuten Naturalistek pen-tsatu zuten taxidermista trebe batenmanipulazio ona zela eta nabarmenjarri nahi zuten -gaur egun LondreskoNatur-Historia Museoan gordeta dago-en alean mokoaren oinarrean artazia-ren arrastoa ikus daiteke. Baina inorkez zuela animaliaren larru bitxia mani-pulatu, konprobatu egin ondoren,Naturalistak ohartu ziren Zoologiaren

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

115

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

arloan aurkikuntza handienetariko batzela, eta bere azterketak benetako iraul-tza zientifikoa ekarri zuen. Ornitorrinkoaeta Ekidna Lurrako ugaztun pritiboenakzirela, konturatu ziren.Animalia honen kanpoko itxura oso harri-garria zenez “paradoxus” izena eman zio-ten edo “paradoxa”. Baina bere anato-miaren ikasketarekin gauza bera gertatuzen, bai harrigarri zela!-. 1802.urtean Sr.Everland Home Anatomistak animaliarenanatomia ikasi zuen eta harridura etaanabasa handitu besterik ez zituen egin.Ugal-aparatua, gernu-aparatua eta liseri-aparatua ikasi ondoren konturatu zen -ugaztunek ez bezala- baizik eta narras-tien eta hegaztien kasuan bezala-, apa-ratu bakoitzak ez duela bere bokalea,

baizik eta guztien hodira joaten direla -kloakara-. Modu berdinean, bere eskele-toaren zati batzuek -aurreko gorputzada-rren lotura enborrera- muskerren pareko-tasuna dute. Bere gorputz-tenperaturak -25ºC-30ºC-tik ibiltzen zela- termorregula-zio-sistema akastuna erakusten zuen.Honek, tenperatura alderik gabeko ani-malia (hegaztiak eta ugaztunak) eta ten-peratura iraunkorra duten animalien arte-an egotera (narrastiak), ornitorrinkoa era-man zuen.Ugatz-guruinak edukitzeak ugaztunakzirela pentsatzera eraman zuen, bainaparadoxa oso azkar etorriko zen:Zoologoek, eme baten kloakatik arrautzazurizka atera zela ikusi zutenean.Ikasketak eta urte batzuk pasa ondoren

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Bere ezaugarrien primitibismoak,errunaldiak, bere tenperatura-ren erregulazio akastunak, edo titirik ezak fosil bizidunaren

izena ematen diote, Ornitorrinkoari. Orain dela milioi urte, Ugaztun karenadunek Planetako aldetikornitorrinkoaren leinua ekortu zuten eta bera berau benetako

fosil bizidunen ordezkaritzat geratuz.

ORNITORRINKOA

Page 60: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

deliberamendu batera ailegatu zen:Ahatearen mokoa, igarabaren gorpu-tza, kastorearen buztana, eta ugatz-guruinak dituen animalia harrigarriaeta gainera-narrastien egiten dutenbezala- arrautzak ezartzen dituela,ugaztuna zela, baino guztiz ezezagunagarai hartan, horregatik berarekin orde-na berria egin zuten: Monotrematuena,hitz honek “ zulo batekin bakarrik” esannahi du – edo kloaka aipatzen duzeharka.”Ornithorhynchus anatinus”izena eman zioten.

Arrastakinez eratutako fosila

Beste animalia batzuren arrastakinezeratutako fosila dela ematen du. Izanere, kloakaren agerpenak, errunaldiak,bere gorputz-tenperaturaren erregula-zio akastunak eta titirik ezak nonugatz-guruinen hodiak bat egiten baitu-te, esaten digute benetako fosil bizidu-na dela eta gaur egungo leinuarenordezkaria dela -Prototerioen leinua-.Kretazeoaren amaieran PrototerioakPlanetatik desagertu ziren. Izan ere,beste ugaztun aurreratuagoek berenlekua bete zuten: MartsupialioKarenadunak. Ekintza hau frogatutageratzen da, Australiako kontinenteanbakarrik animalia honek bizirik jarrai-tzen duelako. Izan ere, hango isola-menduak lehiakideen etorrera saihes-tu zuen.Dauden ugaztun primitiboenen azpi-klaseko Prototerioak dira, zeinek oraindela 220 milioi urte -Triasikoarenamaieran- Sinapsido narrasti-multzo

