CASTROS de GALICIA y noroeste de PORTUGAL

Conselleira de Cultura e Deporte

Director Xeral de Patrimonio Cultural

NXELA BUGALLO RODRGUEZFELIPE ARIAS VILAS

Deseo e maquetacin

Revisin lingstica

Traducin

Impresin

Data de impresin

Tiraxe

TRESCTRESANTONIO PUENTESTAGEN ATA (PORTUGUS/CASTELN)ANTONIO PUENTES (CASTELN/GALEGO)EUROGRFICASXUO DE 2006750 EXEMPLARES

Edicin XUNTA DE GALICIACONSELLERA DE CULTURA E DEPORTEDIRECCIN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL

ISBN

Depsito legal

8445342703C16752006

RESERVADOS TODOS OS DEREITOSXUNTA DE GALICIA

Estimado lector:

Este libro que tes nas tas mans probablemente non sexa a mis completa gua de xacementos castrexos visitablesque se pode encontrar na actualidade. Sen dbida hai outras publicacins que ofrecen unha informacin mis deta-llada para algn dos xacementos. Porn, ten unha virtude innegable: por primeira vez pdense encontrar nunha ni-ca publicacin castros a ambas as beiras da actual lia divisoria entre Galicia e Portugal. Nese senso supn un avan-ce importante sobre outras publicacins precedentes por facer explcita de maneira conxunta a realidade culturalque, hai hoxe mis de 2000 anos, estaba presente nos nosos territorios.

E esta foi a razn pola que os socios do proxecto CASTRENOR (Adrave, Universidade do Minho, Cmara Municipal deMono e Xunta de Galicia) estiveron traballando: dilur as fronteiras actuais, reflectir a unidade cultural de pocacastrexa e facer desta cultura un produto identificable e accesible para o cidadn, con independencia de que o cur-so da historia tea provocado que na actualidade os seus vestixios mis sobresantes, os castros, estean xestiona-dos por administracins diferentes.

O investimento realizado nos ltimos anos por ambos os pases en investigacin e conservacin do patrimonio ar-queolxico en xeral, e de maneira especial na Cultura Castrexa, deu frutferos resultados que se resumen en miscoecemento e maior nmero de xacementos en disposicin de ser visitados. Porn, chegou o momento de que osfroitos dese esforzo revertan nunha sociedade que, cada vez en maior medida, demanda acceso e, especialmente,comprensin de dito patrimonio, o que fai necesaria unha inversin crecente na difusin.

Con esta intencin, os socios do proxecto presentaron unha proposta, que foi financiada no marco do programa euro-peo INTERREG IIIA, co fin de poer en comn as sas experiencias e de facer da Cultura Castrexa un produto tursticorecoecible e accesible a ambos os lados da fronteira. As, xorde o proxecto CASTRENORCultura Castrexa no NoroestePeninsular, de natureza transfronteiriza, e que foi promovido por ADRAVEAgncia de Desenvolvimento Regional doVale do Ave S. A., xuntamente coa Universidade do Minho, a Cmara Municipal de Mono e a Xunta de Galicia, atravs da sa Direccin Xeral de Patrimonio Cultural, contando co apoio financeiro da iniciativa comunitaria INTERREGIIICooperacin Transfronteiriza PortugalEspaa, Subprograma Norte de Portugal/Galicia, Eixe 2Revalorizacin, Pro-mocin e Conservacin do Ambiente e dos Recursos Patrimoniais e Naturais, Medida 2.2.Sostibilidade Cultural, Pa-trimonio Histrico, Etnogrfico e Identidade Local.

FELIPE ARIAS VILAS

Director Xeral de PatrimonioCultural

JOAQUIM LIMA

ADRAVE S. A.

FRANCISCO SANDE LEMOS

Casa Sarmento

Universidade do Minho

JOS EMILIO PEDREIRA MOREIRA

Cmara Municipal deMono

Basicamente, o proxecto pretenda acadar os seguintes obxectivos:

Crear unha rede temtica, no mbito da Cultura Castrexa, que contribuse coecemento e divulgacin das raceshistricas dun territorio histrico comn.

Potenciar e revalorizar o patrimonio arqueolxico a travs dunha programacin de carcter transfronteirizo, ga-rantndose deste xeito a realizacin dun produto con calidade e con capacidade de atraccin turstica.

Organizar accins de potenciacin turstica e cultural como factor de atraccin de visitantes.

Contribur creacin de espazos tursticos e culturais mis amplos (Norte de Portugal/Galicia), que posibilitennovas frmulas de desenvolvemento en rexins pouco favorecidas economicamente.

Mltiples accins se sucederon para a consecucin destes obxectivos: reunins das Administracins, encontros cien-tficos, actos culturais, intervencins nalgns castros, informacin na internet e, finalmente, esta gua, onde se re-compila unha seleccin de xacementos singulares da Cultura Castrexa co obxectivo de que o gran pblico encontreunha maneira amable de se achegar noso patrimonio.

Todos somos conscientes de que este un traballo que non fixo mis ca principiar, e que anda que o proxecto CAS-TRENOR rematase a travs del contribuuse, xunto co esforzo doutra moita xente, a sentar as bases necesarias paraque futuras colaboracins sigan avanzando nesta lia, na de reunificar para os cidadns unha realidade cultural queun da foi un conxunto claro, significativo e, sobre todo, conformador do noso territorio e da nosa paisaxe.

As pois, esta gua non o punto final dun proxecto, s un punto de partida para que futuros traballos afondencon maior conviccin, se cabe, na proteccin, investigacin e promocin da Cultura Castrexa.

Cultura Castrexa 9

Provincia da Corua 13

Castro de Elvia 14Castros de Neixn 16Castro de Baroa 18Castro A Cid de Borneiro 19Punta dos Prados 20

Provincia de Lugo 21

Castro de Viladonga 22Castro de Zon 24Castro de Fazouro 25Castro da Torre 26Castro de Santa Mara do Castro 27

Provincia de Ourense 29

Castro de San Cibrao de Las 30Castromao 32Conxunto arqueolxiconatural de Santom 34Cidade de Arme 35

Provincia de Pontevedra 37

Castro de Santa Tegra 38Castro de Troa 40Monte do Facho 42Castrolandn 43Castro de Punta do Muo do Vento 44Castro de Vigo 45

Distrito de Viana do Castelo 47

Cividade de ncora 48Citnia de Santa Luzia 50

Castro de So Caetano 52Castro de Cossourado 54Castro da Senhora da Assuno 55Castro de Lovelhe 56Castro de Santo Estvo 57Castro de Carmona 58

Distrito de Braga 59

O Balneario Prerromano de Braga 60Castro de So Loureno 62Citnia de Briteiros 64Citnia de So Julio 66Castro de Lanhoso 68Castelo de Faria 70Castro de Vieira 71Castro do Monte das Eiras 72

Distrito de Porto 73

Monte Mozinho 74Citnia de Sanfins 76Cividade de Terroso 78Monte Padro 80Castro de Alvarelhos 82Cividade de Bagunte 84

Distrito de Vila Real 87

Castro de So Vicente da Ch 88Castro do Lesenho 89Castro de Ribas 90

Proxecto CASTRENOR 91

Publicacin 91

Bibliografa 95

ndice

Cultura Castrexa

Os poboados fortificados de altura, designados como castros, foron o modelo de hbitat que marcou o I milenio an-tes de Cristo, o perodo que se designa como Protohistoria. Ter sido o modelo dominante, ou mesmo exclusivo, apartir da ultima fase da Idade do Bronce Final, anda que varen moito nas dimensins, contextos de localizacin,sistema defensivo e estrutura interna. Os castros constiten, por outro lado, un dos segmentos mis significativos dopatrimonio arqueolxico do Noroeste peninsular.

Entndese como Noroeste peninsular o vasto territorio delimitado Sur polo ro Douro, Leste polo Esla e Oestee Norte polo Ocano Atlntico, espazo actualmente ocupado por Galicia, Asturias e Norte de Portugal, as como po-la franxa occidental das provincias de Len e Zamora (CastelaLen).

Con todo, en Galicia e no Noroeste de Portugal onde se sita a zona principal dos castros, distingundose das reasdistintas: unha Norte da dorsal galega (correspondente s provincias da Corua, Lugo e parte de Pontevedra); ou-tra que abarca un vasto territorio desde a baca final do ro Mio, inclundo a parte occidental da provincia de Ou-rense, o Entre Douro e Minho e TrsosMontes Occidental. A zona dos castros estndese, incluso, cara Sur do roDouro, ata o Vouga.

Na zona primordial da Cultura Castrexa xa foron identificados centos de castros, anda que non exista un nmero pre-ciso debido inexistencia dun inventario exhaustivo. Por outro lado, non todos estes sitios seran coetneos, dicir,non posen cronoloxas idnticas. carn de sitios cunha longa diacrona, con parmetros cronolxicos que se es-tenden do sculo X a. C. I d. C., hai outros que tiveron un tempo de existencia mis limitado, pois foron abando-nados a mediados do milenio ou fundados na II Idade do Ferro.

Incluso considerando esta posibilidade a densidade de castros impresionante, favorecida por un contexto fisiogr-fico no que a auga abundante. O Noroeste, en particular a sa franxa atlntica, pose elevados valores de pluvio-sidade. As comunidades castrexas intervieron de forma harmoniosa no contorno, preservando os bosques de rbo-res de folla caduca (carballo e acivro, entre outros) e baseando a sa economa na explotacin agraria dos solos h-midos, onde cultivaban millo mido e lio, as como leguminosas. Nos solos mis secos producase trigo e cebada.Os cumes dos montes, que rodeaban os castros, eran aproveitados para pasteiros, renovados por queimas.

No seu conxunto, todos estes poboados fortificados, tanto as grandes citanias coma os pequenos castros, constiten unamplo depsito informativo, que documenta mis dun milenio de historia, xa que algns dos castros foron romani-

zados e, s veces, reocupados na Antigidade Tarda e na Alta Idade Media. Nalgns casos, o lugar continuou habi-tado ata o presente, como se verificou a travs das intervencins efectuadas no Alto do Morro da S na cidade dePorto, ou na cidade de Vigo.

A Arqueoloxa dos castros iniciouse en 1875 co estudo da Citnia de Briteiros e desde entn mantvose como unhadas principais lias de investigacin, tanto en Galicia coma no Norte de Portugal. Con base na informacin recollida longo de moitas dcadas de estudo a maiora dos autores defende que a Cultura Castrexa comezou a organizarsea principios do primeiro milenio, no contexto da chamada Idade do Bronce Final, desenvolvndose longo dos s-culos VII e VI a. C. Neste perodo, o Noroeste peninsular mantia contactos asiduos coa Bretaa, con Inglaterra, conIrlanda e mesmo co Mediterrneo. Instlanse os primeiros poboados de altitude, defendidos por murallas, como severificou no Coto da Pena, en Caminha, e na Citnia de So Julio, en Vila Verde. Estes poboados, situados en pun-tos xeoestratxicos, con ampla visibilidade sobre o espazo circundante, foron edificados en lugares clave, controlan-do os corredores de circulacin de utensilios, armas e obxectos de bronce.

Nunha fase posterior, o universo do Bronce Final/I Idade do Ferro crebouse, verificndose un proceso de fragmenta-cin territorial, con autonoma poltica e econmica en cada comunidade. Desenvolveuse unha segunda fase da Cul-tura Castrexa (500200 a. C.), no mbito da que os investigadores sinalan movementos de pobos orindos de Euro-pa Central, anda que se recoeza a influencia mediterrnea, asociada trfico martimo longo da costa atlntica.

