CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página...

266

Transcript of CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página...

Page 1: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago
Page 2: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2

Page 3: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXÍAS

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 3

Page 4: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago de Compostela)Cultura e novas tecnoloxías : actas dos IV Encontros Cultura e Concellos cele-brados os días 18 e 19 de xuño de 2004 en Santiago de Compostela / coordi-nador, Xan Bouzada Fernández. – Santiago de Compostela : Consello daCultura Galega, 2006. – 265 p. ; 22 cm. – (Coleccion Base)D.L. C-1871-2006. – ISBN 84-96530-16-71. Animación cultural-Congresos e asembleas. I. Bouzada Fernández, Xan. II.Consello da Cultura Galega.

© CONSELLO DA CULTURA GALEGA Pazo de Raxoi, 2º andarPraza do Obradoiro, s/n15705 Santiago de CompostelaTel. 981 957202 Fax 981 [email protected]

Proxecto gráfico,deseño de cubertas e ilustraciónMANUEL JANEIRO

ISBN 84-96530-16-7Depósito legal: C-1871-06

ImprimeGráficas Lasa

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 4

Page 5: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

--a

CULTURA E NOVAS TECNOLOXÍAS

Actas dos IV Encontros Cultura e Concellos celebrados os días 18 e 19 de xuño de 2004 en Santiago de Compostela

CoordinadorXAN BOUZADA FERNÁNDEZ

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 5

Page 6: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 6

Page 7: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

ÍNDICE

Introdución .................................................................................... 9

Fermín BouzaCultura, comunicación e novas tecnoloxías.................................. 15

Juan-Luis PintosImaginarios y medios de comunicación........................................ 21

Xan Bouzada FernándezPolíticas culturais e procesos identitarioslocais na sociedade globalizada...................................................... 45

Juan A. Roche CárcelCiudades culturales o ciudades virtuales ...................................... 85

Lois AndradeAcción cultural municipal e novas tecnoloxías ............................ 113

Xaime FandiñoOs dispositivos territoriais de promociónaudiovisual: as film commission.................................................... 119

Carlos Ferrás Sexto, Francisco X. Armas Quintá,Carlos Macía Arce, Yolanda García VázquezCultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com .... 139

Luis Miguel Cabezas GranadoSociedad de la Información en Extremadura:hacia un futuro más libre y solidario ............................................ 157

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 7

Page 8: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

Lorea HernándezCultura y nuevas tecnologías:Edonostianet y Donostia-San Sebastián Film Commission ........ 171

Daniel Weiss IbáñezPresentación de MUDIMA ............................................................ 183

Observatorio da Cultura GalegaAnálise das webs municipais galegas ............................................ 199

Manuel Gago MariñoCulturagalega.org. Estratexias de difusión cultural en internet .. 249

Marcos Lloret RomeroInnovación en proyectos de digitalización.................................... 257

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 8

Page 9: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

INTRODUCIÓN

Sabemos que a relación entre cultura e tecnoloxía é consti-tutiva. Desde as súas orixes ambas manteñen unha relación establee intensa. A cuestión é a de preguntarnos por que hoxe resultaverosímil considerar o asunto nunha clave dicotómica. Sen dúbida,un dos motivos pode ser que a intensísima velocidade coa queestán a producirse as innovacións dos recursos tecnolóxicos corre orisco de instaurar unha metarrealidade desubstanciadora e liquida-dora dos vellos territorios e as súas culturas. A isto engadiríaselle aameaza consecuente da posible aparición dun ámbito en que a cen-tralización fose o pretexto para a evacuación dos cidadáns comoactores dotados de discursos e culturas susceptibles de afirmar oscolectivos sociais e as súas diferentes culturas.

Ao mesmo tempo que a celeridade das innovacións tecno-lóxicas introduce novos retos, o crecente pulo do proceso de globa-lización económica e cultural engade verosimilitude á ameaza cen-tralizadora nun contexto posmoderno e consumista no que asvellas conviccións primordialistas van retirándose a favor de visiónsmenos ríxidas e autosuficientes.

A percepción conxugada deste tipo de ameazas está a pro-vocar que moitos pensadores, axentes ou programadores culturaiscaian na conta da esixencia perentoria de construírmos pontes queeviten a ruptura entre o socio-territorial e o socio-comunicacional.Ademais disto, esta esixencia non só se substancia na esixencia

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 9

Page 10: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

10

democrática de defender o protagonismo da cidadanía, senóntamén no requirimento inexorable de asumir desde o punto de vistada axencia cultural as virtualidades sociais e económicas derivablesdo recurso ás novas tecnoloxías informacionais e comunicacionais.

Pode afirmarse que a dobre cara das novas tecnoloxíasasume tamén a aparencia bifronte do medo prudente e da esperan-za; a súa percepción como ameaza ou como oportunidade. Se sem-pre tememos, e non sen razón, a ameaza centralizadora dosmedios, hoxe non é só tempo para temores, tamén o é para espe-ranzas fundadas na capacidade dos homes para modular os novosrecursos emanados da innovación tecnolóxica. A cuestión serátamén, polo tanto, a de elucidar de que xeito as novas tecnoloxíasson capaces de promover a cultura e a creatividade da sociedade através da tecnoloxía informacional e comunicacional.

Varios son os desafíos e os dilemas aos que nos está a con-frontar hoxe a sociedade do coñecemento cando do que se trata éde observar o proceso desde a plataforma sempre polivalente dacultura.

Pode afirmarse que hoxe as novas tecnoloxías están a trans-formar a produción e o consumo cultural, poñendo unha gran can-tidade de obras de excelencia cultural e artística ao alcance detodos; non obstante, esta mesma popularización non está exentado risco de trivialización desas mesmas obras nun contexto marca-do e ameazado pola irrelevancia da cultura de supermercado. Astecnoloxías posibilitan o espallamento dos obxectos culturais, aotempo que afastan aos creadores dos eixes e lugares centrais dosque emana a difusión da obra artística. Achegan a obra aos cida-dáns ao prezo de convertelos en consumidores. Someten a indus-tria da comunicación á lei do máximo rendemento económico asu-mindo riscos tales como o de sobresaturar o cotián das audienciasde producións tan baratas como irrelevantes, de persoeiros tanociosos coma prescindibles.

Xa que logo, a esixencia de establecer un nexo cultural-mente eficiente entre arte, ciencia, tecnoloxía e mercado é hoxe undesafío ao que distintas instancias da administración pública

Introdución

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 10

Page 11: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

11Introdución

(europea, española, galega e local) non se mostraron totalmentealleas e insensibles, dando pasos que, se ben sempre son tímidos enunca suficientes, si están a marcar unha tendencia sobre a queteremos que retornar nos próximos anos. Veremos, sen dúbida,como os programas europeos sobre cultura e novas tecnoloxíashan ir desenvolvendo novas iniciativas sectoriais que definan hori-zontes para os distintos ámbitos da creación artística: artes visuais,teatro, danza moderna, música contemporánea, etc. Esta liña detraballo promoverá boas prácticas, atendendo de xeito particular ásúa difusión entre todos aqueles actores culturais interesados. Oestablecemento de redes e intercambios entre innovadores no usocultural das novas tecnoloxías será un dos contidos prioritarios danosa axenda para os vindeiros anos.

Importancia particular presenta tamén a posibilidade deque as institucións culturais e as entidades artísticas así como asredes de cooperación e innovación cultural e artística utilicen asnovas tecnoloxías e redes on line para difundir información das for-mas artísticas tradicionais e contemporáneas. Labor importantesen dúbida será tanto o de difundir todas aquelas experiencias deéxito na potenciación das culturas e creadores locais coma o deformar en competencias tecnolóxicas aos creadores e artistas paraque poidan traballar creativamente con elas.

O desenvolvemento de hábitos tecnolóxicos entre os con-sumidores constitúe tamén un dos requirimentos máis perentoriosde cara á esixencia tanto de crear novos usuarios susceptibles deconverterse no futuro en persoas capacitadas na análise e na críti-ca da información, como para evitar a aparición dunha subclaseque se poida ver excluída do acceso ás novas formas da cidadaníacultural.

A esixencia debe estenderse tamén ao requirimento de tra-ballar na redefinición do espazo local no marco global e virtual noque de xeito crecente nos atopamos situados. As novas tecnoloxí-as comunicacionais e informacionais están a facer cambiar a nosapercepción do local na medida en que reducen a aparencia do sen-tido espazo-temporal. Os novos recursos non só nos proporcionan

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 11

Page 12: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

12

a posibilidade de acceder ao ámbito global senón tamén a oportu-nidade para traballarmos mellor e dun xeito máis imaxinativo onoso propio patrimonio e os nosos recursos culturais. Por todo iso,as tarefas actuais das políticas culturais das institucións responsa-bles europeas e locais están a mostrarse cada vez máis sensibles áesixencia simultánea que temos hoxe, tanto de reforzar o noso sen-tido de pertenza a un lugar, como a de contrarrestar o intenso pulodas tendencias tecnolóxicas centralizadoras.

Os traballos que se inclúen no presente libro procedendunha reelaboración coidada e actualizada practicamente da tota-lidade dos relatorios presentados aos IV Encontros Cultura eConcellos. Cultura e Novas Tecnoloxías, celebrados no mes dexuño do ano 2004 no Consello da Cultura Galega en Santiago deCompostela.

A presente obra recolle cinco reflexións teóricas e oito rela-torios que tiveron como contido a exposición doutras tantas expe-riencias, as cales tiveron como eixe estratexias de mediación entreas novas tecnoloxías e o ámbito da cultura e as artes.

O primeiro dos traballos que incluímos na presente publi-cación é o artigo do profesor Fermín Bouza Álvarez titulado«Cultura, comunicación e novas tecnoloxías». Neste artigo, o autordebúxanos un excelente marco contextual cos principais proble-mas e desafíos que hoxe confronta a sociedade tras a irrupción dosnovos recursos sociotecnolóxicos.

O artigo sobre «Imaxinarios sociais e medios de comunica-ción», asinado polo profesor da Universidade de Santiago JuanLuis Pintos de Cea, achega unha reflexión desde o soporte teóricodos imaxinarios sociais na que se nos invita a traballar desde osmedios na aposta por manter o pluralismo e asumir a complexida-de dos discursos como xeito de eludir os riscos de centralizaciónque se derivan dos vicios da recursividade inherente ao funciona-mento dos medios de comunicación.

O artigo seguinte, asinado por Xan Bouzada, aborda atemática da globalización cultural. Este traballo aspira a achegaralgunhas ferramentas teórico-metodolóxicas útiles na abordaxe

Introdución

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 12

Page 13: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

13Introdución

dos desafíos que hoxe require o proceso de globalización culturala aquelas culturas que coma a nosa se atopan nunha situaciónperiférica.

O texto do profesor Juan Antonio Roche, titulado «Ciudadesculturales o ciudades virtuales», fai unha pescuda sobre o lugar queocupa o virtual dentro do quefacer cultural no marco da socieda-de posmoderna. A súa reflexión apunta cara aos riscos que presen-tan unhas tecnoloxías que hoxe exercen no labor de desmateriali-zación e de virtualización do real.

No capítulo elaborado polo polifacético emprendedor cul-tural Lois Rodríguez Andrade preténdese darlle unha resposta ácuestión de como traballar no novo contorno dun xeito eficientedesde a plataforma dos lugares e dos territorios locais.

As experiencias prácticas presentadas inclúen iniciativas dediversa orde. Algúns relatorios, como o do profesor XaimeFandiño, abordan a potencialidade de proxectos como as filmcommission territoriais, que foron promovidas para a valoraciónnon só da cultura, o capital humano e os espazos locais, senóntamén pola súa potencial incidencia no desenvolvemento das eco-nomías locais. Carlos Ferrás e os outros membros do equipo deInfobrión.com asinantes do artigo achégannos unha elaborada eanovadora experiencia que mostra as potencialidades sociais e par-ticipativas derivadas de traballar cos recursos dixitais na potencia-ción do patrimonio cultural local. A experiencia pioneira deEstremadura no manexo desde as institucións do software librecomo medio para facilitar unha popularización dos recursos eunha alfabetización dixital xeneralizada serviranos para mostrar aambición e os resultados acadados cunha iniciativa tan anovadoracomo orixinal. Lorea Hernández móstranos no seu artigo a expe-riencia viva de e-Donostia.net, a cal é unha das realizacións máisdensas e frutíferas das que se encadraron nos proxectos ata agorapromovidos desde as cidades dixitais.

Fondamente significativo resulta o texto de Daniel Weiss,no que dá conta dunha experiencia local, desenvolvida no conce-llo de Mazaricos, que permitiu a posta en marcha de MUDIMA,

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 13

Page 14: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

14

que vén sendo o primeiro museo dixital local creado desde unpequeno concello da Galicia interior rural.

Os relatorios respectivos do Observatorio da CulturaGalega e Manuel Gago preséntannos o traballo institucional dosconcellos, no primeiro dos casos, e o do mesmo Consello daCultura Galega, no segundo deles, para reflectir na web unhainformación sobre a axenda, o labor desenvolvido e os contidoselaborados por estas institucións no ámbito específico da cultura.

A última das achegas é a que asina Marcos Lloret, a calversa sobre aspectos técnicos da dixitalización así como sobre a súaexperiencia en Vigo como empresa encargada da dixitalización doarquivo fotográfico Pacheco.

Xan Bouzada

Introdución

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 14

Page 15: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA, COMUNICACIÓN E NOVAS TECNOLOXÍAS

Fermín BouzaUniversidade Complutense de Madrid

INTRODUCIÓN AO TEMA

Nestes últimos tempos, e aínda antes, teño publicado algúnstraballos centrados en todo ou parte no tema que aquí me trae1, e aeles remito aos máis interesados, pois estes traballos están dispoñi-bles na miña páxina web2. Digo isto porque no tema crúzanse ascuestións que máis me interesan e moven nos últimos anos: a men-talidade medieval e posmedieval fronte ao novo mundo moderno,internet, os cambios cognitivos, as novas tecnoloxías e os cambiosculturais que promoven por todo iso ou que son impulsados por iso.A esas páxinas remito aos interesados en afondar nalgúns dos temasque vou ir enunciando. As relacións entre cultura e ciencia son unfermoso tópico dos historiadores da ciencia que conxectura moitosproblemas de grande interese e moitas incógnitas (que pasou naIdade Media para que a ciencia non andara moito –nin pouco,case–?). E a relación cultura/tecnoloxía é dependente da máis ampla

1. «Individuos, masas, colectivos, públicos», en Escuela de Noche (Revista sobre la CreaciónLiteraria de la Escuela de Letras), n.os 11 e 12, Madrid, 1994, pp. 88-102. «Tendencias ala desigualdad en Internet: la brecha digital (digital divide) en España», en Tezanos, J. F.;Tortosa, J. M. e Alamitos, A., Tendencias en desvertebración social y en políticas de solidari-dad, Madrid, Ed. Sistema, 2003, pp. 93-121. «Giros metodológicos y nuevo sujeto digi-tal en la investigación científica», publicado no n.º 2, segunda época, de Recerca,Castellón, U. Jaume I, 2003, pp. 37-46. «Innovación tecnológica y cambio social»,publicado no libro-homenaxe a José Luis Sequeiros Las encrucijadas del cambio social, CIS,2002, pp. 85-97. «Conceptual Communication: Misadventure of a clear and dictinctconcept –Public Opinion–», 2º International Symposium Communication in the Millennium:a Dialogue between Turkish and American Scholars, Ed. Istanbul University, 2004, pp. 981--988. «The Impact Area of Political Communication: Citizenship Faced with PublicDiscourse», International Review of Sociology–Revue Internationale de Sociologie, vol. 14, n.º2, 2004, pp. 245-259.2. http://www.ucm.es/info/socvi/BOUZA/NUEVA1/index.html

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 15

Page 16: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

16

de cultura/ciencia. Pero a industria da comunicación (e a informa-ción e o coñecemento, por recordar a Bell) crúzase pola súa vez entretecnoloxía e cultura, cambiando o uso e a estrutura dunha e doutra.Unha tecnoloxía baseada nas necesidades de acumulación e trata-mento da información, e por iso nas necesidades dunha nova comu-nicación, é unha cultura que ten nas novas formas de comunicaciónunha compoñente central.

CLASES E MEDIOS DE COMUNICACIÓN

Dende o meu punto de vista, o século vinte ten dous acon-tecementos cruciais para entender o que agora, xa no século vintee un, chamamos novas tecnoloxías de forma quizais excesiva ou rei-terativa. O primeiro deles é a fractura da estratificación social deci-monónica, con dúas clases centrais na teorización de Carlos Marx,a burguesía e o proletariado, que conviven na sociedade industrialcos labregos e cos aristócratas, e quizais algúns estratos interme-dios de funcionarios e pequenos comerciantes. A partir da segun-da metade do século vinte pódese dar por consolidado en Europae o norte de América o proceso de formación das clases medias eoutros estratos e clases emerxentes. Dalgún xeito pódese dicir quea multiplicación de estratos marca un intre de despolitización dapolítica, enténdase o paradoxo: un intre en que os referentes declase das dúas grandes opcións políticas (o conservadorismo e osocialismo nas súas varias vertentes para ambas as dúas opcións)disólvense en variados estratos. Este é o primeiro acontecementosociolóxico. O seguinte foi a revolución mediática (que máis adian-te incluirá internet e as tecnoloxías telefónicas móbiles, entreoutras cousas). A partir da televisión, e a multiplicación da prensade masa e da radio, falamos xa dun mundo novo, sobreinformado,fragmentado, no que o aparato de televisión veu a substituír xa ácheminea do fogar e/ou da sala. O televisor (antes a radio) ocupaese sitio do lume eterno do fogar, o lugar das miradas, e crea unespazo visual novo no que as miradas interactivas (cara a cara)fanse máis verticais cara ao aparato: a comunicación face to face

Fermín Bouza

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 16

Page 17: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

17Cultura, comunicación e novas tecnoloxías

perde intensidade e emerxe unha nova mediación entre as con-ciencias. Non será irrelevante. A comunicación cara a cara vai serun dos damnificados pola mediatización das conversas: a axendamediática vai ocupar o lugar dunha certa axenda propia menosdependente das mediacións tecnolóxicas (se ben mediada taménpor outras cousas). Pero a comunicación cara a cara non só vaiestar mediatizada, senón que en si mesma é posible que teña dei-xado de ser un elemento tan central da interacción humana cons-titutiva da conciencia social ou da «acción social» (aquela acciónorientada polos outros), por citar a Max Weber e a súa concepciónda socioloxía como desvelamento do significado de tal acción. Achamada interacción social vai ter novos referentes mediadoresnos medios, que van cambiar o carácter de tal mediación e vanintervir eles mesmos na interacción de xeito novo e decisivo. Aíhai encerradas importantes cuestións sociolóxicas e filosóficas.

O poder dos medios enténdese como tan inmenso quepaseniño vai callando a idea (anterior á mesma multiplicación dosmedios) de sociedade-masa, que se vai facendo equivalente a socie-dade mediática, pois considérase que os medios de comunicaciónson os responsables da desaparición dunha auténtica opiniónpública. As teses de Habermas ao respecto son concluíntes3. Xaexpresei en varias das publicacións citadas o meu absoluto des-acordo coas avaliacións de Habermas, que son parte dunha certamitoloxía sobre o que sexa a opinión pública que o mesmo Sartoricomparte. De sempre e para sempre o que chamamos opiniónpública é un composto de supostas «impurezas», se me permitena ironía: anacos de cousas non sempre santas, entre outras máispensadas ou matinadas. Pero é o que hai: ninguén é perfecto,claro, tampouco a opinión pública.

Temos unha opinión pública na que os medios de comu-nicación, efectivamente, teñen un importante papel na súa xénese,

3. Habermas, J., Historia y crítica de la opinión pública, Barcelona, Gustavo Gili, 1994.(Ed. or.: 1962). Tradución de A. Doménech e R. Grasa.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 17

Page 18: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

18

pero iso non quere dicir que non sexa opinión pública. Con todo,parece certo que a entrada da TV na vida social vai levar de seucambios substanciais. O máis evidente é, probablemente, o cambiode uso do tempo libre, que se vai encher de televisión.

Pero o máis transcendente pode ser o cambio do discursopolítico. O formato televisivo, sintético e sinxelo, vai sumarse áredución do discurso político que as propias clases medias propi-cian disolvendo unha boa parte do discurso histórico «de clase».Así, esa suma de fragmentación social e de formato mediático(sobre todo o formato televisivo) vai facer do vello discurso políti-co unha peza de museo que agora, renovado, está feito de enun-ciados breves e leves, que ás veces dan unha idea lamacenta dapolítica, coma se xa non houbera intereses ideolóxicos nin mate-riais demasiado claros (o filósofo Herbert Marcuse falou no seumomento, en O home unidimensional, dun universo así, marcadopola uniformidade unidimensional do mundo das ideas). PeroMarcuse esaxeraba un chisco, aínda que apuntaba un problemaben real.

Estes fenómenos do cruzamento entre medios e políticavan propiciar os estudos de Political Communication, como un xeitode analizar cientificamente as consecuencias dese cruzamento e/oua forma de aproveitalo para introducir cambios eficaces no discur-so político (esta segunda opción achégase así ao márketing político,que axiña vai ser parte decisiva da política nos países avanzados).A comunicación política vai incluír a tradición das análises dosefectos dos medios de comunicación (a TV sobre todo), pero máiscentrada na política. Teorías coma a Espiral do Silencio, a Agenda-Setting ou o Knowledge Gap, entre outras, van explicar con certaambición e/ou eficacia o novo mundo da influencia política ou cul-tural dos medios.

A todo iso súmase a transformación (polos mesmos vieirosda fragmentación social) dos vellos partidos políticos de masas enpartidos de xestión, máis ocupados nesa xestión (ás veces só buro-crática) dos intereses por eles representados que en calquera espa-llamento ideolóxico que puidera facernos recordar os vellos tem-

Fermín Bouza

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 18

Page 19: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

19Cultura, comunicación e novas tecnoloxías

pos da confrontación aberta. Pese a iso, as ideoloxías non desapa-receron: enmascarábanse tras do discurso da xestión eficiente. Afin ou crepúsculo das ideoloxías (Bell ou o seu epígono españolFernández de la Mora) nunca se cumpriu de todo, tampouco a finda historia (Fukuyama). Pero a TV estaba cambiando o formato dodiscurso político, e cambiándoo tamén cambiaba algo da política.O formato ou molde televisivo facía emerxer unha nova forma defalar do mundo político que sorprendeu a todos polas súas simpli-ficacións, en comparanza co discurso histórico. O último xiro his-pano dese proceso é a aparición de programas políticos (59 segun-dos, en TVE1) cun formato semellante aos programas rosas, ondeos políticos manteñen unha rápida e tensa relación, moi periodís-tica, e transfórmanse por momentos en personaxes de programasdo corazón (político, neste caso). Esta é unha observación docoñecido analista político Javier Pradera (SER, El País), que coin-cide coas miñas observacións (sobre todo nos foros de internet)dun formato rosa para debates políticos: os rapaces falan de cou-sas políticas e parapolíticas co mesmo xeito de falar dos programasrosas. Este formateo rosa da política podería chamarse algo asícomo «A Política-Corazón». É un dos fenómenos emerxentes máiscuriosos e dignos de estudo.

A REVOLUCIÓN COGNITIVA

Por se a fragmentación social e a revolución mediática foseaínda pouca cousa, a confluencia da lóxica matemática (Russell,Frege...), a física, a matemática, a psicoloxía e outras tradicións deinvestigación nun punto que vai ser caracterizado polo adxectivo«cognitivo» e o substantivo «cognitivismo» (véxase o artigo citadoao comezo sobre os «Xiros metodolóxicos...») vai levar, a través doMito Frankenstein, á cuestión da intelixencia artificial e dos ordena-dores. Finalmente, a cuestión da acumulación de coñecemento vaiter unha solución extraordinaria nos discos duros dos ordenado-res. Entramos de cheo na era dixital, na sociedade da informacióne no mundo-rede: internet, a rede de redes, vai levar o proceso de

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 19

Page 20: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

20

acumulación de información a un punto novo: a facilidade para oseu transporte e distribución. A globalización ou mundialización,que xa anunciara Tönnies, é evidente. E con ela unha morea detransformacións culturais en cadea que van pór en cuestión o vellomundo estable de crenzas, países, lindes ou fronteiras. Unha cul-tura global, baseada no intercambio de símbolos e cousas e no seuconsumo, aparece unida á revolución tecnolóxica.

A revolución cognitiva cambia outra vez un mundo xa mediocrebado pola fragmentación de clases e a revolución mediática. Aentrada no século XXI vaise facer desde estas novas perspectivas.

UNHA CULTURA PARA UN TEMPO NOVO

É evidente que as tecnoloxías foron tan rápido que a nosacultura tradicional foi quedando atrás no proceso e hoxe andamoscoa punta dun dedo do pé tocando o mundo novo e co resto docorpo no vello mundo. Entramos nun deses momentos históricos nosque as novas tecnoloxías desbordan a cultura e crean esa incerteza denon ter instrumentos mentais para interpretar o que nos pasa e o quepasa no mundo externo. Xa na saída da Idade Media pasou algo así,se ben daquela foi a economía a que nos escapou ao control cultural,e vivimos moitos anos e séculos cunha cultura medieval mentres asvangardas económicas e políticas entraban nunha nova era. Agora,son as novas tecnoloxías as que nos fan ficar tras elas, un poucoabraiados pola velocidade dos cambios e sen poder construír unharesposta cultural eficiente. A cultura forzosa que vai cos cambiospreme sobre a cultura tradicional; e nesa tensión vivimos. Esta dife-renza entre a cultura que a revolución tecno-cognitiva vai creando ea vella cultura debe estar na base de moitos conflitos políticos (osdiversos fundamentalismos regresivos), mesmo persoais (a soidadeurbana e ata os crimes de xénero). Recompor unha certa estabilidadecultural axustada aos novos tempos pode ser un bo obxectivo indivi-dual e institucional, porque encher de nova cultura esa fenda históri-ca é unha necesidade perentoria para o home deste século, un poucoperdido na marea das augas novas.