batetik eboluzionatu baitzuten -Zinodontoak-.Bizirik jarraitzen duten Proterido baka-rrak, Monotrematuen ordenekoa dira,non ornitorrinkoa, ekidna eta hartz-inu-rrijale arantzatsua baitaude.Nahiz eta 60cm-ko luzera duen anima-lia honek ezaugarri arkaikoak eduki,paradoxikoki, beste ezaugarri batzukere oso berezituak ditu. Batzuk uretara-ko moldaketaren prozesu baten fruituadira: mokoa, buztan zapala, edo pal-mondo-itxurako gorputzadarrak. Nahizeta bere mokoa ahatearenarekin kon-paratua izan, errealitatean txakurrarenantza du gehiago. Izan ere, egituraharagitsua da -larruz estalita-, gainerabeti ezko daude eta nerbio-bukaerazbeteta, honek organo oso sentikorbihurtzen du. Beste aldetik, bai hanke-tan bai eskuetan mintz handia dago,honek uretan lokomozioa erraztatzendu eta lurzoru lohitsuetatik abiadura.Aurreko hanketako mintza oso handia

da, honekin uretan bultzatzen da etahatzen puntatik harantzago hedatzenda, horrela leku gehiago du bultzatze-ko. Baina uretatik at joaten deneanesku-azpien azpitik tolestatzen da etakanpoan azkazalak ikus daitezke.Hauek lurzoru gogor baten gainetik ibil-tzeko edo lurrean zulatzeko erabiltzenditu.Arren atzeko hanketan badaudeesproi-pare bat, haietariko bakoitzapozoitsu-guruin batekin konektaturikdago. Bere pozoia ahula da eta giza-kiongan nahiz eta mina handia egin,inoiz ez du heriotza sortzen.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

117

ORNITORRINKOA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Ornitorrinkoa inguratuta dagoenean han-kak atzeranzko golpe baten bidezesproiak iltzatu ohi ditu.Nahiz eta animalia hau ur-bizitzarakoondo moladatuta egon, ia egun osoalehorrean egoten da eta bakarrik bi ordugutxi gora behera uretan egon ohi da.Goiztirian edo egunsentian bakarrik beregordelekua uzten du eta uretara elikadu-raren bila joaten da.Aurreko gorputzadarrekin bultzatzen daeta aurrekoak eta buztana egonkortzaile-tzat hartzen ditu, igeri egiteko. Igerilariaoso trebea da. Azalean ez badago jakidesiragarririk berriro murgiltzen da eta

orduan bere begi txikiak eta entzumen-pabiliorik gabeko belarriak estalirik gera-tzen dira, larruzko tolestura baten bidez.Itsua eta gorra, ornitorrinkoak urpeanigeri egiten du, bere mokoarekin hondokoharriak eta harea hazkatzen ditu, horrelakrustazeo txikiak, zizareak, intsektuen lar-bak edo apaburuak aurkitzen ditu geroharrapatzen eta bere masailen poltsetangordetzen ditu.Nahiz eta murgilduta bost minutu egonahal izan, normalean bi minutu bakarrikegon ohi da. Denbora hori pasatu ondo-ren azalerantz, arnasa hartzera etaharrapatutako ehizaki jatera joaten da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 61: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Ale gazteek kaltzifikatutako hortz dituz-te, baina helduek hortzeria korneoakbesterik ez dituzte, honekin oso zailada murtxikatzea, horregatik hondotikharea hartu ohi du birrinketari laguntze-ko. Gosea ase ondoren, bere tuneleraetxeratzen da ( batzuetan 10m-ko luze-ra izan daiteke) uraren azalaren gaine-an (2m-ra) gordelekuak ,zoko- mokozbeteta, zulatzen ditu.Nahiz eta gaur egun legeak animaliahoni babestu, eta ia natural-etsairikeduki ez –untziak izan ezik, zeinek orni-torrinkoen lekuak zulatzen dituzten,animalien bildumatzaileek ornitorrin-koa garaikurratzat hartzen dute etadisekatua nahi dute. Hau dela kausaisileko ehizak bere populazioa dexema-tzen du eta egunetik egunera gero etaurriagoa da.

