ISSN: 1138-9664

2000 3 67 74

CASTELAO, PERSONALIDADEPOLIFACÉTICA

GARME NOVOA

De Rosalíaa Pondala lingua dasCantigasdepúrase, virilizase, especialmenteenCurros Enríquez,pero ata Cabanillas eCasrelaononadquireas gamasesvaidas,

nin se dignifica plenamente.Cabanillase Castelao,aquelna lírica, estena prosa, canalizano modernis-mo cara ó noso campoliterario, ondese forxarianvalores tan extraordinarioscomo Otero Pedrayo.Castelaoé o granartífice daprosagalega.

Alfonso Daniel RodríguezCastelaorepresentaa máximaexpresióncontemporáneade Galicia. Asúa dobreacrividade artísticaactúasobreo espa--cio xeográfíco,exploraas estructurassocio-econo-micas, profundaata as raíces do país, desentra--ñando os auténticos significados da ánimagalaica1.

A magnae transcendenteobra quenoslega Caste-lao si~zjfica un novo enfrontamentoe unha nonainterpretación das realidadesgalaicas; ademais, nouniverso literario renova os límites da expresión econtido sacudindoda si/a prosa os recursostradicio-nais (ofolcíarismodo detalle costumistaou os tópicossentimentaloides).

Este insítiehumanistaviu a primeira luz na viladeRianxo, á beira da ría deArausa, bercefértil enhomesilustrescomoCabanillas,j Camba,opoetadociclo trabadarescoGómezChariño e Valle--inclán.Omundorianxeiro rodeoua súainfancia:a belezadassúastradicións, osseusmisterios,a súachuviae o seusolsonaspaisaxesquerobustecenasúaalma; ah cadaestación,cadadía, cadahora, teñena súabelezapro--pia e irrepetible quese apropia dosespiritascomoenningúnautro lugar Nasbeiras desaría osperegrinosxacobeos recolijan as cunchas vieiras, símbolo dedevoción ó apóstolo Santiagoe levábanasde recordodi st/aspatrias de orixe.

Varela jóconíe, B: Estructura narrativa de Gasee/aa. Bi-bliorecaBúsica de Galicia, Sibrigal, 1973.

Con estafrase: Los hidalgosarousanosson Inflarde la locura gallega»», inicia Castelao la memorableconferenciaquepronunciouen La Habanaen 1938candovisitou a illa comoembaixadorda II Repúbli--ca, conférenciaprecedidadunha erudita síntesedaHistoria da Lingua Galega; nós cremos interesantetranscribir algúnsparágrafospara subliña-lapersa-nahidadede Castelao, humanistae defénsordo idio--ma eporqueCastelao, a todasluces, encarnaa almade Galicia. Di así: «En mi afán de unidadhay ungran amor a la variedad. Por ello me apasionaladiferenciaciónde Galicia comomedio de ennoblecerelórgano hispánico, llamadoa servir de eje entrelosdosEstadosPeninsulares;los gallegossomosespañolespor convivenciade muchossíklosy somosportuguesespor afinidadesétnicas. De ahíprovieneel caracterconciliador de Galicia. No tendríamos derecho areclamargarantíasparaeldesarrollonormaldenues-ti-a cultura (Basede reconciliación)si careciesemosdepersonalidaddifrrenciada.

(...) El Romancegallego,ya dfrrenciado en el s.VIII comenzóa escribirseen el s. XII; una corrienteculturalfecundadapat- los trovadoresprovenzalesdioorigen a la Escuela Galaico-Portuguesa;mezcladegéneroscortesanosypopulares ha dejadomonumentosinsuperables.El romancegallego recorrió un ciclocompleto,de tan alta valor estético,que llegó a ser lalengua lírica por excelenciaen la Corte de Castilla.En gallego escribió el Rey Sabio, AlfonsoXL y otrosingenioscastellanos;inclusoalgúnpoetaárabefuetri--butanode/idiomagallego; al apagarseen el s. XVlalengua escrita, so/o hay un hombreen Castilla querecuerdasu esplendor, el Marquésde Santillana dequien esestafrase:Noha muchotiempocualesquieradicidorese trovadoresdestaspartes, agorafresencas--te/lanas, andaluceso de la Extremadura, todas susobrascomponíanen lenguagallega o portuguesa.

(...) Sucedióquelos ReyesCatólicospara castigarla rebeldía de los noblesgallegos, partidarios de la

CARMENOVOA (jAS lELA O, ]>I=RSONAL/DADEPOLIFACE1 ¡CA

Beltraneja, ordenaron la «Dama y castración deGalicia». Los documentospúblicossólo seredactabanen castellano,prohibiéndoseel usode la lenguagalle--ga (...) La iglesia en Galicia quedósometidaalyugocentralista (...) fiscalizadorade todaslas manifesta-cionesdel espírituse convirtió en agentedel imperia-lismo ¿-entraly en persecutomdel a/ma gallega. Laviolencia asimilista castellanase vio favorecidaporcircunstanciasespeciales;comoen otrospaísesceltas,elcristianismose injertó en las creenciasprimitivasysu iglesia vivió durante siglos bajo la advocacióndelsupuestoherejePrisciliano. Decapitadoéste,persegui-dos susdiscfpulos, con la invencióndel Cuerpo delApóstol, la iglesiagallega rivaliza con Romaen tiem-pos deXelmirez. Para dirigirla, las monarcasdesig-naron clérigos castellanosa fin de corregirparticula-rismosdel culto católico en Galicia y salvar a/puebloceltadesu inclinación a la heterodoxia;aquellosclé-rigos desecharonel gallego, no consintiendoque elpueblosedirigiesea Dios en supropia lengua.