Mis tarde, despois da primeira expedicin militar romana Noroeste, en 138136 a. C., dirixida por Decimus IunusBrutus, tera lugar unha significativa apertura do universo dos castros en relacin Sur da pennsula e mundo me-diterrneo. Foi entre finais do sculo II a. de C. e durante o sculo seguinte cando a Cultura Castrexa acadou o seuauxe, materializado nas grandes citanias que adquiriron o estatuto de lugares centrais. A reorganizacin do territo-rio e do espazo interno dos castros non se limitou s poboados maiores, tamn outros de menor dimensin se in-tegran nunha ampla e significativa transformacin.

De acordo cos autores gregos e latinos as comunidades protohistricas estaban organizadas en populi, dicir, en en-tidades que congregaban os diversos castella. Cada pobo ocupaba un certo espazo, e posible que houbese unhacapital que asumise o goberno do conxunto dos castella que formaban un populus. Moitos dos sitios includos nes-ta gua foron sede de populi, pese a que, en ocasins, anda non tea sido posible identificar de que pobo se trata.

Pero cal sera a xnese destes populi, citados nos textos clsicos e confirmados a travs de inscricins ou da toponi-mia. Unha filiacin directa co grupo dos pobos celtas est hoxe cuestionada. Segundo algns investigadores as sasraces encdranse no mbito dun amplo movemento de pobos denominados indoeuropeos, orindos da Asia Cen-tral. Outros autores consideran que os poboados fortificados do Noroeste se desenvolveron nun proceso endxeno,a partir da Idade do Bronce Final, sen influencias exteriores relevantes.

A integracin dos populi do Noroeste peninsular na Hispania s se concretou en tempos de Augusto, despois dascampaas de 2625 a. C. O modo en que se desenvolveu a conquista do Noroeste, a forma en que as comunidadesse articularon co novo poder imperial un dos temas mis fascinantes e discutidos da Historia da pennsula Ibrica,e posible que un complexo sistema de alianzas e de pactos fora decisivo.

A duracin da Cultura Castrexa, no contexto da nova Pax Romana un asunto que divide os investigadores, se ben certo que moitos castros se mantiveron ocupados ata mediados do sculo I e incluso no seguinte, mentres queoutros foron abandonados de forma definitiva despois desta data. Fora como quixer, polo que se deduce da epigra-fa votiva e funeraria, os elementos preponderantes das novas cidades eran os antigos habitantes dos castros. Ospopuli mantiveron a sa autonoma a travs da rede de civitates, anda que a nova sede se dislocase do castro ca-ra a un lugar mis favorable.

A Arqueoloxa e Historia dos poboados fortificados protohistricos anda suscitan diversas interpretacins cientficas. dicir, mantense tan vivo coma no sculo XIX o enigma das orixes, a vontade de descubrir as races das comunida-des que habitaron os castros. Pero, cales son os aspectos comns a todos eses sitios? Os castros son indisociablesda paisaxe que os rodea, dos territorios en que foron implantados, polo que o seu estudo implica, forzosamente, unprofundo coecemento das diferentes rexins polas que se distriben. De feito, significativo que varios castros se-xan os mellores miradoiros para observarmos unha determinada rexin. Os castros poden parecer iguais se o visi-tante se limita a observar as runas. Pero, en realidade, cada un deles singular, foi vivido e moldeado longo desculos por unha comunidade. A sa relacin coa paisaxe sempre complexa e variada, expresando, pois, un pen-samento profundo sobre o territorio de cada castro, sen dbida sinalizado por entidades mticas.

Nese territorio, as murallas marcan a estratexia da comunidade. Delimitan o espazo habitado e defndeno. Dendesistemas defensivos moi simples, confinados a unha nica lia de muralla, de terra ou pedra, na Idade do BronceFinal ou na I Idade do Ferro, verificouse unha progresiva evolucin cara a matrices moi complexas. Na II Idade do Fe-

rro os grandes poboados da Gallaecia meridional estaban protexidos por entre tres e cinco lias de muralla, as co-mo por foxos escavados na rocha. Nas murallas abranse as portas, puntos simblicos de transicin do universo ex-terior cara refuxio habitado. A estatua de guerreiro de Sanfins defenda unha desas portas.

Por outro lado, o espazo interno de cada poboado non un simple conglomerado de construcins circulares e rec-tangulares. Un castro congregaba un conxunto maior ou menor de familias extensas, que distribuan os seus ele-mentos polas diversas construcins, das que unha delas sera un espazo de convivencia. Outros compartimentos des-tinbanse a gardar os alimentos, os apeiros, ou funcionaban como cisternas. Nalgns deses ncleos familiares an-da se distingue o forno de cocer o pan, ou unha pequena fonte. O patio, normalmente forrado por laxes de granitoou lousa, era o punto central da unidade domstica.

Hai poboados nos que estas unidades residenciais foron delimitadas por muros, as como a muralla separaba o cas-tro dos arredores. Varias unidades podan formar un pequeno barrio, delimitado por ras e alamedas. Nestes casos posible afirmar que se est ante un protourbanismo do cal se discute a sa orixe.

A maneira en que as unidades residenciais se distriben en cada poboado, a forma en que se articulan entre si, asa relacin co sistema defensivo son moi variables, as como a calidade dos muros, s veces edificados de formamoi aplicada. Os barrios que o visitante percorre non son runas mortas, senn os sinais dun quefacer cotin que sedesenvolveu longo dos sculos.

Se as murallas, que protexan o universo domstico enriba referido, son, talvez, a marca mis expresiva da inver-sin colectiva das comunidades castrexas, hai outros equipamentos que se destacan: recintos sagrados; casas doconsello, onde se reunan os xefes das familias para discutir os asuntos comns ou para festas rituais; os balnearios,onde se celebraban rituais mal coecidos. En especial na rea dos grandes poboados da Gallaecia meridional xa seobservan evidentes sinais de influencia do urbanismo romano, como sistemas de drenaxe de augas, ou unidades re-sidenciais inspiradas no modelo da casa romana.

Provincia da Corua

| 14 |

Castro de Elvia

X: 547455

Y: 4797781

O Castro de Elvia sitase Sur do municipio da Corua,no bordo da cidade, limtrofe co Campus Universitario.Para acceder a el cmpre tomar a Avenida do Alcalde Al-fonso Molina e seguir as indicacins que levan Univer-sidade. Dende o Campus de Elvia os accesos castro es-tn sinalizados.

O xacemento foi dado a coecer en 1947 por L. Montea-gudo, quen nese mesmo ano dirixiu as primeiras escava-cins, proseguidas por J. M. Luengo entre 1948 e 1953.Tras anos de abandono, F. S. Lpez, dende o Museo Ar-queolxico do Castelo de Santo Antn, dirixiu entre 1979e 1985 novas intervencins, dedicadas fundamental-mente a recuperar os restos anteriormente escavados, seben abriu tamn novas reas na croa en 1985. Tras unnovo perodo de abandono, a piques de rematar o scu-lo XX o Concello da Corua elaborou o Proxecto Artabria,un ambicioso plan para transformar o Castro de Elvia,xunto cunha ampla superficie seu redor, nun parque ar-queolxico de mis de 50 hectreas, centrado no xace-

mento protohistrico. Prevense nel non s a escavacine recuperacin do poboado castrexo, senn tamn aconstrucin dun centro de visitantes concibido como unedificio singular dedicado historia e arqueoloxa, es-pazos para talleres e reconstrucins didcticas e experi-mentais, as como o aproveitamento integral, para aaprendizaxe e o lecer, do espazo rural inmediato sedi-mentado polo tempo. A Consellera de Cultura da Xuntade Galicia apoia o proxecto e axuda economicamente seu desenvolvemento. Neste contexto, unha vez recupe-radas en 2002 para a titularidade pblica mis de 13hectreas, teen lugar dende entn campaas arqueol-xicas anuais, a cargo do Museo Arqueolxico do Castelode Santo Antn, dirixidas por X. M. Bello.

A corta de especies alctonas e a roza da maleza permitiuobservar irregularidades no terreo que podan ocultar mu-rallas, valos ou outros elementos delimitadores dos espa-zos do antigo asentamento. Sobre aquelas abrronse en2002 sondaxes lonxitudinais que desvelaron novas mura-llas, comprobndose que o castro se estenda por unha su-perficie maior que a ata entn suposta, superando hoxe as4 hectreas e con indicios de que fose anda maior. Estasdimensins, superiores s habituais na Galicia Norte, suxi-ren que o poboado era mis que unha aldea amurallada,

Castro de Elvia

Localizacine accesos

Que ver

| 15 |

e que se atopaba en proceso de for-macin dunha estrutura protourbanade maior complexidade.

A configuracin do castro non sor-prende: un recinto central alto, acroa, rodeado dunha muralla moi po-tente, de mis de 4,5 metros de gro-sor, vese ampliado por cando menosdas terrazas sucesivas polo O, S e L.Polo N, a aparicin de restos de edi-ficacins na ladeira fra da croa faipensar na existencia doutros recintosanda non delimitados con precisin.

As sondaxes nas terrazas O e S apun-tan a un poboamento progresivo dasladeiras, tanto mis recente cantomis afastado da croa. Se na Sur ato-pamos edificacins de plantas curvashabitadas entre os sculos II e I a. C.,con ocupacins anteriores das queapenas quedan indicios, na primeiraterraza existe unha edificacin de n-gulos rectos con materiais quizais do

sculo I d. C., e mis abaixo, a carnda muralla exterior, un chan empedra-do pode situarse en momentos poste-riores, entre os sculos II e IV d. C.

As escavacins cntranse dende o2003 no ngulo SO da croa, tantodentro como fra da muralla. No in-terior da acrpole apareceron espa-zos ben diferenciados, separados pormuros ou muretes de contencinque delimitan edificacins, de ladosmaiores rectos e menores curvos,unha delas dividida en das estan-cias e algunhas con fogar, que foronreformadas no correr do tempo. Oestado de destrucin moi conside-rable, habendo muros dos que tan squeda unha fiada sobre a rocha ba-se, e outros desaparecidos que uni-camente se adivian por pegadasdeixadas na pena. Estes espazos si-tanse redor dunha ra estreita,empedrada, que presenta, na lousacentral, un buraco de captacin de

augas residuais do que parte unhacanle lousada que discorre cara Norte por debaixo dos mbitos in-mediatos. O complexo edificado se-prase da muralla deixando no me-dio un paso ou camio de rolda.

No ngulo NO da muralla brese unhamonumental entrada en rampla lou-sada flanqueada por grandes torrescurvas. sa beira a muralla aparecereforzada con engadidos que a dotandunha configuracin en chanzos. Noexterior dela desenvlvese unha lon-ga edificacin que corta unha murallaanterior anda sen estudar.

Estes restos recentemente exhuma-dos smanse s xa coecidos dasvellas campaas, restaurados haidcadas quizais de forma poucoexacta, anda que visualmente im-presionante, entre os que cmpredestacar a entrada Leste, con chan-zos entre as torres grandes; a com-

plexa Casa da Exedra, na que se dis-tinguen as sucesivas transformacinsdos seus espazos; o mal chamadoTemplo do dolo Flico, en realidadeunha combinacin de muros de dife-rentes pocas; e sobre todo oPozoAlxibe, quiz a mellor e misorixinal construcin do xacemento,na que das escaleiras afrontadasdescenden cara a un pozo circular doque xorde un manancial que llesproporcionaba auga potable s habi-tantes do castro.