Fermín Bouza

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 20

Page 21: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

IMAGINARIOS Y MEDIOS DE COMUNICACIÓN

Juan-Luis PintosUniversidade de Santiago de Compostela

COMUNICACIÓN Y MEDIOS DE MASAS

Durante la segunda mitad del siglo XX ha dominado todoel ámbito teórico y práctico de la comunicación un sencillo esque-ma construido en 1948 por un matemático estadounidense direc-tivo de la compañía Bell Telephone Laboratories que estaba preocu-pado por la eficiencia en la transmisión de la información1.

Considerar la comunicación como cuestión de ingenieríade la señal supone suprimir la complejidad de este fenómeno, almenos tal como se presenta en este nuevo siglo. Las teorías vincu-ladas a esa perspectiva adolecen de una reducción lineal y unidi-reccional de un fenómeno que constituye hoy el modo de operarbásico de las sociedades presentes2.

La comunicación implica en nuestras sociedades un con-junto de decisiones selectivas, una vez resueltas satisfactoriamente

1. Me refiero a Claude Shannon (1916-2001), matemático orientado a la ingeniería ycuyo artículo «A Mathematical Theory of Communication», publicado en la revistaThe Bell System Technical Journal, vol. 27, pp. 379-423, 623-656, July, October, 1948y un año después reeditado como libro con introducción W. Weaver(http://www.press.uillinois.edu/s99/shannon.html), ha constituido la línea básica deorientación de la investigación en comunicación. Se generó así un gran equívoco queconfundió una teoría de la señal con una teoría de la comunicación. Equívoco, en parte,propiciado por el mismo autor, que no consideraba relevante para su teoría la cuestióndel significado del mensaje y sus variaciones. Considero que una urgente revisión deeste equívoco es necesaria para iniciar la autonomía teórica de las nuevas ciencias dela comunicación y las correspondientes investigaciones empíricas.2. Sigo aquí la perspectiva teórica del constructivismo sistémico cuyo máximo represen-tante es el sociólogo alemán Niklas Luhmann (1927-1998) y cuyas obras más decisivasen este campo serían: Sistemas Sociales [1984] (Barcelona – México – Bogotá, Anthropos– U. Iberoamericana – Pontifica Universidad Javeriana, 1998) y La realidad de los mediosde masas [1996] (Barcelona – México, Anthropos – U. Iberoamericana, 2000).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 21

Page 22: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

22

las cuestiones técnicas de la señal. En primer lugar, un sistema (psí-quico o social) tiene que decidir lo que va a seleccionar como infor-mación y diferenciarlo de todos los otros aspectos propios de latransmisión del mensaje y sus técnicas retóricas (redundancia,naturalización, tematización, trans-semantización, etc.); lo quedicho sistema selecciona como informativo es justamente lo nuevo,aquello de lo que no se tenía noticia, lo que se ignoraba, lo no per-cibido. Esta selección de lo nuevo se encuentra con un segundoproblema ante el que será necesario decidir de nuevo: las distintasversiones que de esa información nueva dan diferentes canales y dis-tintos medios. En esta operación, se juegan muchos de los sentidosy certezas que enfrenta la actual comunicación, tal como opera ennuestras sociedades, y por ello se hace necesario ampliar, si biensintéticamente, la cuestión de la realidad3. Desde una perspectivateórica, se está transitando de una posición ontológica (la realidadestá ahí, tiene entidad propia independiente de nuestro conoci-miento de la misma y es única y la misma para cualquier tipo deobservador) a otra constructivista (la realidad está ahí pero cadaobservador desde perspectivas diferenciadas la define de diferentesmodos, produciéndose así diferentes realidades4). En esta segundaposición carece de sentido hablar de «manipulación» de losmedios. Estos dejan de ser los inocentes «instrumentos» que nostransmiten «lo que hay» (el caño no es responsable de la suciedaddel agua) para convertirse en «empresas que fabrican realidad5».

Hemos aludido al tópico de la manipulación. Es frecuenteescuchar quejas acerca del poder de la televisión, «que manipula ala gente» o que «manipula la realidad». Recientemente, se hanpublicado varios ensayos de autores conocidos por su competen-

Juan-Luis Pintos

3. «¿Cómo es posible aceptar las informaciones sobre el mundo y sobre la sociedadcomo si se trataran de informaciones sobre la realidad cuando se sabe cómo se produ-ce esta información?» (N. Luhmann, La realidad de los medios de masas, p. 173).4. Ver más adelante, nota 15, J. L. Pintos (2000).5. Cfr. J. L. Pintos, «Prólogo», en Casais, Eric y otros, Televisión e sociedade, Santiago,Lea, 1999, pp. 7-18.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 22

Page 23: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

23Imaginarios y medios de comunicación

cia en otras materias que de una u otra forma hacen la crítica delmedio televisivo6. Da la impresión de que las abundantes reflexio-nes y análisis que se han producido en los últimos 20 o 30 añossobre la comunicación, los medios, las imágenes y los imaginariosno han servido para que algunos «intelectuales7» asuman el papelque les asignaba Octavio Paz8.

El de la manipulación es un viejo tema en las ciencias socia-les y ampliamente tratado desde diferentes perspectivas, sobre todoen las épocas más ideológicas del siglo pasado. Junto con el con-cepto de «alienación», servía para explicar por qué la gente nohacía o no pensaba como algunos intelectuales iluminados desea-ban que lo hicieran. Actualmente, vuelve uno a escuchar, cuandoplantea cuestiones como la que abordo en este escrito, la dichosaexplicación evidente de la desinformación: «la televisión manipulalos hechos presentando unos y no otros y hace creer (engaña) a lagente que, por desgracia, se cree las “mentiras de la TV”»9.

Este tipo de afirmaciones bienintencionadas tiene un defec-to: suponen que solamente existe una realidad, una verdad y que esposible acceder a ella y presentarla como lo que es. Suprime todo el

6. No voy a citar más que los nombres de dichos autores, pues los discursos desarro-llados me parecen de insuficiente calidad. Tengo la idea de que el pionero fue JacquesDerrida, seguido de cerca por Pierre Bourdieu (recientemente fallecido); fuera delámbito francés, destaca el politólogo Sartori y, entre nosotros, el metafísico materialis-ta Gustavo Bueno, defensor pacis de la «telebasura». Es notable que en el ámbitoanglo-americano no aparezcan esta serie de escritos más o menos panfletarios. En todocaso, los principales especialistas y teóricos de lo audiovisual escriben en inglés.7. Sugiero, como «juego de lenguaje» una nueva definición de «Intelectual»: «es aquélque piensa que los demás son tontos». Esto quiere decir: los otros son manipulados,yo no.8. «Tenemos que aprender a mirar cara a cara la realidad. Inventar, si es preciso, pala-bras nuevas e ideas nuevas para estas nuevas y extrañas realidades que nos han salidoal paso. Pensar es el primer deber de la intelligentsia. Y en ciertos casos, el único»(Octavio Paz, El laberinto de la soledad, 1959).9. Todavía en 1992 aparecía un libro titulado: TV, fábrica de mentiras. La manipulaciónde nuestros hijos. Su autora, Lolo Rico, conocía muy bien el medio por trabajar en éllargos años.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 23

Page 24: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

24

proceso constructivo comunicativo. Hace ya bastantes años, uno delos más interesantes sociólogos estadounidenses, W. I. Thomas, esta-bleció lo que posteriormente se conoció como el Teorema de Thomas:

Si los individuos definen las situaciones como reales, son reales en sus

consecuencias.10

Dicho en otras palabras: la realidad de las consecuencias noderiva de la realidad de los antecedentes sino de la capacidad creativao credencial de los actuantes. No tiene por qué haber marcianos paraque mucha gente huya de las ciudades y se genere la realidad del caosproducido por una huida masiva de ciudadanos11. La manipulaciónsólo se daría, p. ej., en el siguiente caso: a) hay una realidad «verda-dera»: los padres compran los regalos de sus hijos en las fiestas de Navidad; b) hay un hecho incontrovertible: los hijos reciben realmente los regalos; y c) hay una explicación engaño-sa –«manipulada»– del hecho: «han sido los Reyes Magos (o PapáNoel, o Santa Klaus, etc.)». Paradójicamente la generalización de lascomunicaciones televisivas ha planteado nuevos y «graves» problemasa esa explicación y ha obligado a adornar con floridos recursos estilís-ticos, todos ellos mendaces, las formas anteriores de manipulación.

Juan-Luis Pintos

10. W. I. Thomas, citado por R. K. Merton en Teoría y estructura sociales, 1957 (FCE,1972, p. 419). La cita original proviene de una obra escrita junto con su esposa en1928: «If men define situations as real, they are real in their consequences». W. I.Thomas and D. S. Thomas, The Child in America: Behavior Problems and Programs, NewYork, Alfred A. Knopf, 1928, pp. 571-572. En esa misma obra se señala la rivalidadentre diferentes definiciones de la situación: «There is therefore always a rivalry bet-ween the spontaneous definitions of the situation made by the member of an organi-zed society and the definitions which his society has provided for him. The individualtends to a hedonistic selection of activity, pleasure first; and society to a utilitarianselection, safety first. Society wishes its member to be laborious, dependable, regular,sober, orderly, self-sacrificing; while the individual wishes less of this and more of newexperience. And organized society seeks also to regulate the conflict and competitioninevitable between its members in the pursuit of their wishes».11. Es el caso, al que se refieren todos los manuales, de la emisión radiofónica del rela-to de H. G. Wells, «La guerra de los mundos», realizada por Orson Welles en 1936.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 24

Page 25: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

25Imaginarios y medios de comunicación

La manipulación no es posible cuando accedemos a lasdiferentes versiones que informan acerca de un suceso. No haymanipulación cuando las diferentes perspectivas de construcciónde la realidad de un hecho, p. ej., un partido de fútbol, son acce-sibles al espectador. El espectador no es manipulado por el medio,sino que interpreta desde su propia perspectiva los diferentes puntosde vista que nos proporcionan la pluralidad de cámaras y lamoviola. Y todavía quedan las opiniones y discusiones de losexpertos, los juicios de valor sobre la actuación arbitral y el trata-miento de las irregularidades o las sanciones por los organismosburocráticos (¡!). Pero volvamos ya a las selecciones que implicanel proceso comunicativo en nuestras sociedades. Además de selec-cionar la novedad de la información y aceptar (siempre provisio-nalmente) una de las diferentes versiones de un hecho, los com-plejos procesos comunicativos en nuestras sociedades se producensólo si tiene lugar una tercera selección: la comprensión de lo comu-nicado expresada en la posibilidad de la pregunta.

La comunicación no es un proceso lineal unidireccional. Unacosa es que el receptor disponga de una «señal» de la mejor calidadtécnica en los niveles de vídeo y audio, y otra muy distinta es que loque percibe tenga sentido para él. Cuando se ajusta una señal, el quela recibe tiene que «decirle algo» al emisor, de lo contrario no es posi-ble el ajuste. Esta sería la tercera selección que implica la operacióncomunicativa social. Es muy significativo que todas las empresas de«fabricación de realidad» trabajan en su proceso productivo con unamercancía específica, que no es –como nos aseguran– la información,sino la audiencia. De ello depende el incremento de sus beneficios,que establece una dura ley para cualquier programación. Si tieneaudiencia se mantiene en emisión, si no, se retira. El principal pro-blema de este cambiante mercado de audiencias consiste en interpre-tar sus mensajes para fidelizarla y aumentarla. La penetración de lapublicidad no sólo entre los espacios de emisión sino en los propiosprogramas emitidos es una señal evidente de un mercado que luchapor incrementar la circulación de sus mercancías. Sin la reacción delos públicos ante los mensajes, los emisores son ciegos. De ahí la

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 25

Page 26: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

26

insistencia en la mayor parte de los medios por obtener algún tipo derespuesta, en gran parte a través de los medios individualizados detipo telefónico, y la creciente tendencia a realizar votaciones (porejemplo, en festivales musicales) a través de ellos.

Este y otros problemas se plantean de modo diferente enlas tecnologías digitalizadas tales como la red (internet) y lasredes que la configuran. El modelo técnico lineal ha sido susti-tuido por un entramado complejo en el que los distintos nodosse pueden comunicar entre sí a través de distintas trayectoriasposibles distribuyendo de modo aleatorio los mensajes comomicropaquetes. De hecho, en los últimos años hemos ido sustitu-yendo las cartas enviadas por correo e incluso las comunicacio-nes verbales a través del teléfono por correo electrónico y chats.Negroponte dixit: «Se sustituyen átomos por bits». Pero el incre-mento de velocidad de transmisión, la sencillez de los procedi-mientos, el acceso generalizado y la posibilidad de respuestainmediata no han suprimido la necesidad de la comprensión sinoque la han incrementado exponencialmente. Tenemos que reali-zar cotidianamente selecciones de los mensajes que recibimos; lamayor parte de ellos tienen contenidos que no nos interesan(spam12); una parte de ellos puede agredir nuestra máquina y vol-ver disfuncional el sistema; sólo unos pocos realmente nos inte-resan. Pero ello nos permite establecer conversaciones antesinsospechadas e imposibles que favorecen el intercambio deideas, la organización de encuentros, la lectura y evaluación detextos y de investigaciones y reduce drásticamente las limitacio-nes espaciales y temporales de la comunicación.

Juan-Luis Pintos

12. Una definición encontrada en internet es la siguiente: «Spam is flooding the Internetwith many copies of the same message, in an attempt to force the message on peoplewho would not otherwise choose to receive it. Most spam is commercial advertising,often for dubious products, get-rich-quick schemes, or quasi-legal services. Spam coststhe sender very little to send – most of the costs are paid for by the recipient or thecarriers rather than by the sender» (http://spam.abuse.net/overview/whatisspam.shtml).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 26

Page 27: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

27Imaginarios y medios de comunicación

Pero ninguna tecnología, incluso la más sofisticada, nosahorra el trabajo de definir lo que vamos a tomar por «real», lo quetendremos en cuenta en nuestras decisiones, nuestras emociones ysentimientos, nuestros planes y proyectos. Porque sabemos que nohay una realidad que se nos imponga como la única y auténtica,sino que nos tenemos que mover en un amplio ámbito de ambi-güedades, percepciones, juicios y valoraciones que no nos van apermitir establecer de modo claro y concluyente lo que sea la rea-lidad, sino que tendremos que arrostrar la incertidumbre que nosproducen los diferentes, distantes, paradójicos y contradictoriosprocesos por los que se están construyendo «realidades» para quenosotros las creamos y las tengamos por tales. Porque la perspec-tiva que aquí adoptamos no nos permite reposar en un conoci-miento adquirido (llamado «ciencia»), ni en una decisión tomada(llamada «política»), ni en una codificación establecida (llamada«derecho»), ni en una globalidad informativa (llamada «mediosmasivos»), sino que nos sitúa en un flujo temporal de operacionescomunicativas con las que tenemos que trabajar para seleccionaraquellas que vamos a tomar en serio, que vamos a creernos y delas que van a depender sucesivas posiciones y actuaciones.

Precisamente por esta mudanza radical de las considera-ciones analíticas sobre nuestras sociedades, aparecen la vaciedad yel sin sentido de muchas proposiciones científicas, políticas, jurí-dicas o mediáticas (sin entrar en otras cuestiones tan decisivascomo las simbólico-religiosas, artísticas, pedagógicas o económi-cas13). Porque la mayor parte de las descripciones que se hacen de

13. Quizá alguien se extrañe de que sitúe en el mismo orden que, por ejemplo, el arteo la religión a la economía. Dos siglos de interpretaciones economicistas de la socie-dad, sus problemas y sus soluciones nos han llevado a la situación en que hoy nosencontramos, donde la primacía de lo económico y su relevancia para comparar ymedir a diferentes pueblos por un mismo rasero nos está ocultando cómo hay comu-nidades que viven con un profundo y gratificante sentido su vida cotidiana. Hay queseñalar aquí ya que la «realidad» que nos presentan / construyen los medios deja fuerade campo multitud de opacidades.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 27

Page 28: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

28

nuestras sociedades desde esos puntos de vista están vinculadas ala idea, la teoría y la pragmática del poder. Estas reducciones de lasrealidades sociales a las consideraciones ya sean políticas o econó-micas no tienen mayor sentido si establecemos como operaciónfundamental y compleja de las sociedades la comunicación. Noquiere decir esto que ignoremos la política o la economía, sino quelas situemos en las redes comunicativas en las que vivimos nues-tras experiencias, percibimos nuestros sentidos y nos movemoscon nuestras emociones, todo ello mediante la orientación denuestra capacidad de reflexión, de pensamiento y de prospecciónque nos proporciona un «uso autónomo de la razón»14.

Pero esta mudanza nos arrebata la viabilidad de seguir ope-rando con teorías y métodos que niegan la complejidad de la socie-dad y de los ciudadanos, reduciéndola a la subordinación de losindividuos al sistema o, paradójicamente, a la destrucción del sis-tema por los individuos. La sustitución de estas teorías es unacuestión urgente en las ciencias sociales, si queremos ir más alládel falso dilema de integración sistémica o marginación total. Hoy,un concepto que tanto sentido tuvo para nuestra generación comoel de «revolución» es usado por los publicitarios para vendernosautos u otros bienes (¿?) de consumo. Ya no tenemos teorías inal-terables, métodos válidos y eficaces, técnicas infalibles con el fin dedescribir y transformar una realidad. Hay muchas realidades ynuestros procedimientos operan a través de distinciones y referen-cias. Es la propuesta que vamos a presentar en las páginas quesiguen.

TEORÍA DE LOS IMAGINARIOS SOCIALES

Necesitamos descubrir nuevos conceptos que nos permi-tan generar y responder a la flexibilidad de las referencias. A esta

Juan-Luis Pintos

14. Recuérdese la definición kantiana de Ilustración como la capacidad humana deatreverse a pensar por su cuenta.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 28

Page 29: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

29Imaginarios y medios de comunicación

situación de elevada complejidad trata de responder una teoría enconstrucción: la Teoría de los Imaginarios Sociales15.

A. Definición

Los imaginarios sociales están siendo:

1. esquemas socialmente construidos,2. que nos permiten percibir, explicar e intervenir,3. en lo que en cada sistema social diferenciado,4. se tenga por realidad.

Comencemos al modo clásico estableciendo una defini-ción; no sin antes advertir que, dado el marco teórico en el que seproduce, dicha definición es susceptible de lecturas recursivas quepodrían ir afinando sus elementos y perfilando su operatividad.Por ello no utilizamos la forma canónica de definición: «son»,

15. En el último decenio se está dando un uso bastante frecuente de la expresión «ima-ginarios sociales», sobre todo en el discurso mediático, pero también dentro del ámbi-to académico. Estos usos no suelen estar respaldados por alguna elaboración concep-tual sino que se suelen mover en el espacio de las nociones vagas y difusas del tipo:«lo que la gente se imagina», «los deseos ocultos», «los tópicos del sentido común»,etc. En el campo específico historiográfico son conocidas las aportaciones de JacquesLe Goff y de Georges Duby en relación a la Edad Media. En breve saldrá a la luz elresultado de las investigaciones que vengo realizando para establecer las líneas básicasde una Teoría de los imaginarios sociales, que aquí esbozo brevemente y cuyo desarrolloanterior puede consultarse en mi página personal de internet (http://web.usc.es/~jlpin-tos/), en la del Grupo Compostela de Estudios sobre Imaginarios Sociales (GCEIS)(http://www.gceis.org) o en el Foro de discusión: http://gceis.webcindario.com). Entrelas obras ya publicadas pueden consultarse: Pintos, Juan-Luis, Los imaginarios sociales.La nueva construcción de la realidad social, Madrid, Sal Terrae/Instituto «Fe ySecularidad», 1995; Pintos, Juan-Luis, «Más allá de la ideología. La construcción de laplausibilidad a través de los imaginarios sociales», en M. A. Santos (ed.), A Educaciónen perspectiva, Santiago, Universidad de Santiago de Compostela, 2000, pp. 689-699;Pintos, Juan-Luis, «Construyendo realidad(es): Los imaginarios sociales», REALIDAD(U. A. J. F. Kennedy), n.º 1 (2001), 7-25; Pintos, Juan-Luis, «Los imaginarios socialesdel delito. La construcción social del delito por medio de las películas (1930-1999)»,ANTHROPOS, n.º 198 (2003), 161-176.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 29

Page 30: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

30

pues ello expresaría la creencia en una determinada esencia ser onaturaleza propia de los imaginarios, sino la expresión «están sien-do», quizás no muy correcta gramaticalmente, pero que trata deexpresar la forma temporal de todas las definiciones. Pasemosentonces a ampliar cada uno de sus elementos.

• Esquemas socialmente construidos: significa que su entidadposee un elevado grado de abstracción semejante a las refe-rencias temporales que implican una determinada constan-cia en la secuencialidad, priorización y jerarquización denuestras percepciones a través del código relevancia / opa-cidad socialmente diferenciado.

• Que nos permiten percibir, explicar e intervenir: las operacio-nes complejas a las que se refieren estos verbos son posiblespara nosotros porque disponemos de un «mundo a nuestroalcance» y una «distribución diferenciada del conocimien-to» (A. Schütz)16 que posibilita unas referencias semejantesde percepción (espaciales, temporales, geográficas, históri-cas, culturales, religiosas, etc.), de explicación (marcos lógi-cos, emocionales, sentimentales, biográficos, etc.) y deintervención (estrategias, programas, políticas, tácticas,aprendizajes, etc.), todo ello referido al elemento siguiente.

• Lo que en cada sistema social diferenciado se tenga por reali-dad: no hay una única realidad17, que se identificaría nece-sariamente con una verdad única. Nuestras sociedadescontemporáneas no se configuran bajo el modelo de siste-mas únicos y de referencias absolutas, sino que estánsometidas a procesos evolutivos con progresivas diferen-

Juan-Luis Pintos

16. Cfr. Alfred Schütz, «The well-informed citizen», en Collected Papers, II: Studies inSocial Theory, The Hague, Martinus Nijhoff, 1964, pp. 120-134 [hay traducción caste-llana en B. Aires, Amorrortu].17. Recuérdese la frase atribuida a J. D. Perón: «La realidad es la única verdad», pare-ce ser que pronunciada en la inauguración de un Congreso de Filosofía en la Ciudadde Córdoba (Argentina) en los años cincuenta.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 30

Page 31: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

31Imaginarios y medios de comunicación

ciaciones sistémicas18. Aparecen así históricamente modosde comunicación diferenciada por códigos y programaspor los que el sistema se vuelve funcional a las exigenciasdel entorno, produciendo ámbitos específicos de opera-ción (política, ciencia, derecho, economía, religión, etc.).En cada uno de esos subsistemas se tratan de definir comorealidades únicas las que se corresponden a los interesescontrapuestos de las organizaciones que operan en su inte-rior. El resultado son sociedades policontexturales19, en lasque la construcción del sentido sólo es posible por la asun-ción de la complejidad y no por la simplificación.

18. Cfr. Niklas Luhmann, Die Gesellschaft der Gesellschaft, Frankfurt, Suhrkamp,1997, pp. 595-775. Se publicará en breve la traducción española en la editorialAnthropos.19. Llamamos «sociedades policontexturales» a aquellas en las que se produce la posi-bilidad formal de diferentes observaciones simultáneas y se renuncia, por tanto, a laseguridad última de la unidad de la observación. No existe, pues, un único Lebenswelt,común a todos los observadores como referencia única, sino que partimos en nuestrasobservaciones de la pluralidad de mundos y de sistemas de referencias. Luhmann lotoma de G. Günther («Life as Poly-Contexturality», en Beiträge zur Grundlegung eineroperationsfähiger Dialektik II, Hamburg, 1979). En una sociedad policontextural la dife-renciación no contempla un horizonte dentro del cual alguna actividad parcial puedapensarse como esencial, pues todas lo son. Asumo este neologismo tomado de losescritos recientes de Niklas Luhmann en el sentido, referido inicialmente a una dispo-sición del arte de tejer (la trama o entramado), del significado que recoge el dicciona-rio para ‘Contextura’, de «Compaginación, disposición y unión respectiva de las par-tes que juntas componen un todo» (DRAE, 1984). A diferencia del ‘Contexto’ (y eladmitido adjetivo ‘contextual’), que tiene como referencia primaria un entorno, la con-textura se refiere a la complejidad del sistema. Se refiere con ello también a que la com-plejidad implica tal cantidad de posibilidades que obliga a proceder selectivamente.Además de la significación tomada de G. Günther, nos interesa en este contexto seña-lar otra de las características de este tipo de sociedades. Me refiero al excedente deposibilidades (no sólo excedente cuantitativo, sino también cualitativo) que nos obli-ga a los ciudadanos de tales sociedades a proceder selectivamente. El mantenimientode la multiplicidad de posibilidades implica que el sentido está siempre vinculado a loplural por lo que la reducción de posibilidades nunca puede formularse binariamente(«o esto o lo otro») sino, al menos, ternariamente («esto, lo otro o lo de más allá»).Esto tiene consecuencias para el sistema político y para la forma «democracia».

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 31

Page 32: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

32

B. Operaciones

1. Los imaginarios sociales operan como un meta-código enlos sistemas socialmente diferenciados,

2. en el interior de un «medio» específico (dinero, creen-cia, poder, etc.) propio de cada sistema,

3. a través del código relevancia / opacidad4. y generan formas y modos que aparecen como realida-

des.Los sistemas sociales operan mediante la comunicación; de

modo semejante y coevolutivo los sistemas psíquicos operanmediante la conciencia y los sistemas biológicos mediante la vida20.Esto quiere decir que partimos de una teoría de sistemas y no deuna teoría de la acción21. Nos interesa el modo de operar de los sis-temas, no los elementos analíticos sometidos a la aleatoriedad y laprobabilidad. No buscamos leyes de supresión de la contingenciasino modos de realización de la improbabilidad a través de las ope-raciones comunicativas.

En el ámbito general de los sistemas sociales, los imagina-rios sociales operan como un meta-código. Ello quiere decir quesu operación no se limita a un sistema diferenciado particular sinoque trabaja en el campo de la comunicación intersistémica encuanto que traduce la necesidad de comprensión de los progra-mas de un sistema por el sistema del que es entorno o en la inter-penetración de dos sistemas. Opera propiamente en el campo deconstrucción de realidad respondiendo a intereses generales, delas organizaciones particulares o de los individuos. La forma de lacomunicación, en cada medio concreto, es la de señalar las rele-vancias dejando fuera de la percepción comunicativa las opacida-des que podrían dañar los intereses que representa.