Bikotekiderik gabe inkubatzeko

Tunel bakoitzean ornitorrinko familiabat bizi da, urte osoan zehar elkarrekinbizi dira, inkubazioan eta kumeen haz-kuntzan izan ezik. Araldia udaberrianeta udan gertatzen da eta bere hasta-pena latitudearen arabera izaten da.Honela, Australiako iparraldean aral-diak uztailean gertatzen dira, hegoalde-an, berriz, urrira arte luzaten dira.Akoplamendua gertatu baino lehen,eztei-geldialdia gertatzen da: Bikoteakazalean igeri egiten du, biribilak eginez,une honetan arraren mokoak emearenbuztanari heltzen dio. Estalketa gertatuondoren, emeak gordelekua uzten du(hemen urte osoa arrarekin bizi izatendago) eta tunel berri bat, luzeagoa,zulatzen du (18cm-ko sakonera).

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

119

ORNITORRINKOA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Tontorrean, ganbara obala egiten du etahoztoz tapizatu ohi ditu, han bi arrautzahandi (biteloan aberatsak) ezartzen ditu.Emeak, habiaren ganbarara eramaten

duen galeria lohizko tapoiekin estaltzenditu. Horretarako buztanaren bideztapoiak trinkotzen ditu, harrapariaksaihesteko (dena den, portaera hau ira-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 62: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Tertziario Aroaren hasieran -duela 60milioi urte- lehenengo aleak agertu

ziren Hego Amerikan . Kontinente honekisolamendua jasan zuen denboraldian,eboluzionatu ez ezik, hedatu ere eginzituzten, espezie asko lortu zituzten 30generotan sarturik. Duela bi edo hirumilioi urte, Erdialdeko Amerikako istmotikzehar Ipar Amerika koloniztu zuten. Gauregun 9 genero bizi dira, 17 espezietansarturik.Espainiako esploratzaileek lehenengo

aldiz animalia hauek ikusi zituztenean,beren tamaina 15-100cm artean ibiltzenzen (buztanarekin) eta pisua 100gr- 5kgartean. Animaliaren gorputza plakagogortuz estalita zegoen, korazarenmoduko bat eratuz. Horregatik armadilo-ak deitu zieten. Izan ere, esploratzaileenarmadurak eta animalien korazak antze-koak ziren. Lehenengo agerpenetik orainarte beren bizimodua ia ez da aldatu.Beren espeziearen arabera bizitza bakar-tia, bikotean eta talde txikietan daramate.

gan denboraren atabismoa da, gaur egunez duelako etsairik). Batera tupustekoibaiaren ur-goraldia aurrez ikusteko, etahabiaren barruan tenperatura egonkorramantentzeko. Emeak bere arrautzak sabe-laren kontra besarkatzen ditu eta buztanabarrurantz kokatzen du arrautzei heltzeko.Inkubazioak 10-14 egun dirau, eta emeakez da mugitzen ez jateko ezta lo egitekoere. Denbora hau pasatu ondoren, kume txi-kiak, itsuak, gorrak eta larru gorritan jaio-tzen dira. Buruan duten karankulari eskereta mokoan duten gogordurari eskerarrautza-oskola apurtzea lortzen dute. Jaiobezain laster, emeak ugaztunaren izaera

adierazten du eta kumeei titia ematen has-ten die. Baina bere titiak garaturik ez dau-denez, egiten duen esnea titiburuan ez dabiltzen, baizik eta hodi bakoitza bere kabuzirekitzen da, poroetatik ateratzen delaematen du, eta amaren sabeletik esneadariola. Handik kumeek esnea zurgatzendute. Lau hilabete igaro ondoren, kumeekberen kabuz elikatzeko gai izango dira etaorduan amarekin uretara joango dira lehe-nengo aldiz.Bi urte pasatu ondoren kumeek helduta-sun sexuala lortuko dute eta beren bizi-luzera hamar urte baino gehiago izangoda.

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

121

ORNITORRINKOA

Armadiloak animaliak oso primitiboak dira. Beren lehengusuhurbiletan jatorria bilatu behar da -Glipodonte erraldoiak-

Amerikako Pleistozenoaren fosilak.