La política centralizadoralogró quedurante tressiglos consecutivosno seprodujeseen Galicia (tampo-ca en Cataluña)obra literaria alguna. Galicia quedómudapara la culturapero no habló el castellano;nosepuedesubstituirunaculturapor otray e/fracasodela violencia uniformadora representa una mermaconsiderableen la vida de España. Galicia, quehablabay cantaba mejor que nadie, calló, de talmodo,que la creían mudade nacimiento.El mismoLopede Vegano tuvo reparo endecir «Galicia nuncafértil enpoetas».

(...) En el s. XIX e/idiomacastellanoalcanzasuprimertriunfo algeneralizarseen el lenguajecorrien-te de la burguesía,pero no conquistó a los obreros dela c-iudad, ni se extendióa la población rural. Esteacontecimientoes, a mi juicio, el provocadorde laResurrecciónLiteraria de Galicia.

(...) Ya en els. XVIII se adelantaa la sorpresaqueel XIX nos tenía reservada, (el Padre Feijoo apenaspresienteel RenacimientoLiterario del País),pero elPadreSarmientotrata dereivindicar la dignidadlin-gí/istica de su tierra y replica a los que negabanalgallego cualidadesdelenguadecultura: «Yo mecom-prometoa traducir algallego todo cuantoseha escri--to engriego, latín y castellano’>.

(..) E/milagroseprodujoal calor delRomanticis-mo cuandoregresadeFrancia e Inglaterra un jovenpoeta,NicomedesPastorDíaz.Deprontodescubreenla lenguade los labriegosy marineros un instrumen-to insuperable de expresiónliteraria. Él quieresercomo (ihateaubrianden Francia, un acuciadordel

almaperdida. Despuésvend¡-án,Añón, Curros, Pon-dal, Rosalía...

(...) El RenacimientoLiterario Gallego planteóunaguerracivil de lenguaje:de un lado, Rosalía,delotro, la Condesade Pardo Bazán,y en e/fragorde lacontroversia surge un gallego extraordinario, D.RamónAl.” del Va/le-Inclán, hijo del Rena¿-ímíentoLiterario de Galicia y el mayorartista de la Españacontemporánea.D. Ramónfue entrañablementega-llego y esclavodel ambientequerodeó su vida infan-ti! YGalicia es elcuerposantode la saudade(pala--bra intraducible cuyosignificado conocíanlos celtassin quejamásfuesencapacesde definirla); no es lamorriña, ni la nostalgia; es algo más; tampocoes el«‘Mame sick inglés’> o «le maldu pays»de losfrance-ses. TieneALEM, es decir másallá, y no conduceala desesperanzaporquecreapaísesdehadasyparaísoscelestes. ibdoslospueblassaudososcrearon leyendasdeesperanza:esperanpor un héroequedesaparecióentrelas brumasde unabatalla legendaria, otros, el resur-gimientode ciudadesfabulosasqueduermenintactasen e/fondodelas aguas...

Lospoetasceltas explicanaspectosparcialesde laSaudadecuando hablan de lo que desean;así, laSaudadeesamor esperanzadoa lo lejano en la leja--nía; es anhelo de la mañanaque buscala noche; esdevocióna lo lejano desdeeí mundode nuestrastris--tezas; esperanzade salir del mundo realy llegar almundo soñado; es una sed insaciable de no se sabequé; es rebeldíafrentealdespotismode los hechos.Ensuma:sentimientopoéticoqueculmina en la Escuelagalaico-portuguesade Rosalíade Castro, de Teixeirade Pascoaes,y de Yeats, que los irlandesesdenominan<«crepúsculocelta.”

D. Ramónestaba dominadopor la saudade.Erapaganopor imperativosdela tiera nativa, queguar-da en suseno legadosmúltiplesde nuestratradicióncelta,y era cristianopor imnperativosgenéticosde suascendenciaaristocráticaItal vezsemícalEra lasin--tesisperfectade dasconcepcionesapuestasentreel soly (listo, entre Venusy María. Aunquequisiera nopodíadejar desergallego. SuespírituindefinibleeraelmismoespíritudeGalicia. Aunqueapenasescribióen nuestro idioma, su lenguaje maravilloso es elresultadode traducir literalmentedel gallego al cas-tel/ano, de tomar los girosy expresionesde nuestrostrotamundos,de nuestroscatadoresde vidas ajenas,de nuestros avinagrados bachilleres, de nuestroshidalgos arruinados,de nuestrosborrachos de librosantiguos,de nuestrosmendigosde romería, de nues-ti-os carabineros,soldados, marinos y contrabandis-

682000 3: 67-74

CARMENOVGA (iASTELAO,PERSONA¡IDADE POLIFACSTI(?A

tas, en suma,de todo cuanto conserva colory saborde la vida gallega.2

CASTELA() IItIMORISIFA DEEXCEPCION, EN [)OUS NP/FIS

I)EBUX() E IATFRATIIRX

A prospeccióndo escritor rianxeiro actualizaseendiversosxéneros;as diferentesetapasda súanutridaproducción artística iniciase nas co/aboracións enrevistas como Vida Gallega, Gacetade Galicia, ElBarbero Municí>al...