Juan-Luis Pintos

20. Cfr. Niklas Luhmann, Sistemas sociales, pp. 227-228.21. Cfr. Niklas Luhmann, Sistemas sociales, pp. 151-153. A diferencia de Parsons, parael que la acción y sus diferentes tipos produce los sistemas y a través de la acción lossujetos entran en el sistema, para Luhmann el proceso básico es la comunicación. Lasacciones serían una descomposición analítica de las comunicaciones entre sistemas.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 32

Page 33: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

33Imaginarios y medios de comunicación

Los imaginarios operan en un «medio», el medio propiode cada sistema diferenciado. El significado que utilizamos paramedio se corresponde con fenómenos físicos que todos reconoce-mos. Así decimos que el sonido se propaga en el medio del aire, oque la visión sólo es posible en el medio de la luz. Aire y luz sonmedios propios de lo auditivo y lo visual. Las músicas y las imáge-nes son diferentes formas que utilizan esos medios. Los medios enlos que opera el código de los sistemas diferenciados aparecenalgunos con mayor claridad que otros: el dinero es un medio (sim-bólicamente generalizado) en el que operan diferentes formas(moneda, crédito, acumulación, etc.) que permiten poner en mar-cha programas dependientes del código que clausura el campo dela economía: tener / no tener. Lo mismo sucede con el medio«poder» (para el sistema político) y quizás pueda también aplicar-se al medio «información» (para el sistema de medios de comuni-cación).

En todos esos medios, y en los propios de otros sistemas,operan los imaginarios sociales generando formas que «naturali-zan» las construcciones de realidad diversas. Si tuviéramos dudasacerca del valor de cambio de una determinada moneda (de su«realidad», de su capacidad de «realizarse como valor»), laexcluiríamos de nuestro uso. Si la seguimos utilizando es porqueconfiamos firmemente en la construcción de ese valor, excluyen-do la duda razonable. Esto viene sucediendo en todos las siste-mas diferenciados por la utilización de un meta-código quepuede operar en cada medio. El código relevancia / opacidad.

No podemos entrar ahora, en este escrito, en la reflexiónsobre las complejidades que implica este código. Su generaliza-ción es relativamente reciente y sus mecanismos tienen que verprincipalmente con las técnicas de fabricación de realidades quepredisponen a la confianza y al surgimiento de las correspon-dientes creencias. Tiene una larga historia vinculada a la produc-ción de complejas mitologías en culturas muy distantes. Susmecanismos se han refinado de tal manera que, en muchos

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 33

Page 34: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

34

casos, se identificarían inmediatamente con las nuevas tecnologí-as de la comunicación y la información22.

La distinción que señala el código tiene que ver con unaperspectiva fenomenológica de «presencia y ausencia» y con unaperspectiva fílmica de «dentro de campo y fuera de campo» queya comenzó con las técnicas fotográficas de fabricación de imá-genes en un plano. El polo positivo del código es el que define larelevancia: «la realidad es autorreferencia en el campo de lo exis-tente23». Pero es también aquello que otro señala: «lo existente enel campo de lo heterorreferente24». El polo negativo del códigodefine «lo que queda fuera», lo que no aparece, lo ocultado uobviado, lo que se pretende que no tenga realidad, pero sin locual no hay realidad posible. A veces se puede confundir la rea-lidad de algo con su existencia, pero eso siempre supone unaontología del ser y el existir o una disolución de la existencia enel tiempo.

Juan-Luis Pintos

22. Recientemente (diciembre de 2003) se ha defendido una Tesis Doctoral en laFacultad de Comunicación de la Universidad de Navarra (Pamplona) titulada: Nuevastecnologías e imaginarios sociales. Una interpretación del imaginario neotecnológico contem-poráneo, de la que es autor el Dr. Daniel Cabrera. En la tercera parte de su tesis estudiade modo original la implicación del tiempo con las neotecnologías y las matrices «mági-cas» y «proféticas» que utilizan como mecanismos de construcción de realidad. Puedeverse la discusión de esta tesis en el Foro del GCEIS (Grupo Compostela de Estudiossobre Imaginarios Sociales): http://gceis.webcindario.com.23. Recuérdese aquello que se decía: «el que se mueve no sale en la foto» y aquello otro:«es verdad que lo vi en la tele», o aquel dictum atribuido a Andy Warhol de que todostenemos derecho a un cuarto de hora de gloria (es decir, aparecer en la TV, aunque seacomo asesino, violador, etc.). Hoy en día dichas expresiones carecen de sentido.24. De ahí las innumerables listas de ventas de cualquier tipo de objetos (obsérvese lafrecuencia de la expresión Top ten aplicada a cualquier tipo de producto, pero más amenudo a los «culturales»: libros, películas, canciones, etc.), las modas de los deno-minados «cánones» (literarios, artísticos; incluso tendría que ver con la manía papalde «canonizar» a multitud de fieles de otros tiempos, elegidos siempre con un criterioideológico de oportunidad) y, en no menor medida, la «tematización» o «agenda set-ting» de las noticias.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 34

Page 35: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

35Imaginarios y medios de comunicación

En nuestro caso el código no separa dos regiones concaracterísticas diferenciadas, sino que trata de afirmar la consti-tución compleja de la realidad frente a la linealidad de las teorí-as cognitivistas o representacionistas25. Esta complejidad implicauna dificultad específica en el momento operativo: la opacidad,lo invisible, lo «fuera de campo» no es una invención del obser-vador, ni una hipótesis acerca de la intencionalidad del que seña-la las relevancias, ni tampoco una deducción sacada de determi-nadas premisas argumentativas, sino que aparece por sí mismacuando se produce la observación de segundo orden sobre elcómo y el dónde de la distinción que utiliza el observador de pri-mer orden. Sobre esta cuestión se volverá más adelante en elcapítulo dedicado a los procedimientos.

La última característica del modo de operar de los imagi-narios sociales es la de generar formas y modos que aparecencomo realidades. La operación del código no tiene como resulta-do una realidad estable y sustantiva, sino que de sus operacionesresulta una perspectiva que nos permite criticar las evidenciasque se presentan como realidad y desvelar sus mecanismos cons-tructivos, su vinculación a referencias temporales contingentes ysu valor como generador de convicciones y acciones a ellas vin-culadas. Pero esto nos introduce ya en el capítulo siguiente.

C. Funciones

1. Producir una imagen de estabilidad en las relacionessociales cambiantes;

2. generar percepciones de continuidad en experienciasdiscontinuas;

3. proporcionar explicaciones globales de fenómenosfragmentarios;

4. permitir intervenir en los procesos construidos desdeperspectivas diferenciadas.

25. Cfr. Francisco Varela, Conocer. Las ciencias cognitivas: tendencias y perspectivas.Cartografía de las ideas actuales, Barcelona, Gedisa, 1990, 120 p.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 35

Page 36: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

36

Las sociedades policontexturales al no disponer de unmarco único de referencias adolecen de fragmentariedad. No sóloen la elevada polisemia de los lenguajes que nos obliga a una per-manente definición del uso de nuestros conceptos, sino tambiénen el dejarse llevar a formulaciones paradójicas que siempre pare-cen indicar que los problemas están en otros sitios que los supues-tos. Los discursos suelen así deslizarse hacia la trivialización yexpresar expectativas (tópicas o utópicas)26 que casi siempre des-embocan en un estuario de confusión entre la «buena conciencia»,la moral pública y nuevos procesos de inclusión / exclusión. Porello, parecen vislumbrarse en las diferentes instancias comunicati-vas de nuestra sociedad unos intentos de supresión de las situacio-nes caóticas mediante una vuelta a referencias fijas, fuera del tiem-po y productoras de un sentido al que se puede tener un accesosimple y generalizado.

En una situación como la descrita es difícil establecer valo-raciones precisas de las diferentes perspectivas constructoras derealidades contrapuestas. De ahí las importantes funciones querealizan los imaginarios sociales y que pasamos a describir.

• Producir una imagen de estabilidad en las relaciones socia-les cambiantes: la rapidez con la que se están produciendoactualmente los cambios en las relaciones sociales generapercepciones angustiosas de los entornos de nuestras

Juan-Luis Pintos

26. Sigue siendo un tópico muy al uso el achacar los males de una sociedad a la igno-rancia o a la falta de educación y de un sistema educativo de calidad, exitoso. Esta muyilustrada queja olvida siempre definir la finalidad del sistema educativo que, si cum-ple los objetivos de ser «crítico» y «autonomizador», es perfectamente disfuncional alas necesidades de orden, homogeneidad e igualación de un sistema social. Los siste-mas sociales de acceso al conocimiento terminan por destruir los «poderes» de unageneración arrebatados por la siguiente. Lo mismo que en los espacios urbanos se vie-nen produciendo alternancias entre espacios centrados o pluricéntricos, donde curio-samente se van ubicando las instituciones educativas. El caso de Santiago deCompostela y las sucesivas ubicaciones de los edificios de su universidad podrían serun ejemplo de esta irreductible pluralidad y asimetría.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 36

Page 37: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

37Imaginarios y medios de comunicación

sociedades27. Mientras que las generaciones recientes estánacostumbradas a las «instrucciones de uso» de muy dife-rentes instrumentos, las generaciones pasadas (entre ellas,la nuestra) recordamos el mundo de principios, certezas yverdades que nos protegía manteniéndonos inmovilizados.Bien nos hayamos liberado de ellos o bien nos mantenga-mos en ellos sabemos que la realidades en que vivimos nopueden ser estables. Pero las generaciones con menosexperiencias necesitan construir unos imaginarios que lesprotejan del flujo y les permitan ciertas identidades provi-sionales que les sigan produciendo la sensación de que lasdecisiones que toman son importantes para su vida y queellos, como sujetos, dominan las relaciones sociales. Porello el éxito generalizado de los imaginarios sociales vincu-lados a la «seguridad» o al «éxito».

• Generar percepciones de continuidad en experiencias dis-continuas. Una de las formas más insoportables de frag-mentariedad es la discontinuidad de nuestras experiencias.Tenemos que cabalgar muchas veces sobre diferentes mon-turas porque la carrera profesional, la familiar, la política yla religiosa así nos lo exigen. Se acabaron las «épocas» y los«tiempos litúrgicos». Por mucho que se empeñen algunos,no estamos en los dominios del «ahora toca» / «ahora notoca». El destino acariciado se puede torcer a la vuelta dela esquina y nos resulta muy difícil mantener actitudes fir-mes, actuar libremente, decidir por nosotros mismos. Porello tratamos de generar imaginarios como el de «sujetoresponsable», que nos permita una atribución clara de res-ponsabilidades, al menos dentro del sistema del derecho. Oel imaginario de «la culpa», vinculado necesariamente a

27. Recordemos aquella viñeta de Mafalda de hace tantos años: «Que paren el mundo,que me bajo». Los artistas tienen una especial percepción de sentimientos y emocio-nes que adelantan las respuestas a situaciones que aún no se han producido. Más alláde agoreros y adivinos.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 37

Page 38: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

38

un imaginario socialmente desconstruido como es el del«pecado». Todos ellos tratan de recuperar el sentido porel que los individuos puedan ser algo más que un plexode experiencias diferenciadas con referencias inconexas.

• Proporcionar explicaciones globales de fenómenos frag-mentarios. La inoperancia de las ideologías tradicionalesnos enfrenta crudamente con la falta de referencias globa-les en torno a las cuales se puedan organizar fragmentosheterogéneos tales como sentimientos, ideas, emociones,creencias, etc. Las ideologías subliman los elementos pro-pios de las experiencias dispersas y con esos materialesconstruyen convicciones sólidas que nos proporcionan unesquema explicativo de todo lo que pueda acontecer.Finalmente, la idea triunfa sobre la vida. En vez de vincu-lar lo global a la abstracción de lo cotidiano y construirsucesivos «sustitutivos» (Ersatz) de lo vivido, los imagina-rios tienden a proporcionar esquemas complejos queorienten en la pluralidad de referencias. La imagen del«camino»28, las de la «navegación»29, las de la representa-ción teatral y los roles que asumen los individuos (pense-mos en las «danzas de la muerte» medievales) y las imáge-nes que surgen de la astronomía contribuyen a plantearesta vinculación de lo cotidiano y lo global más allá delmundo de las legalidades y las necesidades.

Juan-Luis Pintos

28. Recuérdense las imágenes creadas por Antonio Machado, «Caminante no haycamino, / se hace camino al andar». En las situaciones de elevada confusión de la ideassuelen ser los poetas los creadores de significados más clarividentes.29. Véase, por ejemplo, el interesante estudio sobre el naufragio como metáfora queatraviesa una gran parte de la literatura y el pensamiento occidental que realizó elrecientemente desaparecido Hans Blumenberg (Naufragio con espectador, [1979],Madrid, Visor, 1995, 117 p.). Toda la producción de este autor, que está siendo tradu-cido al español en los últimos años, es muy interesante desde la perspectiva de la cons-trucción imaginaria de la realidad.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 38

Page 39: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

39Imaginarios y medios de comunicación

• Permitir intervenir en los procesos construidos desde pers-pectivas diferenciadas. El reconocimiento de la diferencia deque hay varias posibles alternativas en la organización de lassociedades introduce una precaución permanente en cual-quier tipo de intervención en las formas presentes de ordensocial. El pasado siglo XX es rico en fracasos de supuestosintentos «revolucionarios» cuyas irrupciones más radicalesproducían pocos cambios en las estructuras sociales, a noser el del mantenimiento de la dominación por distintosactores. La pretensión de la bondad absoluta de cualquiertipo de alternativa definitiva al orden social existente ha sidopropiciada por perspectivas autorreferentes que pretendendejar de lado la heterorreferencia. Los imaginarios sociales,a diferencia de las ideologías, nos permiten percibir la con-tingencia de nuestras propuestas y la necesidad de propues-tas alternativas que mantengan abierta la operatividad de lassociedades. Ya hace tiempo que se mostró que las socieda-des cerradas conducen a la más extrema desdicha a sus ciu-dadanos30. La alternancia cerrado / abierto, autorreferencia /heterorreferencia parece constituir un código orientador decualquier programa de construcción de un orden social queposibilite la permanencia e incremento de la vida, la con-ciencia y la comunicación en nuestras sociedades.

CULTURA E INDUSTRIAS CULTURALES EN EL SIGLO XXI

La permanente ambigüedad semántica que contamina elconcepto de «cultura» y sus usos más relevantes ya preocupaba alos exiliados frankfurtianos Horkheimer y Adorno, cuando pasea-ban por las playas de California en 1942. Discutían entre ellos(Gretel Adorno tomaba notas) sobre los puntos clave de lo que pri-

30. Habría que revisar determinados aspectos de la obra de Karl Popper, no tanto ensus propuestas de organización a través de la ingeniería social, cuanto en sus críticas alos sistemas cerrados.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 39

Page 40: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

40

mero fue un ensayo ciclostilado para uso restringido (500 ejempla-res), luego se publicó recién terminada la guerra, en 1947, en unapequeña editorial de Amsterdam (Querido Verlag) bajo el títuloDialektik der Aufklärung y del que todavía quedaban algunos ejem-plares en 1969, fecha en la que se reeditó el estudio31. La contem-poraneidad de esta segunda edición con las denominadas «revuel-tas estudiantiles» de finales de los ochenta no le agradaba nada aHorkheimer, que no tenía las pretensiones de ser considerado líderradical, como ocurrió con su colega Herbert Marcuse.

Sin entrar ahora en una consideración más profunda delcontenido y el significado de esa obra vamos a referirnos a una afir-mación que aparece en el prólogo de la misma:

La verdad no significa sólo la [una] conciencia racional, sino también suconfiguración en la realidad32.

Hay aquí resonancias del pensamiento totalizador hegelia-no33 pero orientado en una nueva dirección, hacia la exterioriza-ción del pensamiento y la filosofía. El ideal de una verdad que sólose verificaría (se certificaría) en la conciencia es incompleto. Nohay verdad sin realización, sin construcción («configuración») derealidad. El ideal valorativo que se nos proponía a nuestra genera-ción como pauta gnoseológica y normativa era el de las «verdades

Juan-Luis Pintos

31. Hay una abundante bibliografía sobre esta obra y su composición. Lo más asequi-ble en castellano es: Juan José Sánchez, «Introducción», en Dialéctica de la Ilustración,Madrid, Trotta, 1998, pp. 9-46; Martin Jay, La imaginación dialéctica. Una historia de laEscuela de Frankfurt, Madrid, Taurus, 1989; Jürgen Habermas, El discurso filosófico dela modernidad, Madrid, Taurus, 1989, pp. 135-162.32. M. Horkheimer & T.W. Adorno, Dialéctica de la Ilustración. Fragmentos filosóficos,Madrid, Trotta, 1998, p. 54. El artículo indeterminado «una» es de la primera versiónde 1944.33. Recuérdese aquello de «Lo que es racional es real y lo que es real es racional» enG.W.F. Hegel, Principios de la filosofía del derecho, trad. de J. L. Vermal, Barcelona,EDHASA, 1988, pp. 50-51. Hegel mantuvo en sus comentarios la complejidad de esarelación, lo que no evitó las grandiosas simplificaciones que se produjeron en las prác-ticas históricas del siglo pasado, con resultados rechazables.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 40

Page 41: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

41Imaginarios y medios de comunicación

eternas», el de los «principios inmutables» (aere perennis), el de loscaminos ya construidos y los mapas ya marcados. La propuestasólo aceptaba dos posibles salidas: aceptación o exclusión34. Era elmodelo de «dos mundos», dos banderas en las que había queenrolarse necesariamente si se quería existir; un mundo en el queel que se movía «no salía en la foto»; el del cuarto de hora de glo-ria concedido por Andy Warhol a los ciudadanos insignificantes.

En ese mundo, en esas sociedades «monoteístas»35, la cul-tura se consideraba única y estaba vinculada a las decisiones auto-ritarias de los detentadores del poder público. La cultura formabaparte de las burocracias administrativas. Pero esto es cosa del pasa-do. Los amplios y complejos procesos individuales y colectivos através de los cuales se ha ido construyendo aquello que nuestracultura denomina realidad social36 han sufrido, en las actuales cir-cunstancias, una rápida (y eficiente a corto plazo) transformación.Esta transformación ha consistido en que las instancias que deten-tan el poder de dominación en una sociedad (fundamentalmente através de los mecanismos del mercado que tienen más que ver conla distribución y el consumo de mercancías, aunque sin olvidar lascomplejas decisiones acerca de los procesos productivos y la divi-sión internacional del trabajo), y no el conjunto de ciudadanos através de diferentes procesos de generación de consenso, son lasque pueden decidir acerca de la realidad o no de diferentes fenóme-nos sociales. Más aún, en muchos casos es evidente que el poder

34. Estos dilemas, formulados bajo diversas perspectivas, nos han acosado permanen-temente. Uno no puede sino sentir pavor ante lemas como «Patria o Muerte».35. Puede verse una profunda reflexión sobre la transformación del monoteísmo reli-gioso en politeísmo cultural en la reciente obra de Josetxo Beriain, La lucha de los dio-ses en la modernidad, Barcelona, Anthropos, 2000, 251 p.36. Cfr. principalmente Berger, Peter L. & Luckmann, Thomas, La construcción socialde la realidad, Buenos Aires, Amorrortu, 1976, 235 p.; así como quien está en el ori-gen de esta interpretación, Schütz, Alfred, [1962], Collected Papers, I. The Problem ofSocial Reality, The Hague, Martinus Nijhoff, 1971, 361 p., y una versión más actuali-zada en Thompson, John B., Ideology and Modern Culture. Critical Social Theory in theEra of Mass Communication, Cambridge, Polity, 1992, 362 p.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 41

Page 42: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

42

no lo detentan los representantes públicos en los diferentes campos(estado, economía, sistema mundial, iglesias, sindicatos, partidos,etc.), que ya no pueden diseñar lo que sea realidad a su antojo, sinoque tienen que entrar en liza con multitud de competidores hori-zontales y verticales. De ahí que hayan entrado en profunda crisislas fuentes tradicionales del poder (violencia, economía, razón) yno acaben de constituirse los monopolios de las nuevas alternativas(información, tecnologías, saber).

Es más, se está produciendo un conflicto permenente entrelas diferentes instancias de construcción de realidades, como pode-mos observar en la siguiente figura:

La forma policontextural que adoptan nuestras sociedades,como hemos explicado más arriba37, nos obliga a vincular la plurali-dad de realidades en construcción con la pretensión de acceso a laverdad que se planteaba en otros tiempos.

La cultura ya no está constreñida por un marco de compren-sión o una definición única sino que se mueve en el campo de lo plu-

Juan-Luis Pintos

Instancias históricas de construcción de realidad (es)

Institución Ámbito Forma Código Programas

IGLESIA Religión SentidoInmanencia/ SalvaciónTrascendencia Confesión

ESTADO Política Control Público/ BienestarPrivado Gestión

MERCADO Economía Dinero Producción/ FelicidadConsumo Uso/Cambio

MEDIOS Información Imagen Público/ NoticiasAudiencia Entretenimiento

Figura 1Elaboración propia: Juan-Luis Pintos

37. Ver nota 19.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 42

Page 43: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

43Imaginarios y medios de comunicación

ral. El mantenimiento y la defensa de esa pluralidad sería una idearegulativa básica de las prácticas concretas de animación cultural.

Esta orientación pragmática estaría fundada en un nuevoprograma de actuación democrática de las instancias que intervie-nen en los campos culturales. El programa de sustituir la centrali-dad del poder por la recursividad de la comunicación. Si bien esteprograma puede suscitar reacciones adversas por parte de institu-ciones representativas, pues no es convertible inmediatamente envotos partidistas, a medio y largo plazo producirá el efecto desea-do de convertir a los «clientes» en «participantes», lo que pareceser el mejor beneficio del sistema democrático.

Para concluir nuestro análisis y nuestra propuesta, vamosa sugerir algunas líneas prácticas que nos permitan comprobar enel terreno de lo concreto la validez de las teorías expuestas.

Tareas que considerar

1. El mantenimiento de la pluralidad implica la exclusiónde una programación que haga prevalecer un mediosobre otros, un campo específico sobre otros, una pers-pectiva generacional sobre otras, una tecnología particu-lar sobre otras. Una programación actual buscará equili-brar esas diferentes perspectivas y formas culturales.

2. La tendencia actual hacia la supresión de cualquier tipode complejidad no favorece la participación interesadaen cualquier actividad cultural. Los ciudadanos no soninfantes, sino que, a través de variados procesos, se vancapacitando para tomar la palabra y expresar susdeseos, gustos y aficiones.

3. La centralidad actual de la percepción como instrumen-to de comunicación («hacer ver las cosas») nos obliga-rá a investigar cuáles son los imaginarios sociales vigen-tes en nuestros ciudadanos y la conveniencia o no depromover transformaciones de los mismos («salud»,«política», «dinero», etc.).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 43

Page 44: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

44

4. No se puede hablar de formas, géneros, empresas oindustrias culturales «buenas» o «malas». Ese tipo desimplificaciones valorativas destruyen la pluralidad deexpectativas ciudadanas, a las que se debe respondermediante actividades diferenciadas y recurrentes. El éxitoo el fracaso de determinadas acciones no es más que elindicador para rectificar determinadas trayectorias.

5. Si las culturas representan formas de vida particulares y lavida se define por la capacidad de auto-organizarse, todaslas tareas culturales deberán tener en cuenta esa capaci-dad de los ciudadanos para ir asumiendo responsabili-dades de programación diferenciada, sin que ésta depen-da permanentemente de los gustos o capacidades de losgestores. La mejor gestión conduce a la autogestión.

Juan-Luis Pintos

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 44

Page 45: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

POLÍTICAS CULTURAIS E PROCESOS IDENTITARIOS LOCAIS NA SOCIEDADE GLOBALIZADA

Xan Bouzada FernándezUniversidade de Vigo

Durante a década dos anos noventa do pasado século, atemática da globalización cultural constituíu un dos eixes de refle-xión preferentes, tanto no ámbito da socioloxía da cultura comaentre os teóricos da comunicación. Certamente, os asuntos centraistratados por uns e por outros evidenciaron lixeiras diferenzas dematiz. Para os sociólogos foron preocupacións centrais a de elucidaro sentido da sociedade global tanto como as estruturas de poder quea conformaban. Ao seu lado, as formas culturais e identitarias quelle servían de soporte constituían porcións específicas da súa análi-se. Para os teóricos da comunicación, no entanto, a súa vocacióncentral levábaos a avaliar o carácter das transformacións que, a nivelplanetario, estaban sendo provocadas no ámbito das industrias cul-turais e da comunicación en virtude da aceleración dese cambio deciclo. Neste momento, no que camiñamos xa de modo decidido naprimeira década do século XXI, propoñemos unha mirada dendeGalicia que pretende, na súa aproximación, integrar algunhas daspreocupacións que foron centrais para uns e outros.

É xa case un lugar común establecer a constatación de quea citada globalización non ha de ser entendida necesariamentecomo un acontecemento histórico tan novo (Le Goff, 2001) nintan recente (Kurlansky, 2004) como podería facernos crer a súaeclosión como obxecto do desexo para as ciencias sociais arredorda década dos noventa do século XX. Seguindo a Jacques Le Goff,poderiamos afirmar con el que toda a nosa historia está marcadapola vontade de producir aperturas globais; dende o ImperioRomano ata a época dos descubrimentos ou, se se prefire mellor,ata a constitución no s. XIX dunha economía mundial como tal,estivemos asistindo á xénese dun proceso que vería nacer no seu

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 45

Page 46: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

46

seo as primeiras reaccións internas cuestionadoras bastante cedo,xa no corazón dese mesmo século XIX. O Romanticismo, na súacalidade de movemento sensible ás culturas próximas, abriría unhaveta reactiva en momentos seminais fronte a un novo tipo de ámbi-tos territoriais e económicos emerxentes que se evidenciaban tanamplos como ameazadores.