ARMADILOA

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 63: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Egunsentia gertatu ondoren, gogo-tsuak edo eraginkorrak ikus daitezke,egunean zehar lurrean egiten dituztenzuloetan deskantsatu ohi dira.Mehatxaturik sentitzen direnean -korri-kaz- beren gordelekurantz joaten dira.Espezie hauetariko batzuk ( “pichicie-gos edo tapafrascos” direlakoak) zei-nek alde idorretan bizi baitziren, berenkorazetan konfigurazio berezia, jaurti-gai-itxurakoa, dute .Honek gordelekue-tan ahokatzen uzten dute, tapoiak izan-go balira bezala.Lurra oso gogorra ez bada, berenaurreko azkazalei esker, oso azkarzulatzen dute baina ihesaldia ezinez-koa denean, beren korazetan babesabilatzen dute, biribilduz.Armadiloen etsairik nagusiena gizakiokgara. Batzuek jaten dituzte, normalean

haragiak zapore ona du -armadilo erral-doiaren haragia izan ezik etaKasabusena-, gizonek beren korazekinotzarak egiten dituzte.Generalki armadiloak alde idorretanedo erdi-lehorretan bizi dira, gutxitanoihan trinkoetara joaten dira. Armadiloerraldoia bakarrik oihanetan bizi da etabatzuetan sabanetara eta alde bakane-tara joaten da. Bere elikadura intsek-tuetan, armiarmetan, ornodun txikietan,fruituetan, hosto bigunetan eta sarras-kian datza.Armadiloak oso azkar dabiltza -aurrekoatzaparrak eta atzeko hanken oinzolaosoa finkatuz. Nahiz eta gora egitekogai ez izan, zulakari onak eta igerilaribaldarrak dira.Bizi diren habitat beroagatik, izozteluzeak ez dituzte jasaten, ezta beren

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

123

ARMADILOA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

gordelekuen barruan ere. Honek murriz-ten ditu AEBko iparralderantz joateko.Animalia hauen ezaugarri berezia beren

gorputz-tenperatura aldakorrean datza.Adibidez, Kanpoko tenperatura 25ºC-koa denean (goizeko lehenengo ordue-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 64: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

beterik plakabigunez estalirikdaude. Haztendiren heinean,b i zka r ra ldean ,buztanean etagorputzadarrenkanpoko aldean,plaka bigunenazpitik, osifikaziozaila korneoakeratzen zaizkien,hauek ezkutueieta gerrikoei hel-tzen diete. Geroazpikaldean dau-den plaka txikiakmurrizten edodesagertzen diraeta beren lekuan“pilosidad” dela-koa geratzen da.Honela, muskulukutaneo gogorreiesker, animaliabere sabelareninguruan toles daiteke, kirikinoak egitenduen moduan.Kumeak oso azkar garatzen dira.Jaiotzen direnetik 5-6 egunera jadanikdabiltza, hiru astean ondo dakusate etahiru hilabetera, gurasoekin egotea bertanbehera uzten dute. Espezieen arabera bere bizitza 12-15urte artean dabil.

Ezaugarriak

Armadiloek buruaren gainean, sorbalda-ren gainean eta zerraren gainean arma-

dura duten ugaztun bakarrak dira. Ezkutuguzti hauek armadura eratzen dute, gai-nera azken bi ezkutu lotzen dituzten 2-13edo 23-25 marra mugikor edo gerrikoenartean, (Klamidoforoengan edo “pichi-ciego” direlakoengan).Bere larruan izerdi- eta sebazeo-gurui-nak daude. Azken hauek oso ugariak diraentzunbidean.Emeak bi titi dituzte, Dasipodinoen fami-liakoak izan ezik -lau dituztela-. Berenbegiak txikiak dira eta ezin dituzte kolore-ak desberdintzen, baina beren entzume-na eta usainmena oso zorrotzak dira.

tan), 9 marra dituen arma-diloaren tenperatura 34- 35gradu artean dabilela, kon-probatu da, eta gauerdian35-36 gradu artean dabile-la. Dena den, kanpokoa40ºC-koa bada armadiloa-rena 38ºC-ra arte igotzenda. Halaber, kanpokoantenperatura-beherapenpintinkakoa gertatzendenean 30ºC-tik -10ºC-raberen tenperatura 3´5ºCgehitzen da. Arren tenpera-tura 31-35 gradu arteandabil eta emeena 30-34gradu artean kokatzen da.