En 1910 licénciaseen Medicina e participacoseuóleo na exposiciónde Santiagode Composre--la; ilustra a novela da escritoragalegaSofia Casa--nova, Princesade amor tierno, e debuxaa portadado primeiro númerode Vidagallega.

A partir de 1912 comezaa súaandainaliterarianas páxinas de publicacións madrileñas(en ElLiberaL El gran bufón, La Ilustración españolayamericana, etc. Co seu conro de (i’iegos (1915)obtén a medallade Belas Artes. Logo seguiránosdebuxosmaxistraisdo álbum Nós. Este pronomepersoaldá título a unhaxeraciónde galegosilus--rtes, que se aurodefinían:«‘Nós os inadaptados»;dassúastertuliasourensásnaceua revistaquelevaese nome, órganode difusión dos saberesque osseusfundadoresrecolleronó longo dassúasvíaxespor Europa,ó rempoque intercambiabanos froi-ros dassúasinvesrigacións,conpersonalidadessig-nificadas da cultura europea;o director artísticoera Casrelao,secundadopor E Cuevillas, na áreade arqueoloxía,Otero Pedrayoe Bouza Brey naliteratura,etc. A xeraciónNós recolleuascorrenresdo pensamentoeuropeo, incorporounasá nosacultura,e esta, á súavez, perietrouen Europa.

En 1910 CastelaoptorrunciaunhaconferencranoAteneomadrileño: <‘Algo sobrela caricatura”, teori-zandosobrea estéticapictórica. ‘<Caricaturasdátíru-It) a outradassúascharlasna Coruñaen 1920.Haique recordartaméno seu excelenteensaiosobreoCubismo.O seuespiritocritico cristaliza nosensaíosrecollidos na magnaobraSempreen Ga/iza.

Xorde como narrador na publicación Céltiga(1922),de Un ollo de vidro, memoriasdun esquele-

2 NeiraVilas, X: Gaste/aaen (Suba,Edieiónsdo (¿astro,PP.

148 Ss.

te. Con esterelato inseríbeseno catálogodos pro-sistasquese esforzanpot facerdo galegoun idio-ma suficientementeexpresivopara servir de vehí-culo adecuadoá literatura de ficción. Os núcleosambienraisda vida de Casrelaoasí como as súasvivencias, actúan na súa prosa determinandooespacio e a estructura socio-economícada súanarrativa. Un ollo de vidro é, sen dúbida,o relatogalegomáisrenovadordaquelesanos:«Las revela-cionesdeestegéneroprosístico,inéditoen Galicia,interpretandistintasrealidadesdel país,estructu-tan ejessemióticostranscendentes».3

O narradorentraen escenacunhaacrirudedis-tinta da óptica omniscienteda narrativatradicio-nal. Un ollo de vidro estácontadopor dousnarra-dores; prólogo e epilogo nárranseen primeirapersoa;neles fala o autor,Casrelao,médico,anrí-go estudianteera Santiago.A redacciónresultainsólita porqueé o resultadoda visión dun ollode vidro dun “esquelete’, que apunta cara ásvariadasdimensiónsdo mundocampesiñogalai-co. A obra imprégnasede alusiónssatíricas decorresocial. Comona maior parteda produccióndesreautor, hai ilustraciónsgráficas (non pode-mosesquecerquea súaobraliteraria é ontraface-ra da súacreaciónartística.O relatoé a sumadebreveshistoriasxusraposras,técnicaquerepitenasúa novela: Os dousde sempre. Un o/lo de vidro,incide ademais,nasexploraciónsdo máisalá anti--cipándoseo noso autor, en tnoiro, a Sartre enHuis Cías e Lesjeux santfaits- o baile en toda detan estrañospersonaxes“os esqueletes»,queandan de “rueiro nos recuerdalos sones de la“danzamacabra»de C. Sainr-Saens,así como losdibujos que ilustran el relato, al brindarnosencuadresexpresionistas,resultandouna teoríade formasmacabrasimpresionante’».4

A emigraciónvivida por Casrelaoneno, trans-vasadaás historias:“O Segredo”e «O Inglés”, repí--tese en Un ollo de vidro e reflicre o éxododosgale-gos sometidosa un dobresino: fracasoamargoetritínfo dubidoso.Con estanovelaCasrelaotraeánosaliteratura,“asesenciasestéticasdunestilo queandabaa se estenderpor todas as literaturasdeEuropa” (é a apreciacióndo poetagalaico-arxenri-no, E L. Bernárdez).Un olla devidro fol traducido¿ Francése ó húngaro.