Condicins de visita

Os terreos do castro e o seu contornoinmediato, de titularidade municipal,estn valados e pechados, polo quea visita xacemento debe ser pre-viamente concertada. No telfono010 de informacin municipal pde-se obter informacin de como esta-blecer a data e hora da visita, que guiada e gratuta.

| 16 |

Castros de Neixn

X: 513040

Y: 4723680

O acceso mis rpido rea arqueolxica de Neixn, si-tuada na parroquia de San Vicenzo de Cespn (concello deBoiro), faise dende o Corredor PadrnRibeira, sando nodesvo de Boiro Sur para coller a estrada N550 en direc-cin a Padrn. chegarmos parroquia de Cespn veseindicado dereita un desvo cara a Quinteiro e Nine,acompaado dun cartel do Centro Arqueolxico de Bar-banza. Avanzamos un treito at chegarmos a un cruce p da igrexa parroquial de Cespn. Aqu cmpre virar esquerda outro cartel do Centro as nolo indica e se-guir por unha pista asfaltada que chega directamente lugar de Nine e Centro Arqueolxico de Barbanza, situa-do no contorno inmediato do Castro Grande de Neixn.Dende o Centro cmpre camiar por unha pista que levadirectamente s Castros, visibles dende o propio Centro.

A Punta de Neixn pode ser considerada coma unha daspaisaxes culturais mis interesantes da Pennsula de Bar-banza. Deste xeito, non s constite un fito xeogrfico nes-ta zona da ra de Arousa e un espazo natural de conside-rable beleza, senn que tamn se presenta visitante co-

ma unha rea arqueolxica moi importante para o coe-cemento da Protohistoria de Galicia. Este carcter emble-mtico non pasou desapercibido para a comunidade locale para as institucins locais e autonmicas, que desea-ron un programa de revalorizacin da zona, servindo deeixo vertebrador da oferta cultural o Centro Arqueolxicode Barbanza, inaugurado no vern de 2002.

Este edificio serve de rea de recepcin dos visitantes e al-berga, na sa planta principal, unha exposicin permanen-te e interactiva na que se amosa e explica sinteticamente ariqueza arqueolxica da Pennsula de Barbanza, as como aevolucin das comunidades que al viviron dende a Prehis-toria Recente at a Romanizacin de Galicia. As explica-cins dos guas do Centro e o apoio didctico de maquetase reconstrucins axudan visitante a coecer de primeiraman os recursos patrimoniais visitables mis importantesda zona, as coma o seu sentido e significado histricos.

Na planta alta accdese a un segundo espazo expositivo noque se amosan os restos materiais mis significativos dasescavacins arqueolxicas desenvoltas dende 2003 no Cas-tro Grande de Neixn, no marco dun campo de traballo in-ternacional para mozos de entre 18 e 30 anos, que se levaa cabo anualmente nos meses de vern. Aconsellmoslle turista visitar en primeiro termo este edificio e facer des-

Castros de Neixn


Que ver

| 17 |

pois a visita guiada s xacementos ar-queolxicos, organizada polo persoaldo Centro. Existe unha ruta deseada atal efecto, que parte do propio edificioe se complementa con carteis sobre oterreo que nos dan as claves para en-tender este espazo arqueolxico.

Seguindo esta pequena ruta bordea-mos en primeiro lugar o chamado Cas-tro Grande, un poboado fortificadoconstrudo probablemente cara scu-lo IV a. C. A sa potente muralla, for-mada por un parapeto de terra, illa apunta do doado acceso dende o istmo.As recentes escavacins neste xace-mento, abertas pblico durante osmeses de vern polo que o visitan-te pode coecer de primeira man otraballo dos arquelogos permitirondocumentar unha monumental portade acceso poboado, orientada cara nacente do sol, e cinguida por dousfoxos de 3 m de profundidade escava-dos a man na rocha. No interior destes

foxos, reenchidos entre os sculosIVII a. C., atopronse cacharros cer-micos de orixe cartaxinesa, restos me-talrxicos, un concheiro con abundan-tes restos de moluscos, as coma par-te do esqueleto dun can, posiblemen-te asociado a un enterramento de ca-rcter ritual. Este castro, coa chegadados romanos, sufrira unha notable re-modelacin urbanstica, mantendo oseu importante papel no comerciomartimo da zona at o seu abandonoen poca tarda (sculos IVV d. C.).

Dende o Castro Grande camiamospola terraza que se estende S atchegarmos extremo da Punta deNeixn, na que se encrava o CastroPequeno, un dos poboados fortifica-dos mis antigos de Galicia, constru-do e habitado longo da chamada 1Idade do Ferro (sculos VIIIV a. C.).Situada nunha posicin estratxica,cunha ampla visibilidade sobre o con-torno e orientada cara mar, esta pe-

quena pennsula foi habitada por ungrupo de familias pertencentes po-bo dos Prestamarcos, dedicados fun-damentalmente agricultura, a gan-dera, o marisqueo e a metalurxia dobronce. Dentro do espazo amuralladopodemos contemplar as runas, debi-damente consolidadas, das casas cir-culares nas que habitaba esta xente.Orixinariamente estaban formadaspor un zcolo de pedra e paredes depallabarro, que servan para suxeitarunha cuberta cnica de colmo.

O camio de volta permite percorrer,nun agradable paseo, a beira O daterraza e atravesar o interior do re-cinto do Castro Grande, no que pode-mos contemplar restos de muros co-rrespondentes a vivendas erguidasdurante a poca romana. Dende aqusubimos parapeto, cruzamos o foxoe camiamos de novo cara CentroArqueolxico cruzando un vizoso pi-eiral habilitado como rea recreati-

va, zona na que se celebra a come-zos de agosto a famosa Romara deNeixn, unha celebracin festiva deindubidable interese folclrico, quenos lembra que a Punta de Neixnsegue sendo un espazo social vivo, enon s unha runa arqueolxica.

Condicins de visita

O Centro Arqueolxico de Barbanzapode ser visitado de martes a venresen horario de 10:00 a 14:00 e de18:00 a 21:00 horas, e os sbados edomingos s pola ma. O seu n-mero de telfono 981 843 810.

Informacin adicional

Ayn Vila, X. M. (coord.) (2005): OsCastros de Neixn (Boiro, A Coru-a). A recuperacin dende a Ar-queoloxa dun espazo social e pa-trimonial, Serie Keltia, 30. Noia: To-xosoutos (371 pxinas).

| 18 |

Castro de Baroa

X: 497500

Y: 4727125

Castro A Cid de Borneiro

X: 503996

Y: 4782634

Situado no remate occidental da pennsula do Barbanza, na fre-guesa de Baroa, concello de Porto do Son (A Corua), ocupa a to-talidade dunha pennsula homnima, tamn coecida como Puntado Castro, cunha extensin duns 22.622 m2. un castro de peque-nas dimensins, pero de grande interese turstico pola sa locali-zacin. A sa beleza paisaxstica, xunto coa prctica do surf e donudismo, fixeron deste castro un dos mis visitados de Galicia.

Accdese a el seguindo 4,3 km a estrada que do Porto do Son sae caraa Ribeira. Un sinal, nun lugar onde hai un bar e un aparcamento, indicao desvo, que hai que realizar a p, percorrendo un vello camio, lousa-do a treitos, duns 600 m, que morre xusto na entrada do xacemento.

Pola sa situacin a rentes do mar, temos sobre el unha visin pa-normica xa desde media costa do camio. chegar istmo, ve-mos un foxo escavado na rocha, seguido dunha primeira murallaque, en orixe, pechara todo o istmo a xeito de antecastro. Unhapotente muralla permite, por medio dun acceso en escadas, aca-dar unha primeira plataforma, da que, grazas a outra escaleira,talvez a mis monumental de toda a Cultura Castrexa, se pode ac-ceder segunda plataforma, totalmente chea de casas, o mesmoque a primeira. Un carreiro de a p, bordeando os cants sobre omar, leva terceira e mis elevada das zonas do castro, cunha al-tura que chega s 25 m de cada libre sobre o mar.

Citado polo Padre Sarmiento, foi parcialmente escavado por Se-bastin Gonzlez Garca Paz, por Jos Mara Luengo Martnez e por

Francisco Calo Lourido. Os niveis estratigrficos permitiron ver tres fases noxacemento e o espolio recollido indica que tivo unha vida moi curta, inde-pendentemente de que, xunto con materiais do s. I a. C. apareceran uns frag-mentos de nfora, probablemente de procedencia pnica, que nos poderanachegar, por paralelos, s sculos IVIII a. C., o que non permite deducir concerteza unha ocupacin habitacional. O que sabemos seguro que estivo ac-tivo durante o s. I a. C. e que a sa vida rematou polas fins do s. I d. C.

Os seus habitantes, pertencentes pobo dos praestamarci, que ocupaban to-do o Barbanza, viviran da pesca, como indican os cuncheiros, e tamn dagandera, mis que dos traballos agrcolas, e posiblemente do comercio, axulgar pola gran cantidade de fragmentos de nforas romanas vinarias. Cm-pre destacar que, nunha das ltimas campaas, foi atopada unha arracadade ouro, a primeira que apareceu en proceso de escavacin en toda a Cultu-ra Castrexa, estando perfectamente datada no cambio de Era.

Condicins de visita

O acceso totalmente libre. Carece de apoio informativo, pero na vila de Por-to do Son hai un centro de interpretacin, no que se organizan visitas guiadas.


Calo Lourido, Francisco (1997): Castro de Baroa. (Concello de Porto do Son).Santiago de Compostela.

Castro de Baroa


Que ver

| 19 |

Castro A Cid de Borneiro

X: 503996

Y: 4782634


Que ver

Castro A Cid de BorneiroO castro da Cid sitase Norte da aldea de Borneiro, nunha zo-na actualmente dedicada a monte baixo con presenza de abun-dantes pieiros e carballos. O acceso mis doado faise dende a es-trada local BaioPonteceso, onde 500 m despois de deixar atrs asltimas casas da aldea de Borneiro veremos un desvo, sinalizado, xacemento. Neste punto existe un amplo espazo habilitado pa-ra aparcadoiro, debendo a partir de aqu seguir un camio de ap, que despois de 200 m remata na porta de entrada castro.

A Cid de Borneiro un bo exemplo de castro de tamao medio,no que a presenza dun amplo espazo habitacional, posto descu-berto nas escavacins arqueolxicas desenvolvidas de xeito descon-tinuo entre os anos 1932 e 1990, permite comprender de formaclara, e facilmente asumible, as caractersticas arquitectnicas misimportantes deste tipo de xacementos.

A parte central do castro constiteo a croa, onde se atopan a tota-lidade das construcins dedicadas a vivenda, e est delimitada entodo o seu permetro por un parapeto de terra, de altura variable,que anda conserva no seu interior os restos da muralla defensiva.

Anda que a maior parte das edificacins presentes nesta zona amo-san planta circular, tamn existen as de planta cadrada ou rectangu-lar con esquinas redondeadas, conservando anda moitas delas a la-reira, e en menor nmero a porta de entrada. Na distribucin de par-te destas edificacins, sobre todo nas situadas na zona central, apr-

ciase unha disposicin formando pequenos grupos de vivendas, que posible-mente denote a presenza de diferentes grupos familiares.

O acceso croa realzase dende o denominado barrio de entremurallas, situa-do Leste, entre a muralla que delimita a croa e a que separa este barrio doexterior. Para acceder interior da croa haba que atravesar previamente es-ta barriada. Nela non existe ningunha construcin que se considere que pui-do ser utilizada como vivenda, interpretndose como unha zona que os habi-tantes do castro, ademais de utilizala para abastecrense de auga medianteo uso dunha fonte al localizada, usaran para a realizacin de actividades es-pecializadas, como por exemplo o traballo dos metais.