Ambos os dous feitos, a ameaza e a súa reacción, estiveronhistoricamente e de modo pragmático ao servizo sempre da consti-tución de marcos identitarios en ámbitos relegados. Galicia comotal país é, nunha boa medida, definible polo seu vínculo matricialcoa Ruta Xacobea e o seu peculiar halo cosmopolita. O sentimentode comunidade diferenciada foi recuperado culturalmente comovemento romántico e o país fíxose viable identitaria e socialmen-te na última modernidade, en virtude dun tráfico de intercambiosno cal o exilio e as migracións a América, e aínda a Europa, exerce-ron entre outras funcións as de refuxio e espazos de resistencia esupervivencia para a cultura autóctona, en momentos en que aquíos ventos que sopraban non resultaban favorables. A súa historiapasada e recente constituíu un caso claro, e un exemplo continua-do, de vocacións globais que viabilizaron e propiciaron, paradoxal-mente, tamén aquelas outras paixóns identitarias de signo local.

1 ACERCA DO CONCEPTO DE GLOBALIZACIÓN

Ao referirnos á globalización, o que si podemos constatarhoxe é a crecente instauración dunha tendencia que conta con pro-fundas e diversas raíces na historia. Estas tendencias subxacentesforon tomando corpo hoxe en feitos tales como os acordos doGATT, en Marraquech no ano 1994, que favoreceron e fixeronavanzar a percepción do mundo como mercado ou en dinámicascomo a innovación e o crecemento xeométrico das posibilidadesde comunicación e mediáticas, que, dende a aparición da radio,multiplicaron a súa capacidade de incidencia e de avance (a radiotardou décadas en alcanzar os cincuenta millóns de audiencia,mentres que internet supera en poucos anos a cifra de cincocentos

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 46

Page 47: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

47Políticas culturais e procesos identitarios locais

millóns de usuarios). Por outra parte, a recente eclosión dos fluxosturísticos a nivel mundial así como o imparable auxe de diversasformas de migración e mobilización de colectivos contribuírontodas elas á consolidación dun proceso que mostra hoxe xa unstrazos claramente irreversibles.

Para definir este feito recorreuse basicamente a dous concep-tos: globalización e mundialización. O primeiro deles é o que alcan-zou maior eco no ámbito anglosaxón, así como en España eLatinoamérica; o termo mundialización, no entanto, foi en xeral opreferido polos autores franceses. Outros termos que concorreron, ásveces como referencia de contraste, no discurso dos analistas destefenómeno foron o de universalización, que nos remite a unha das des-exables compoñentes da globalización que convoca a existencia deformas efectivas e consensuais de valores culturais globais. Ao seulado, o concepto de transnacionalización foi invocado con vontadecrítica fronte ao aparente neutralismo do termo globalización. Entreos teóricos da comunicación recorreuse tamén ao uso do termorexión para definir algunha das grandes áreas macroculturais quelograron consolidar mercados estables de intercambio de produtosculturais e de comunicación (Europa, Latinoamérica–Hispano-américa, Lusofonía, a conca do Pacífico, Inglaterra e as súas antigascolonias, etc.).

O concepto de globalización experimentou un éxito recen-te incorporándose nas xergas especializadas, dende unha orixeclara na literatura consagrada ás empresas multinacionais.Inicialmente, o termo (Levitt, 1983) empezou facendo referenciacase en exclusiva ás crecentes dinámicas de intercambios interna-cionais por parte das empresas multinacionais. Con posteriorida-de (Ohmae, 1990), este concepto fíxose máis denso para pasar adefinir os modos emerxentes de xestión das grandes empresas,caracterizados pola súa forzada integración á escala mundial. Máistarde, a súa significación veu designar o proceso a través do calaquelas empresas que alcanzaron un nivel máis alto de internacio-nalización son capaces de consagrar no seu proveito unhas regrasde xogo que antes foran definidas polos estados-nación. E, xa ulti-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 47

Page 48: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

48

mamente, o termo chegou a adquirir un maior desenvolvementopara pasar a reflectir unha etapa económica caracterizada polasucesiva descomposición e rearticulación das economías nacionaisen torno a un sistema que hoxe evidencia xa unha decidida capa-cidade operativa a nivel internacional (Boyer, 2000).

Para Thompson (1996: 150), neste proceso resultan clara-mente identificables tres aspectos centrais: en primeiro lugar, ofeito de que toda actividade se realice agora nun marco global oupracticamente (antes ca noutros: local, rexional, nacional, etc.); ensegundo lugar, a constatación de que todas as actividades empezana planificarse e a organizarse a escala global; e, en terceiro lugar, ofeito de que toda actividade supón certo grao de reciprocidade einterdependencia, de forma que o que acontece nunha determina-da parte do mundo non pode subtraerse ao que acontece noutraszonas do planeta. Nunha dirección semellante, que fai fincapé nacomplexidade homeostática do sistema, Lull (1997: 198) sostivoque «o mellor modo de entender a globalización é considerala uncomplexo conxunto de fluxos de persoas, de bens materiais e desímbolos que están en permanente interacción e a miúdo se com-pensan entre si, fluxos que conducen a posicionamentos e prácti-cas culturais diversos e heteroxéneos que modifican, de diferentesmaneiras e persistentemente, os vectores establecidos do podersocial, político e cultural». En resumo, a globalización suporía undesprazamento da localización do poder e unha maior interdepen-dencia, pero tamén o posible reencontro de novos equilibrios.Circunstancia á que deberiamos engadir o feito de que a topogra-fía das divisións globais do traballo, da pobreza e da explotaciónveu a converterse tamén nunha matriz cambiante de xerarquías,social, política e economicamente construídas (Hardt e Negri,2004: 196).

No camiño de establecer unha lectura interpretativa con-cordante coa recoñecida complexidade do proceso, pode enmar-carse a frecuentemente citada proposta do antropólogo culturalArjun Appadurai, incluída no seu traballo Disjuncture and differen-ce in the global cultural economy. No seu artigo, Appadurai postula a

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 48

Page 49: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

49Políticas culturais e procesos identitarios locais

existencia de cinco fluxos globais; cinco escenarios que axudaríana entender e interpretar o feito global. Escenarios étnicos que remi-tirían a fluxos humanos e turísticos, escenarios técnicos relativosaos intercambios tecnolóxicos, os cales, xunto cos escenariosfinanceiros, mediáticos e de ideas, comporían un crebacabezas feitode complexidades que, de xeito recorrente, comporían e recompo-rían a densa malla da tea global.

Por outra parte, o concepto de globalización estivo, e segueestando aínda, sometido a polémicas de distinto signo, articuladasdende diferentes perspectivas. Polémica maior foi a que confron-tou a aqueles que lle negaban substancialidade, ao considerala unsimple pretexto do mercado para facilitar o seu deslastre de com-promisos (Giddens, 2000: 20), fronte a aqueles outros que afirma-ban o ocaso do estado-nación. Ao seu lado abriron paso outrasdiverxencias e tensións de calidade e cantidade que permitenconstatar o carácter complexo, e mesmo en moitos aspectos con-traditorio, que este proceso presenta.

2 ACERCA DAS ESPECIFICIDADES CULTURAIS

DO PROCESO DE GLOBALIZACIÓN

Outro aspecto relativo á globalización sobre o que se refle-xionou foi o da súa dobre dimensión económica e cultural. Estadobre dimensión obríganos a constatar a dificultade existenteneste momento para escindir eses dous aspectos. O feito de que acultura de masas se distribúa en forma de mercadorías fai inviableunha estimación dos fluxos culturais con independencia dos domercado (Warnier, 2000: 105). Mentres que, por outro lado, estasituación non só provoca problemas novos, como o da condenadaquelas culturas que non dispoñen dunha capacidade estratéxicasuficiente para poder moverse de xeito fluído no mercado, senóntamén outros máis específicos das sociedades occidentais, as calesobservan hoxe como os procesos de concentración empresarial,tamén no sector da cultura, ameazan con estreitar as marxes dademocracia cultural e a liberdade creativa.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 49

Page 50: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

50

En todo caso, a globalización foi tomando corpo comoconcepto que nos resulta útil para comprender mellor esta etapade modernidade tardía na que vivimos. E nese sentido, mesmoentre os vellos estados nacionais (Hardt e Negri, 2004: 194),tende a afirmarse a constatación de que, de xeito crecente, asantigas fronteiras nacionais resultan excesivamente estreitas parapoder responder aos novos requirimentos da cultura, da cienciae do mercado.

Así mesmo, a globalización non soamente provoca cam-bios nos aspectos e dimensións antes apuntados, resulta taménconstatable que o proceso de modernización-globalización étamén un axente activo na difusión global dun ethos instrumental(Meyer, 2000: 245) e de modos pragmáticos de construción socialdo mercado destinados a chocar con tradicións e rutinas locaisasentadas (Dürrschmidt, 2000: 109-110). En virtude diso, cadavez resultará máis ostensible a evidencia de que a globalizacióntransforma e cambia tamén o mundo da vida das persoas, ou enpalabras de Giddens, a globalización tamén nos cambia a nós pordentro (Beck, Giddens e Lash, 1997: 125). As novas expresivida-des e os novos modos de solidariedade globais non son máis queunha evidencia complementaria desta crecente tendencia que seadapta ás formas máis rudas de dominio global do mercado.

De todos os xeitos e tal e como nolo recordaba A. Smith(1990), as culturas putativas globais, en contraste coas nacionais,carecen de memoria, non posúen unha secuencia xeracional ninunhas paisaxes sagradas nin tampouco unha idade de ouro á calpoder evocar e mobilizar simbolicamente como mito rexenera-dor. En dirección semellante, Lash e Urry (1993: 306), tras afir-mar que resultaría máis plausible falar de procesos que están aglobalizar a cultura que dunha cultura propiamente global, pasana recoñecer a existencia de dinámicas fortes orientadas nese sen-tido, tales como o auxe das redes profesionais globais, as institu-cións de vocación mundial ou a crecente competitividade e oincremento de fluxos de comunicación alimentados a través deidiomas que, como o inglés, gozan nese escenario dun estatuto

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 50

Page 51: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

51Políticas culturais e procesos identitarios locais

de privilexio, ou mesmo, o desenvolvemento de valores globali-zados de democracia e cidadanía. Non obstante, un dos autoresque máis atendeu este tipo de preocupacións dende o ámbitolatinoamericano, o autor brasileiro Renato Ortiz (2002: 87-88),apostaba por defender a idea de que non resulta moi pertinentepostular hoxe a hipótese acabada dunha cultura global, dado ofeito de que a situación actual dos procesos de produción e difu-sión cultural no mundo o que estarían a provocar sería precisa-mente unha aceleración das condicións de mobilidade e desen-caixe, as cales orixinarían, pola súa vez, o xurdimento de novosreferentes identitarios.

2.1 Os límites do concepto de globalización

En todo caso, e a pesar de que a postura da opiniónpública é tremendamente cauta respecto das virtualidades daglobalización1, parécenos pertinente aquí, a nivel metodolóxico,e xa dende este momento, establecer unha distinción clara entreo que é o proceso globalización e o que son as críticas posibles aeste proceso. Esta chamada de atención á prudencia metodolóxi-ca é conveniente porque (Street, 2000:102) un dos problemasdas teorías da globalización adoita ser o da súa tendencia a igno-rar as actividades culturais e sociais de baixo nivel, o que impi-de que se poidan percibir con pleno sentido as relacións existen-tes entre os aspectos locais, nacionais e globais. A relación entreo global e o local, lonxe da linearidade do diagnóstico da estan-darización, necesita a nivel metodolóxico reivindicar a constata-ción de que, fronte á recorrencia de estudos macrosociais sobreglobalización, tipicamente económicos e de comunicación, épreciso contrastar hoxe os seus descubrimentos cos lugares

1. Nun artigo recente (El País, 8-9-2001) o profesor Vidal Beneyto achegaba os datosprocedentes dunha enquisa realizada en Francia segundo a cal soamente o 1% dosentrevistados consideraría que a globalización era algo bo para todos, fronte ao 47%que opinaba que esta só favorece os mercados financeiros xunto a un 55% que cre quefavorece as multinacionais.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 51

Page 52: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

52

–cidades e fronteiras– onde o global interactúa e é remodeladopola historia local (García Canclini, 1999a: 178, 201). En defini-tiva, soamente unha perspectiva local, que sexa capaz de inter-pretar as prácticas e as lóxicas de consumo cultural inseríndoasno contexto múltiple da vida cotiá dunha comunidade, seríacapaz de avaliar o efecto cultural do impacto dos produtos e dasmensaxes globais.

Estas apreciacións axúdannos a avanzar cara á constataciónde que a relación global-local é densa e intricada: xa hai algúnsanos (Robertson, 1992) formulouse un dos paradoxos que agardanneste traxecto. O feito de que novas perspectivas, tales como adefensa do carácter xenuíno das realidades locais, se produzacomo unha emerxencia global dános a pista dunhas recorrenciasque asumen un perfil «glocal», na medida en que ambas as dúasdimensións, polo menos en moitos aspectos, resultan imposiblesde diferenciar.

Esta densa imbricación entre ambos os dous niveis resul-ta, dende un punto de vista metodolóxico, consubstancial parapoder comprender o xeito como este proceso veu acontecendo.De aquí derívanse constatacións tales como a de que no procesode construción do local resulten, a miúdo, máis activos aquelesaxentes afectos a unhas perspectivas valorativas máis abertas ecosmopolitas ou, aínda, tal e como foi o caso dos occidentaismodernizadores, o feito de que estas elites comprometidas cosámbitos locais fosen as que converteron en eixe das súas iniciati-vas o esforzo por importar e implantar novidades políticas, téc-nicas e sociais procedentes doutros ámbitos exteriores. Oumesmo tamén o feito converxente de que, nunha ampla medida,a emerxencia dos territorios locais, como espazos para a plasma-ción de utopías factibles, funcionase en boa medida como unhavía para a secularización doutras vellas utopías emancipadoras decarácter universalista.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 52

Page 53: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

53Políticas culturais e procesos identitarios locais

3 O PROCESO DE GLOBALIZACIÓN: PODER,

HEXEMONÍA E REDE

A nivel económico, a recente énfase na entronización domercado como un actor global supostamente regulador non podefacer esquecer toda a tradición da análise teórico-crítica sobre omodelo económico mundial prevalecente, de carácter imperialista,fundamentado na teoría da dependencia. No momento actual osposicionamentos teóricos fronte á globalización están a convocarposturas cada vez máis matizadas e abertas a un recoñecemento,tanto das súas virtualidades e da súa capacidade para abrir a eco-nomía mundial e favorecer o cambio social, como cara á esixenciade que ese mesmo proceso sexa controlado de maneira que amor-teza os seus potenciais efectos máis perversos (Bhagwati, 1999).Dende a perspectiva da tradición crítica cuestionadora do papeldesempeñado polo actor económico protagonista, o capitalismointernacional, algúns autores como Samir Amin (1998) achegaronunha análise que ispe a utopía globalizadora das súas compoñen-tes máis reaccionarias, propoñendo a partir do seu diagnósticoposibles reorientacións2. Algunhas propostas, tales como a organi-zación do desarmamento mundial, a distribución do acceso aosrecursos do planeta dun modo igualitario, a negociación de rela-cións económicas abertas e flexibles entre as principais rexións domundo ou, en fin, o inicio de negociacións para unha xestióncorrecta da dialéctica mundial/nacional, serían, na súa opinión,algunhas das esixencias precisas para converter a globalizaciónnun proceso máis aberto e viable.

Sen dúbida hai datos flagrantes, paralelos ao actual proce-so de globalización, que son en si mesmos unha chamada de aten-

2. A nivel español esta capacidade para analizar os niveis de complexidade que pre-senta o proceso pode reflectirse na polarización de perspectivas que oscilan entre a esi-xencia de asumir e controlar o proceso dende dentro recoñecendo a súa ambivalencia(De la Dehesa, 2001) e a proposta crítica como posición ante o feito (FernándezDurán, R.; Etxezarreta, M.; Sáez, M., 2001).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 53

Page 54: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

54

ción. O feito de que hoxe o mundo manteña diferenzas discrimi-natorias a nivel planetario máis fondas das que existían no ano19003 formula sen dúbida a esixencia de revisar o modo en queactualmente se está a producir o proceso de globalización.

Para algúns autores, mesmo se trataría de poñer en evidenciao carácter crítico que está a asumir o modo emerxente de articulacióndo territorio a nivel internacional. As megacidades (Veltz, 2000), dis-tribuídas internacionalmente a modo dun peculiar arquipélago, nocal se concentraría non só a competitividade senón tamén as desi-gualdades, porían a proba a capacidade destas colectividades paramanter un modelo de solidariedade interno como o que serviu defundamento ao desenvolvemento das sociedades occidentais duranteas últimas décadas.

Dende a perspectiva máis específica da globalización detipo cultural, esta liña de análise contou cunha tradición analíticarelativamente recente que se ocupou sobre todo do risco derivadodo dominio norteamericano sobre as grandes industrias do consu-mo cultural, acuñando para iso o termo de «americanización».

Esta proposta, recentemente revisada por diversos autores(Tomlinson, 1991; Crane, 2000), contou con achegas procedentesde diversas correntes, en xeral emparentadas coa teoría crítica deinspiración marxista. Esta tendencia (Schiller, 1996; Mattelart,1998; ou autores latinoamericanos como: Colombres, 1997;Stavenhagen, 1997) fai fincapé na capacidade dalgúns países cen-trais, en particular Estados Unidos, para impoñer a outros normas,comportamentos e estilos de vida. Este proceso levaría consigo ocumprimento dun auténtico labor estandarizador e de domina-

Xan Bouzada Fernández

3. Estas diferenzas concrétanse en que, do total da poboación do mundo, 500 millónsde persoas viven nunha boa situación, fronte a un total de 6000 millóns que sofrenmoitas carencias, en que a porción de renda global da quinta parte máis pobre dapoboación mundial se reducira do 2,3% ao 1,4% entre 1989 e 1998, mentres a pro-porción que leva a parte máis rica se incrementa (Giddens, 2000: 28), ou en datos talescomo que na África subsahariana vinte países teñan hoxe unha renda per cápita en ter-mos reais inferior á que tiñan a finais dos setenta.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 54

Page 55: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

55Políticas culturais e procesos identitarios locais

ción, propiciado por un modelo cultural definido pola súa homo-xeneidade. Non obstante, outros autores como M. Abrahamson(2004: 122-123) achégannos unha mirada que, a partir dunhaobservación fenomenolóxica dos procesos, mostra a riqueza detendencias que habitan nestes fluxos modais que transitan por paí-ses e culturas. As influencias culturais derivadas do consumo e oseu imaxinario tenden a concentrarse nos sectores privilexiadosdas periferias, resultando estas particularmente visibles en zonasdo planeta como O Xapón que, malia atoparse afastadas das fon-tes primarias da tradición cultural occidental, souberon afrontar osseus efectos e logros de xeito eficiente en moitos outros aspectos.

Por diversos motivos, a percepción actual da capacidadecrítica da proposta antiimperialista fundamentada nos riscos daamericanización viuse considerablemente matizada e transforma-da ao longo dos últimos anos. Aínda que estas reconsideraciónsnon evitaron que se mantivesen tomas de postura defensivas enEuropa como noutras partes respecto deste predominio. Nestesentido, a etapa en que J. Lang foi ministro de Cultura en Franciapode considerarse que supuxo nunha estimable medida unha rea-firmación nacionalista, europeísta e «antiamericana» en cultura.

Respecto ás recentes reconsideracións que se realizaronpara a análise deste asunto, pódese dicir que estes abordaron dis-tintas dimensións do problema; por un lado, revisouse a idea deque o dominio hexemónico cultural, que implicaba o diagnósticoen termos de americanización, se poida considerar como tal tendoen conta a extrema importancia, xa neste momento, de dous fac-tores recoñecibles: primeiro, os intercambios rexionais a nivel deprodutos culturais e de comunicación en ámbitos tales como Asia,Oriente Medio ou Latinoamérica (Sinclair, 2000) e, segundo, envirtude da recente irrupción a nivel mundial de grandes gruposeconómicos de comunicación non americanos (australianos, xapo-neses, europeos, canadenses...).

É preciso engadir que distintas avaliacións empíricas nosorientan a repensar algúns aspectos do problema, tales como ofeito de que baixo esa rúbrica (macdonaldización, disneyzación, etc.)

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 55

Page 56: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

56

se ocultan fenómenos que responden en boa medida a cambios,tendencias e intereses socioeconómicos máis que a axendas defini-das e programadas a un nivel político-ideolóxico (Sinclair, 2000:96; Tomlinson, 1991, 1997).

Neste momento, máis alá de MacDonalds, existen outrascompañías multinacionais de ampla presenza internacional quepertencen ao capital doutros países, por exemplo Quick, Free Timeou Briche Dorée son compañías francesas. Tamén en España estána xurdir hoxe, ao albor das novas oportunidades do mercado,empresas destas características, como Pizza Móvil ou Pans andCompany, que responden, nunha medida determinante, á emer-xencia de novas prácticas sociais e novas pautas de consumo.

Probablemente se referise implicitamente a esta circunstan-cia Romano Prodi no seu discurso pronunciado no ParlamentoEuropeo o 13 de abril de 1999 cando fixo a seguinte afirmación,en aparencia escandalosa: «A forza da cultura norteamericana, nunsentido amplo e tal como se expresa simbolicamente nos media,está considerada por algúns como capaz de constituír unha refe-rencia unitaria para unha Europa que se atopa na busca da súaalma. Esta hipótese non ten nada de escandaloso». O que quizaisestá debaixo das afirmacións de Prodi pode que sexa o feito inelu-dible de que hoxe en día as tecnoloxías están a influír máis rapida-mente que nunca no modo de producirse as culturas, así comotamén a circunstancia de que a difusión destas mesmas tecnoloxí-as dá lugar ao reencontro e ao achegamento de valores entre cultu-ras. Algo normal, por unha parte, se se ten en conta que a culturaestadounidense é un crisol de achegas culturais europeas e mesmolatinoamericanas e africanas.

De todos os xeitos o que si avalía a proposta de Prodi é arelevancia transcendental que están a evidenciar de xeito crecenteos contidos nos procesos de produción cultural e de información.Dificilmente poderá dar froitos unha industria de comunicaciónglobal, rexional ou nacional se ignora e rexeita o legado cultural eas memorias xenuínas que conforman os contidos das mediaciónsde comunicación.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 56

Page 57: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

57Políticas culturais e procesos identitarios locais

Outro dos aspectos revisados foi o da existencia dunhasuposta e esmagadora «americanización» que, en moitos casos,resultou un «tigre de papel» ao evidenciarnos, máis ben, a xénesede peculiares solucións de compromiso e a aparición de hibrida-cións particulares nacidas do encontro mestizo entre modelos cul-turais diferentes. Frecuentemente resoltos de xeito diverso nosterritorios concretos das distintas identidades (casos recentes pode-rían ser a chicanización nos EE UU de América, ou o caso da coñe-cida como cultura «bravú» en Galicia, etc.) (García Canclini, 1989).Ao revisarse os modos como se canalizaron os desequilibrios entreas culturas constatouse que a capacidade de reacción destas resul-taba en moitos casos maior do que se pensaba, isto levou a algúnsautores latinoamericanos a falar de «americanización epidérmica»(Monsivais, 1993), a preferir conceptos alternativos como o de chi-canización ao máis simple e plano de «americanización» (GarcíaCanclini, 1999a) ou mesmo a postular o concepto de cultura inter-nacional-popular (Ortiz, 1997), que englobaría aquilo que vinculaa Bogart, a Marilyn, a Claudia Schiffer, ao Che Guevara ou a Asterixen algo así como un imaxinario colectivo mundial. Neste aspecto,e seguindo a J. P. Warnier, quizais poida afirmarse que, malia que aCoca Cola, MacDonalds ou Disney estean presentes en todo omundo, non poidamos concluír necesariamente que todas as cultu-ras do mundo estean en proceso de americanización. Neste senti-do, podemos afirmar con Lull (1997: 195) que as influencias locaise rexionais non desaparecen ante as culturas importadas, máisaínda, mesmo o estado nacional, que segundo algúns enfoques estáa perder poder como estrutura social necesaria, aínda demarcaimportantes diferenzas culturais, para iso abondaría con comprobaro esforzo que é preciso despregar para tratar de conformar un pro-xecto como o da Unión Europea. En calquera caso, a Humanidade,hoxe coma onte, segue sendo unha máquina de fabricar diferenzase desequilibrios de todo tipo. Estes desaxustes perpetúan as cultu-ras existentes e as súas funcións identificadoras, as cales exercenlabores de orientación individual e colectiva. Ata tal punto foi asíque nos últimos anos chegou a detectarse unha vaga reactiva

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 57

Page 58: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

58

xeneralizada por parte das culturas e identidades locais co obxec-tivo de configurarse como ámbitos cuestionadores dentro da con-tinuidade dos fluxos centrais e dominantes. Unhas rupturas eunhas tomas de postura que Coleen Roach (1997) resumiu entres estratexias básicas, concretables na aparición de formas deresistencia política conscientes e definidas, no xurdimento deaudiencias activas máis capaces e selectivas, así como nun tercei-ro feito relacionado cos dous anteriores: o rexeitamento ou adiminución do interese dos consumidores polos produtos cultu-rais americanos ao recuperarse, nalgúns sectores, unha significa-tiva preferencia polas producións locais. Neste aspecto quizaispoida afirmarse en virtude diso que o éxito transnacional de moi-tos produtos culturais se segue vendo lubricado pola pertinenciaglobal dos asuntos que aborda, tanto como pola mercadotecniaou pola calidade da súa factura. Probablemente o éxito logradopor unha produción anglosaxona como foi no seu momento apelícula de Billy Elliot se debese tanto á boa música e á calidadeda súa execución coma á sintonía das audiencias, dentro e fórado ámbito anglosaxón, co angustioso dilema dun pai que se veforzado a escoller entre a vella lealdade ao seu sindicato obreiroe o apoio aos prometedores visos artísticos do mozo Billy.

Nos últimos tempos tivemos que revisar tamén a tendenciaa analizar os modos de dominación cultural nunha clave exclusivade carácter político e ideolóxico para pasar a afirmar o frecuenteperfil económico que presentan as tomas de posicións da industriacultural no mercado, algo que se vén facendo evidente coa crecen-te irrupción de capital non americano nas grandes industrias dacultura e da comunicación. O caso da empresa Vivendi-Universal,liderada no seu momento por un personaxe peculiar de carácterclaramente europeo como J. M. Messier, representou a posibilida-de de que Europa, en alianza con Canadá (Seagram), puidese con-trolar a segunda empresa mundial no ámbito da comunicacióndetrás de AOL/Time Warner. Unha empresa valorada en 13 billónsde pesetas que, ademais, se caracterizou tamén pola súa peculiari-dade organizativa, dado que a totalidade dos seus empregados

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 58

Page 59: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

59Políticas culturais e procesos identitarios locais

foron integrados como accionistas. Este evento, ou outros talescomo a compra de Lycos pola española Telefónica, xunto conoutras diversas adquisicións e movementos de capital, foron mar-cando ao longo das últimas décadas un proceso que tamén no eco-nómico evidenciou polo menos certas marxes de manobra.