Korazatutako Amak

Emeen espezien arabera,kume batez edo bi kumezerditzen dira -9 marradituen armadiloa izan ezik,zeinek lau kumez erditzenditu-. Izan ere, obuluamatrizean finkatzen dene-an, embrioia lauretan zati-tzen da. Bi hilabete eta erdipasatu ondoren (ernaldia)kumeak -oso garatuak-jaiotzen dira (4 marra dituz-ten armadiloen kasuan lauhilabete, eta 9 marra dituz-ten armadiloen kasuan 9hilabete igaro behar dute).Ia ibiltzeko gai dira bainaberen begiak oraindik itxi-ta daude. Jaioberriak bete-

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

125

ARMADILOA

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 65: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

Bere tamaina30- 85 cm

artean dabil -buz-tana aintzakotzathartu gabe-.Pangolinak inu-rriak eta termitakjatean espezializa-tu dira. HegoAmerikako hartzinurrijaleek egitenduten bezala,hauek inurrien etatermiten habietanmingain luze etaestuak sartzendituzte. Pangolinerraldoiak -espe-zierik handienak-,bere mihi likatsua -40 cm inguru- luzadezake. Mihihorrek guztira70cm-ko luzera dueta zorro bateansartuta geratzenda -loturaren

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

127

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

puntu bateraino luzatzen da, pelbise-an-. Izugarrizko listu-guruin batekmihiaren gainean listu likatsua dario -360-400 cm3-ko bolumena-. Guruinhori paparreko zulo batean dago.Burezur arruntak ez du hortzik eztamuskulu murtxikatzaileak ere, horre-gatik ehizatutako inurriak sabelespezializatuan gordetzen ditu.Pangolinen buruak kono-itxurakoadute, belarririk gabe edo egotekotan,oso txikiak dira. Gorputza luzea da,buztan luze batean amaiturik. Begiakinurrien ziztadetatik babesten dituz-te, betazal sendoek .Elikatzen dutenbitartean, muskulu berezi batzueksudurzuloak ixten dituzte.Gorputzadarrak motzak eta gogorrakdira, bost hatzamarretan (erpe-for-makoa) amaitzen dira. Aurreko gor-

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Pangolinak Philodota ordeneko eta Manidae familiako ugaztun primitiboak dira.

Gorputza, ezkata kaikalu handiz estalita dutela, ezaugarritzat har daiteke. Honek irudi blindatua ematen die.

Afrikan eta Asian bizi diren 7 pangolin-espezie deskribatu dira. Pangolinerraldoia (Manis gigantea), Lehorreko pangolina (Manis temminckii),

buztana zuria duen Pangolin zuhaiztarra (Manis tricuspis), buztan luzeaduen Pangolin zuhaiztarra (Manis crassicaudata), Pangolin txinatarra

(Manis pentadactyla) eta Pangolin malaysiarra (Manis javanica).

PANGOLINAK

Page 66: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

129

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

putzadarren erdiko hirurek 55-75cm arte-an neurtzen dute eta konkortuak dira.Afrikan bizi diren lau pangolin-espeziee-tatik bi zuhaitzetan daude, hain zuzenere. Senegaletik Gran Rift-eko harane-raino doa -oihana okupatuz-.Buztana zuria duen pangolin zuhaixka-rrak oihaneko beheko estratuak bete-tzen dituen bitartean (20-30 hektarea),buztan luzea duen pangolina, berriz,zuhaitz-erako errezelan dago.Lehorreko pangolin afrikarrak zuhai-tzetan bizi direnak baino handiagoakdira, eta habitat askotan daude –oiha-netik sabanaraino-. Beste animaliazulakari batzuen gordelekuetan lo egi-ten dute. Harraparietatik babesteko,bola batean biribiltzen dira gogorki, etabere ezkatek ezkutu menderaezina era-tzen dute (menderaezina, felido han-dientzat eta hienentzat izan ezik).Beren erpe handien bidez, inurritegiaketa termitegiak lurreratzen dituzte.Pangolin erraldoiak edozein gautan200.000 inurri jateko gai da (700 gringuru).Lehorreko pangolinek , aurreko hankenkanpoko azalaren gainean ibili behardute emeki, -azazkal uzkurturik- egun-doko hanka zulakariagatik..Pangolin asiarrak ez dira afrikarrakbezain ezagunak, haien arteko desber-dintasunen artean daukagu: gorputza-ren ezkaten sustraietan ilea dutela.Gau-ohiturak dituzte eta jeneralean,lehorreko bizimodua dute. Honi gaine-ratu behar diogu, errastasunez gorajoateko gai dela. Lautadetan, baso ido-rretan, non landaredi arantzatsua denaestaltzen baitu, oihanetan eta landa-

retzarik gabeko alde lehorretan bizi da,baina animalia hauek inondik ez diraugari.