Condicins de visita

A visita xacemento gratuta, e pode realizarse en calquera poca do anode forma libre. Durante os meses de vern e na semana de Pascua existe unservizo de visitas organizado, coa participacin dun gua, creado polo Conce-llo de Cabana de Bergantios.


Romero Masi, A. (1987): Castro de Borneiro. Campaas 198384. Arqueo-loxa/Memorias, 7. Xunta de Galicia.

| 20 |

Punta dos Prados

X: 595719

Y: 4842052

O castro de Punta dos Prados localzase carn do porto de Espasan-te (Ortigueira, A Corua). O acceso moi sinxelo, ags unha curta su-bida final por escaleira. Partindo de Ortigueira pola estrada que levaa Viveiro, chegaremos a Espasante logo duns 6 km. O desvo para oporto de Espasante atoparmolo a man esquerda, fronte da estacinde FEVE. Dende al tense unha boa visin do castro e as sas mura-llas, final da praia e do porto. Para chegar xacemento teremosque tomar o devandito desvo, atravesar Espasante e chegar porto.Na sa entrada hai dous edificios, e detrs deles unha pequena praia,dende a que se accede castro subindo unha escaleira de madeira.

Unha vez rematada a subida dende a praia, o visitante atoparaseno extremo do que unha vez foi un dos dous foxos defensivos docastro, hoxe recheo. s dous lados rguense os impoentes restosdas das murallas do poboado. Detrs da muralla da esquerdaatpase o que foi o espazo de vivendas, no que polo de agora nonhai restos visibles. dereita, s ps da outra muralla, discorre uncamio de lousas que daba acceso castro. Este camio prolon-garase aln do que at o de agora foi escavado, superando un se-gundo foxo ben visible no terreo.

Os restos visibles dun edificio corresponden que se coece co-mo un monumento con forno. Estas construcins, empregadaspara baos de vapor, cocense dende hai tempo en varios cas-tros. O de Punta dos Prados ten unha conservacin mellor que

outros. O visitante poder ver, entrada, varios muros que son os restos dedous pequenos cuartos. Detrs deles sitase a estancia principal, un espa-zo pechado e baixo, que conserva un extraordinario chan de lousas e maiso arranque da cuberta a das augas. No fondo hai unha cubeta, tamn delousas. Nela depositarase a auga que se transformara en vapor coa calor.A calor vira do lume feito no buraco que se ve sobre a cubeta, anda hoxearroibado pola dita calor.

A construcin do edificio termal ocorreu logo de que o castro tivese sido ocu-pado xa por un tempo. Como o visitante poder ver, o edificio ocupa unhaparte do que antes foi un foxo defensivo.

Condicins de visita

Os cants que rodean o castro son perigosos, polo que se aconsella andaramodo e ter conta dos pequenos. A Fundacin Federico Macieira a res-ponsable do mantemento do castro. No seu Centro Arqueolxico, en Orti-gueira, o visitante poder atopar mis informacin, ademais dun audiovisualcunha recreacin virtual do edificio termal.


Ramil Gonzlez, E. (19951996). O monumento con forno do castro dos Pra-dos (Espasante). Memoria de investigacin, Brigantium, 9, pp. 1360. A Co-rua: Museo Arqueolxico do Castelo de Santo Antn.

Punta dos Prados


Que ver

Provincia de Lugo

| 22 |

Castro de Viladonga

X: 631110

Y: 4780155

Este sitio arqueolxico destacou sempre na paisaxe poloseu carcter monumental, xa que ocupa todo o cumiodun outeiro, a 560 m de altura, desde o que se abrangueun amplo panorama sobre a comarca lucense da TerraCh e as serras de Monciro, Pradairo e Meira. Pertence concello de Castro de Rei, e localzase a 23 km Nordsda cidade de Lugo, moi preto do km 70 da estradaN640, de Lugo a Oviedo pola Veiga do Eo, que o acce-so mis doado e que conta coa sinalizacin adecuada.Outra forma de chegar desde a estrada comarcal de Lu-go a Abadn por Castro de Ribeiras de Lea, onde tamnexiste sinal indicativo.

Iniciadas as sas escavacins por Manuel Chamoso La-mas en 1971, e proseguidas por Felipe Arias Vilas desde1982, este xacemento, por mor da continuidade dos tra-ballos arqueolxicos e, desde 1985, tamn musesticos,converteuse nun exemplo paradigmtico de castro galai-coromano do noroeste e de museo de sitio.

As pois, ademais da vintena de campaas de escavacinrealizadas ata agora, e anda en curso, desde 1986 e dexeito ininterrompido con periodicidade aproximadamen-te anual, prestouse atencin tamn s necesarios laboresde limpeza e consolidacin do castro, co fin de mantelo

en boas condicins de conservacin, favorecendo as oseu papel cultural, educativo e turstico, e potenciando mximo os seus valores patrimoniais.

Viladonga constite un verdadeiro modelo formal de cas-tro de interior, con varias murallas e foxos sobre todopolo lado de nacente que acollen dous amplos ante-castros ou reas de expansin ben delimitadas e unhaextensa croa ou acrpole duns 10.000 m2. O conxunto doxacemento abranguido polas murallas mis exterioreschega case a 4 hectreas completas. Nesta croa central onde se encontran a maiora das construcins escavadasata agora, dispostas redor dunhas ras ou espazos depaso perfectamente organizados, un en direccinNorteSur, outro na LesteOeste, e unha rolda interior pa-ralela muralla principal. Ademais das construcins queevidencian ser vivendas soas ou formando conxuntosagrupados ou barrios, documntanse reas para servi-ren de almacn, de obradoiro, de curral ou para outrasfuncins; no interior da croa destcase unha gran cons-trucin alongada de posible uso social ou comunal.

Todas estas construcins estn feitas de pedra de lousa ouxisto, pero teen s veces grandes cachotes de seixo bran-co nos seus alicerces e, xeralmente, nos ngulos e esquinas.As de planta circular ou muros curvos cubranse con teito de

Castro de Viladonga


Que ver

| 23 |

palla ou colmo, e as cuadrangulares ede muros rectos usaban tellas de barrode introducin romana (tegulae e im-brices), moi abundantes entre os ma-teriais aparecidos no castro.

Entre estes numerosos e moi varia-dos materiais achados, que son osque se gardan, estudan, interpretane se exhiben selectivamente no mu-seo do sitio, pdense destacar, poloseu significado histrico e cultural etendo en conta a duracin cronolxi-ca dalgns deles, algunhas mostrassingulares de ourivera como torquese unha arracada de ouro, as numero-sas moedas de ouro, prata e bronce(en especial dos sculos IV e V d. C.),as abundantes e s veces moi ori-xinais, como dous pasarrendas bron-cneos pezas de adorno de persoase cabaleras, algunhas armas e moi-tas ferramentas de pedra, bronce eferro, elementos de xogo, certa va-riedade de vidros, numerosos mu-

os manuais algns planos, pero amaiora xiratorios e, por suposto,abundantsimas mostras de cermi-ca, tanto de tradicin castrexa comopertencentes a modelos romanos ede importacin comns de cociae de mesa, terra sigillata incluso moitarda, etc..

Estes e outros achados, xunto coasestruturas defensivas, espaciais e dehabitacin do castro, evidencian unpoboamento moi prolongado, im-portante sobre todo entre fins do s.II e mediados do V d. C. polo me-nos, e fan de Viladonga un xace-mento singular e un sitio clave paracoecer, estudar e comprender a de-cisiva etapa histrica de Galicia que a romanizacin, representada aqunun asentamento do medio rural, declara configuracin castrexa pero decaracterizacin e cronoloxa galai-coromana, e vinculado tanto mundo tardo das villae como recep-

tor da influencia dunha cidade prxi-ma como Lucus Augusti.

Condicins de visita

O castro de visita libre e gratuta eest permanentemente aberto en ho-ras dirnas durante todo o ano. O mu-seo anexo, complemento fundamen-tal do sitio e xestionado pola Xunta deGalicia, abre de 10 a 20 h (de 10 a 19h de novembro a febreiro e de 10 a 21h en xullo e agosto), e s cerra os das24, 25 e 31 de decembro e 1 e 6 dexaneiro. A visita libre e xeralmentegratuta por mor das exposicins tem-porais que acompaan a mostra per-manente do museo, concibidas ambasde xeito ameno e didctico, pois ocentro ten unha gran vocacin cultural,educativa e tamn turstica, apoiadapor unha activa Asociacin de Amigosdesde 1989 (www.aaviladonga.es, etamn o sitio oficial http://museocas-troviladonga.xunta.es).


Arias Vilas, F. (1997): El Castro deViladonga (Lugo): 25 aos de Inves-tigacin y Patrimonio cultural, Estu-dios Bercianos, n 23, pp. 1831.Ponferrada.

Arias Vilas, F. (1997): Comunicacin,difusin e didctica. O caso do Mu-seo do Castro de Viladonga (Lugo),Xornadas sobre Administracins Au-tonmicas e Museos (Santiago deCompostela, 1996), pp. 227253.Santiago de Compostela.

Arias Vilas, F. e M. C. Durn Fuentes(1996): Museo do Castro de Viladon-ga (Castro de Rei, Lugo). Santiago deCompostela.

Croa. Boletn da Asociacin de Ami-gos do Museo do Castro de Viladon-ga (anual desde 1991, vid. ndices).

| 24 |

Castro de Zon

X: 630087

Y: 4809640

O Castro de Zon encntrase situado no val de Mondoedo, cara metade da ladeira Oeste, a 300 metros de altitude. Sitase enribadunha pequena chaira que se introduce lixeiramente no val e as, conesta maior altura c contorno, pdese contemplar toda a planicie.

Para poder chegar Castro de Zon desde Mondoedo hai quedirixirse Mosteiro dos Picos que se encontra sinalizado edesde al seguir recto pola estrada asfaltada pola que se sobe. Apartir deste punto, a 1 km aproximadamente, hai un camio deterra no lado esquerdo que nos levar recinto da Croa. Neste ca-mio no primeiro cruce hai que seguir recto, no segundo esquer-da e de a recto ata o Castro.

Neste xacemento arqueolxico, que conta cunha superficie total es-timada en algo mis de sete hectreas, podemos contemplar, en pri-meiro lugar, a sa estrutura de superficie en catro zonas diferencia-das, a distintas alturas e que reciben catro nomes diferentes: ACroa, A Croa Pequena, O Castro e O Castro de Abaixo. Nunbreve paseo por elas poderemos observar como a forma principal dedefensa son os grandes desniveis naturais que presenta o recinto coseu contorno, pero tamn visualizaremos como en todos os recintoshai estruturas ptreas que marcan os seus lmites: unhas seran con-temporneas asentamento no castro e outras son posteriores, pos-to que se asentan sobre os muros derrubados das vivendas.

En segundo lugar, no recinto identificado como A Croa, nunha rea de 500 m2,pdese contemplar un conxunto de vivendas que se corresponden coa derradei-ra ocupacin do xacemento, que se data en poca romana, entre os sculos II eV d. C. O interesante desta parte, na que non se levou a cabo unha restauracindefinitiva, a mestura de tipos de estruturas e como algunha est construda ca-se con retallos de muros, anda que entre todo isto temos que destacar unha vi-venda cun grao de conservacin altsimo, posto que os muros chegan a unha al-tura de 1,40 metros, o que permitiu que se conserven nela das vents.

Condicins de visita

Dentro do recinto as visitas son libres, anda que estn apoiadas por dasmesas interpretativas nas que se explica con mis detalle o xacemento noseu conxunto e unha parte da rea escavada. Aqu inclese unha reconstru-cin virtual de como seran das das vivendas de Zon.