Varela bicorne,B: Op. cia p 20.Op. cia pp. 17 e 27

692000, 3: 67-74

(ARMENOVOA C?ASTELAO,PERSONALIDADE POLIFA(SETiCA

En 1926 a editorial «Lar” publica Causas o

autor engloba19 prosasnarrativas, reproducidasxa noutrasrevistas.O segundolibro Causas(Nós,

1927) reúne 26 prosas distintas. As ediciónsacruaisintegranas45. Estesrelatosvanprecedidosdunhaintroduccióndo propio autor: «A carón danatureza»,en ondenosconracómo a narurezae apaisaxenon podenserpintadaspor un artistaquesó sexapintor. É frecuenteencontraró longo deCausaslogros poéticos,imaxese metáforas,huma-nizaciónde motivospaisaxísricos.Dentrodapros-peccién da paisaxe,destacaa urdime misteriosa,máxica,do ultramundo,enfocadoseno tópico fol-clórico.

«Existe en el escritor,unadecididaintencióndedescubrirel fondo dramáticodelas cosas.La ópri--caprofundadorade Casrelaotieneunadimensióncienrífico--fiJosóf¡ca.>‘

Castelaoé filósofo nosseusescritospola profrmn-didadedosconceptose polo rigor das formas6.

«Noné causado autro mundopintalo quevenosollas, na paisaxe hai mais que fitar, pais naquelemuiño cantareiro dausnamoradasdanseo primeirobico»>, explicaCastelao.

Paracapra-lapaisaxena súaroralidadeo pintor(Casrelao) ten que ser, ademais,escritor; el nonrenunciaa expresaraquilo queé inapreciablenuncadroou nunhapintura. Esassonas «cousas”quenos brinda: ¿Comodá forma a unha substancia?Este parágrafodo senprólogo dínolo: «hIai maisfermosuranasfroliñasdoscamposquenasfrolesdasxardíns.Asfroliñasventureiras quenacennoscamposparecencreadaspor Breughelo Vello, namentresqueasfrolesdosxardins semellanosencoirosmanteigasosde Rubens;desdeentón eu quixen ser un ventureirodasletras.>’

A sóaarteé culta,aíndaquede temáticapopu-lar impregnadade amoró natural.

A prosade <Zausas é breve, o tema aldeán oumariñeiro,de conrido dramático,cómico, incitísode humor negro. As veces trárasedun Cruceiro,con referentehumano.E afirma a esterespecto:‘cOnde hai un cruceiro, haubo sempreun pecado;Cada Cruceiro ¿ unhaoración depedraquefixo bai-xar un perdóndo ceo, poíoarrepentimentode quenopagou e polo sentimentode quenafixo (¼..)¡Osceirosaldeáns!Reparade:a Virxe dasAngustiasencla--

Varela jáconie, 13: Op. cii. p. 25

6 Gonzálezlópez, E: A naso ie,-ra, publicaciónmonográfi-

ea, 25-VIIIJ--1983.

vada no reverso de moñasCruces de Pedra, non é aPietá dosescultores,é a Piedá creadapaloscanteiros;para o canteiro, Xesucristoé semprenenoporque eFilía e osfilías somossemprepequenasno calo dasnasasnais»

A maior partede Causasestárinxida de profun--do lirismo. Con exquisitocoidadoamoldaa cargasentimentaló ritmo prosódico;cadaperíodocons-ta de dous hemistiquios,un constante,o ourrovariable, facendocontraste.Consrrucciónsparale-las e mesmoversosben medidoscon finais enfáti-

cos, esmeradascadenciasde carácter melódico,resultando,en conclusiónque, (‘ausasson,quizais,a creaciónmáis orixinal de Castelao,ata o puntode que Un olla de vidro e Retrincasson concibidoscomo Causasmáis ou menosampliadasou comoseries de Causas, xusraposras,coordinadas ousubordinadas.Na intuición lingílística, no ritmoda frase,na coherenciado estilo, o nosoautornonten rival; a unha sintaxe clara e sinxela, úneseaharmoníarítmica resultantedun esforzolaborioso,perceptiblena análisefilolóxica.

Disto dedúceseque o galego de Casrelaoé degran calidade artística; partindo da fala popular,val elaborando,por selección o idioma literario,conseguindounhanaturale eleganteexpresión.

Este proceso de perfeccionamenroalcanza asmáis airas cotas na novela, Os daus de sempreencantoá expresióne contido,obraque seencadranoparadigmacronojóxico da novelística galega dasdécadasde 1926-36,enlazandocon Os carniñosdavida deR. OteroPedrayo,O parcodepédeV. Risco.

Sinalaremosasí mesmo, Retrincos (1934). Soncinconartaciónsdedatasdiferentes;trátasede reta--líos autobiográficosordenadoscronoloxicamentedc acordo ás vivenciasque narran: ‘«rada vezquedou un mergullo na miña vida, apaño retrincos des—leixadosquenon tiveron realizaciónplástica».