Portaera soziala

Nahiz eta pangolinak animaliak bakar-tiak izan, usainmenak bere bizitzasoziala determinatzen du. Indibiduoak,-bere agerpena ezagutarazteko-, berelurraldeko bidexketan gorotzak bota-tzen ditu eta arbolak, gernu eta uzki-guruineko jariakin garratz baten bidezmarkatzen dituzte. Usain hauek pango-linaren lurraldea ez ezik , bere egoerasexuala ere esaten dituzte, eta posibleda banakako ezagutzea lortzea.Pangolinen ahotskerak, arnasestuaketa purrustadak besterik ez dira -bainabere funtzio soziala ez da jakiten-.Pangolinek, normalean, 200-500 gra-moko kume batekin kargatu ohi dute,baina jakin badaki, Asiako espezieetanbi edo hiru kume dituztela.Ezpezie zuhaiztarretan, kumeek jaiobezain laster, amaren buztanari heltzendiote, eta modu honetan, hiru hilabetebete arte ibiliko dira. Arriskuan egotekotan, amek kumeakhartzen dute eta beren inguruan biribil-tzen dira. Lehorreko espezieen kumeaklurpean jaiotzen dira, beren ezkatak txi-kiak eta leunak dira. Bi eta lau asteartean, amak lehenengo aldiz kaleraerango ditu, buztanean.Espezie guztietan jaiotasunak azarotikmartxora arte sortzen dira, eta helduta-sun sexuala bi urte pasa ondoren lor-tzen da.

Ornogabeak Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Page 67: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

132

Zelanda Berriko igelak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Hochstterren igel mutua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Agortzeko zorian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Amerikako buztana duen igela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

ARRABIO ERRALDOIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46AMERIKAKO ARRUBIO ERRALDOIA (Criptobranchus alleganiensis) . . . . .48JAPONIAKO ARRUBIO ERRALDOIA (Andrias japonicus) . . . . . . . . . . . . . .50TXINAKO ARRUBIO ERRALDOIA (Andras davidianus) . . . . . . . . . . . . . . . .51TXINAKO ARRUBIOA (Hynobius chinensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52FISCHER-EN ARRUBIOA (Onychodactylus fischeri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53ARRUBIO SIBERIARRA (Hynobius keyserlingii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

NARRASTIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56-88TUATARA (Sphenodon punctatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56-65Arrak handiagoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Ehun urte bizi izateko gai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

ITSAS KROKODILOA (Crocodylus porosus) . . . . . . . . . . . . . . . . . .60-65Nola ezagutu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Umatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

131

A U R K I B I D E AA U R K I B I D E A

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2

ORNOGABEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4-14NAUTILUS-A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4-6

LIMULU KARRAMARROAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7-9Babes-sistema eraginkorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

ESKORPIOIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10-14Gautarrak eta zuhurrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

ARRAINAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15-41IDUNEKO MARRAZOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

ITSAS KATUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16-19Dauden espezieak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1630 milioi urte atzerantz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

LANPROIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20-23

MIXINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24-25Arrain hermafroditak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

GIZAKIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26-27

AMIA BURSOILA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28-29Birikatzak: igeri-maskuria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

KAIMAN ARRAINAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30-31

BIKIREAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32-39Lohian lozorrotua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Kalamita (Erpetoichthys calabaricus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Bikirak dituzten arrainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Orientatzeko sena harrigarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Lohiaren azpian egindako hibernazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

ZELAKANTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40-41Uretatik ibiliz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

ANFIBIOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42-55IGEL PRIMITIBOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42-45

/ / B I Z I R I K D I R A U T E N A N I M A L I A KBIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Page 68: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

134133

/ / B I Z I R I K D I R A U T E N A N I M A L I A K

KOMODO DRAGOIA (Varanus comodoensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . .66-713 metroko luzera arte eta 300 kg-ko pisua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Elikadura eta ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Komodo uhartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

MEXIKOKO MUSKER ARARDUNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72-74Moldatzeko gaitasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Kume tripontziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

KLAMIDOSAURIOA EDO AUSTRALIAKO DRAGOIA . . . . . . . . . . . .75-77

MATAMATA DORTOKA (Chelus fimbriata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78-81