Vigo Garca, A. (2005): Escavacins no Castro de Zon (Mondoedo),20022003, en Minius, vol. XIII. Ourense.

Vigo Garca, A. (2006): Castro de Zon (MondoedoLugo). Campaa2005. Avance de resultados, Gallaecia, n 25, Dep. de Historia I. Santiago deCompostela: USC.

Castro de Zon


Que ver

| 25 |

Castro de Fazouro

X: 637410

Y: 4829458


Que ver

Castro de FazouroO Castro de Fazouro est situado Leste da praia de Arealonga, nolugar de Punta do Castro, na parroquia de Fazouro (Foz, Lugo). Paraacceder xacemento hai que coller a estrada N642, sando de Fozen direccin a Burela. Pasando o lugar de Fazouro atopamos un des-vo dereita, sinalizado, que nos leva cara apeadeiro do tren (FEVE)e praia de Arealonga. Trtase dun asentamento costeiro que apro-veita un pequeno promontorio que se mete no mar, con fortes acan-tilados en todo o seu permetro, ags no istmo que o une con terra.

A sa configuracin sinxela, pois pose un s recinto defendidopor un foxo escavado no istmo, actualmente reenchido de formaparcial. No seu sector oriental, o mellor conservado, acada os 18m de ancho e unha profundidade que chega ata os 12 m.

A rea habitada ocupara todo o promontorio, anda que podeasegurarse que unha boa parte do xacemento se perdeu debido accin erosiva do mar. Na sa zona setentrional, e beira do acan-tilado, atpase a rea escavada onde se puxeron descuberto osrestos de nove construcins realizadas con cachotera de xisto. Sonna sa maiora de planta cadrada coas esquinas redondeadas, e es-tn dispostas redor de tres espazos abertos lousados, conforman-do posibles unidades domsticas diferentes. Presentan, ademais, di-ferentes elementos interiores, coma fogares de planta rectangular ebancos corridos. Apegada a unha das construcins atopase unha es-caleira, da que se conservan dez chanzos, o que suxire a existenciade niveis superiores. En particular hai que sinalar unha estrutura, a

mis meridional, que difire das demais nos materiais empregados no seu acon-dicionamento, xa que presenta restos dun revocado interior nas paredes e unpavimento en perfectas condicins realizado cun morteiro de cal, area e seixos.

Tendo en conta os resultados das escavacins e o estudo dos materiais ato-pados, pdese inferir unha ocupacin do xacemento que vai dende o s. I d.C. ata o s. IV d. C., testemundose diferentes reordenamentos do espazohabitable, coa construcin de novos muros medianeiros e a modificacin daplanta nalgunha das construcins.

Condicins de visita

O xacemento est sinalizado dende o cruce da estrada N642, e pdese visitarlibremente. Accedese facilmente interior a travs dun recheo duns 10 m delongo por 4 m de ancho que atravesa o foxo. Xa dentro do recinto, e uns me-tros antes de chegar rea escavada, instalouse recentemente un panel expli-cativo no que se expoen diversas consideracins xerais sobre a Cultura Cas-trexa. Hai que sinalar que a zona escavada foi consolidada hai anos, levantn-dose varias fiadas novas nos muros das construcins e sinalizando a recenteachega cun elemento separador consistente nunha cuarcita de cor clara.


Carrera Ramrez, F. (1991): Castro de Fazouro (Foz, Lugo), Arqueoloxa/In-formes, n 2, pp. 291293. Xunta de Galicia.

| 26 |

Castro da Torre

X: 649000

Y: 4720220

O coecido como Castro da Torre atpase no lugar de Sobredo, pa-rroquia de Folgoso, concello de Folgoso do Courel, provincia de Lu-go. Para chegar cabo del partimos da estrada LU651, de Quirogaa Seoane do Caurel, e no seu quilmetro 30,2 desviarmonos po-la estrada que vai val de Luzara e O Incio por Seceda. Entre ospuntos km 1,7 e 2,1 esta estrada bordea o xacemento, e atopa-mos un carreiro de a p que hai que ascender durante uns 300 m,salvando un desnivel de 40 m para chegar entrada do castro.

O esporn de lousa sobre o que se asenta o castro, de 150 m delonxitude e 50 m de ancho, orientado NOSL, emerxe practicamen-te exento uns 30 m sobre o nivel do terreo que o circunda, poloque practicamente inexpugnbel, xa que as sas paredes meri-dional e setentrional son completamente verticais, mentres quepolos extremos, de peor defensa natural, se complementou estacunha serie de actuacins antrpicas. As, polo NO, que a zona deunin do esporn co monte, escavouse un potente foxo de 120 mde longo e de entre 5 e 20 m de ancho, afondando uns 16 m, men-tres que polo SL, actual acceso e zona na que a pendente missuave, se deseou unha sucesin de tres foxos dispostos en chan-zos, tapizndose os espazos intermedios con lousas fincadas.

O urbanismo deste poboado castrexo vn definido pola adapta-cin medio. Debido vertical e abrupto do relevo no que estconcibido, o seu permetro est completamente aterrazado me-diante a construcin de murallas/socalco e rebaixes na rocha, pa-

ra lograr superficies horizontais sobre as que asentar as diversas constru-cins, e o seu carcter de superficie lineal determinou a creacin dunha raprincipal que percorre lonxitudinalmente o poboado e que o distribe e ar-ticula axudado por ras travesas perpendiculares a aquela. Estas vas sonfundamentais no tratamento das augas pluviais, conducndoas cara alxibeexistente na entrada, por unha banda, e forzando a evacuacin e a drenaxepor outra, axudadas por unha serie de canalios escavados para ese fin.

Dentro das construcins de paredes de lousa e seixos nas fiadas inferioresdas zonas hmidas temos que distinguir tres modelos: de planta circular,rectangular con esquinas redondeadas e rectangular en ngulo recto. Nesteltimo exemplo confirmouse a existencia de dous andares, accedndose superior por un patn exterior vivenda. Os materiais recuperados nas esca-vacins sitannos o uso deste castro entre os sculos I e IV d. C.

Condicins de visita

O nico acceso dispoible pode resultar dificultoso, por mor do pino e angos-to do carreiro. Non de doada visita para xente con dificultades fsicas. A ve-xetacin adoita impedir unha correcta visualizacin das estruturas.


lvarez Nez, A. (1995/1996): Castro da Torre de Sobredo, O Caurel: Infor-me de la intervencin arqueolgica de 1993, Boletn do Museo Provincialde Lugo, n 7, v. 2, pp. 932.

Castro da Torre


Que ver

| 27 |

Castro de Santa Mara

do Castro

X: 660044

Y: 4747884


Que ver

Castro de Santa Mara do CastroO poboado castrexo de Sta. Mara localzase na zona oriental gale-ga, Oeste da Serra dos Ancares, concretamente na marxe es-querda do ro Quinds, afluente do curso alto do ro Navia.

Accedese xacemento desde a Autova A6 MadridA Corua,sando no desvo que hai cara s Ancares e Navia de Suarna, ondese enlaza coa comarcal L722. altura da localidade de SanMartn (km 14), nada mis cruzar o ro Navia, cllese outra estra-da en direccin a Cervantes, e unha vez pasada a localidade deSabadelle, aproximadamente a uns catrocentos metros debemostomar unha pista que vai ladeira abaixo cara capela de SantaMara de Cervantes, onde se acha o castro.

O castro un poboado de nova planta, cunha ocupacin contem-pornea explotacin, en poca romana, das minas aurferas sobreas que se sita. Presenta nivel de ocupacin xeneralizado, que pui-do datarse, a partir das anlises radiocarbnicas e dos elementosde cultura material, entre o ano 50 a. C. e o sculo II d. C., cunhavida continuada e un crecemento interior que pode detectarse enpequenas modificacins construtivas.

Nun momento moito mis tardo, e polo menos a partir do scu-lo XIV, o esporn comezou a ser utilizado como necrpole cristi,configurada por tumbas de inhumacin das que se escavaron untotal de 63 enterramentos, funcin que desempea o lugar atahoxe en da.

O asentamento presenta unha superficie maior dunha hectrea. O recinto su-perior, de forma ovalada, est ben delimitado no seu permetro por unhamuralla de aterrazamento realzada na sa parte Norte a xeito de parapeto,e separado da ladeira por tres lias de foxos, que foron construdos aprovei-tando a forza da auga, que sa vez canalizada cara s explotacins au-rferas prximas.

Os grupos familiares da comunidade indxena que habitou o castro ocupabancadansa cabana. A distribucin do espazo dentro das cabanas tia variosniveis, para o que nalgns casos se acondicionaban das entradas vivendaa diferentes alturas. A disposicin de dous ou mis niveis facase por mediode faios de madeira apoiados en rebaixes realizados nos muros, e que segu-ramente non cerraban completamente os distintos espazos. No piso inferiorconstruase o fogar e nalgns casos aparecen restos de bancos corridos easentos apegados parede.

Respecto s elementos internos que se conservan destacan os fogares, for-mados por unha placa de arxila apegada a un pequeno murete que funcionacomo paraventos entre a porta e o interior.

Condicins de visita

A visita xacemento libre en calquera poca do ano e pode realizarse encombinacin con rutas de sendeirismo na rea dos Ancares.

Provincia de Ourense

| 30 |

Castro de San Cibrao de Las

X: 579999

Y: 4690444

O castro de San Cibrao de Las encntrase situado sobreos afloramentos granticos que dominan a marxe dereitado ro Mio, desde Ourense ata Ribadavia. Desde a saposicin domina visualmente toda a conca do Barbanti-o, as terras que chegan ata o Arenteiro polo Oeste, e osrebordos montaosos que conforman os contrafortes dolado Sur da Serra de Faro.

O castro sitase a uns 18 km da cidade de Ourense, e tenacceso tanto desde a autova OurenseVigo (ou ben a na-cional OurenseVigo) como desde a nacional OurenseSan-tiago. En ambos os casos debemos desviarnos nas sadascara localidade do Carballio e despois cara a Ourantes,seguindo os sinais indicativos que existen nestas estra-das cara Castro.

O xacemento, anda que se localiza nun punto estratxi-co cunha ampla visin sobre o territorio, non conta po-rn cunhas condicins naturais que o fagan dificilmenteaccesible. Por este motivo tivo que delimitarse cun am-plo conxunto de murallas e foxos que remarcan a sa si-tuacin na paisaxe e que lle confiren unha gran monu-mentalidade. A superficie delimitada de case dez hec-treas, que o converten nun dos maiores poboados cas-trexos de Galicia, con paralelos formais coas citanias da

etapa final da poca castrexa do Norte de Portugal, co-mo Sanfins ou Briteiros. Cronoloxicamente sitase entreo sculo II-I a. C. e o sculo II d. C., xa en contacto comundo romano.

Morfoloxicamente pose dous recintos concntricos, li-xeiramente alongados en sentido NorteSur delimitadosambos por murallas, con dous accesos claros polo Lestee o Oeste. No recinto exterior o amurallamento dobreen gran parte do seu permetro, igual ca o foxo, reforzn-dose nos puntos de acceso con outras lias de muralla.

O recinto central apenas un 10% da superficie total dopoboado e bascula cara lado Leste, contra o val do roBarbantio. A muralla que rodea o recinto central tenuns 3 m de espesor e a sa altura orixinal debeu alcan-zar uns 4 m; a ela accedase por escaleiras que se con-servan insertas no seu paramento interior e que a con-verten sa vez nun paso de rolda.