A única novelaen sentidoestricto que escribiuCastelao,Os dausdesempre, estárealizadamedian--re xustaposiciónde pequenasunidadesnarrativas(capítulos), que tendena ser completas e condesenlacepropio. A acción non se centraexclusi-vamente nunha historia amorosa,é, máis benunha obra de tipo picaresco. As aventurasdoprotagonistaRañolas,perrencenó inundo real;aíndaque non sexa un pícaro, cónrasenosa sua

A nosa 7krra., publicación monográfica.1983 (do libroCausas).

702000, 3: 67-74

vida ó mododa novelapicaresca.A dualidadedospersonaxes,anunciadaxa no título, non se inserí--be no xénero picarescode protagonismoindivi--dual. O inconformismo idealista de Rañolas e o«pancismo»de Pedro poden interpretarsecomounha encarnación da acrividade e pasividadehumanas: home pneumáticolhomehilico, doussímbolosda especiehumana.«La bipolarización,trasbumancia/sedentarismo,el contrastede com--portamiento,de transgresionesmorales, podríantenerunafuenteen Divinaspalabra¡».

A acción localizaseen distintosespacios,próxi-mos e remotos, dándosena novela o mesmoenfrontanwntoentrecivilización e barbarie,pre-sentena literaturahispanoamericanadesdeFacun--dadeD. GarcíaSarmiento(1845) ata(Yenañasdesoledadde GarcíaMárquez.Os personaxesde Cas--telao, Pedro e Raflolas son dous antiheroesquenon dirixen as súas vidas segundo un arquetipoideal, nin intentancorrixi--lasociedade;Pedroaco-módase a cia, Rañolas evádesecara á utopia;ambosrepresentana carae a cruz dunhatipoloxíahumana.

«Las profundasraicesde la tierra, la esenciadelAnima Galaica, las vivencias de las andanzasdeCasrelaopor el mundo,esbozadosen susnarracio-nes cortas, entrancon un original criterio inter--prerarivo en la novela«Os dousde sempre.s

9

« Os vellos non debennamorarsees la sola aporta-ción del autor al teatro gallego”. A escenografíazogaun papel primordial na representacióndestafarsa; os personaxesvan enmascarados,o mesmoCasrelaoco seusingulartalentoplástico,debuxouas máscaras.<‘Los vestidos, los paños, de coloresque el Sr. Fuco regalaa Pimpinela los juegos delucesy otrosartificios otorgana estaobraun carác-terde pinturaanimadade un espectáculoen el quese combinan, literatura, música, movimiento yluminotecnia.”

Cando Casrelaofai os bocetospara Pimpinelaque serviríanpara os cadrosescénicosda súa pezateatral (crea figurins, proxectosde decoradoquelogoadaptaríaá obradefinitiva, redactadanospaí-sesondeviviu a causada guerra—Barcelona,nave--gandopoío marBáltico, Nova York ou Bos Aires,cidade na que se estrea, sendo primeira actriz

VarelaJácurne,B: Op cit p. 69.Ib: Varela Jácurne,B: Op. cit p. 51, Ed. Nós-Sanriago

(desranovela fixéronseearru edición, en «Galaxias).CarballoCalero,R: EnciclopediaGallega, forno 3.

MaruxaVillanueva—, vai engadindoas careraspre-vistasde antemánen Pimpinela.Coa mesmaale--gria de cor caracterizaos rostros dosactoressigni-ficativamenregalegos.

CASTELAO, ARTISTA PLASTICO

O sentimentoarraigado da rerra é algo con-substanciala si mesmo;Casrelaodefíneoaberra-menteno prólogo do album Noz

«Estealbumdedibuxosfoicompostoentreosanos1916--18,cando Galiza se espreguizabadun longosano. Con este meio cento de dibuxos intentei desa-congara todo-losLicenciadosda Universidade(Amasde cría da caciquismo)(.9 as intenciónseran boas eo pesimismoaparente (..) Fu non quixen canta-laledicia dasnasasfestas,nen afarturadoscasamentas,senóna tremendaanguria do decotíagalegae man-ñeiro (...) Siga coidando que a pesimismopode serlibertador candadespertacarraxese cobizasd’unhavida máislimpa; cicais hoxeatacaseas nasasmágoasconhumor menosacedo, maisninguénpodenegarmequeas vellasinxusticiasseguenenpé, velaíparquémearrisco a publicar esta obra. Ela foi amostradaentoda--lasvilas e cidadesdeGal/zae serviudepretextopara conferenciasque influiron no actual rexurdi-mentode Galiza.»

O album de debuxosNosanunciaesaartegale--ga soñada,esbozadapor Castelao.El souboexpo-hermoi ben os seuspresuposrosestéticosnassuasconferencias;ideasque seguenpreocupándollesósartistasgalaicos. Na conferenciapronunciadanoAteneode Madrid (1910),Castelaoacenruaraxa ocarácter social da caricarura, insistindo naquelafraserepetidapoJoscríticosde entón: ‘«El cielo vistoa travésde la rendijade un hórreo dicemásdel ham-bre deun año queun artículo defondo».