GALAPAGO UHARTEETAKO DORTOKA (Chelonidis nigra) . . . . . .83-88

HEGAZTIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89-106KASUARIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89-9285 kg-ko pisua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Ar inkubatzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92

HOATZINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94-97Liseri-aparatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Simaurra usaina ematen du . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Desagertzeko mehatxua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97

OSTRUKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98-100Babes-gaitasun handia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98

ÑANDUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101-102Bi espezie bizirik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Maitasunaren deia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102

EMUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103-104

KIWIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105-106Bizirik dauden hiru espezieak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105Usainmen zorrotza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

UGAZTUNAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107-129EKIDNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107-113Ugalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

ORNITORRINKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114-120Arrastakinez eratutako fosila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Bikotekiderik gabe inkubatzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

ARMADILOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121-125Korazatutako amak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

PANGOLINAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126-129Portaera soziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

AAUURRKKIIBBIIDDEEAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Page 69: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

136

Fernando PedroPérez, 60kohamarkadaren

hasieran Bilboko auzobatean jaioa -Zorrotzan-, txikitatiknaturaren deiadarrasentitzen hasi zen..Oso goiz bere zaleta-sun, grina bihurtuta, etagero, bere bizitza uler-tzeko modu bakarra,Zierbenako portu txi-kian hasi zen -BilbokoAbran-. OrdukoZorrotzako apaiza urpekari aurrendari gasteiztarraren eskutik -Fidel Korta- egin zuen,Fernandok. Goizeko bederatzietan lehenengo meza ospatu ondoren, udako egun guztiak, eguzkiak bereizpiak ikusten uzten zituenean, Fidelek bere ardurapekoarekin- Fernando-, eta bere Seat600 hartuz, itsasorantz abiatzen zen. Hantxe, Fernandok itsasoaren sekretuak aurkitzeariekin zion: baxurako arrantzaleek zekartzaten arrainak ezagutuz eta portuko aldapa ber-beretan saretik arrainak nola kentzen zituzten ikusiz, krabarrokaren arantzen arriskuakjakiteari hasi zion, arraien mimetismoa, arrain launak, labridoen kolore ederrak, esatera-ko, dontzeila eta karraspio atlantikoa, itsas aingiraren jatuntasuna…Geroago, urpean igeri egiten zuen -birikaz- ,urpeko mundu liluragarria ezagutuz.Hazten zen neurrian, itsasoaren grina gehitu zen, eta berarentzat, itsasoari eta munduko

animaliei buruzko argitalpen guztiak oparirik onenak ziren.Goiz, Fernando eta bere lagunak alde hezeetako igelak eta tritonak begiratzera zihoazenbaita sugandilak eta muskerrak harrapatzera ere. Bestetik, Kadagua ibaiak egiten zuenurmael batean -Zorrotzako bokaletik gertu- arranoei begiratzen zieten.Pixkanaka-pixkanaka, izaki bizidunak gero eta interesgarriagoak iruditzen zitzaizkionEHUren Informazio-Zientziaren ikasketak bukatu ondoren, Kasetaritzaren bi adarretaneta Publizitatean litzentziatu zen, baita Zuzenbide-ikasketan ere -UNEDen bidez-1.990. urtean, Fernandok, biologo-talde batekin, -Galtzorian dauden EspezieenDefentsarako Elkartea-, sortu zuen -ADEVE-.Elkarte honen bidez, Fauna eta Flora-ikasketa asko egin ditu, gainera Zoologia etaNaturaren buruzko ehun liburu argitaratu ditu. Duela gutxi, Eusko Ikaskuntzarekin hitzar-men sinatu zuen eta Fernandok,argitalpen guztiak Internet-etik hedatzea ez ezik, natura-ren kultura ezagutaraztea ere du helburua. Izan ere, Fernandok bizitza osoa natura-ikas-teari ekin dio buru-belarri.

135

Page 70: Bizirik dirauten animaliak. IN: Bizirik dirauten animaliak

“Bizirik dirauten animaliak” liburuak, zehatz-mehatz erakusten ditugu, nola bizi diren eta zeintzuk diren azken gordelekuak, non gaur egungo animaliarik primitiboenak baitaude. Hauekbenetako denboraren bidaiariak dira, baita Aro geologikoetako pausotik bizirik irten direnak ere.

A.D.E.V.E.