O recinto exterior esta delimitado pola muralla, que po-se longo do seu permetro interior unha rolda e ac-cesos a travs de escaleiras sa parte superior. As por-tas abertas nas murallas Oeste e Leste teen corposde garda, igual cs do recinto central, presentndose asentradas consecutivas da muralla mis exterior do sec-

Castro de San Cibrao de Las


Que ver

| 31 |

tor Oeste apegadas para evitar aconfrontacin de ambos os accesos.Nas ltimas intervencins documen-touse no lado Sur a existencia dunhaestrutura reforzada nesta murallaexterior, que se desenvolva en altu-ra, de forma que desde ela podanmellorar a visibilidade neste sector,onde a accesibilidade castro mis fcil.

O poboado foi concibido desde a saorixe para albergar un gran nmerode persoas e a superficie interior foidividida en parcelas similares paracada grupo familiar. En cada unhadestas parcelas cada familia cons-truu a sa vivenda composta porvarias construcins, e a medida quepasou o tempo foron evolucionan-do, amplindose ou dividndose se-gundo os casos. Todas as vivendasdispense no recinto exterior, re-dor de ras radiais que comunican arolda inferior e a superior a modo

de eixes circulares. O grupo de cons-trucins que configuran unha viven-da comparte un espazo aberto oupatio comn, mentres que son inde-pendentes de cara a outras unida-des que se encontran anexas. Estnconcibidas como lugares de residen-cia e traballo, dedicando cada de-pendencia a funcins distintas, rela-cionadas coas formas de vida de fa-milias agricultoras e gandeiras: al-macns de alimentos; cocia; zonasauxiliares para o traballo, os utensi-lios ou os animais, etc. Tanto a saarquitectura domstica coma o en-xoval son similares s documenta-dos noutras comunidades indxenascastrexas do Noroeste.

Respecto s espazos pblicos que po-deran ter sido construdos en San Ci-brao de Las s se documentou a exis-tencia dunha fontealxibe. Sitasemoi prxima porta de poente. unha construcin realizada para apro-

veitar unha fonte natural. Componsedun depsito con escaleiras que per-mita reverter a partir dunha canlecortada na muralla e que desaugabano foxo hoxe en da cheo de terra. Aestrutura estivo cuberta seguramen-te cunha bveda construda poraproximacin de fiadas. Dada a gransuperficie do asentamento, temosque supoer a existencia de mispuntos de acumulacin de auga queabastecera a poboacin.

Condicins de visita

O acceso en vehculo moi cmodo,e pdese estacionar practicamente p do xacemento. A visita libre epode realizarse en calquera poca doano. Na actualidade estase a cons-trur un gran Centro de Interpretacinda Cultura Castrexa, que facilitar acomprensin deste e doutros xace-mentos castrexos en Galicia.


Rodrguez Cao, C.; M. Xusto Rodr-guez e F. Faria Busto (1993): A Cida-de de San Cibrn de Las. ColeccinGuas do Patrimonio Cultural, IV, Ou-rense: Fundacin Caixa GaliciaGrupoMarcelo Macas, 61 pp.

Infante Roura, F.; J. M. Rey Garca; E.Rodrguez Puentes; e M. J. TallnNieto (2004): El Parque Arqueolgicode la Cultura Castrea. Bases para suformalizacin, RGPA Cadernos 2.Santiago de Compostela: Xunta deGalicia, 91 pp.

| 32 |

Castromao

X: 584620

Y: 4668428

O xacemento arqueolxico de Castromao, ocupado desdeo sculo VII/VI a. C. II/III d. C. (Idade do Ferro e pocaRomana), sitase na parroquia de Sta. Mara de Castro-mao, concello de Celanova, SO da provincia de Ourense.

Para chegar a el situmonos entrada da vila, vindo des-de Ourense pola N540, pero en lugar de tomar a circun-valacin cara a Portugal metmonos no ncleo urbano.No primeiro cruce xiramos cara dereita pola C531 aCortegada, sentido Norte e ascendente, ata que a uns 600metros encontramos un ancho cruce con rotonda e espa-zo axardinado. Deixamos a estrada principal e tomamos avariante esquerda que leva a Quintela de Leirado. pa-sar o km 1 dobramos dereita, por onde sinala a Aceve-do do Ro, e continuamos ascendendo ata que, apenaspasado o km 2, tomamos unha pista asfaltada a man de-reita. O monte inmediato, que destaca polo seu perfilaplanado na cima e en socalcos despois, Castromao. A100 metros dese cruce cllese unha pista de terra es-querda, dixase o coche e ascndese ata a mesma baseSuroeste do recinto por un camio de apenas 75 metros.

O xacemento castrexoromano ocupa toda a parte supe-rior do monte. Na sa cima plana, rochosa polas beiras,

a 732 metros de altitude, sitase un fito altimtrico des-trudo hai poucos anos por un raio. Est rodeado o recin-to, dunha extensin de case 20.000 metros cadrados,cunha muralla dunha lonxitude de 487 metros. O seu ei-xo mis longo, en sentido LesteOeste, de 175 metros.Distnguense tres partes ocupadas:

A cima do monte, na que se localizaron os restos misantigos e tamn os mis recentes: cimentacin dunhapequena ermida no seu extremo Leste.

Plataformas intermedias, limitadas por muros de con-tencin e/ou nivelacin, sobre as que se asentan, pre-dominantemente, estruturas de forma circular.

Plataforma baixa, a mis ampla do recinto, xa que ocircunda, e protexida pola propia muralla. Aqu encn-transe a maior parte das estruturas postas descuber-to, xa que onde se centraron os traballos de escava-cin arqueolxica realizados ata o momento.

Collendo o acceso xacemento desde onde o deixamosanteriormente, entraremos no recinto castrexoromanopor un carreiro que se inicia dereita, unha vez pasado uncorte aberto ata a parte superior. Este sendeiro lvanos aunha zona escavada nos ltimos anos (ocupada desde oS. I d. C. ata principios do S. III d. C.), na que se poden verunha serie de estruturas, parcialmente descubertas, de

Castromao


Que ver

| 33 |

entre as que destaca un patio rectan-gular, e unha estrutura circular com-pleta cun piso que est 90 cm por de-baixo do nivel de acceso. pasar de-baixo dunha gran rocha que na saparte superior ten uns gravados ru-pestres: agrupacin de pequenos re-baixes circulares, continuaremos ensentido Leste seguindo a propia trazada muralla que protexe o recinto dexeito case circular.

Unha vez pasado outro corte, en senti-do NorteSur, que atravesa toda a abado monte mostrando unha serie deparedes se subimos por un lateral,chegarase plataforma superior desdeonde gozaremos dunha vista especta-cular, entramos nunha zona protexi-da con rede de arame, pero que ten oseu acceso aberto. Nun primeiro mo-mento, encontrmonos cunha zona es-cavada en cuadrculas que deixan verunha serie de estruturas circulares, li-mitadas pola muralla que domina so-

bre o lugar de Sta. Mara de Castro-mao. Continuamos por este carreirodesde o que observamos gabias aber-tas de forma moi irregular, que nosamosan estruturas preferentementecirculares, algunha delas con vestbulo.Mis adinte a zona escavada ensn-chase, e aprcianse unha serie de pla-taformas con chanzos, ata tres misoutras das por enriba apenas escava-das. Na superior destaca a presenzadunha grande estrutura rectangular,de 18 metros de longo por 6 de ancho,dividida en tres partes polo interior, eque se asenta sobre outras estruturas,anteriores, que sobresaen por debaixo.Baixo un muro de contencin hai ou-tras estruturas xeralmente circulares eque ofrecen singulares variacins. Ou-tro muro de contencin d paso pla-taforma inferior na que, un pouco misadiante, nos encontramos co barriomis interesante e estudado do xace-mento, que nos ofrece parte de ralousada ou estruturas circulares e cua-

drangulares con vestbulos e anexos.Na sa escavacin recuperronse, en-tre outros, a Tbula Hospitalis do 132d. C., un tesourio, un simio esculpidoen pedra, etc. A partir de aqu pdesecamiar sobre a forte e reconstruda(nun treito de case 90 metros) mura-lla, con escaleirias interiores de acce-so, desde a que se observa outro con-xunto de estruturas.

final da zona escavada, tanto naplataforma inferior como na inme-diata superior nivelada por un altomuro de contencin, ofrcense unhadiversidade de estruturas de diferen-tes formas, algunhas circulares convestbulo, de entre as que destacaunha, escavada recentemente, queconserva fogar central.

Sando da zona protexida pola rede econtinuando sobre a traza da murallauns 60 metros, chegaremos zonaescavada que nos encontramos

principio do percorrido por este xace-mento arqueolxico.

Condicins de visita

A visita xacemento libre en cal-quera poca do ano. En determina-dos perodos pdense concertar visi-tas guiadas a travs do Concello deCelanova. Anda que non existen pa-neis informativos, a importancia doconxunto permtelle observar as ca-ractersticas principais do xacementoa calquera visitante.


Garca Rolln, M. (1971): Memoriade la excavacin arqueolgica deCastromao (Caeliobriga). A.E.A. 44,n 123124. Madrid, pp. 175211.

Orero Grandal, L. (2000): Castromao(Celanova, Ourense), Brigantium,12. A Corua, pp. 179185.

| 34 |

Conxunto arqueolxiconatural

de Santom

X: 596510

Y: 4689262

O conxunto arqueolxiconatural atpase a uns 200 m SL do lugarde Santom, concello de Ourense. Desde un punto de vista xeogr-fico intgrase nunha unidade de vertente que conforma o rebordonororiental da depresin ourens coecida como focha ourens,formada polo val do Mio e os seus afluentes.

De fcil acceso, situado escasamente a 3 km da capital de provin-cia, chgase seguindo a estrada que desde Ourense conduce lo-calidade prxima de Velle, antiga estrada de Monforte, e despoisde cruzar o ro Loa, collendo unha desviacin dereita. Apenaspercorridos 500 m presntanse das alternativas: ben proseguir enautombil collendo a pista da esquerda, ou ben seguir pola derei-ta e desde o Colexio Pblico de Mende continuar a p por unha ru-ta de sendeirismo, que discorre por un fermoso camio.

Neste conxunto pdense ver diferentes asentamentos de distintosmomentos cronolxicos na ocupacin do territorio. Por unha parte un castro coas caractersticas que o definen desde o punto de vis-ta paisaxstico, e por outra un poboado galaicoromano nas sasinmediacins, cunha etapa altoimperial da que apenas se conser-van restos, e outra baixoimperial que pertencen as estruturas vi-sibles na actualidade.

En relacin co castro, a ltima intervencin realizada permite con-templar unha armazn urbana artellada a partir dunha ra central,que desemboca nun espazo amplo a modo de praza. Este lugar resultado dun proceso de ocupacin e reocupacin do espazo cas-

trexo, utilizando estruturas preexistentes, que se vern obrigadas a adaptar-se a unha nova organizacin.

Do poboado tardorromano escavronse das unidades habitacionais, quecon lixeiras variacins reproducen o mesmo esquema funcional, organizadasa partir dun patio central aberto, a modo de patio con reminiscencias do adroda casa romana. Outro aspecto que hai que contemplar o valor patrimonialda natureza, que est asegurado por conservarse un tipo de vexetacin ca-racterstica da focha ourens cunha gran variedade de especies, algunhasmoi pouco frecuentes nestas latitudes.

Condicins de visita

A visita libre, e nos ltimos anos acometronse traballos de musealizacine revalorizacin, que axudan comprensin dos restos por medio de paneisinterpretativos. Existe unha caseta de informacin na que se poden solicitarvisitas guiadas e material informativo: dpticos, folletos, guas, vdeos, etc.