Por outra parte, é necesario dicir que nos últimos traballossobre a globalización da cultura prevalecen en xeral unhas aproxi-macións máis abertas e complexas que aquelas que facían fincapéen modos unidireccionais de dominación, incidindo sobre todo nocarácter revolucionario a nivel de civilización do actual proceso decambio. A emerxencia da que algúns definiron como «sociedadeda información», «sociedade do coñecemento» ou, máis en con-creto, «sociedade da cultura», fixo avanzar análises que subliñan,en ocasións dun modo prometeico ou «tecnoutópico», os efectosperversos e/ou emancipadores da mesma rede socio-tecnolóxica,tendendo a subliñar os riscos de homoxeneización e de domina-ción cultural (Virilio, 1997: 15; Mattelart, 1998; McChesney,2002: 240). Pola contra, autores como J. Rifkin teñen chamado aatención sobre as novas oportunidades emerxentes (Rifkin, 2000)e mesmo sobre as vantaxes comparativas coas que se atoparíaEuropa fronte a USA ante unha eventual primacía do cultural sobreo meramente tecnolóxico no seo dunha nova economía en queestán destinados a prevalecer os contidos sobre os continentes.

Outra característica en que é necesario facer de novo finca-pé é que a globalización é, fundamentalmente, un feito económicoderivado do fortalecemento efectivo do mercado. Neste aspecto,algúns autores afirmaron que falar de mundialización da cultura éun abuso da linguaxe e que, como moito, do que hoxe poderiamosfalar sería da mundialización de certos mercados culturais talescomo o cinema, o audiovisual, o disco ou a prensa e, en especial,as revistas (Warnier, 2000). Este feito vén a subliñar unha caracte-rística inherente hoxe á cultura: a dimensión consumista da cultu-ra global en contra das formas locais das culturas, nas que preva-lecerían as dimensións factuais, relacionais-participativas e asidentitario-comunitarias. Neste aspecto podemos afirmar que o

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 59

Page 60: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

60

feito cultural, que sempre evidenciou unha vocación pública,tende hoxe a ser substituído pola cultura como produto para serconsumido dun modo individualizado. Esta tendencia coincide corisco latente á lóxica mercantil de priorizar os aspectos instrumen-tais e económicos sobre os de carácter humano e social. A priori-zación da cultura como consumo tende a fagocitar as dinámicasrelacionais e de mediación e, polo tanto, a disolver os vínculossociais.

En todo caso é preciso matizar esta aproximación no senti-do dobre de que hoxe en día nin os produtos culturais son demodo exclusivo mercadorías –como moito serían unhas mercado-rías simbólicas moi especiais e cargadas de significados– ou mesmoo feito de que as industrias do ocio, da diversión e da imaxe vanmoito máis alá do simple mercado.

Noutro aspecto, pódese afirmar tamén que os ámbitoslocais están hoxe a definir produtos culturais propios que respon-den a unha nova lóxica de demandas duns consumidores que,cada vez máis, afirman unha sensibilidade polos produtos culturaislocais e rexionais, os cales se adaptan dun modo particularmenteeficiente a esixencias expresivas de identificación que remiten áslóxicas sociais de produción de demandas e á súa inherente com-plexidade. Esta constatación provocou que mesmo as empresasmultinacionais (vinculadas ao deseño, por exemplo) desenvolve-sen de modo crecente estratexias de mimetización naquelas áreas eculturas nas que traballan ou que procuren denominacións que asdesterritorialicen vinculándoas a un imaxinario global4.

En virtude da fraxilidade do proceso globalizador, os temasde debate que este provoca suscitan un mosaico de cuestións ereferencias, dende a de cal ha de ser o destino das múltiples cultu-

Xan Bouzada Fernández

4. Como exemplo disto, nunha recente entrevista o empresario galego AmancioOrtega, propietario da empresa multinacional ZARA, afirmaba que esa era a estratexiada súa empresa ao deseñar e decorar comercios: a de procurar que parecese unhatenda típica que respondese simultaneamente a unhas características globais e aos tra-zos específicos do país onde se situaba o comercio.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 60

Page 61: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

61Políticas culturais e procesos identitarios locais

ras da tradición, aparentemente sumidas no marasmo do mercadomundial dos bens culturais, ata a de elucidar a nivel interno enque medida resulta asumible un proceso de concentración dasindustrias culturais tan galopante como o que están a definir hoxeas dinámicas do mercado.

Con independencia de que ao formularmos a cuestión dese hoxe nos atopamos nun contexto global en que prevalece unmodelo de dominación cultural hexemónico, nun de redes ou nunde maior complexidade no que se inclúen ambas as dúas tenden-cias (Crane, 2000), é preciso recoñecer con algúns autores (Street,2000: 128) e con instancias culturais europeas (Council of Europe,1997: 287) a pertinencia de identificar estratexias que permitanviabilizar a produción e a difusión de culturas locais. Neste aspec-to é preciso reivindicar o papel das administracións e dos estadoscomo axentes decisivos para colaborar na estruturación da produ-ción e do consumo de cultura. Un tipo de intervención que é pre-cisa e se produce non só a nivel dos estados senón tamén ao dosámbitos locais. Pola súa parte, o Consello de Europa chamou aatención sobre o risco particular que lles formula a globalización amoitas producións nacionais de medio nivel que, sen ter o sufi-ciente atractivo para acceder ao mercado global, resultan con todonecesarias como referentes vertebradores da sociedade civil e dacultura local.

En congruencia co que acabamos de afirmar e retomandoalgo que xa apuntaramos máis arriba, outro dos escenarios emer-xentes que están sendo provocados en paralelo coa dinámica glo-balizadora é o da aparición de instancias mediadoras entre osámbitos propiamente locais e as formas globais e dominantes dacultura. Ámbitos tales como Latinoamérica, Europa, a Lusofonía,o Arco Atlántico, a Comunidade Ibérica ou outras «rexións», máisou menos fundamentadas en feitos históricos ou socio-estratéxi-cos, poden chegar a desempeñar unha función articuladora e faci-litadora de iniciativas, ao mesmo tempo que de soporte paraempresas e proxectos culturais. E isto sobre todo nun momento en

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 61

Page 62: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

62

que a rede de redes nos obriga a establecer apostas afinadas e efi-cientes no modo de presentar e verter o local no global.

4 AS IDENTIDADES CULTURAIS

NA SOCIEDADE GLOBALIZADA

As identidades e as culturas locais e rexionais desenvolve-ron unha forte reacción no contexto da sociedade globalizada.Nunha boa medida ese posicionamento alternativo exerceu amodo dun desquite simbólico fronte ás presións homoxeneizado-ras derivadas dos fluxos dominantes do mercado e os seus recur-sos como dinámica hexemónica. O universo aberto da sociedadeglobal conxuga unha tripla dimensión de posicionamentos facen-do posibles tanto as presións homoxeneizadoras, as desvincula-cións reactivas das culturas e das identidades como os encontros ehibridacións no marco dos que frecuentemente as culturas ensaiane experimentan as súas propias e xenuínas solucións. A diferenzaxorde como un feito inexorable, como un patrimonio de liberdadeirrenunciable ao mesmo tempo que como un legado que recons-truír e que defender polas etnias, grupos e comunidades. Cada cul-tura, cada grupo conserva a súa distancia e defende a súa identida-de recontextualizando os contidos e os bens importados, cos quese confronta e enriquece.

En todo caso, pódese afirmar que a heteroxeneidade seguesendo a regra nun mundo que hoxe concibimos globalizado. Osestados perfectamente homoxéneos cóntanse cos dedos das mans(Hennebelle, 1992). Algo ostensible nun mundo en que se falan6000 linguas diferentes en 225 estados soberanos e territoriosautónomos. Vinte e seis linguas por estado de media, esa é a regraaínda hoxe.

Nos lugares, na afirmación das súas culturas resulta deter-minante a dimensión identitario resistencial que, fundamentada nasúa memoria, se configura, reconstrúe e mantén apoiándose encontidos e relacións; é dicir, baseándose nunha mobilización mate-rial e intelectual dos seus recursos humanos internos.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 62

Page 63: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

63Políticas culturais e procesos identitarios locais

A identidade é o zume e o carburante, o software, preci-so para o desenvolvemento dunha comunidade. Os suxeitos,dicía Castoriadis (1975), están animados por desexos que pro-curan imaxes social e culturalmente construídas do obxectodesexado. Este imaxinario é o factor de creación e recreacióncontinuado do marco social e histórico no que se desenvolveunha comunidade. Convén incidir no feito de que entendemosa identidade simultaneamente como unha realidade complexa efráxil, á vez que como un marco de referencia orientador. Nonesquezamos que cada cultura se distingue pola forma de anali-zar e codificar a realidade conforme aos diferentes sistemas depercepción-comunicación existentes en cada época. É capaz deactuar como un referente que admite categorías de tipo políticoe que require contidos ideolóxicos para poder configurar esaarea solidaria e controvertida que poderiamos definir como rela-cións sociais ou espazos comunitarios. A identidade é unhapeculiar ferramenta que nos permite tanto expresarnos como serexpresados por outros, ao mesmo tempo que se constitúe comoun conxunto de repertorios de acción, de lingua e de culturaque permiten a un individuo recoñecer a súa pertenza a ungrupo social determinado, identificarse con el e controlar assúas propias institucións culturais (Morley e Robins, 1995).Pero posúe unha constitución fráxil na medida en que as iden-tidades non están dotadas da solidez inalterable do diamante,senón que están habitadas por unha forza moito máis etérea quevincula as persoas, os grupos e as comunidades ao século. Neseaspecto as identidades teñen que moverse nun terreo escorrega-dizo no que axexan perigos polarizados. Fronte ao risco de diso-lución e perda da memoria, encóntrase o risco de musealizacióncando se desexa conxelar as esencias (Jeudy, 1986). E fronte aoafán de construír a diferenza encóntrase a imposibilidade efecti-va de existir á marxe dos valores que emerxen a nivel global.Nese aspecto evidénciase como ineludible o paradoxo formula-do por Ernesto Laclau (2000: 17) cando recoñece que defenderpor exemplo o dereito de todo grupo étnico á autonomía cultu-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 63

Page 64: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

64

ral non é senón avanzar nunha reivindicación que non se podexustificar máis que invocando razóns universais. Todo grupo quereivindique o dereito á súa diferenza, por riba diso está tamén rei-vindicando a igualdade para outros para que poidan expresar assúas propias diferenzas. A esixencia hoxe de que unha cultura paraselo e manterse teña que afirmarse na area global ou internacionalnon é senón outro dos fíos da navalla cos que han de enfrontarseas identidades para facerse viables.

Pode afirmarse, en consonancia con García Canclini, quesó a hibridación incesante poderá habilitar as culturas para serfecundas. Os repregamentos museais ou esencialistas, as reacciónsfundamentalistas de carácter defensivo (Giddens, 2000: 61) queclausuran camiños non fan senón vedarlles a oportunidade do seufuturo. O cambio de escenario representa ademais, polo menos nocaso das «culturas locais», unha resubstanciación dos propios con-ceptos polarizados. Se na orixe do desenvolvemento da culturamoderna a tensión entre globais e locais (mesmo este matiz seachaba tamén presente na vella distinción mertoniana entre«locais» e «cosmopolitas») se distinguía entre uns locais –por ruti-na e inercia–, fronte a uns individuos habilitados para controlar edecidir a súa apertura cara ao global, a nova situación sitúanos anteunha reacción que é, máis que ningunha, electiva. Os novos locaisxa non o son en virtude dunha imposición das circunstanciassenón, cada vez máis, como actores conscientes que asumenvoluntaria e conscientemente a súa actitude. Sen dúbida esta situa-ción non é allea ao feito de que o cidadán da modernidade tardíanon desexa renunciar a unha dobre querenza de unión local evagabundaxe global que o leva a simultanear ese dobre vínculo defidelidades. Esa mesma versatilidade que lle permite redefinir osmodos de vinculación pode facilitarlle tamén o acceso a novas for-mas de pertenza máis irónicas, menos mecánicas, «a belongingwithout identity» (Grossberg, 1997: 103).

Por outro lado, podemos tamén afirmar que a materia queconfigura as identidades está formada por fragmentos (Hall, 1997),é produto de múltiples mestizaxes (Laplantine e Nousse, 1997) e

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 64

Page 65: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

65Políticas culturais e procesos identitarios locais

frecuentemente procura o mantemento de distintas lealdades com-partidas (locais, rexionais, globais, etc.); moi a miúdo contradito-rias e cambiantes. Fráxil tamén, porque un dos grandes riscosanticulturais das identidades é o do seu exceso ou o da súa pri-mordialización. Os racismos, os repregamentos xenofóbicos,beben nesa auga turbia que se esgota en si mesma, incapaz deestablecer pontes co resto do mundo e das culturas, na súa circu-laridade excluínte e autorreferencial.

Afastada destas dimensións reducionistas atópase a dimen-sión activa das identidades (Castells, 1998). Esta dimensión estámáis preocupada polos procesos e as continxencias que pola purae simple preservación das esencias. O seu modo de producirseinvita –de xeito crecente–, máis que a esencias definidoras, ao des-pregamento de procesos estratéxicos. Nese aspecto, a identidadeviría a ser o marco fundamentador do labor institucional e damobilización de recursos dunha comunidade que acepta afirmar-se como tal a través dun proceso colectivo e democrático. Actuaríanunha dobre condición de soporte e guía orientadora para aacción histórica.

O termo de identidade queda estreito e parece convocaroutro concepto máis aberto como o de identificación, que nosachegue con maior transparencia a un referente que ten que serpor forza flexible, contextual e flutuante. O risco de instrumen-talización da identidade por parte daquelas forzas sociais capacesde inventala e producila (Hobsbawn e Ranger, 1983) aparececomo un problema engadido que formula os límites paradoxaisda propia proposta. Aínda que tamén podería afirmarse que máisalá, ou máis acá, do risco de control na produción do sentido his-tórico por parte de determinados grupos sociais se atopa o filtrodo eco alcanzado ou non polas súas propostas, que tende aactuar como mecanismo social lexitimador por deficiente queeste sexa. En todo caso na constitución destes marcos de refe-rencia que representan as identidades, como vectores de afirma-ción da diferenza, como mecanismos de resistencia, ao mesmotempo que como soportes da acción colectiva, existe un factor

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 65

Page 66: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

66

determinante que é conveniente deixar apuntado aquí, o daexistencia dunha constante: as loitas expresivas dos individuos,os creadores e os movementos sociais pola afirmación de sentidos,pola conquista de significados. Poderíase afirmar que produciridentidade é tamén a riqueza dos pobres; isto pode ser afirmadodende uns supostos de mobilización colectiva nos que converxenas miradas de Hardt e Negri (2004: 120 e 244) coas teses da dia-loxía e a da produtividade social do imaxinario carnavalesco deMijail Bajtin, coas do teórico francés da resistencia Michel deCertau ou coas propostas da swarm intelligence (Kennedy eEberhardt, 2001). Dende esa perspectiva, a tensión susceptiblede ser establecida entre modelos naturais de mobilización empá-tica como o do enxame, argumentado e desenvolvido por Hardte Negri, entra en colisión co prevalente perfil reflexivo da nosasociedade. A condición estratéxica das identidades apela demodo constitutivo á condición reflexiva dos proxectos e planscon base nos cales se constrúe e reconstrúe –polo menos nassociedades que seguen o patrón occidental– o colectivo. Outrofactor relevante é o que representa o feito concorrente de quedeterminadas estruturas imaxinadas e construídas como anación non só canalizasen aspiracións identitarias de sentido,senón que a súa mesma función fose a de crealas e fomentalasdun modo tan activo como consciente. Parece claro que a aque-les individuos da modernidade tardía afectos a exercer na direc-ción interna, como quería o xa vello diagnóstico de DavidRiesman, esta nova situación abocaríaos ao consecuente parado-xo posmoderno das identidades electivas ou elixidas(Hetherington, 1998). O logro deste estadio daría acceso a unmodelo que conxugaría as dimensións sociais e as individuaisnunha nova e máis complexa matriz identitaria. En virtude deseproceso, ao mesmo tempo que o individualismo se instituciona-liza (Beck e Beck-Gersheim, 2003: 71), a identidade faríasereflexiva e vocacional.

Recentemente e en relación cos procesos sociais de produ-ción das identidades, chamouse a atención acerca da capacidade

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 66

Page 67: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

67Políticas culturais e procesos identitarios locais

das comunidades para xerar enerxías que faciliten procesossociais de identificación. Nese aspecto, as dimensións contextuaisexternas (Huntington, 1996) ao lado das internas (Bayart, 1996),xunto con outros factores como a oportunidade política para oseu xurdimento, inciden na compoñente activa e estratéxica dasidentidades, na súa capacidade para constituír vínculos e mobili-zar as colectividades. Dende esta perspectiva e para as culturas eterritorios concretos afectados por procesos equiparables, comopodería ser o caso de Galicia, as tensións que este provoca remi-ten tamén a aquela orde de conflitos sociolóxicos internos queenfrontan aos que enarboran unha actitude conservacionista,apostando pola defensa dunha memoria local articuladora dofuturo, fronte a aqueles outros que, optando por unha actitudenegadora, pensan que unha cultura ten as súas maiores oportuni-dades de proveito na súa propia inmolación na area doutra refe-rencia identitaria máis grande e poderosa. Afortunadamente, estaformulación, polo menos nas súas propostas máis superficiais edemagóxicas, está a experimentar hoxe un ostensible declive.Neste aspecto fíxose notar, cada vez con maior transparencia, acapacidade dos medios de comunicación para contribuír a estelabor a través do seu traballo cos imaxinarios colectivos. Estadobre constatación reforza aquela, que é unha das ideas centraisdo presente texto, acerca da esixencia de facer converxer as estra-texias culturais de carácter social e relacional con aquelas queremiten á esixencia do desenvolvemento das industrias culturaise de comunicación de cara a posibilitar a resistencia e a acciónsocial dende os marcos culturais e identitarios.

5 GLOBALIZACIÓN E CULTURA UNIVERSAL

O discurso teórico sobre o internacionalismo e a mundiali-zación contou cunha tradición que estivo vinculada ao pensamentoutópico de esquerdas. Esta perspectiva de carácter universalistaafirmábase na condición inexorablemente internacionalista queterían os procesos de emancipación das masas. Para algúns auto-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 67

Page 68: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

68

res, como E. Laclau5, o actual fincapé na diferenza e na diversi-dade pode cuestionar os vellos valores universais e igualitaristasque subxacían ás vellas utopías emancipadoras.

Non obstante, podemos afirmar que as propostas de «glo-balización ascendente» (Falk, 1995; Jáuregui, 2000; Rojo, 2000),defendidas por algúns autores, que terían que respectar simultane-amente ambas as dúas escalas democráticas traballando na crea-ción dunha sociedade civil global que poida ofrecer un futuro dife-rente ao que están a producir as forzas económicas do mercado, oua proposta de García Canclini dunha «cidadanía ecuménica» cami-ñan en paralelo con este tipo de preocupacións. O diagnóstico pro-posto por A. Giddens no seu Un mundo desbocado reforza o mesmopunto de vista ao demandar referentes valorativos globais novosque permitan a emerxencia de formas renovadas de autoridadedemocrática (Giddens, 2000: 62, 94, 84).

Tamén Manuel Castells no seu último traballo (Castells,2001: 311) chama a atención sobre o feito de que o desafío centralda sociedade rede é o de precisar dunhas institucións que garantana representación política e a participación dos cidadáns como unhavía imprescindible para a construción do consenso e o logro da efi-ciencia na xestión dos recursos públicos. Na súa opinión este é oelo máis débil da sociedade rede. A súa resolución requiriría hoxeunha reconstrución, tanto de arriba-abaixo como de abaixo-arriba,das nosas institucións democráticas de goberno.

Non se debe considerar esta preocupación integradoracomo algo alleo e necesariamente diferente das tradicionais aspira-cións emancipadoras.

A aposta hoxe por un «cosmopolitismo democrático» teríaque ser capaz de reafirmar as virtualidades dun encontro humanis-

Xan Bouzada Fernández

5. Laclau, 2000, na p. 7 pregúntase: «Imos acaso desembarazarnos do proxecto eman-cipador coma se se tratase dun soño caduco das Luces e substituílo aceleradamentepor unha política pura do particularismo? Ou debemos, polo contrario, poñernosmans á obra para repensar a relación entre universalismo e particularismo dun xeitototalmente novo?».

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 68

Page 69: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

69Políticas culturais e procesos identitarios locais

ta, democrático e enriquecedor, tanto a nivel interno coma entreos distintos marcos e ámbitos que definen ás culturas.

Neste sentido, algunhas polémicas que abordan o proble-ma dende a perspectiva interna das sociedades cosmopolitas occi-dentais evidencian as dificultades formuladas tanto pola defensadun modelo rixidamente multicultural coma pola aposta a favordun peche defensivo en dirección contraria por parte das socieda-des occidentais avanzadas. Ante a alta sensibilidade social, deriva-da da recente eclosión inmigratoria en zonas como Europa, auto-res como o politólogo italiano Giovanni Sartori (2001) acenderona luz de alarma recomendando unha revisión das posturas «inxe-nuamente» multiculturalistas, as cales poderían provocar rupturascríticas entre colectividades; fronte a iso, este autor propón a pro-cura de medidas que favorezan os procesos de integración cultu-ral. Dende outro punto de vista, e en traballos tamén recentes, oprofesor norteamericano Edward W. Said e o investigador francésMichel Wieviorka chamaron a atención sobre o feito de que, máisalá dunha proposta rixidamente multiculturalista que provocaríaun claro risco de guetización das minorías étnicas, conviría recoñe-cer as novas oportunidades que xorden entre as poboacións inmi-gradas para promover prometedoras derivas culturais e identitariastransversais (Said, 2000) facilitando un nomadismo cultural, o calxurdiría así como unha nova forza potencialmente renovadora.Pola súa banda, Wieviorka (2001), desmarcándose das propostasmulticulturalistas máis radicais, defende un modelo capaz de xes-tionar as contradicións existentes entre unhas culturas e unhasidentidades forxadas en contextos e momentos diferentes. Na súaopinión, as expresións da diferenza, lonxe de ameazar á socieda-de, constitúen uns produtos non necesariamente retrógrados sus-ceptibles de ser reinventados constantemente a través do xogo dasmestizaxes culturais e das diásporas. Para P. Gilroy (1998) trataría-se, en todo caso, de conxurar o risco de primordialización e repre-gamento baseándose nunha comprensión política da identidade ea identificación que permitise a xerarquización de dimensións e odiálogo integrador entre culturas locais e referentes universais. Un

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 69

Page 70: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

70

marco de oportunidade que tería que estar recuberto de procesospolíticos tonificantes que xerminasen entre as identidades cívicasneutras da modernidade. Un posicionamento metodolóxico destina-do a abrir camiños ao encontro integrador que, en todo caso, terá quefacer compatible o respecto da diversidade co pacto negociador e aconstrución de pontes e vínculos (Held, 2005).

É por todo iso que pensamos que se pode postular que nonexiste necesariamente unha guerra a morte entre globalización cul-tural e universalización da cultura. A mesma revolución técnica,económica e social que viabilizou a globalización da cultura podeser usada por aqueles que pretenden universalizala. Pero sen unhauniversalización cultural, que cauterizase tanto os riscos de domi-nación global como o do repregamento localista ou a guetizaciónétnica, non sería posible realizar o ideal que mellor define as ambi-cións espirituais da modernidade: o do libre uso da razón.

Non obstante, todo o debate existente respecto desta novaforma comunitaria de confrontación entre universalismo, identida-des e globalismo non evita un dilema de base orixinado no feito deque as culturas locais, as comunidades, están habitadas por forzase virtualidades contrarias que oscilan de modo inexorable entre omodelo integrista de comunidade repregada e destrutiva e as poten-cialidades dos pequenos grupos para crear lazos de interacción edemocracia máis fluídos. Entre a seita e a comuna, estas forzas coe-xisten quizais do mesmo modo como na residencia global encon-tran acubillo conxunto a ameaza do Grande Irmán e as virtualida-des da emancipación ilustrada universal.

6 POLÍTICAS CULTURAIS LOCAIS E GLOBALIZACIÓN

A pertinencia, ou aínda a esixencia, de articular medidasexcepcionais que sirvan para defender as propias culturas para evi-tar tanto unha disolución indiscriminada como a fraxilizaciónsocial, simbólica e identitaria da colectividade é algo que vénsendo frecuente e que se activou de xeito particular naquelesmomentos en que os distintos países e colectividades viviron situa-

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 70

Page 71: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

71Políticas culturais e procesos identitarios locais

cións de crise e riscos de disolución. Neste sentido, serven deexemplo dous casos europeos: o da aparición das políticas cultu-rais como tales na Francia de De Gaulle na década dos cincuentapara dar resposta a un desánimo e a unha quebra identitaria pro-vocada pola ruptura entre a apatía dimisionaria dos franceses aco-modados ao goberno de Vichy, aliado do ocupante alemán; e asesforzadas testemuñas da dignidade nacional francesa representa-da polos membros da Resistencia. O obxectivo que orienta nesecaso o nacemento das políticas culturais francesas (Urfalino, Ph.,1996) é o de «facer accesibles aos cidadáns as grandes obras doespírito, e en particular as grandes obras da cultura francesa...».Tampouco é outro que un obxectivo cauterizador o que orienta acreación do Consello de Europa (Grosjean, 1997) para iniciar unlabor cultural nunha Europa enferma trala crise fratricida provoca-da entre os diferentes países polo desenvolvemento da SegundaGuerra Mundial. Xa máis recentemente, cando nos anos oitenta odaquela ministro de Cultura Jack Lang promova a súa política deapoio á produción cultural francesa farao, sen dúbida, dende unhatradición específica, pero tamén consciente de que se atopa nunhapeculiar conxuntura definida tanto polo forte envite da industriacultural norteamericana como pola crecente relevancia social desesector emerxente –o cultural–, cada vez máis protagónico taménno ámbito económico.