A súaobrasorprendeuá críticano salónNacio--nal de Pinturade Madrid e no deHumoristas,aca-dandoen ambas,brillante eco por partedaprensapeninsulare americana.

Nas súasviaxes por Franciae Alemania, obser-vara aorientacióndas novasescolasdeEuropa,res--pectoda finalidadeda arte.

Os debuxospublicadosen Vida Gallegarevelana influenciadosdebuxantesde L ‘Assietteau beurree de Simplicissimus.O artista rianxeiro, non obs--tanre, vai máis lonxe, concretandoo seu persoaldebuxo na realidade galega. Por exemplo, nosdebuxosde El Barbera Municí~a¿ anunciábaseasuaintención de contribuir coasúaarteó desper-

712000, 3: 67-74

rar do senpobo;esraconcienciasocial perfilasenos apuntamentosde campesiños,esmolanteseinválidosqueacudíanó HospitalReal de Santiagoe ós que tilia accesopola súa condición de estu-dianrede Medicina, así como ós pordioseirosdafeira de Sra. Susana.Esesdebuxosdespoxadosdoclarescuro,evocabancon rica variedadede maticesas característicasdo home galego; o seu autordinos:«Os meusmodelosatapemosna Portadasáni-mas, ande os paisanasvestidos de calzón curto epucha rebeteadaaxuntabanseno mercadode Sta.Susana,asíentrabanmepoíosollas epaías auvidas»>.De tales apunramenrosxurdiu a maxistral colec-ción de debuxosde cegospublicadosnos diariosGalicia e Faro de Vigo, seguidosdunha copla decegos,alusivaa sucesospolíticose sociaisdosanos20-30.

A nororiedadealcanzadano debuxoestámarca-da raménpoío Modernismo,sobretodo nas ilus-rracións dastapasde Nose do libro de Cabanillas.

A súaartegráfica, divideseen dúasetapas:a pri-meiravai desdeos debuxosde N05ata 50 homespar10 reásou ataosvolumesde (‘ausas.A segundaabar-ca o periodo da guerra«incivil». A primeiraconstade ilustraciónsparalibros, óleos,acuarelas,guache....toda a obra se impregnada obxectividadeda súarepresentación,da súa capacidadepara reproducirxentes e actitudes; eí dispoñíadun extraordinariopoderde tipificación; nonve a persoacomoo antro-pólogo senóna travésdesaxenialvea creativa, máispendentede transmitircuestiónsque afectana pro-blemassociais,quede centrarseenaspectosteenícos.

Se Rosalía, coa súa poesía, uniu a Galiciamodernaco pasado dos trobadores medievais,recuperandoa vía poéticaqueseperderano Rena-cemento,Castelao,volve a encontrai;na súaarte,o fío da nosa tradición, que se remontaos cons-trucroresde catedrais,ós imaxineirose ós pintoresde Códicesmedievais.

No óleo insiste no temade cegosincorporandoa figura co sentidodiferentedo cadro decimonó-nico. En Casrelao,borneepaisaxeestánunidos;osesmolantesda Porrade Animas son modelosparaos seusóleos,lonxe do servilismoacademicistadosseuscontemporáneos.O seurealismopopularato-pará a malor comprensiónen artistasposteriores,como Souto,Maside,Colmeiroou Díaz-Pardo(encerroxeiro, os seusdiscípulos).

Cosesmolanresde Ánimas desexabasimboliza-la situaciónde Galicia, creandounlia especiedecoro clásico da rraxediaque o atormentaba,tal e

como fixera o seuadmiradoValle-Inclán. Pensabaqueo pintor debeachegarseó pobo, como fan osinusicos.

Nas páxinas de «O meu diario’> prodigoulleseloxiosós pintores,denunciouós filisteos do aca--demicismodeclarandoque o eternoquevive ocul-to no instinto populardeberáser levaduradunhanovaartegráfica.

Descubrira nos artistas da Europa orientalunha especiede populismo da arre, a partir doballet ruso de Diaghilev ou rus composiciónsmrisícais de Bella Bartok: “San artistas que, dei-xandaseir (conscientesou inconscientes)palasman-dadosda ter-a atopanseca xenio’». Consideraqtíe otema e a técnica popular manridana artesanía,poderían ser fonre de ensinanza para o artistagalegodo futuro.