Rodrguez Gonzlez, Xulio (2000): Conxunto ArqueolxicoNatural de Santo-m. Gua Arqueolxica. Ourense.

Peralta Bejarano, I.; X. Rodrguez Gonzlez e Xusto Rodrguez (2004): Con-xunto ArqueolgicoNatural. Excavacin, consolidacin y musealizacin deun sector del castro. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza.

Conxunto arqueolxiconatural de Santom


Que ver

| 35 |

Cidade de Arme

X: 599658

Y: 4677859


Cidade de ArmeA Cidade encntrase no linde das abas que dominan o val da Ra-beda, no rebordo que separa este do Val do Arnoia, na beira dadorsal que as delimita e onde afloran os roquedos granticos,coa formacin de blas tan tpica. longo desa dorsal sitansediversos puntos relacionados pola tradicin coa vida da santa emrtir Maria.

O acceso fcil e as posibilidades da rede viaria son moitas paragozar dun agradable paseo e achegarse s vilas inmediatas deXunqueira de Amba, Baos de Molgas, Allariz e o propio Ouren-se. Dende esta cidade o mellor tomar a antiga estrada de Ma-drid, hoxe estrada direccin Allariz, e tras pasar Taboadela, nopunto km 539,7 da va desviarse esquerda e seguir ata chegar indicador de Arme, seguindo entn esquerda ata o lugar, edespois cmpre seguir a p uns catrocentos metros nun amenopaseo abondoso en augas. Seguindo a estrada chegaremos n-cleo principal de Santa Maria de Augas Santas, coa sa igrexa ro-mnica, co sepulcro da virxe e mrtir, punto dende o que, seguin-do un camio laxeado, algo mis longo, se alcanza tamn o For-no da Santa e a Cidade de Arme.

Do primitivo poboado protohistrico podemos ver as grandes b-las granticas que deberon formar parte dunhas das entradas dosrecintos fortificados, dos que apenas se segue a lia xeral nas mo-reas de pedra que delimitan o contorno de varias plataformas, degran desenvolvemento cara poente, seguindo a conformacindo terreo, e do camio fondo que o bordea.

A intervencin arqueolxica realizada nos anos 194950 permitiulle albis-car Conde Valvs as trazas de das estruturas construdas cun patio concolumnas, par dunha ra laxeada e outras estruturas apegadas, as comooutras a cota inferior, que evidencian un nivel de ocupacin romana impor-tante e algns anteriores apenas sospeitados. Destaca a presenza de doustorsos de guerreiro galaico, hoxe conservados no Museo de Ourense. Ta-mn se explorou o chamado Forno da Santa, que forma actualmente acripta soterrada dunha igrexa romnica de transicin inacabada. Segundo osseus exploradores trtase dun monumento con forno, que foi sculos despoisreformado e ampliado en relacin coa utilizacin cristi, asocialo lendada mrtir Santa Maria, elemento que, xa naquela data, interpretou CondeValvs como lugar de bao ritual.

Condicins de visita

A visita libre, anda que cmpre ter presente que os predios que ocupa a Cida-de son de propiedade particular e hai que respectar a vexetacin. Para o acceso cripta ou primitivo monumento con forno aconsllase levar unha lanterna.


Conde Valvs, Francisco (195051): La Cibd de rmea, en Boletn do Mu-seo Arqueologico Provincial de Orense, VI, pp. 25100.

Faria Busto, Francisco (2002): Santa Maria de Augas Santas. Guas do Pa-trimonio Cultural, 7. Ourense: Grupo Marcelo MacasFundacin Caixa Galicia.

Que ver

Provincia de Pontevedra

| 38 |

Castro de Santa Tegra

X: 510950

Y: 4638080

Na sada da vila da Guarda pola estrada de Camposancos,unha va asfaltada leva ata o cumio do monte. Na saparte mis elevada atpanse os restos dun poboado cas-trexo de grandes dimensins que foron obxecto de suce-sivas escavacins dende 1914 e que exemplifican bas-tante ben as caractersticas esenciais dos asentamentosgalaicos durante os primeiros tempos da ocupacin ro-mana da Gallaecia.

Dende fra, o poboado aparece definido por unha murallade cachotera de aspecto pouco slido, que non supera os160 cm de espesor e que, mis que protexer, delimita o es-pazo habitacional. brese en dous puntos. O mis visible a Porta Norte, que se accede por unha rampla en es-caleira. unha construcin simple, relativamente estreita,formada en orixe por un gran lintel sobre xambas monol-ticas. Pasado este punto, metmonos no asentamento.

As cabanas e os seus accesorios son o elemento clave naorganizacin do poboado. A maior parte son de planta cir-cular ou oval, e unhas poucas de planta mis ou menosrectangular, seguramente por influencia do mundo roma-no. Todas aparecen illadas, sen paredes medianeiras. Acachotera dos muros ira moitas veces recebada e pinta-da en tons brancos, arrubiados e azuis. En ocasins, as

xambas e linteis monolticos das entradas presentan de-coracin xeomtrica gravada en forma de sogueados eentrelazados que lembran os traballos de cestera. Nosmuros iran espetados eses curiosos bloques cilndricosque nunha das caras levan decoracin a bisel figurandoespirais, trsceles, rosceas, molinetes, ns de Salomn

Pero non todas as cabanas seran vivendas no senso estri-to. Tamn se detectan almacns. As, a asociacin de vi-vendas e almacns en unidades pechadas cun patio cen-tral convrtese no elemento definitorio da organizacinurbanstica; xunto a eles, o terreo abrupto e irregular for-zou que se levantasen pequenos muretes de formacinde terrazas para situar zonas de paso e delimitar espazos.

O colectivo humano que habitaba o poboado tia unha baseeconmica de modelo campesio. Numerossimos muosde pedra poen de relevo a importancia da agricultura ce-realeira. Pola sa parte, os restos orgnicos recollidos falantamn do peso da pesca de baixura e do marisqueo. Ou-tras evidencias arqueolxicas apuntan comercio marti-mo romano: a maior parte das cermicas recuperadas sonfragmentos de nforas altoimperiais de modelos empre-gados para a distribucin de vios correntes, seguramenteda Btica; outros modelos indican que tamn se importa-ba aceite, se cadra para a iluminacin.

Castro de Santa Tegra


Que ver

| 39 |

De cermica indxena son os reci-pientes para a almacenaxe e o coci-ado, de pastas escuras e de mode-lado manual ou con torno lento: va-sillas sen asas, xerras, fontes de asasinteriores Algns estn decoradoscon lias xeomtricas incisas ou es-tampadas, ou con cordns aplicados.Pero a carn desta cermica apare-cen numerossimos restos de varie-dades tpicas do mundo romano che-gadas pola va do intercambio: copase pteras da cermica campanianade pastas finas e caracterstico ver-niz verde, datables nos tempos in-mediatos cambio de Era, abun-dantes fragmentos de cuncas, copas,pratos, pteras e fontes da cermicachamada terra sigillata proceden-tes das olaras itlicas, de pastas de-cantadas, verniz arrubiado, s vecesdecoradas e en moitas ocasins sela-das co selo do oleiro impreso sobre apasta fresca, sen esquecer os pra-tos, fontes, xerras e vasios de pare-des finas decorados con barboti-

na da cermica comn romanaque por veces presenta decoracinpintada de temtica xeomtrica.

Os vasos romanos de vidro estaban ta-mn presentes no enxoval domsticoindxena. Hainos de variadas formas,tanto lisas coma en costelas, de tons in-coloros, mbares, verdes e azuis. Dascuncas polcromas da variedade esca-ssima chamada vidro mosaico ou mi-llefiori, tpica dos talleres orientais naprimeira metade do sculo I, podenser consideradas, pola sa calidade, asmellores entre as documentadas ataagora na pennsula Ibrica.

No campo dos elementos de adornoe prestixio social estaran os brazale-tes, broches e fbulas de bronce, e,por suposto, as xoias. Destas destacao remate dun torque de ouro con de-coracin xeomtrica en filigrana egranulado, unha peza verdadeira-mente excepcional. Outros elemen-tos de estatus seran os escassimos

restos de armamento: algn coitelode ferro e bronce ou un pual e unhaespada de empuadura de antenas.

Por fin, as moedas romanas recupe-radas, acuadas na sa inmensamaiora durante os reinados de Au-gusto e Tiberio, falan da introducinno medio indxena do sistema roma-no de cambio.

En canto vida do poboado, todos osdatos coinciden en apuntar a saocupacin durante o ltimo terzo dosculo I a. C. e o abandono da samaior parte no final do I d. C., dicir,que parece levantarse s poucos daintegracin destas terras no imperioromano e abandonarse en paralelos mudanzas socioeconmicas deri-vadas da concesin do Ius Latii s ha-bitantes da Gallaecia. En todo caso, un claro referente das transforma-cins das comunidades galaicas nafase castrexoromana, entre as quedestaca a reorganizacin do hbitat

en funcin das novas condicins so-cioeconmicas e a aparicin de gran-des asentamentos coma Santa Tegra.

Condicins de visita

A maior parte do ano hai que pagarentrada para acceder monte. O d-ficit de paneis informativos no xace-mento clamoroso. No cumio, unpequeno museo recolle pezas ar-queolxicas, certa informacin evenda de publicacins.


Martnez Tamuxe, X. (1984): Citaniay museo arqueolgico de Santa Te-cla. A Guarda: Xunta de Galicia. (2ed. de 1987).

Pea Santos, A. de la (2001): SantaTrega. Un poblado castrexoromano.Ourense: Abano Ed.

| 40 |

Castro de Troa

X: 542237

Y: 4673876

O Castro de Troa localzase no Suroeste de Galicia, naprovincia de Pontevedra. Pertence parroquia de Sta.Maria de Pas, termo municipal de Ponteareas.

Xeograficamente o municipio configrase como unha cu-beta alongada, dominada polo curso do ro Tea, que cruzade Norte a Sur. No cuadrante Nords destaca unha desen-volvida formacin montaosa cun permetro serrado noque se introducen pequenos vales. Este sistema provocaa xnese de santes, correspondentes s contrafortes domacizo, adiantndose cara Tea e creando plataformasde potente dominio visual. Nunha destas formacins, a225 m s. n. m., onde se sita o Castro de Troa.

Accederemos a el desde a localidade de Ponteareas, par-tindo da rotonda situada na N120, VigoOurense, e to-mando a estrada PO254 que se dirixe a MondarizBalnea-rio. A uns 5 km chegaremos parroquia de Pas, vendo dereita unha sinalizacin que indica a subida xacementoe que tamn nos leva, a poucos metros, igrexa parro-quial. Seguiremos en ascenso ata o primeiro cruce, conti-nuando a subida pola esquerda. Percorreremos algo misde 1 km nunha traza recta, para tomar un novo desvo dereita, en pronunciado ascenso, que nos leva directamen-te explanadaaparcamento, situada na base do castro.

Que ver

En esencia o Castro de Troa un poboado fortificado ca-racterizado polas sas propiedades defensivas e pola ar-mazn de edificacins que permiten o desenvolvemen-to da vida coti. Pose dous recintos principais clara-mente identificados pola muralla, ademais de polos res-tos descubertos durante as campaas de escavacin. Oprimeiro presenta unhas dimensins de 160 por 70 m, eo segundo apgase anterior, a un plano mais baixo,describindo un arco de Norte a Oeste.