Máis recentemente varios autores, sensibilizados polos ris-cos derivados da globalización cultural, retomaron o discurso acer-ca da pertinencia da intervención nun ámbito tan sensible como ada acción e as políticas da cultura. Algúns autores, como o profesoraustraliano Sinclair (2000), recoñeceron a capacidade estratéxica ereordenadora dos mercados culturais específicos e orixinais situadosnas grandes rexións xeográficas, chegando a afirmar a esixencia deimplementar medidas concretas (tales como a creación de fondosde produción e difusión audiovisual ou mesmo a regulación decotas mínimas de emisión en pantalla) que permitan resistir epromover as culturas máis fráxiles e periféricas. Pola súa banda,García Canclini (1999b), baseándose nunha reflexión específica

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 71

Page 72: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

72

centrada no caso concreto da comunidade latinoamericana, optapor propoñer a implantación de varias medidas específicas orienta-das á protección e viabilización dun espazo e un mercado culturallatinoamericano. A saber: a creación dun Sistema Latinoamericano deInformación Cultural que permita elaborar estatísticas culturais fia-bles de toda a rexión; a creación e promoción de dispositivos quearticulen aos sectores estatal, privado e asociativo; a realización deinvestigacións culturais que permitan avaliar o papel das industriasculturais no desenvolvemento; a promoción de estudos comparati-vos acerca dos mecanismos de financiamento da cultura enLatinoamérica, Estados Unidos, Canadá e Europa co fin de detectaras formas máis idóneas para fomentar a complementación de recur-sos; así como tamén, finalmente, a medida de avanzar cara á crea-ción de áreas subrexionais co establecemento de diferentes acordose iniciativas integradoras susceptibles de ser establecidas entre dife-rentes tipos de organizacións e colectividades. Noutro traballo estemesmo autor (García Canclini, 1999a) achegábanos propostas com-plementarias orientadas dende un punto de vista máis social aoreclamar, fronte aos riscos derivados da globalización, a pertinenciade actuacións dirixidas a inventar novas formas de acumulación dossaberes locais e nacionais en redes rexionais e globalizadas que per-mitisen enlazar os actores intelectuais e artísticos cos movementossociais e coas industrias culturais para promover programas integra-dores dirixidos a explorar novas posibilidades.

Outros autores como J. P. Warnier (2000) chegaron a pos-tular mesmo a pertinencia de crear unha institución que, a xeitodunha peculiar OMC (Organización Mundial do Comercio), servi-se para regular a nivel global un sector tan sensible e estratéxicocomo é hoxe o da cultura.

En todo caso é un feito constatable que un dos escenariosque está a marcar o proceso de globalización cultural é non só o daemerxencia das culturas e identidades locais senón tamén o daaparición de instancias mediadoras ou rexionais de maior alcanceque os estados-nación, as cales conforman espazos macrorrexio-nais orixinais e diferentes. Ámbitos tales como Latinoamérica,

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 72

Page 73: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

73Políticas culturais e procesos identitarios locais

Europa, a conca do Pacífico, Oriente Próximo, a grande área deinfluencia de India, ou aínda ámbitos tales como a Lusofonía, oArco Atlántico ou outros posibles poden chegar a desempeñar unpapel relevante articulando iniciativas e actuando como soportespara a promoción de empresas e proxectos culturais. E isto sobretodo nun momento en que a rede de redes nos obriga a establecerpropostas eficientes nos modos de mediar entre o local e o global.

Respecto das culturas e identidades locais pode afirmarseque estas experimentaron en xeral unha forte recuperación a medi-da que se lle ían pechando as portas á viabilidade da súa existenciareal como sociedades tradicionais. Dúas ameazas conxugadas e para-lelas, modernización e globalización, serviron para que moitascolectividades e diversas minorías etno-lingüísticas tomasen con-ciencia do risco en que estaba incursa a preservación da súa memo-ria e o seu legado identitario. Acerca deste aspecto, e en referenciaespecífica ao caso español, sobre o cal nos ocupamos con anteriori-dade (Bouzada, 1999), quede aquí dito que sobre o excelente exem-plo que constitúe a actual España Autonómica se realizaron achegasconcretas moi rigorosas, como as de R. Zallo (1992 e 1997) sobre oPaís Vasco e as de Lluis Bonet (2000) sobre a comunidade catalá,que certifican a esixencia de imaxinar formas de intervención públi-ca que permitan facer posible a supervivencia das culturas minori-tarias. Nesta mesma dirección os traballos de A. Rodríguez Morató(2001) sobre o complexo cultural local amplíannos a óptica acercada emerxencia recente de formas e modos locais de producirse a cul-tura tamén noutro tipo de ámbitos comunitarios tales como as mes-mas colectividades urbanas que evidencian unha crecente capacida-de para definir pautas orixinais e específicas axudadas sen dúbidapolas propias lóxicas inherentes á sociedade de consumo. En todocaso, o diagnóstico de John Street (1999), no seu estudo das políti-cas culturais locais en Inglaterra, confírmanos como en moitosaspectos contamos aínda cunha razoable marxe de manobra políti-ca que pode actuar eficazmente fronte á fortaleza e frecuente ceguei-ra das forzas do mercado.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 73

Page 74: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

74

6.1 Os espazos culturais locais ante o desafío da sociedade glo-balizada: acerca do caso galego

Ao achegarnos a este tema no caso específico de Galicia, etras constatar o cambio cualitativo producido no noso país dendea chegada da democracia e o consecuente desenvolvemento tantodo municipalismo coma da Administración autonómica, resultapertinente incidir sobre algunhas das carencias e desequilibriosque fan particularmente vulnerable a cultura galega como proxec-to identitario nunha sociedade aberta do tipo da actual.

Tal como vimos máis arriba, entre unha gran parte dos ana-listas da cultura existe un consenso bastante estendido acerca daesixencia de que a defensa daquelas culturas máis ameazadasrequire medidas de regulación e de discriminación positiva, unhaconveniencia que só é cuestionada dende propostas liberais, absor-tas pola grandeza do mercado global, que ignoran activamente osentido e o papel da diversidade cultural e identitaria, tendendo apercibir esta diversidade máis como un problema que como unatributo específico das colectividades sociais.

E esa intervención reorientadora sobre o mercado dos bensda cultura ten que incardinarse nunha reconsideración globalsobre a cultura e a identidade nas comunidades ameazadas, quenos permita pensar simultaneamente o problema en clave deindustria cultural e á vez en clave de proceso social colectivo. Naactual fase do desenvolvemento económico na que vivimos nonpodemos ignorar o feito obxectivo das industrias da cultura, perounha cousa é fabricar mercados culturais e outra cousa diferente éedificar unha cultura relativamente extensa e articulada, que nossirva de nexo identificador e que estea dotada tamén de capacida-de orientadora. É preciso imaxinar novos modos de acumulacióndos saberes locais e nacionais en redes rexionais e globalizadas,susceptibles de enlazar os actores intelectuais e artísticos cosmovementos sociais e as industrias culturais para idear proxectosintegradores e innovadores.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 74

Page 75: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

75Políticas culturais e procesos identitarios locais

En virtude diso, para as identidades culturais periféricaspasa a ser unha esixencia urxente a de lograr constituírse ao modode espazos culturais cohesionados internamente para favorecer unhamaximización dos seus recursos, capaces de relacionarse e integrar-se en áreas máis amplas e globalizadas, ao mesmo tempo que sosti-bles e viables para garantir a súa estabilidade e permanencia.

A situación actual de Galicia, a pesar do camiño percorrido,sitúanos aínda ante un país con fortes desequilibrios internos anivel cultural que dificultan a súa afirmación identitaria así como asúa integración en contextos externos de maior amplitude. Moitasdas iniciativas desenvolvidas nos últimos anos condúcennos aconstatar que o labor creador de infraestruturas culturais e decomunicación nun país coma o noso, endemicamente infradotadodeste tipo de recursos, resulta certamente importante, pero o seuincremento será eficiente só no caso de que esas infraestruturasestean dotadas de sentido, estean inspiradas nunha realidade cultu-ral e se atopen orientadas cara a misións e obxectivos identificablesque permitan coñecer para que accións futuras foron concibidas.

Ademais das iniciativas creadoras de infraestruturas cultu-rais, tanto a implementación de estratexias de apoio á creación cul-tural propia como a súa apertura tamén cara ao exterior constituíronun feito certamente importante (Centro Dramático Galego, dobraxetelevisiva á lingua galega, fomento da publicación do libro en linguagalega, apoio á música tradicional e o folclore...), o cal en moitoscasos serviu de soporte para que o país puidera desenvolver as pro-pias potencialidades e iniciar un despregamento cara ao exterior danacente industria cultural.

O ámbito da creación musical foi en Galicia o primeiroque asumiu, dun modo crecente e razoablemente con éxito, odesafío da confrontación cos mercados exteriores. Neste aspectoGalicia soubo, dende o recurso á denominada «música de raíz»,ir tendo un lugar no contexto do mercado internacional destetipo de música, ao lado doutras manifestacións musicais folk eétnicas, as cales encontran un espazo crecente no mercado grazasao acceso dun público consumidor cada vez máis selectivo e máis

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 75

Page 76: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

76

aberto a novas tendencias. Os exemplos son, neste campo, múltiplese inclúen dende iniciativas pioneiras como a de Milladoiro ou EmilioCao, ou máis recentemente Berrogüeto, Luar na Lubre ou MercedesPeón, ata os gaiteiros Carlos Núñez, Xosé Manuel Budiño, CristinaPato ou Susana Seivane; todos eles configuran un núcleo significati-vo integrado por todos aqueles que apostaron por abrir novos cami-ños e ir dando forma a un sector que, xuntamente co do libro ou doaudiovisual, empeza xa a representar unha porcentaxe significativado PIB galego.

No mesmo sentido, o actual auxe da industria audiovisualgalega e os seus prometedores comezos non son alleos ás facilida-des da aparición dunha política cultural propia a nivel autonómi-co. Aparición concretable en decisións tomadas nos anos oitenta, epropiciando, por exemplo, a creación dun campo das artes darepresentación, poñendo en marcha a televisión galega ou apoian-do a edición de libros. Todos estes constitúen probablemente fitosimprescindibles para o actual despregamento da literatura galegano mercado español. A súa irrupción, como narracións tratables anivel visual, e o impulso crecente da produción audiovisual autóc-tona resultan impensables sen o paso previo que supuxeron no seumomento iniciativas como a creación do Centro Dramático Galegoou o soporte económico que supuxo para moitos actores a viabili-zación da súa vida profesional grazas a desenvolver unha activida-de razoablemente estable na dobraxe dos produtos televisivos asícomo a existencia mesma de liñas de apoio públicas específicas ásproducións teatrais.

Tal como estamos apuntando, un dos sectores máis estraté-xicos e sensibles fronte ao proceso de globalización das industriasculturais é o do audiovisual. Este sector experimentou transforma-cións importantes ao longo dos últimos anos. O seu protagonismofoi crecendo ao amparo tanto da Televisión de Galicia como debi-do á emerxencia de novos promotores e creadores que decidironapostar por este sector cultural emerxente. Segundo datos recentesproporcionados polo Consorcio do Audiovisual, na actualidade(datos de 2001) o sector audiovisual dá traballo a aproximadamen-

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 76

Page 77: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

77Políticas culturais e procesos identitarios locais

te 2105 persoas, conta no noso país cunha macroempresa, a TVG,de máis de seiscentos traballadores, así como con 233 pequenasempresas, 205 das cales xurdiron durante os sete últimos anos. Poroutra parte, o 70% dos produtos audiovisuais galegos utilizan oidioma galego, constatándose o seu auxe no feito de que xa no ano1998 o volume de negocio do sector logrou igualar ao do libro cunmovemento financeiro de trinta millóns de euros, e logrouse noano 2001 triplicar esta cantidade ao alcanzarse nese ano unha cifrapróxima aos noventa e sete millóns. Esta cantidade dóbrase, polasúa vez, se lle sumamos a cifra de negocios do ente público duran-te este último ano. Un proceso que conta co seu motor máis deter-minante na TVG, a cal, tras romper no seu momento o monopolioestatal, foi capaz de afrontar un labor de proxección identitaria,pasando a desenvolver así mesmo unha función central na promo-ción das bases para a consolidación no futuro dun sector audiovi-sual propio. Por outra banda, os restantes datos achegados poloConsorcio subliñan o dinamismo e a potencialidade dun sectorcomo o do audiovisual, que sintoniza e potencia de modo sinérxicooutros ámbitos da nosa cultura creativa, conectando coa produciónde carácter literario, ao tempo que amosando unha capacidade espe-cial para defender de xeito xenuíno a nosa inserción cultural e eco-nómica en contextos rexionais de maior amplitude e, aínda, paraconseguir situar (tanto no ámbito musical coma no audiovisual)unha cultura periférica como a nosa nas plataformas de comunica-ción dun mundo xa irreversiblemente globalizado.

Non incidiremos aquí nas carencias dun sector como este,que se atopa tamén afectado por limitacións tanto nas súas dimen-sións, en virtude da dependencia case sistémica da Televisión deGalicia, como por mor da súa aínda escasa capacidade para abrir-se camiño nos mercados exteriores. Pero si constataremos que noseu actual pulo destaca a súa contrastada condición de ámbito eco-nómico privilexiado para unha comunidade como a galega, queconta, entre os seus atributos e potencialidades máis definidas paraafrontar os desafíos do século XXI, co seu denso legado e a súaintensa capacidade cultural e creativa.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 77

Page 78: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

78

En todo caso, este sector precisa dunha atención particulardebido á súa dependencia de estratexias de tipo comercial vincu-ladas ao logro de estruturas de distribución, internas e externas,tanto como en virtude tamén da súa condición engadida de pro-xectos empresariais que requiren de enfoques rigorosos en con-gruencia coa súa aspiración a inserirse no mercado. Neste aspecto,pode afirmarse que a especificidade do contido nacional dun pro-duto audiovisual non é en si mesmo un problema para un accesoeficiente ao mercado. Máis ben os problemas prodúcense cando aspolíticas públicas (Zallo, 2002) non contemplan como parte doseu labor favorecedor da identidade e da diversidade cultural aimplementación de estratexias de distribución dirixidas a incorpo-rar a cultura ao modelo de desenvolvemento, outorgándolle aimportancia que ten o sector e atendendo aos seus requirimentosformativos ou de cooperación, así como cando renuncian á regula-ción de medidas de protección que permitan a súa consolidación eviabilización futura.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 78

Page 79: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

79Políticas culturais e procesos identitarios locais

BIBLIOGRAFÍA

ABRAHAMSON, M. (2004): Global cities. New York-Oxford: OxfordUniversity Press.

AMIN, S. (1998): El capitalismo en la era de la globalización.Barcelona: Paidós.

APPADURAI, A. (1990): «Disjuncture and difference in the globalcultural economy» en M. FEATHERSTONE (ed.), GlobalCulture: Nationalism, Globalization and Modernity. Londres:Sage.

BAYART, J.-F. (1996): L´illusion identitaire. Paris: Fayard.

BHAGWATI, J. (1999): Writing on International Economics. Oxford:Oxford University Press.

BECK, U., A. GIDDENS e S. LASH (1997): Modernidad reflexiva.Madrid: Alianza.

BONET, LL. (2000): «Diversidad cultural y globalización económi-ca». Seminario de cultura y política cultural. Interacció2000. CERC, Deputación de Barcelona.

BOUZADA, X. (1999): «Cultural Policies in Modern Spain: Originsand Orientations». Loisir et société/Society and Leisure, vol.22, n.º 2, Presses de l´Université du Quebec.

BOUZADA, X. (coord.) (2001): Cultura e desenvolvemento local.Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.

BOYER, R. (2000): «Les mots et les realités» en CORDELLIER (dir.), Lamondialisation au délà des mythes. Paris: La Découverte.

CASTELLS, M. (1998): El poder de la identidad. Madrid: Alianza.

— (2001): La galaxia internet. Barcelona: Plaza y Janés.

CASTORIADIS, C. (1975): L´institution imaginaire de la société. Paris:Seuil.

COLOMBRES, A. (1997): Las culturas populares. México: Coyoacán.

CORDELLIER, S. (dir.) (2000): La mondialisation au délà des mythes.Paris: La Découverte.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 79

Page 80: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

80

CRANE, D. (2000): «As culturas nacionais na era da globalizaçãocultural». Sociedade e Estado, XV (1): 33-51, Brasilia.

DEHESA, G. DE LA (2001): Comprender la globalización. Madrid:Alianza.

DÜRRSCHMIDT, J. (2000): Everyday lives in the global city: the delinkingof locale and milieu. Londres: Routledge.

FALK, R. (1995): On Human Governance: Towards a New GlobalPolitics. Cambridge: Polity Press.

FERNÁNDEZ DURÁN, R., M. ETXEZARRETA e M. SÁEZ (2001):Globalización capitalista. Luchas y resistencias. Barcelona:Virus.

GARCÍA CANCLINI, N. (1989): Culturas híbridas. México: Grijalbo.

— (1999a): La globalización imaginada. Buenos Aires: Paidós.

— (1999b): «Políticas culturales: de las identidades nacionales alespacio latinoamericano» en N. GARCÍA CANCLINI e C. J. MONETA

(coords.), Las industrias culturales en la integración latinoamericana.México: Grijalbo.

GARCÍA CANCLINI, N.e C. J. MONETA (1999): Las industrias culturalesen la integración latinoamericana. México: Grijalbo.

GIDDENS, A. (2000): Un mundo desbocado. Los efectos de la globaliza-ción en nuestras vidas. Madrid: Taurus.

GILROY, P. (1998): «Los estudios culturales británicos y las trampasde la identidad» en J. CURRAN, D. MORLEY e V. WOLKERDINE

(comps.), Estudios culturales y comunicación. Barcelona:Paidós, pp. 63-83.

GROSSBERG, L. (1997): «Identity and Cultural Studies» en HALL eDU GAY, P., Questions of Cultural Identity. London: Sage, 87-101.

GROSJEAN, E. (1997): Forty Years of Cooperation at the Council ofEurope 1954-1994. Strasbourg: Council of Europe.

HALL, S. e P. DU GAY (1997) (eds.): Questions of Cultural Identity.London: Sage.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 80

Page 81: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

81Políticas culturais e procesos identitarios locais

HARDT, M. e T. NEGRI (2004): Multitud. Guerra y democracia en laera del imperio. Barcelona: Debate.

HELD, D. (2005): Un pacto global. Madrid: Taurus.

HENNEBELLE, G. (1992): Tribalisme planetaire. Tour du monde dessituations ethniques dans 160 pays. Paris: Arlea-Corlet.

HOBSBAWN, E. e T. RANGER (comps.) (1983): The Invention ofTraditions. Cambridge: Cambridge University Press.

HUNTINGTON, S. (1996): The Clash of Civilisations. New York:Simon and Schuster.

JÁUREGUI, G. (2000): La democracia planetaria. Oviedo: Nobel.

JEUDY, H.-P. (1986): Mémoires du social. Paris: PUF.

KENNEDY, J.e R. EBERHARDT (2001): Swarm Intelligence. SanFrancisco: Morgan Kaufmann Pub.

KURLANSKY, M. (2004): 1968. El año que conmocionó al mundo.Barcelona: Destino.

LACLAU, E. (2000): La guerre des identités. Grammaire de l´émancipa-tion. Paris: La Découverte.

LAPLANTINE, F. e A. NOUSSE (1997): Le métissage. Paris: Flammarion.

LE GOFF, J. (2001): Intervención no Foro da Academia Universaldas Culturas. 13-14 de novembro de 2001. Paris.

MATTELART, A. (1998): «Utopies et realités du lien global». Loisir etSociété. Trois Rivières-Quebec, 21 (1): 121-145.

MCCHESNEY, R. W. (2002): «Economía política de los medios y lasindustrias de la información en un mundo globalizado» enJ. VIDAL BENEYTO (dir.), La ventana global. Ciberespacio, esferapública mundial y universo mediático. Madrid: Taurus.

MEYER, J. W. (2000): «Globalization: Sources and Effects onNational States and Societies». International Sociology, 15 (2):233-248.

MONSIVAIS, C. (1993): «La identidad nacional y la cultura ante elTratado de Libre Comercio» en VV.AA., Cultura, medios decomunicación y libre comercio. México: Amic.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 81

Page 82: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

82

MORLEY, D. e K. ROBINS (1995): Spaces of Identity: Global Media,Electronic Landscapes and Cultural Boundaries. London:Routledge.

ORTIZ, R. (1997): Mundialización y cultura. Buenos Aires: AlianzaEd.

PÉREZ AGOTE, A. (1999): «Globalización, crisis del Estado y ano-mia. La teoría social visita Europa» en R. RAMOS e F. GARCÍA

SELGAS (eds.), Globalización, riesgo, reflexividad. Tres temas deteoría social contemporánea. Madrid: CIS.

RIFKIN, J. (2000): La era del acceso. Barcelona: Paidós.

RIESMAN, D. (1981): La muchedumbre solitaria. Barcelona: Paidós.

ROACH, C. (1997): «Cultural imperialism and resistance in mediatheory and literary theory». Media, Culture and Society, 19:47-66.

ROBERTSON, R. (1992): Gobalization: Social Theory and GlobalCulture. London: Sage.

RODRÍGUEZ MORATÓ (2001): «Una nueva formación cultural: elcomplejo cultural local» en X. BOUZADA (coord.), Cultura edesenvolvemento local. Santiago de Compostela: Consello daCultura Galega.

ROJO SALGADO, A. (2000): «Globalización, integración mundial yfederalismo». Revista de Estudios Políticos, 109: 29-72.

SAID, E. W. (2000): Culture et imperialisme. Paris: Fayard-Le MondeDiplomatique.

SARTORI, G. (2001): La sociedad multiétnica: pluralismo, multicultura-lismo y extranjeros. Madrid: Taurus.

SEQUEIROS, J. L. (1994): O muro fendido. Cambio social e comporta-mento político en Galicia. Vigo: Xerais.

SCHILLER, H. I. (1996): Aviso para navegantes. Barcelona: Icaria.

SINCLAIR, J. (2000): Televisión: comunicación global y regionalización.Barcelona: Gedisa.

Xan Bouzada Fernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 82

Page 83: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

83Políticas culturais e procesos identitarios locais

SMITH, A. (1990): «Towards a global culture» en M. FEATHERSTONE

(ed.), Global Culture. Londres: Sage.

STAVENHAGEN, R. (1997): «La cultura popular y la creación intelec-tual» en A. Colombres, La cultura popular. México:Coyoacán, 21-41.

THOMPSON, J. (1996): The Media and the Modernity: A Social Theoryof the Media. Cambridge: Polity Press.

TOMLINSON, J. (1991): Cultural Imperialism: A Critical Introduction.Baltimore, MD: The John Hopkins University Press.

— (1997): «Cultural Globalization and Cultural Imperialism» enA. MOHAMMADI (comp.), International Communication andGlobalization. London: Sage, 170-190.

URFALINO, PH. (1996): L´invention de la politique culturelle. Paris: LaDocumentation Française.

URRY, J. e S. LASH (1993): Economies of signs and space. Londres:Sage.

VELTZ, P. (2000): «L´économie mondiale, une économied´Archipel» en CORDELLIER (dir.), La mondialisation au délàdes mythes. Paris: La Découverte.

VIRILIO, P. (1997): Cibermundo. ¿Una política suicida? Santiago deChile: Dolmen.

WARNIER, J. P. (2000): A mundialização da cultura. Lisboa: Noticias.

WIEVIORKA, M. (2001): La différence. Paris: Balland.

ZALLO, R. (1992): El mercado de la cultura. Donostia: GakoaLiburuak.

— (1997): «Estrategias culturales: el caso vasco». Voces y culturas,n.º 11-12.

— (2002): «Políticas culturales territoriales: una experiencia rica,pero insuficiente» en E. BUSTAMANTE (coord.), Comunicación y cul-tura en la era digital. Barcelona: Gedisa.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 83

Page 84: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 84

Page 85: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CIUDADES CULTURALES O CIUDADES VIRTUALES

Juan A. Roche CárcelUniversidad de Alicante

1 INTRODUCCIÓN

1.0 En la realidad vivimos socialmente

Las intervenciones urbanísticas recientes en algunas de lasciudades españolas más importantes –Bilbao, Barcelona, Madrid,Valencia, Santiago...– están centradas en diseñar arquitecturas conun marcado aspecto espectacular, normalmente planeadas porarquitectos de reconocido prestigio internacional. Este fenómenoconstituye, desde luego, una moda, pero está cincelando honda-mente el rostro de estas ciudades para varias generaciones. Eldebate se concentra sobre todo en si estas nuevas partes se inte-gran o no espacialmente en la trama urbana y si ayudan a crearvínculos sociales entre la ciudadanía; es decir, si no terminan ellasmismas convirtiéndose en elementos de disgregación social. Porotro lado, este tipo de proyectos está igualmente muy determina-do por un sector económico, el inmobiliario y especulativo, cuyaideología ha convertido la realidad en una mercancía más. Y, sinembargo, es en esa realidad en la que se desarrolla la vida social y,si ésta es puesta en venta, tal vez con ella también se esté vendien-do la propia sociedad.

Éste es el motivo fundamental sobre el que quiero reflexio-nar en el presente artículo, con el ánimo de ser útil a los gestoresculturales gallegos. Con tal finalidad, he dividido la exposición endos partes. En un primer apartado teórico, intento analizar la ideade realidad que ha construido la Posmodernidad y, en un segun-do, he seleccionado una serie de intervenciones urbanísticas de laComunidad Valenciana con el fin de observar críticamente cómose concibe la realidad.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 85

Page 86: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

86

1.1 La definición de la realidad en la filosofía, la ciencia y el arte

Se puede considerar la expresión «realidad», en su carácterevolutivo, desde varios puntos de vista y desde diversos camposculturales como la filosofía, la ciencia o el arte. La filosofía, porejemplo, ha visto el problema de la realidad –lo que es la realidad–como un asunto metafísico, de esencia o de existencia1. La ciencia,por su parte, llama real a «lo que existe en algún lugar del conti-nuo espacio temporal de cuatro dimensiones»2, mientras que elarte relaciona la realidad con la mimesis –o imitatio–, sea ésta obien una reproducción del mundo exterior o una copia de la apa-riencia de las cosas –los dos significados antiguos, el de la Greciadel siglo V a. C. y el de Sócrates, Platón y Aristóteles– o bien el aná-lisis y no la imitación de la realidad –el significado que se adoptaen el realismo decimonónico literario y artístico–3. Se puede indi-car, por tanto, que la realidad es un concepto fundamentalmentecultural definido a lo largo de la historia occidental desde la filoso-fía, desde el arte y desde la ciencia4.