A traxediada guerra“incivil», inauguraa súasegundaépoca,nutrida pola magníficacoleccióndosseustresalbums:Galiza Mártir, Atila en Gali-za e Milicianas; nos tres, o seu creadorconsegueun arrevemenrosemellanteó dc Goya, igualándo--se ambosna calidadeda denuncia;nesessingula-res debuxos,Casrelaoarendeó claroscurodramá--rico máisque á liña definidora; a ironía das lendasresultatan cortantee magoadoracomo a do xenioaragonésó que rriburou a maior admiraciónóconsíderalo o máis grandedos pintoresespañois.Podemosdicir que Castelaoé o único debuxanreespañolque soubocontinua--lascreaciónsartísti-casde Goya,na súaalma e na súaforma. O Goyaque infide en Casrelaoé o de Los Desastresde laguerra; eí viviu un dosmomentosmáisdramáticosde Españae da guerra contraNapoleón;senriufondamenreos horrores bélicos e expresounosnunha arre atormentadae tráxica; Casrelaoviviuourra contendabélicaen 1936; en Galiza Mártirexpresotia angustiahumanado seu pobotortura-do e souboplasmalanunhaarte belísirna; así sepronuncia: «‘Estas estampasarrincadas da miñapropia dar>’

1’.Ourro Piel rellexo da súa intencionadacrítica

social son as súas Estampasde Negrosde NovaYork.

Óleo e acuarelaacadanno nosoartista,calidadepictórica inigualable, malograda pola súa casecegueirae pola necesidadeimperativadequea súaarre servise ó seu país; senríasemoi próximo ós

(71 E. ConzJezlópez A ¡‘Josa Terra, 1983

72

2000, 3: 67-74

CARMENOVOA (SASTELAO,PERSONALIDADEFOL/FA (SÉTI (SA

artistasgráficosalemánsdosqueadroiraraas obrasen visitas a exposiciónsen cidadesde Alemaña;osdebuxosde K. Kollowirz, por exemplo,alusivosáloira dostraballadoresdo nortexermánicofascína-no; aquelesobreiros eran os campesiñosgalegos,non por iso se dá o menor parentescoen canto axestos,expresiónou técnica.A acrirudeirónica deCastelaoestáinvariablementeligada á súaacrirudesentimental,mentresque na pintora alemanaseaprecia unicamente o sentimento imprimindoforza ó debuxo.A creaciónpersoalísimade Caste-lao fai moi difícil quese poidanencontrarinfluen-cías notorias dourrosartistas; el foi tinta figurainsigneda artegalegaequiparablea calqueradosseuscontemporáneoseuropeos.

As crucesdepee/rana Bretañae As crucesdepee/rana Galiza, dous libros magníficos,froito de anosde investigaciónpor rerras armoricanase polosmáis apartadosrecunchosda nosaxeografia,supo-ñen un labor de artistaplásticoe de arqueólogo.

Respectodestesmonumentospopularescarac-terísricos dos dous enclaves celtas, D. XesúsCarro documenta:«Sólo nuestro Casrelaoalmade artista y pensador,no ha visto la imagen deGaliciaen la serenatade las carbafleiras,ni en elcolon ni en el agua,ni en el paisaje...sino encadapiedraqueen los caminos,lossenderoso las pla-zas de los pueblos,se encuentran.ParaCasrelao,Galicia es la Madre que tiene a suhijito en bra-zos; esaimagenes su musa,su inspiración,el ejede su arre, de sushondospensamientosy de sudoctrina (...) Sólo un gallego verdaderopuedecomprenderla importanciadel Crucero»(Cf. ANasa Ter-a).

O estudiodascruces,o seuprofundosimbolis--mo, conténtodo o esforzodo autorna súaúltimaobra, que é, en certo modo o seu programaemellor legadoque puido deixarnos;traballo quecondensatoda a sria categoríade artista,de litera-to, de investigadore de filósofo.

Nesre sentido permitimonos recolle-las refle-xións de D. Ramón Villar Ponreno seu discursode ingresona Real AcademiaGalega,¿ referirseáXeraciónde XVI: ‘«Castelaaes el artista gal/egopat-antonomasia,que,aunqueno hayapertenecidaa esaGeneración, su obra tuvo enormeinflujo. Cuandosurgen las «Irmandadesda Palas, Castelao era yapadre de una labor de alto valor estético; nuestroartista esentoncesno tan sóloeldibujantefeliz, satu--rada de galleguidad, cuyo lápiz poseeen sus manashechicerasun valar deproselitismoy aleccianamíen--

to, sino que. irrumpiendo en el mundode las letraslogra aquella categoría de escritor~ tribuno can laque su egregia personalidadse complementaparaacabar convirtiéndoseen el polifacético hombredeacciónqueaparece instalada,par derechopropia, ene/planoelevadode las auténticasapóstolesdel Rena--cimientogallego (.9 Por eso, mereceser consideradopertenecientea la GeneracióndelXVI; deartista ins-pirado, tendrá que ser, en adelante,arqueóloga,his-toriador, ensayista,crítico de arte, conferencianteyoriginal literato que,juega a crear un estilo; no sesabequéadmira más en él, si/a limpiezamagistraldesu expresióno el empleodepuradodela felizfan--tasia creativa.

Toda ello hacedesu obra algo vivo e insuperable,cuyo pe>jumey mérito raciaL la transformaen unsucesoúnico de importanciaexcepcional.»

CASTFLAO POLÍTICO

O seu carismapolítico dimana da sria conse--cuencia galeguisra,do sen pletórico resremuiiopersoal, das súas dotes polifacéticase de que éinmensamentecoñecidono país,a travésdosseusdebuxos,nos que o naso pobo se acosrumonarecoñecerse.