A eleccin da sa situacin ten que ver coas condicinsdefensivas naturais, reforzadas posteriormente coa cons-trucin de murallas e foxo. A acusada pendente das ver-tentes Norte e Nords dificulta enormemente o acceso;polo Leste e Sur o terreo crtase bruscamente debido construcin do foxo defensivo, pola cabeceira do caltranscorre actualmente a estrada de acceso. As sas di-mensins 200 m de longo, 25 de ancho e 10 de pro-fundidade son mostra do extraordinario esforzo em-pregado na sa construcin.

O interese que espertou dende os primeiros anos do pa-sado sculo motivou o desenvolvemento dunha serie decampaas de escavacin e consolidacin que configuran

Castro de Troa


| 41 |

o seu aspecto actual. O enclave foidescuberto abrir unha pista fores-tal. A consecuencia dos achados ini-cironse as primeiras escavacinsentre os anos 1927 e 1928, baixo adireccin de Luis Pericot e Lpez Cue-villas. Tras dcadas de abandono rei-ncianse as escavacins no ano 1981baixo a direccin de Jos M. HidalgoCuarro, ata mediados dos 90, mo-mento en que se inician tamn tra-ballos de consolidacin.

Como froito desas campaas esta-bleceuse unha cronoloxa, que osci-lara entre os sculos VI/V a. C. ata osculo I d. C., para a zona superior docastro. A zona Sur, correspondente segundo recinto, achegou unha ocu-pacin continua entre os sculos II/Ia. C. e I d. C. e unha reocupacin amediados do sculo III d. C.

En conxunto pdense observar misdunha trintena de edificacins, en-

tre vivendas e anexos, as comoparte das murallas perimtricas.Existen ademais unha serie de ele-mentos singulares de especial inte-rese para a visita. No extremo Les-te, acubillo da murallatorre gran-de, e entre as edificacins, destacao gravado dunha serpente sobre acara vertical dunha rocha. A poucosmetros veremos un profundo ocoescavado p da muralla, proba-blemente utilizado como alxibe. Nazona Sur, destaca o bo nivel de con-servacin dalgunhas das vivendas,que superan o metro e medio de al-tura. No seu interior conservan an-da vestixios das antigas lareiras nasque se prenda lume. Notables sontamn as escaleiras que permitensalvar a pendente deste sector.

Na parte mis elevada erixronse va-rias construcins contemporneas: aigrexa dedicada Doce Nome de Xe-ss, dous cruceiros, fonte e lavadoi-

ro. redor da ermida celbrase unharomara o 6 de agosto.

Condicins de visita

O acceso xacemento cmodo, po-dendo achegar un vehculo ata a sabase. Neste punto encontraremosunha marquesia con informacinque nos introduce na visita. Tras uncurto ascenso a p por unha pista as-faltada chegaremos parte miselevada do castro, onde podemosiniciar o percorrido e admirar os pri-meiros sectores escavados. Esta zona tamn moi adecuada para aquelaspersoas con algunha discapacidade.

O exame dos restos complemntasecoa instalacin dunha serie de recur-sos informativos de diversa ndole:pequenos atrs que achegan datossobre aspectos concretos e paneisque abordan temticas xerais. Asmesmo unha serie de fitos e marcas

de itinerario permtennos localizar eidentificar elementos concretos, co-ma o alxibe ou o gravado da serpe.

A presenza dun vixilante introduceun certo grao de control sobre o p-blico e ofrece a posibilidade de visi-tar o interior dunha pequena edifica-cin habilitada para a exposicin einterpretacin do xacemento.


Hidalgo Cuarro, J. M. (1985): Cas-tro de Troa. Campaa 1983, Ar-queoloxa/ Memorias 3. Conselle-ra de Educacin e Cultura. Xuntade Galicia.

Hidalgo Cuarro, J. M. (1992): Con-sideraciones Generales sobre el Cas-tro de Troa y sus excavaciones ar-queolgicas, Soberosum. Revistade Estudios, n 1, pp. 928. MuseoMunicipal de Ponteareas.

| 42 |

Monte do Facho

X: 511578

Y: 4680690

O Monte do Facho, situado na parroquia de Santo Andr do Ho,concello de Cangas do Morrazo, un xacemento arqueolxico ricoe complexo conformado pola presenza nun enclave, que tamndestaca pola sa singular posicin xeogrfica, dun poboado doBronce Final (ca. 900700 a. C.), un castro da Idade do Ferro (ca.600 a. C.100 d. C.) e un santuario galaicoromano (ca. mediadosdo s. III a inicios do s. V d. C.).

Para achegarnos a el temos que sar de Cangas en direccin a Ho.Unha vez que chegamos a este ncleo, cabeceira da parroquia ecoecido polo seu afamado cruceiro, tomaremos a estrada quenos leva a Donn. remate desa va, no cabo da aldea, chega-mos a unha pista que leva a Cabo de Home, pero que tomaremosna direccin oposta e que nos conducir aba do monte. Aqu, eseguindo a sinalizacin existente, temos que tomar un vello cami-o de carro que rodea o monte pola sa banda Norte, na que xapodemos ver a complexa topografa do castro coa presenza, sveces anda visible, das sas murallas. A subida monte lvanospolas sucesivas murallas que conformaban o castro, s veces visi-bles, outras como costas que dificultan a subida.

Ser na parte alta do monte onde atoparemos a parte visitable doxacemento, que poderemos seguir grazas s paneis informativos aldispostos. Acadada a croa, ademais das excepcionais vistas da costagalega entre o Cabo Silleiro e Aguio, coas illas Ces e Ons en primei-

ro termo, podemos ver espallndose ladeira abaixo os restos do poboado cas-trexo. Pero tamn podemos sentir, mis que ver, pois faltan restos estruturais,que estamos enriba da rea sacra do santuario deus Lar Berobreus: un encla-ve cultural dedicado a unha divindade de orixe prerromana, pero formulado entermos romanos, que existiu entre mediados do sculo III e aproximadamenteo sculo V. Del s conservamos as ofrendas consistentes, fundamentalmente,nunha morea de altares votivos, que fan do santuario do Monte do Facho ununicum no contexto non s galaico, senn de toda a Hispania romana. Hoxe noespazo do vello santuario unicamente podemos ver unha curiosa construcincircular cuberta con cpula que formou parte do sistema de vixilancia costeiraentre os sculos XVII e XIX.

Condicins de visita

A visita libre longo de todo o ano. As espectaculares vistas confrenlle unvalor engadido en calquera data. As condicins topogrficas do monte p-denlles dificultar o acceso a algunhas persoas.


Faria Busto, F. e Surez Otero, J. (2002): El santuario galaicoromano de OFacho (O Ho), Boletn Auriense XXXII, pp. 2552.

Schattnet, T. G. e Surez Otero, J. (2004): Monte do Facho, Donn (OHoPontevedra), 2003, Informe sobre las excavaciones en el santuario deBerobreo. Archivo espaol de Arqueologa, 77. CSIC.

Monte do Facho


Que ver

| 43 |

Castrolandn

X: 536820

Y: 4720820


CastrolandnCastrolandn sitase a 1,3 km da vila de Cuntis, desde onde pode-mos acceder en autombil seguindo a sinalizacin instalada. Nocentro da vila de Cuntis, nun cruce regulado por semforos, un si-nal indcanos a direccin castro. Desde aqu seguiremos dousdesvos, claramente sinalizados, ata que nosa esquerda vexa-mos unha pequena explanada onde estacionar e un cartel de ben-vida xacemento, que se sita ante ns.

Este poboado, habitado nos momentos finais da Idade do Fe-rro, sitase nun outeiro destacado sobre o val do ro Gallo,desde o que divisamos unha panormica que xa xustificara avisita. Unha vez dentro do poboado comprobaremos como assas reducidas dimensins, o seu bo estado de conservacin ea informacin dispoible en diferentes paneis o fan un xace-mento moi fcil de entender.

Grazas a sucesivas campaas de escavacin podemos contemplaraqu varios exemplos de construcins de tradicin castrexa, e ou-tras de influencia romana. entrarmos no poboado veremos unexemplo singular destas ltimas: unha vivenda rectangular de di-mensins pouco usuais, equipada con das lareiras e dividida endas estancias. Na parte alta do poboado poderemos ver unexemplo tpico de unidade familiar castrexa, formada por unha vi-venda circular moi ben conservada e unha tulla, dispostos redordun patio cerrado cun pequeno muro. O poboado estaba defendi-do por un parapeto de terra coroado por unha muralla de pedra.

Este parapeto levantbase sobre un muro de contencin. No lado que d val, estas defensas eran de menor entidade, xa que a pendente do terreo fa-caas innecesarias; no lado oposto ocorre todo o contrario.

Poderemos apreciar que os restos foron consolidados para garantir a sa con-servacin. Esta consolidacin limitouse a reforzar as construcins, sen realizarreconstrucins imaxinativas. Os traballos no xacemento estn promovidospor unha entidade local, a fundacin Terra Termarum Castrolandn, e sonexecutados coa asistencia tcnica do Laboratorio de Patrimonio, Paleoam-biente e Paisaxe da USC.

Condicins de visita

O castro est aberto pblico, ofrecendo un servizo de visitas guiadas duran-te as campaas de escavacin, ademais de programas de visitas escolares.A celebracin do San Xon no interior do castro outro evento destacable,recuperado desde o 2000. A festa celbrase seguindo unha tradicin singu-lar, recuperada grazas testemuo e o apoio dos vecios.


Ayn Vila, X. M. (coord.) (2002): Pasado e futuro de Castrolandn (Cuntis,Pontevedra). Unha proposta de recuperacin e revalorizacin, TAPA (Traba-llos en Arqueoloxa da Paisaxe) 29. Santiago: IEGPS (CSICXuGa).

Que ver

| 44 |

Castro de Punta do Muo

do Vento

X: 519110

Y: 4674932

Situado sobre un pequeno promontorio costeiro que separa aspraias da Mourisca e O Cocho, na vertente meridional da ra de Vi-go, o Castro de Punta do Muo do Vento localzase nas actuaisinstalacins do Museo do Mar de Galicia, Alcabre, Vigo.

Dende o centro da cidade (Estacin Martima), iniciamos a nosaruta pola ra Cnovas del Castillo e Avenida de Beiramar, ata o ba-rrio de Bouzas (rotonda das ncoras). Desde aqu, desvimonos esquerda polas ras Pescadores e Paulino Freire, ata unha segun-da rotonda na que nos desviamos dereita pola Avenida Atlnti-da, que nos levar, altura do nmero 170, s instalacins domuseo, onde se encontra o xacemento.

Este asentamento, descoecido ata o ano 2000 e descuberto conmotivo das obras de construcin das instalacins do Museo doMar, foi escavado nos anos 2001 e 2002 e os datos arqueolxicospermiten confirmar que estivo habitado de forma permanentedesde o sculo VII a. C. ata o cambio de era. Os primeiros vesti-xios relacinanse con zonas habitacionais de queimado e acondi-cionamento do substrato areoso, onde se recuperou un importan-te acubillo de seis machadas de bronce de taln e aneis, datables

entre os sculos VIIIVII a. C. Con posterioridade (sculos VIV a. C.), localiz-ronse polo menos das estruturas circulares, cun groso chan de arxila endu-recida, onde se manteen os buratos do poste que soportaba a cuberta ve-xetal. Desta fase proveen os abundantes restos de material iberopnicoque testemuan un importante trfico comercial co Sur peninsular.

Entre os sculos IVIII a. C. (fase media da Idade do Ferro), o asen

CASTROS de GALICIA y noroeste de PORTUGAL

Documents

Transcript of CASTROS de GALICIA y noroeste de PORTUGAL