Pero, como se va a poder comprobar, el concepto de rea-lidad sufre en el mundo moderno –especialmente en la Posmo-dernidad– un embate que va a ir paulatinamente deteriorandoestos tradicionales sentidos filosófico, científico y artístico; en lamedida en que muere la metafísica –como señala Heidegger–,desaparece el concepto de mimesis del ámbito artístico y se rompeel continuo espacio-temporal al que tradicionalmente se vincula-ba la ciencia. Y todo ello desembocará en una progresiva huida de

Juan A. Roche Cárcel

1. Véase, José Ferrater Mora, Diccionario de Filosofía, pp. 2790 y ss.2. Véase, Mario Bunge, La investigación científica, p. 76.3. Véase, Wladyslaw Tatarkiewicz, Historia de seis ideas. Arte, belleza, forma, creatividad,mimesis, experiencia estética, pp. 301 y ss. y 314 y ss.4. Lo que no excluye que también otras disciplinas como el psicoanálisis se hayan ocu-pado de la realidad, como ocurre por ejemplo con el principio de realidad de S. Freud.Puede consultarse acerca de este principio, en su interacción con el principio del pla-cer, Sigmund Freud, El malestar en la cultura, pp. 20 y ss.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 86

Page 87: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

87Ciudades culturales o ciudades virtuales

la realidad y en la sustitución de ésta por otras realidades más sub-jetivas y evanescentes.

1.2 La subjetividad y el cuestionamiento de la realidad

Ello ha sido posible, fundamentalmente, por el caracterís-ticamente occidental crecimiento de la subjetividad. En efecto,nuestra civilización parece marcada, desde Platón (427-347 a. C.)y Aristóteles (384-322 a. C.) y desde el Nuevo Testamento y el ori-gen del cristianismo, por una dialéctica que enfrenta al sujeto conel objeto, a la idea con el mundo, a la materia con el espíritu y a larealidad con la irrealidad. Es ésta una tensión omnipresente, recur-siva, pero que en la Modernidad se bascula finalmente hacia unode los dos polos en detrimento del otro5. Ya advirtió Hegel6 que lasubjetividad es el principio de la Modernidad, pues la exaltación delsujeto es común a este largo período que comienza en el siglo XVI7 yque discurre a lo largo del XVII, de la Ilustración, del Romanticismo,de la filosofía idealista alemana del XIX, de Nietzsche (1844-1900),del modernismo artístico y de las vanguardias artísticas del siglo

5. Puede verse al respecto mi artículo, «De la Paradoja a la simplificación o compren-der la cultura contemporánea», en el que mantengo que en la civilización occidentalexisten dos ciclos: el antiguo, que va hasta la Edad Media, y el moderno, que se iniciaen el Renacimiento hasta la actualidad. Estos dos ciclos son antagónicos, pero comple-mentarios, en la medida en que se caracterizan por una serie de paradojas constitui-das por un polo dominante y otro secundario que basculan de un ciclo a otro, es decir,que el que es dominante en uno de los ciclos se transforma en secundario en el otro.6. Véase, Jürgen Habermas, El discurso filosófico de la modernidad, p. 28.7. Como señaló Jacob Burkhard (1818-1897), el avance del individualismo constitu-ye una característica típicamente occidental desde el Renacimiento. Véase su obra LaCultura del Renacimiento en Italia, pp. 123 y ss. Un ejemplo de ello nos lo proporcionael Lazarillo de Tormes. En un puente a la salida de Salamanca este personaje recibió tal«calabazada» del ciego que le cuidaba que, con el intenso dolor, creyó despertar de lasimpleza infantil en la que hasta ese momento se encontraba al darse cuenta de que«solo soy», de que estaba solo en el mundo. Esta aguda soledad del personaje litera-rio se convierte en la gran metáfora de la radical soledad del hombre occidentalmoderno ante el mundo por haber hallado la conciencia individual. Véase, La vida delLazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades, p. 96.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 87

Page 88: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

88

XX8. Tras la crisis de la concepción religiosa del hombre9, este indi-viduo moderno siente que se desintegra y que debe cuestionar suidentidad y su unidad, de lo que se percató muy bien Descartes(1596-1650). A partir de él, toda la historia de la filosofía occiden-tal parece empeñada en querer deducir verdades objetivas a partirde la convicción de que el sujeto existe, puesto que el subjetivis-mo –el descubrimiento de uno mismo como base del edificio delconocimiento–, ese sujeto autoconsciente que piensa acerca de supensamiento, está tan ensimismado que se olvida o se distancia delobjeto y se vuelve incapaz de entender cualquier otra realidad queno sea la mental. Así, para Descartes, el pensar y el ser, la verdad yla realidad se sitúan juntos en el intelecto10, lo que significa que laconciencia evidencia el poder del sujeto y el fracaso del objeto. Si aesto le añadimos la máxima cartesiana, «cogito ergo sum: piensoluego existo», que convierte a la duda en la clave de la única certe-za posible y la separación que este mismo filósofo efectúa entre rescogitans y res extensa, entre pensamiento y realidad exterior y entremente y cuerpo, no nos extrañe que el pensamiento occidental pos-terior se dirija hacia «la muerte de la convicción»11 y, con ella, haciael cuestionamiento de la realidad misma. En efecto, con Descartesha quedado desbrozado el camino para que la cultura y la sociedadmodernas, empujadas por el subjetivismo, avancen progresivamen-te hacia una mayor separación entre el hombre y el mundo y entrela sociedad y el propio individuo, hacia una mayor abstracción,

Juan A. Roche Cárcel

8. Como nos indicó Charles Baudelaire (1821-1867), la Modernidad es un fenómenoespecialmente apropiado para su representación artística, al ser el arte uno de los ele-mentos principales en el desarrollo de la conciencia moderna (véase, Vicente Jarque,«Charles Baudelaire», p. 312). Comprenderemos entonces que la estética sea una delas partes del sujeto moderno (véase, Valeriano Bozal, «Orígenes de la estética moder-na», p. 29).9. Véase, Esteban Tollinchi, Romanticismo y Modernidad. Ideas fundamentales de la cul-tura del siglo XIX, vol. II, p. 846.10. Véase, Ernst Cassirer, Filosofía de la Ilustración, pp. 114-115. 11. Véase, Felipe Fernández-Armesto, Historia de la verdad y una guía para perplejos,pp. 173 y ss.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 88

Page 89: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

89Ciudades culturales o ciudades virtuales

hacia la disolución de las certezas y hacia un mayor alejamiento dela realidad. Este proceso culmina en la sociedad contemporáneaposmoderna.

2 LA POSMODERNIDAD O LA VENTA DE LA REALIDAD

2.1 ¿Un período diferente?

La Posmodernidad es la etapa que se origina con la crisisdel petróleo de 1973 y que llega hasta nuestros días. Constituyóuna nueva fase de descomposición, de incertidumbre, de sucesivascrisis y de derrumbamiento, no sólo porque se acabaron las últi-mas colonias, sino también por el final del socialismo y, con él, delas ideologías, que dejaron al sistema capitalista prácticamente soloen la escena del poder económico mundial12.

Carecemos de pruebas suficientes para afirmar que nuestracondición sea posmoderna13, por lo que debemos ser muy pruden-tes y no afirmar taxativamente que estemos en un período diferen-te al de la Modernidad. Es probable, sin embargo, que laPosmodernidad constituya el tiempo y el espacio privado-colecti-vo que se incrusta en el tiempo y en el espacio más amplio de laModernidad y que esté delimitada por los que tienen problemas odudas con esta última, por los que quieren someterla a prueba ypor los que desean inventariar sus conquistas, así como sus dile-mas no solventados14. Todo esto no es óbice para reconocer que laPosmodernidad muestra, con respecto a la Modernidad, algunosmatices peculiares. Por ejemplo, es posible que describa un estiloparticular al ser un período que conecta novedosos rasgos forma-les de la cultura con la aparición de un nuevo tipo de vida social yde orden económico, llámese modernización, sociedad posindus-

12. Véase, Eric Hobsbawm, Historia del siglo XX, pp. 403 y ss. 13. Véase, David Lyon, Postmodernidad, pp. 21 y 151.14. Véase, F. Féher, Políticas de la postmodernidad. Ensayos de crítica cultural, p. 9.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 89

Page 90: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

90

trial o de consumo, capitalismo multinacional, tardocapitalismo,capitalismo del acceso, etc.15

2.2 El desvanecimiento del sujeto, la inundación de la realidadpor la cultura y el devoramiento de la verdad

La Posmodernidad culmina el proceso, iniciado en elRenacimiento y consolidado durante la Ilustración y el Romanticismo,con respecto a los fenómenos interrelacionados que construyen unamanera de entender la realidad: el subjetivismo, la fragmentación delhombre y del mundo, la disolución de las certezas y el distanciamien-to de la realidad. Por lo que se refiere al sujeto, la Posmodernidad llevaconsigo una lógica variación, pues en esta fase se produce el rechazode la subjetividad romántica, lo que significa el desvanecimiento delsujeto16, su desaparición o su muerte17 y un desplazamiento de la alie-nación del sujeto hacia su fragmentación18. Ello está unido a lo que leha sucedido al objeto, igualmente destruido19 o transformado en elarte por una especie de nueva revuelta surrealista que siente la nece-sidad de «cambiar el objeto mismo»20. Por tanto, en laPosmodernidad, los conceptos metafísicos de sujeto y objeto han per-dido peso.

Juan A. Roche Cárcel

15. Véase, F. Jameson, «Posmodernismo y sociedad de consumo», p. 167. 16. El desvanecimiento del sujeto se observa en multitud de autores y teorías, comopor ejemplo en Michel Foucault, en el estructuralismo, en el neopragmatismo deRichard Rorthy y en la deconstrucción de Paul de Man y de Jacques Derrida. Ahorabien, la Posmodernidad no es un movimiento unitario, pues al menos existen dosgrandes líneas: una que destaca los rasgos individualistas y estéticos de la cultura (loque sucede en la cultura angloamericana –Ch. Jencks–, que reelabora el subjetivismoeuropeo, aunque muy superficialmente) y otra que tiene en cuenta las implicacionessociológicas y la desaparición de los individuos como lugares de sentido (F. Lyotard).Véase, Carlos Thiebaut, «La mal llamada postmodernidad (o las contradanzas de lomoderno)», pp. 321-322.17. Véase, F. Jameson, Teoría de la Postmodernidad, p. 228.18. Véase, F. Jameson, El posmodernismo o la lógica cultural del capitalismo avanzado, pp.36-41.19. Véase, F. Jameson, Teoría de la Postmodernidad, p. 228.20. Véase, Hal Foster, La posmodernidad, pp. 9-10.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 90

Page 91: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

91Ciudades culturales o ciudades virtuales

Junto con el desvanecimiento del sujeto, se produce tam-bién el de la complejidad de la racionalidad moderna, puesto queahora se esfuman los procesos de diferenciación epistémica y valo-rativa que –según Max Weber– constituyen la racionalizaciónmoderna. El proceso de modernización era de una gran compleji-dad, porque en la sociedad industrial el desarrollo de la racionali-zación separó distintas esferas de valor (cognitivas, normativas yexpresivas) que generaron formas autónomas de prácticas sociales.Pero hoy se han transformado estas condiciones, ya que se enfati-za la dispersión individualizada e individualista de las articulacio-nes de sentido y se resaltan los nuevos factores técnicos, mediáti-cos e informáticos mediante los que se conforma21.

Pero, además, ahora la cultura lo inunda todo22, pues asis-timos a una enorme ampliación de la esfera de la cultura que hainvadido toda la realidad, estetizándola y convirtiéndose, así, enuna extensión de lo que hicieron las vanguardias artísticas –el pos-modernismo es, en gran parte, un modernismo estético o profun-damente enraizado en él23–. De este modo, la cultura se ha consti-tuido en una auténtica segunda naturaleza, pues lo posmoderno eslo que queda cuando el proceso de modernización ha concluido yla naturaleza se ha ido para siempre, dejando un mundo más ple-namente humano que el antiguo, en el que la cultura se ha conver-tido en la norma hegemónica o en la lógica cultural dominante24.Esta ampliación del ámbito de la cultura es paralela a su solapa-

21. Véase, Carlos Thiebaut, «La mal llamada postmodernidad (o las contradanzas delo moderno)», pp. 312 y ss.22. Véase, Ferenc Féher, Políticas de la postmodernidad. Ensayos de crítica cultural,pp. 9-12.23. Véase, Albrecht Wellmer, «La dialéctica de la Modernidad y Postmodernidad»,p. 123.24. Véase, F. Jameson, «Posmodernismo y sociedad de consumo», p. 177, El posmo-dernismo o la lógica cultural del capitalismo avanzado, pp. 16-21, y Teoría de laPostmodernidad, p. 10.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 91

Page 92: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

92

miento con la economía25, dando lugar a que ambas digan lomismo, a que se eclipse la distinción entre la base y la superestruc-tura, a que se borren las distancias entre la cosa y el concepto o aque se difuminen los límites de las separaciones clave, como porejemplo la cultura superior de la cultura de masas26. No extrañeque las representaciones «realistas» sólo puedan rememorar la rea-lidad con la nostalgia o con la burla, pues ese realismo se adapta atodas las tendencias al igual que el capital se adecúa a todas las«necesidades», y que el collage27 o el eclecticismo se hayan conver-tido en la base de la cultura general contemporánea28.

Como no puede sorprender que el arte posmoderno sehaya comercializado hasta tal extremo que transforme la racionali-dad formal moderna en una comercialización generalizada. Enefecto, la identificación de los valores estéticos y sociales de lasvanguardias artísticas con la racionalidad y el progreso técnico-industriales ha dado paso a la comercialización del arte, a su suje-ción a los medios de comunicación de masas, a su integración conlos intereses económicos y políticos y a la pérdida de la dimensiónautónoma y crítica con respecto al poder. Es posible que esta pri-vación de los contenidos transgresores y utópicos, que llega a sumáxima intensidad en el arte posmoderno, represente un factor dela decadencia o de la crisis del arte contemporáneo y, en cualquiercaso, refleja un modo de ser y de vivir y, sobre todo, los efectos

Juan A. Roche Cárcel

25. Según señala Steven Connor, en Cultura Posmoderna. Introducción a las teorías de lacontemporaneidad, p. 49, los tres críticos posmodernos más importantes –Baudrillard,Jameson y Lyotard– coinciden en que ya no es posible separar el ámbito económico oproductivo del ideológico y cultural, puesto que los objetos culturales, las imágenes,las representaciones, incluso las estructuras sentimentales y físicas, se han convertidoen una parte del mundo económico. Véase también, David Lyon, Posmodernidad, p.150, François Lyotard, La condición posmoderna, pp. 10-13 y F. Jameson, Teoría de laPosmodernidad, pp. 22 y 214-227. 26. Véase, F. Jameson, «Posmodernismo y sociedad de consumo», p. 166. 27. El collage es el estilo del posmodernismo, escribe David Lyon, en Postmodernidad,p. 33.28. Véase, François Lyotard, La postmodernidad (explicada a los niños), pp. 15-18.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 92

Page 93: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

93Ciudades culturales o ciudades virtuales

empobrecedores de la vida y de su experiencia subjetiva comoefecto de su racionalización tecnológica en los países industrializa-dos. En este sentido, la reducción de la forma artística que laacompaña es un elemento significativo del vacío cultural de nues-tro momento histórico29.

Una vez que la Modernidad hubo sacrificado a la verdad,a la Posmodernidad lo único que le queda por hacer es vivir en laduda y, por eso, ésta es una época que, huyendo del dogmatismo,del autoritarismo y del absolutismo, ha caído en un relativismoepistemológico en el que todas las teorías son igualmente respeta-bles y en el que toda verdad ha quedado devorada. Si tenemos encuenta, por otra parte, que el hombre posmoderno –al igual que elilustrado y el romántico– está siempre en camino, que es naturale-za físico-social abierta al devenir y a lo posible30, entenderemosentonces que «al final del ser no quede nada, tan sólo el Nihilismo»31

y que se instale una existencia incierta y carente de certezas en la que«la gente se traga todas las mentiras»32, la primera de ellas que la rea-lidad no existe.

2.3 La realidad se desrealiza, se teatraliza, se virtualiza, sedesmaterializa y se conceptualiza

En la Posmodernidad, la realidad misma es cuestionada33,en tanto que se desrealiza, se teatraliza, se virtualiza, se desmate-rializa y se conceptualiza. El mundo se desrealiza34 porque el capi-talismo tiene por sí solo el poder de desrealizar los objetos habi-tuales y los papeles de la vida social y de las instituciones, porque

29. Véase, Eduardo Subirats, El final de las vanguardias, pp. 19-44 y 152. 30. Véase, Octavi Fullat, El siglo postmoderno (1900-2001), pp. 28 y ss.31. Véase, Gianni Vattimo, El fin de la modernidad. Nihilismo y hermeneútica en la cultu-ra posmoderna, pp. 24-31 y 156-9.32. Véase, Felipe Fernández-Armesto, Historia de la verdad y una guía para perplejos,pp. 177 y 215 y ss.33. Véase, David Lyon, Postmodernidad, p. 12.34. Véase, Gianni Vattimo, El fin de la modernidad. Nihilismo y hermeneútica en la cultu-ra posmoderna, pp. 24-31 y 156-159.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 93

Page 94: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

94

ha transformado el valor de uso en valor de cambio, es decir, porla reducción del ser a valor de cambio, y porque ha devorado lofísico. Aunque la era industrial ha tenido que ver también con eldescubrimiento de la realidad, la industria transformadora de lanaturaleza ha ayudado a que el mundo sea cada vez más artificialy menos real y ha conducido a que los negocios terminen secues-trando el término «real», como una expresión que vende35. Y esque el capitalismo se ve abocado, por su constante exigencia deautorrenovación, de crecimiento, de sustitución de todo lo viejopor lo nuevo, a devorar el mundo físico36.

La realidad es teatralizada por estar menos netamente divi-dida entre lo verdadero y la ficción37 y porque de ser una fábricagigantesca se está convirtiendo en un gran teatro, en la medida enque la experiencia de vida simulada en el ciberespacio38 –un espacioimaginario que existe sólo en el interior de los ordenadores– es, enel fondo, una experiencia teatral39 y en la medida en que ese espa-cio imaginario es un nuevo escenario mundial40. A ello ayuda con-siderablemente la publicidad, que es «la vida del capitalismo y almismo tiempo su sueño»41, ya que su objetivo es que el espectadorse sienta insatisfecho con su modo de vida actual, siendo el presen-te insuficiente por definición y capitalizando indefinidamente laconsecución del futuro. Porque a la publicidad no le interesa cum-plir sus promesas, sino corresponderse con los deseos y las fanta-sías de los compradores, por lo que su verdadero campo de aplica-

Juan A. Roche Cárcel

35. Véase, Benjamin Woolley, El universo virtual, pp. XV-XIX.36. Véase, Marshall Berman, Todo lo sólido se desvanece en el aire. La experiencia de lamodernidad, p. 288. 37. Véase, Benjamin Woolley, El universo virtual, pp. XV-XIX.38. El nombre de ciberespacio fue creado por el novelista de ciencia ficción WilliamGibson.39. Esta idea la obtiene Jeromy Rifkin de Brenda Laurel, Computer as Thêatre, Reading,MA, Addison-Wesley, 1991.40. Véase J. Rifkin, La era del acceso. La revolución de la nueva economía, pp. 15y 218-248.41. Véase, J. Berger, Modos de ver, pp. 149 y ss.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 94

Page 95: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

95Ciudades culturales o ciudades virtuales

ción no es la realidad sino los ensueños. De este modo, el mundoentero se convierte en un escenario donde se cumple la promesapublicitaria de una buena vida dominada por el consumo.

La Posmodernidad se virtualiza42, sobretodo en la econo-mía, en la ciencia y la tecnología y en la cultura. En la economíacuando, en las últimas décadas del siglo XX, se acelera su abstrac-ción –sobre todo, a partir de 1973, con la globalización económi-ca, con el incremento del volumen de los flujos financieros inter-nacionales y con el aumento, a través de él, de la especulación enlas finanzas mundiales43– y se consume la última fase de abstrac-ción que llamamos virtual, en la que los mercados dejan sitio a lasredes y el acceso sustituye cada vez más a la propiedad44. En laciencia y en la tecnología, la virtualización se pone de manifiestoespecialmente con la introducción de la computación, que es, a lavez, una tecnología y una ciencia45. El ordenador representa unespejo de las ideas científicas provenientes de las matemáticaspero, en especial, de dos de ellas: el universo es computable46 y elabandono de la realidad física y su sustitución por una realidadmental, abstracta, inmaterial y virtual47. Esta última idea el ordena-dor la aplica, a través de su maquinaria, de su funcionamiento yde la imagen virtual que genera48, de manera que la informáticaconsiste en el «movimiento global de ingrávidos bits a la velocidadde la luz» y en la sustitución del átomo por el bit, de lo físico por

42. La realidad virtual es un concepto que está interesando a la sociología, como puedeapreciarse en la definición y en la bibliografía que sobre ella incluye el Diccionario deSociología, de Octavio Uña Juárez y de Alfredo Hernández Sánchez, pp. 1181-1182.43. Véase, R. Heilbroner y W. Milberg, La evolución de la sociedad económica, pp. 46 yss. y 154.44. Véase, J. Rifkin, La era del acceso. La revolución de la nueva economía, pp. 14 y ss.45. Véase, Benjamin Woolley, El universo virtual, pp. 225-226.46. Véase, Román Gubern, Del bisonte a la realidad virtual. La escena y el laberinto,p. 134.47. Véase, Benjamin Woolley, El universo virtual, pp. 47 y ss.48. Véase, Juan A. Roche Cárcel, «El capitalismo evanescente».

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 95

Page 96: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

96

lo digital49. En último lugar, la virtualidad inunda la cultura, pues-to que en una sociedad que ha generalizado el valor del cambiohasta el punto de desvanecer todo recuerdo del valor de uso, sematerializa la cultura del simulacro50, siendo el simulacro la copiaidéntica de la que nunca ha existido el original51.

La Posmodernidad se desmaterializa porque la economíaentra en una fase de ingravidez y porque el dinero se desmateriali-za al introducirse las tarjetas de crédito y las transferencias por elordenador52, cada vez con una implantación más numerosa, comola de las propias operaciones en este aparato53, que también seencuentra entre los innumerables productos que en la sociedadcontemporánea se desmaterializan54 y encabezan el camino hacia laingravidez55.

Finalmente, la Posmodernidad se conceptualiza en el mer-cado y en el arte. En el mercado porque tiene lugar la desaparicióndel lugar físico y porque existe una tendencia a la identificación dela mercancía con su imagen y una simbiosis más íntima entre elmercado y los mass media. Frente al modernismo, cuyo rasgo másprofundo y fundamental es su hostilidad hacia el mercado, lasdiversas posmodernidades, por el contrario, comparten la afirma-ción del mercado. Pero en esta afirmación tiene lugar un profundocambio, pues se pasa de la producción industrial a la produccióncultural (el turismo, los parques temáticos, la moda y la cocina, los

Juan A. Roche Cárcel

49. Véase, José B. Terceiro, Sociedad digital. Del homo sapiens al homo digitalis, pp. 27y ss.50. Véase, Jean Baudrillard, Cultura y simulacro.51. Véase, F. Jameson, El posmodernismo o la lógica cultural del capitalismo avanzado, p. 45.52. Véase, J. Rifkin, La era del acceso. La revolución de la nueva economía, pp. 49 y ss.53. Véase, Benjamin Woolley, El universo virtual, p. 116.54. Véase, J. Rifkin, La era del acceso. La revolución de la nueva economía, p. 50.55. Ejemplo de esta búsqueda de ingravidez lo representa la evolución del ordenadorpersonal IBM, pues cuando se introdujo en 1981 pesaba 20,1 kg, mientras que el PowerBook 5300 C, lanzado en 1995, pesa 2,8 kg y tiene una potencia 500 veces superior.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 96

Page 97: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

97Ciudades culturales o ciudades virtuales

juegos y deportes profesionales, la música, el cine, la televisión ylos mundos virtuales...), transformándose el capital intelectual enla fuerza motriz de la nueva era y en lo más codiciado. Son los con-ceptos, las ideas, las imágenes y no las cosas las que constituyenlos auténticos artículos con valor en la nueva economía56, una eco-nomía que ya no convierte a la fábrica en su metáfora y que hatenido en el Arte Abstracto, en el Constructivismo, en la Bauhaus yen el Neoplasticismo sus precedentes y también en la máquina deilusiones de Hollywood el modelo más importante para este capi-talismo cultural.

Este proceso de conceptualización se observa igualmenteen el arte posmoderno porque en él se producen una serie deretornos del arte conceptual moderno –el conceptual y el MinimalArt–, mediante toda una variedad de prácticas neoconceptuales57.

3 EL PENSAMIENTO, LA ESTÉTICA Y LA CIENCIA ENTREGAN

LA REALIDAD A UN ORDEN ECONÓMICO DOMINANTE

Durante el período moderno –especialmente en laPosmodernidad–, tanto en la cultura como en la sociedad –en elarte, en la filosofía, en la ciencia y en la economía– existe una con-tinuidad fundamental definida por la consideración de la realidadcomo insuficiente o como insoportable, por el progresivo aleja-miento de la misma y por su sustitución por una realidad más sub-jetiva y evanescente. Sin embargo, permanencia y cambio han idode la mano en la construcción de la idea de realidad, actuando através de una dialéctica que es, al mismo tiempo, estructurante ydesestructurante: estructurante porque ha conducido hacia una

56. Este cambio se ve muy bien en Nike, una empresa virtual que «vende conceptos»y que no posee ninguna fábrica ni máquinas, y también en las cada vez más numero-sas franquicias.57. Véase, Anna María Guasch, El arte último del siglo XX. Del posminimalismo a lo mul-ticultural, especialmente los capítulos que le dedica al arte posmoderno frío en Europay Estados Unidos.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 97

Page 98: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

98

concepción nueva y más mental de ésta y desestructurante porqueha tenido que disolver la vieja materialidad.