A vida públicado Casrelaotribuno, iniciaseen1910 nascolumnasdo semanariorianxeiro El Bar-bera Municipal Adhfreseá Liga de Acción Galegaen 1912, ásIrmandadesda Fala en 1916,participana AsambleaNacionalistade Lugo en 1918, ondese reivíndicaa AutonomíaIntegral daNazónGale-ga (cooficialidadedos idiomas galegoe casrelán,proposiciónda FederaciónIbérica (incluindo Por-rugal), presupostosós que Castelaopermanecerásemprefiel.

NaII Repúblicaconstirrieseo PartidoNaciona-lista Republicanocon Castelaoá cabeza.

«Galiza é un EstadoLibre dentro da RepúblicaFederalEspañola.»

Elixido deputadopor Pontevedra,cando seforma o Partido Galeguisra,non formon partedoComitéExecurivoporqueos Estatutoslío prohibí-an ós queostentasenactade Parlamentarios...

O traballo político de Castelaomereceugrancompresióne respecto.Comentábaseo seu cordiallabor de corredores,ande polemizaba con bohumor con D. Miguel de Unamuno,pouco per--meableósideaisnacionalistasde Cataluña,Euska-di e Galicia.

732000 3 67 ~74

CARMENOVOA (?ASY’ELAO,PERSONALIDADEROL/FACETI (SA

ParaCasrelaoo galeguismoé máisqueun par-rido. Di a propósitodiso: ‘«De todoslosproblemasque interesana nuestro Partida, ningunapara mítan importantecamael quese refiere a la dignifica-ción del idioma. PorqueSeñorías,si los gallegasaúnsomosgallegas, espor obray gracia dela lengua,por-queuna cultura estético-científicade nuestroidiomavienea ser la recanquistade todo cuanto tuvimosyporqueperdiéndoseel lenguaje,yano nosquedanin-gana esperanzadesobrevivir’> (Do seuDiscursonoParlamento).

Tralo seudesrerroen Badajoz,volve a serDepu--radoen 1936.A cruentacontendado 36 rruncoutantosanhelosde esperanza.

A sriabiografíapolítica non se cerraco ciclo dasúavida. A sria fecundaobramerecene mereceoeloxio de cantoso coñecerone analizarono seninfatigable trabado;diso dan mostraos honorespóstumosque recibiu: os concellosde Morón eBuenosAires dedicáronílecadansúapraza,bauti-zadasco seunome,ademaisdun monumentoqueo Senado arxentino acordou erixiríle. Por ourraparre, personalidadesde gran relevo político-cul-rural, loarona capacidadede sinresedo nosopolí-grafo e que está evidenciadanesre parágrafodeSempreen Galiza (obra considerada,a Biblia dosgalegos):

«<Enfin, Galiza ten unha vida d¼renciadaden-tro de Hispania, cunha morfoloxíasociale económi-ca, tanpeculiares, queparplantearproblemasmino-ritarios, quedasempreaa marxeda Lei Xeral daEstadoe daspreocupaciónsxerais que a lauta de cla-sesplanteano mundocapitalista»:

a) Autonomíaintegral de Galiza parafederear--se cos demaispobosde Hispania.

b) RepúblicaFederalespañolaparaconfederar-se con Portugal.

e) ConfederaciónIbérica para integrarse naUnión Europea.

CONCLUSIÓN

Castelaoé a máis relevantepersonalidadeartís-tea da Galicia da sria época,se atendemosá inre--graciónquerealizanunhaparteimportantedasriaobra, entre literatura e arte gráfica (incluindo aoratoria). A sria producción (novela, narración,teatro, ensaso,conferencias)parecexurdir do senmodode verdeartistaplástico;a pintura é semprea orixe de cadaunha das suas creacíóns.A vida,como soñaba,JoséMartí, non é falsidadede con-venciónshumanas,é un devir dramáticoentreosdestinosencontradosdas criaturas;por esa tráxicarazón,Casrelao,debuxanre,poeta,escritor, erudi-ro e filósofb, é en todas estasmanifesracións,unformidablehumoristada Españaactual.

BIBLIOGRAFÍA CON SIJLTADA

A NasaTerra-Publicaciónmonográfica,Vigo, 1983.

RonituEzC<xsiELAo, Al).: Sempreen Caliza, Akaleditor, 1 976.

CARBALLO CALERO, R.: Historia da Literatura galegacontemporánea,Vigo, 1975.

Gran EnciclopediaGallc~a-TamoV.Hamaxea Gistelaa-Univer.sidadde Santiago,1976.Nriit~ Vii s, X.: Gaste/aa en Cuba, lid, do Castro,

¡986.01ERO PEDRAYO, R.: O libro dasamigas,BuenosAires,

1953.PIEiLIRO, R.: El regionalismogallega (en Razóny Fe).SEOANE, L: C’astelaa artista, Buenos Aires, 1969, n.”

971.VARELA JÁCOME, B: Estructura narrativa de (laste/aa,

Librigal, 1973.

20003: 67-7474