Pero, sin embargo, no todos los campos culturales hantenido el mismo peso en el desarrollo del concepto de realidad enOccidente. Si bien fue en un primer momento la religión la queproporcionó el sustento teórico, a partir del Renacimiento será lafilosofía la que asuma dicha tarea, lo que hará especialmentedurante la Ilustración. A partir de finales del siglo XVIII, durantetodo el XIX y en las primeras décadas del XX es la estética la que rea-lizará esa función y la que invadirá todos los extremos de la vida,lo que tal vez logra con toda su intensidad en la Posmodernidad.Además, en el siglo XVII y, especialmente a principios del XX, tam-bién la ciencia surgirá con fuerza y aspirará a asumir un rol prota-gonista, algo que ha conseguido a lo largo del último siglo básica-mente mediante la tecnología. Junto a ellas, la economía siempreha mantenido un poder considerable de influencia en tanto queella ha sido una de las fuerzas poderosas que han alejado al hom-bre de la naturaleza y que lo ha situado en el camino de la abstrac-ción. Sinceramente, no sabría determinar si, en esa senda de aleja-miento de la realidad al que me vengo refiriendo, primero fue laeconomía –la tesis de Marx– o antes estuvo la cultura –la teoría deMax Weber–. Es probable que las influencias mutuas hayan sidotan continuas y complejas que hacen casi imposible dar prioridada un campo o al otro. Pero, en cualquier caso, lo que sí es eviden-te es que, en la Posmodernidad, la realidad ha sido entregadadesde el pensamiento, desde la estética y desde la ciencia a unorden económico dominante que, tras la caída casi total del ámbi-to socialista, se ha enseñoreado del mundo y también de la propiarealidad.

Fue Descartes quien abrió el camino que ha llevado a lamercantilización de la realidad y, desde entonces, empujados porel devenir de los acontecimientos y por el subjetivismo, se ha avan-zado paulatinamente hacia una mayor separación entre el hombrey el mundo y entre la sociedad y el propio individuo, hacia una

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 98

Page 99: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

99Ciudades culturales o ciudades virtuales

mayor abstracción, hacia la disolución de las certezas y hacia unmayor alejamiento de la realidad.

En el siglo XX tuvieron lugar dos grandes guerras, la caídade mundos sólidamente asentados como los imperios o el orbesocialista y el recuerdo terrible de todos los acontecimientos deuna centuria no menos bárbara que cualquier otra. De ahí que, enparalelo al rechazo a un mundo tan monstruoso, la concienciasubjetiva creciera hasta su máxima intensidad y la valoración de larealidad disminuyera hasta el mínimo posible. La Posmodernidadha acabado vendiendo a la realidad y si ello ha sucedido así ha sidoporque no ha podido soportar tanta profundidad, tanto dolor,tanta monstruosidad, tanto remordimiento. Ello explica que elsujeto se haya desvanecido; que la cultura haya inundado toda larealidad; que se haya unido al capitalismo y que la duda se haya ins-talado cómodamente en la vida y en las conciencias permitiéndosecreer todas las mentiras y, entre ellas, que la realidad no existe. Larealidad ha sufrido sus últimos embates, se ha desrealizado, teatrali-zado, virtualizado, desmaterializado y conceptualizado, cerrándoseasí un largo proceso.

El proceso de destrucción y de sustitución de la realidadno hubiera tenido lugar sin la transformación que ha experimen-tado el sujeto. Durante todo este proceso, el sujeto ha crecido endetrimento del objeto, que ha acabado destruido por el empuje deaquél, lo que a su vez ha traído consecuencias para el propio suje-to. Y es que sin el objeto, sin ese límite, sin ese espejo en el que semiraba, el sujeto ha terminado por no reconocerse, por profundi-zar en su problemática, por acotarse, por descentrarse, por cues-tionarse a sí mismo. Y, así, exhausto ante tanta energía desplegada,ante tanta pasión y voluntad de poder, se ha quedado a las puer-tas de su desvanecimiento y de o no creer en sí mismo o de auto-destruirse. Este final parecía inevitable desde que Kant concibierala naturaleza del hombre no como ser sustancia, sino esencial dina-mismo y autodesarrollo y en el momento en el que la Posmodernidadlo definió como un ser humano siempre en camino, como deber-ser,naturaleza abierta al devenir y a lo posible. Igualmente se podía

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 99

Page 100: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

100

intuir por el carácter del hombre moderno, profundamente insatis-fecho por naturaleza, como le sucedía al Don Juan de Mozart y alFausto de Goethe, probablemente prototipos de la actual publici-dad que trabaja sobre la insatisfacción por definición. Pero a mí meparece que el sujeto también ha sido devorado por el propio capi-talismo y la tecnificación de la vida que le es afín.

Y es que esa destrucción de la realidad ha desembocado enla Posmodernidad en, al menos, dos modelos sustitutivos: el queyo llamaría modelo tecnológico o virtual y el modelo estético o delsimulacro. El primero procede de la ciencia y de la tecnología ypuede observarse en la realidad virtual, en la imagen infográfica yen la economía del acceso generadas por los ordenadores y tam-bién en ciudades como Tokio, en las que el ciudadano está tanrodeado de tecnología que se hace impensable, imposible, la sub-sistencia sin ella. El segundo, que procede de la arquitectura, delurbanismo y de la fábrica de sueños de Hollywood y que ha sidoteorizado por la filosofía, caracteriza mejor a la ciudad de Las Vegascon sus recreaciones de ensueño que viajan a culturas y a tiemposdistantes, a los parques de ocio y a los centros comerciales dondeabundan los decorados de cartón piedra. En ambos modelos –quepueden coexistir– la presencia, el dominio de la economía es ava-sallador, pues es la que logra fusionar la ciencia con la estética y lafilosofía. Pero siempre a costa de que la realidad se convierta enuna mercancía más y, como ella, en un objeto a la venta.

En definitiva, el hombre contemporáneo se ha hecho cons-ciente de que la autoconciencia o el autoconocimiento son tanpoco edificantes como lo es el conocimiento de la realidad. LaPosmodernidad hereda este nihilismo atroz que sustituye la tradi-cional y compleja relación entre el hombre y el mundo por un granvacío existencial en el que flotan azarosa y discontinuamente elsujeto y el mundo que, como los átomos, son tan minúsculos queno pueden ni ser observados ni observarse. Es éste el rostro cien-tífico-tecnológico de nuestro tiempo, acompañado de otro concarácter hedonista o consumista, que no oculta que el sujeto y larealidad han sido convertidos en mercancías y que, por tanto, han

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 100

Page 101: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

101Ciudades culturales o ciudades virtuales

sido afectados por el traspaso del valor de uso a valor de cambio,un valor cada vez más en auge por la propia naturaleza del capita-lismo y por la sociedad del devenir.

4 CIUDADES CULTURALES O CIUDADES VIRTUALES

Tras haber analizado la idea de realidad que posee laPosmodernidad, voy a intentar a continuación exponer si esa visiónes la que se refleja o no en algunas de las intervenciones urbanas quese han desarrollado en los últimos tiempos en la ComunidadValenciana. Los ejemplos que he escogido son una muestra represen-tativa de las distintas maneras de utilizar las nuevas tecnologías y, conellas, de concebir la realidad social, en particular si se adscriben a unode los dos modelos virtuales a los que me acabo de referir. Son cua-tro muestras, tres pertenecientes a la provincia de Alicante y una a laciudad de Valencia y, de ellas, una corresponde al mundo rural, dosal de las urbes y otra al ámbito municipal.

4.1 El Museo de Plá de Petracos de Castell de Castells y la armonización de las nuevas tecnologías y la historia

Castell de Castells es un hermoso pueblo de la comarca dela Marina Alta, en el interior de la provincia de Alicante y quecuenta actualmente con unos 1000 habitantes. En él, el Área deArqueología –del MARQ– y de Arquitectura de la DiputaciónProvincial, bajo la dirección del arqueólogo Jorge Soler, han mon-tado un excelente museo, pequeño, pero apropiado al patrimonioetnológico y rupestre y a las peculiaridades de la población. Dichomuseo se ubica en una casa del siglo XIX, restaurada para tal moti-vo y situada en el conjuntado y conservado casco viejo de la loca-lidad, que también fue regenerado con el pretexto de la inaugura-ción del museo. Esta casa consta de dos plantas: la baja, donde sesitúa el museo etnológico, y la alta, donde está el museo de las pin-turas rupestres del Plá de Petracos.

La parte dedicada a la etnología conserva los restos de lavivienda más antiguos y más típicos, como un aljibe o pozo, la cua-dra y la bodega, además de algunas estancias. En ella se presentan

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 101

Page 102: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

102

diversos y numerosos objetos representativos de la vida de las gentesde este pueblo, esto es, objetos relacionados con las labores agrícolas,con las fiestas y el folclore, con las tareas domésticas y, en definitiva,con la vida cotidiana. Han sido proporcionados por los propios habi-tantes de la localidad, que han participado emocionados y entusias-mados en la elaboración de su propia historia, no sólo recogiendoobjetos, sino también recordando las viejas narraciones del lugar, lasancestrales faenas del campo, la forma de cuidar a los niños y sus ale-grías y sus penas. De este modo, el museo se ha incardinado en lapropia cultura del pueblo, en la existencia de sus habitantes y en elsentido histórico que se confieren a sí mismos. Y todo ello se concre-ta tanto en la forma sencilla y clara de exhibir los objetos como en elmontaje audiovisual, con el que comienza la visita. Este montajecombina un texto grabado, que recoge el patrimonio oral de la loca-lidad, es decir, antiguas historias, costumbres y canciones, con unailuminación que progresivamente va alumbrando las partes delmuseo o los objetos nombrados por la voz. Esta voz ha sido interpre-tada por una actriz profesional, que ha cuidado especialmente la len-gua vernácula valenciana con sus variantes locales, incluyendo, portanto, las palabras y la entonación características de Castell. Por lodemás, el montaje audiovisual y el montaje expositivo han sido ela-borados por un equipo de especialistas, al frente del cual se encuen-tra una antropóloga.

La parte alta del museo está dedicada a las pinturas rupes-tres del Plá de Petracos. Estas pinturas, que se encuentran en unaespecie de santuario al aire libre situado en el abrigo rocoso delBarranco de Malafí, próximo a Castell de Castells, pertenecen a loque se ha denominado Arte Macroesquemático, un tipo de repre-sentación pictórica que sólo se ha hallado en la provincia deAlicante y que fue realizada en el período neolítico, en torno al VI

milenio a. C. El yacimiento, que se puede visitar ya que existe unainfraestructura adecuada para ello, esto es, una plataforma para laobservación y paneles explicativos, es realmente interesante, a loque hay que añadir el bellísimo, casi mágico, entorno natural en el que está enclavado. Por todo ello, y sin lugar a dudas, Plá

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 102

Page 103: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

103Ciudades culturales o ciudades virtuales

de Petracos es uno de los conjuntos más sobresalientes de laComunidad Valenciana y del arte del levante español. La construc-ción del museo era, por tanto, apropiada y no sólo para dar aconocer estas pinturas, sino también para fortalecer el turismointerior de este pequeño enclave del interior montañoso deAlicante. El museo consta de una serie de paneles explicativossobre la situación del arte Macroesquemático y el probable origendel mismo, además de un audiovisual que se proyecta en una pan-talla que recrea la pared rocosa donde se hallan las pinturas y queocupa todo el muro lateral de la casa. El audiovisual ha sido con-cebido conceptualmente y emplea las últimas tecnologías de pro-yección, de manera que, a través de imágenes, se explican concep-tos o ideas esenciales –en castellano, valenciano e inglés– acercadel pueblo que fundó el santuario y realizó las pinturas, especial-mente las relacionadas con sus prácticas agrícolas y sus creencias.

El Museo de Castell de Castells se ha convertido en unainfraestructura cultural imprescindible para la pequeña localidady, en mi opinión, lo ha conseguido mediante un diseño generalacertado. Y si esto es así es porque el museo complementa la visi-ta al yacimiento y, con ambos, quedan unidos la montaña y el pue-blo, las actividades humanas y la naturaleza. Igualmente, se da unequilibrio entre el pasado –las pinturas y los objetos etnológicos yla historia de la gente– y el presente y el porvenir –representadopor la utilización de nuevas tecnologías–. El escenario virtualsobre el que se proyectan no desentona en una casa en la que laplanta baja está repleta de objetos de la cultura material del pue-blo. Finalmente, aunque el museo es un producto de los habitan-tes del pueblo y para ellos, también está concebido para recibirvisitantes nacionales o extranjeros, con lo que ambos hechos searmonizan. En síntesis, es un museo que utiliza las nuevas tecno-logías para complementar la realidad histórica, para hacerla máscomprensible y no para sustituirla.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 103

Page 104: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

104

4.2 El MARQ (Museo Arqueológico Provincial de Alicante): la arqueología del futuro

El MARQ es un museo diseñado por el Área de Arqueolo-gía de la Diputación Provincial de Alicante, dirigido magnífica-mente por su director, Rafael Azuar, con su equipo formado porlos arqueólogos Manuel Olcina y Jorge Soler. Se ubica en elpopular barrio de Carolinas de la ciudad de Alicante, en el anti-guo Hospital Provincial de San Juan de Dios, un edificio de 1931restaurado magníficamente para convertirse en Museo. Consta deunas modernas instalaciones de unos 6000 m2 para exposición,depósito y restauración de los objetos arqueológicos excavadosen la provincia de Alicante. De esta superficie, unos 3000 m2

están dedicados a la exposición, distribuida en cinco pabellonesdestinados a la Prehistoria, el Mundo Ibérico, la Cultura Romana,la Edad Media y la Edad Moderna y Contemporánea. Estos dis-tintos períodos son explicados a través de un conjunto de mediosaudiovisuales ultramodernos, de soportes informáticos interacti-vos, de rigurosos paneles y textos y, naturalmente, de piezasarqueológicas, arte suntuario, etnológico y muebles que sonacompañados, en la nave central, con tres escenografías querecrean distintos tipos de intervenciones arqueológicas: en unacueva, bajo una nave gótica y bajo agua –en un pecio. Los audio-visuales son realmente fascinantes, llevan un trabajo arduo, puesalgunos de ellos han tardado más de un año en ser realizados.Para que puedan hacerse una idea de los mismos, me gustaría resal-tar aquí el dedicado a la cultura ibérica, que es una síntesis muy com-pleta de los conocimientos que poseemos de esta cultura ya que narrasu vida cotidiana –sus prácticas agrícolas, la guerra, el paso de lasestaciones, las creencias– a través de la animación de una serie deimágenes que han sido extraídas de las cerámicas ibéricas.

Todo ello ha producido un museo que resulta, ademásde instructivo e interesante, enormemente atractivo y divertidoy ha configurado una nueva dimensión a los museos arqueoló-gicos españoles, que han quedado la mayoría de las veces muy

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 104

Page 105: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

105Ciudades culturales o ciudades virtuales

anticuados. El éxito del proyecto lo prueban los más de 300 000visitantes que ha tenido desde su apertura –en mayo de 2002– y elpremio que recibió el pasado 8 de mayo de 2004 en Atenas, el Premioal Mejor Museo Europeo del Año –European Museum of the YeardAward (EMYA)–, galardón que, en el ámbito de los museos españo-les, sólo ha alcanzado el Guggenheim de Bilbao.

La inversión en este museo ha sido enorme –300 millo-nes de pesetas sólo para la restauración–, pero la empresa tengoque valorarla, en general, muy positivamente ya que se ha con-vertido en la mejor infraestructura cultural de la ciudad y en unode los mejores museos arqueológicos españoles. Cuando el equi-po de Arqueología de la Diputación Provincial comenzó el dise-ño expositivo tuvo muy presente que, si bien el conjunto deobjetos arqueológicos que poseía era importante, no contaba conninguna pieza destacada o conocida a nivel nacional o interna-cional –del tipo de la Dama de Elche, por ejemplo. Además,tenía constancia a través de encuestas realizadas de que el anti-guo museo les parecía a sus visitantes aburrido, lo que les con-dujo a concentrarse en la forma expositiva y a buscar unamanera que, además de instructiva, resultara más amena. Elresultado combina armónicamente un gran número de piezascuidadosamente expuestas –mediante criterios pedagógicos yestéticos– con la utilización de nuevas tecnologías aplicadas ala museística. En mi opinión, sin embargo, sólo se les ha ido unpoco la mano en las escenografías, sobre todo por el tamaño delas mismas, pues recrean en cartón-piedra una cueva, un tem-plo gótico y una nave romana a tamaño real. Es cierto que estasescenografías causan las delicias de los visitantes y especial-mente de los niños, pero decantan algo el museo hacia la vir-tualidad y el espectáculo, tan de moda actualmente en nuestrasociedad, en detrimento del enorme rigor que está presente enel conjunto del museo.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 105

Page 106: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

106

4.3 Terra Mítica y la venta de la historia y de la mitología

Alejado de la trama urbana de Benidorm, en un antiguoparaje natural de pinos legalmente no protegido que sufrió unincendio forestal, la Generalitat Valenciana decidió construir unparque temático, Terra Mítica, dedicado a las culturas mediterráne-as de Egipto, de Grecia, de Roma, de Iberia y de las Islas. El par-que recrea minuciosamente, a través de un fastuoso decorado decartón-piedra, edificios y calles de la antigüedad, acompañados dediversas atracciones de feria –sobre todo, varias montañas rusas– yde saltos de agua, además de espectáculos y locales de ocio comobares y restaurantes.

La publicidad del parque explicita muy bien qué ofreceéste, de qué manera es expuesta la antigüedad y sus mitos: «emo-ción que supera la ficción», «vive la leyenda de “El Cid”», «vive lamitología», «la fiesta como cultura», «sumérgete en la leyenda»,«tan divertido que harás historia». Esto se complementa con elcarácter de las atracciones que se han diseñado para tal fin: deEgipto (el Puerto de Alejandría, las Cataratas del Nilo), de Grecia (ellaberinto del Minotauro, un templo), de Roma (Magnus Colosus –lamás grande montaña rusa del recinto–, el vuelo del Fénix), deIberia (el tren bravo, Arietes, Tizona –una montaña rusa inverti-da–) y de las Islas (El rescate de Ulises y los rápidos de Argos). Endefinitiva, el parque ofrece una visión simplificada de la historia,de la que se extraen exclusivamente elementos volcados a lo espec-tacular, de manera que la historia y el mito terminan siendo pastode la virtualización.

Por lo demás, esto no sorprende demasiado puesto que elparque está ubicado en el corazón de una extensa área de paisajeartificial. En efecto, la costa de Alicante, desde Denia y Jávea hastaTorrevieja y las playas de Orihuela y Pilar de la Horadada, estállena de urbanizaciones de chalets, bungalows o de pisos de variasplantas y apenas unos pocos kilómetros quedan libres de toda esafranja edilicia. Por tanto, el paisaje natural –de pinos o de cultivos–ha sido sustituido por uno artificial, muy alejado de la naturaleza,

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 106

Page 107: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

107Ciudades culturales o ciudades virtuales

ya que en la mayoría de los casos no se ha tenido en cuenta ni elrespeto por el medio ambiente, ni la orografía del terreno, ni lascondiciones topográficas del suelo, ni el clima, etc. Precisamenteen el centro de toda esta zona artificial, en el área de Benidorm, sehan construido una serie de parques temáticos, el más sobresalien-te de todos ellos es el de Terra Mítica. Así pues, en el corazón dela artificialidad emerge la personificación misma de lo artificial. Aello hay que añadir que, en el entorno inmediato del parque, tam-bién en ese paraje natural no protegido, han crecido en los últimosaños las urbanizaciones, los hoteles y los parques de golf. Pero sino nos sorprende que precisamente aquí se haya levantado TerraMítica, sí nos llama la atención, o por lo menos nos incita a la crí-tica, que se hayan dedicado fondos públicos para este parquecuando todavía algunos importantes yacimientos arqueológicos ositios de interés histórico están abandonados o no se han excava-do o no se han abierto al público. Incluso debajo de Terra Míticase haya un yacimiento romano que, por supuesto, ha quedadooculto debajo de la trama virtual. Por eso, es tanto más significati-vo si cabe que primero hayamos priorizado estos centros artificia-les, mientras que los yacimientos arqueológicos, las auténticashuellas dejadas en esta tierra por las civilizaciones mediterráneas yque nos hablan de una manera más concreta y real, más expresivay pedagógica, hayan quedado marginadas. En Terra Mítica la sus-titución de la realidad por un paradigma de ocio y de consumollega a las cotas más altas y también más absurdas. Hoy TerraMítica ha entrado en suspensión de pagos, evidenciando una vezmás que este modelo de parques –Disneyworld Paris, el de Sevilla–ha entrado en crisis. Pero las inversiones se han recuperado, pues-to que los terrenos adyacentes se han llenado de construccionesdiversas que han puesto sobre el tapete que, quizás, ésta era laprincipal y oculta motivación de la construcción del parque. Laespeculación inmobiliaria y económica es, por tanto, la protago-nista de esta leyenda virtual y no debemos olvidar que, con sunaturaleza abstracta, ha conseguido poner en venta el territorio, lahistoria, la mitología y la realidad.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 107

Page 108: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

108

4.4 La Ciudad de las Artes y de las Ciencias de Valencia, unaminiciudad virtual dentro de la ciudad

El complejo de edificios que forman la Ciudad de las Artesy de las Ciencias de Valencia se ha levantado en una zona anterior-mente no urbanizada del antiguo cauce del río Turia, cerca de sudesembocadura en el mar. Está compuesto de los siguientes edifi-cios: el Oceanográfico, el Museo de las Ciencias Príncipe Felipe, elHemisférico, l´Umbracle y el Palacio de las Artes. El Oceanográficoes un centro marino que posee 45 000 especies diferentes de faunamarina y flora que representan los ecosistemas más característicosdel planeta y que el público mientras pasea puede observar a sualrededor, a los lados o encima, como si estuviera en el interior delmar o del océano. El Museo de las Ciencias Príncipe Felipe es unmuseo virtual que no posee colección permanente en el sentidotradicional, es decir, objetos históricos referidos al mundo de laciencia, aunque sí consta de una serie de instalaciones educativasde tipo interactivo. De ahí que realice exposiciones temporalesdedicadas al mundo de la ciencia y de la tecnología y que utiliceesta última como soporte expositivo fundamental. El Hemisféricoes un edificio con forma de ojo humano que muestra espectáculosaudiovisuales en una pantalla de gran formato utilizando las técni-cas más avanzadas de proyección –cine IMAX, etc.– y de filmación.L´Umbracle es un espectacular paseo ajardinado en cuyo subsuelose halla el aparcamiento. Finalmente, el Palacio de las Artes, que seencuentra en proceso de construcción, está concebido para repre-sentar espectáculos de danza, ópera y teatro.

Desde la construcción de esta Ciudad de las Artes y lasCiencias, el turismo ha despegado en Valencia capital, por lo queen este sentido ha sido positiva y, además, al lado del recinto se hanlevantado también algunos rascacielos de mediano tamaño, edifi-cios de oficinas y de viviendas, centros comerciales –el Corte Inglésha construido allí un centro que posee la arquitectura más innova-dora de España, algo a lo que el Corte Inglés no nos tiene acostum-brados– y edificios públicos diversos –como la ciudad de la

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 108

Page 109: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

109Ciudades culturales o ciudades virtuales

Justicia. El conjunto es muy moderno y ha quedado yuxtapuestoa la trama urbana, al igual que en otras ciudades lo han hechoespacios similares –el Guggenheim en Bilbao, el Fórum o laBarceloneta en Barcelona, Nazca en Madrid, la Défense en París, laPostadmer Platz en Berlín, etc. Todo el recinto ha sido planeadopor el arquitecto-ingeniero valenciano Santiago Calatrava, que seencuentra a la vanguardia mundial de este tipo de edificaciones yal que un sector de la arquitectura critica por haberla convertidoen un espectáculo. El diseño de la Ciudad de las Artes y de lasCiencias es realmente espectacular y con su organicidad recuerdala arquitectura de Gaudí, pero es un trazado que se yuxtapone yno se integra en el conjunto urbano de la ciudad, que parece másbien ajeno a ella, pues le confiere un aspecto de irrealidad, comosi procediera de otro mundo. De este modo, se ha convertido enuna miniciudad dentro de la ciudad.

Por todo ello, mi opinión respecto al mismo es ambivalente.Por un lado, no me cabe la menor duda de que económicamente hasido positivo para la ciudad de Valencia, para el turismo, para la cre-ación de empleos, para la dinamización de la construcción y del sec-tor servicios y sin olvidar que la imagen de la ciudad se inserta en lade las urbes más avanzadas. Por otro lado, observo aspectos no tanpositivos, ya que este tipo de proyectos está dedicado a una clasemedia, de alto poder adquisitivo, que viaja de ciudad en ciudad paraverlos. En este sentido, al igual que ocurre en el Fórum deBarcelona, es posible que la cultura se esté convirtiendo en un fac-tor de distinción social en el sentido en el que lo hizo notar el soció-logo Pierre Boudieu y, por tanto, la segregación espacial del recintono sería sino un símbolo de la segregación social que lo caracteriza.Por otro lado, quizás hubiera sido necesario una arquitectura másrigurosa y menos espectacularizada, aunque está claro que aquellano hubiera vendido la ciudad del mismo modo. Por eso, la Ciudadde las Artes y de las Ciencias contribuye a su manera a la venta dela realidad, a la conversión de la realidad en una mercancía más, unamercancía destinada a una clase media o alta.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 109

Page 110: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

110

BIBLIOGRAFÍA

BAUDRILLARD, Jean, Cultura y simulacro, Kairós, Barcelona, 1984. BERGER, J., Modos de ver, Gustavo Gili, Barcelona, 1975.BERMAN, Marshall, Todo lo sólido se desvanece en el aire. La experien-

cia de la modernidad, Siglo XXI, Madrid, 1991.BOZAL, Valeriano, «Orígenes de la estética moderna», en Valeriano

BOZAL, Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticascontemporáneas, vol. I, Visor, Madrid, 1996.

BUNGE, Mario, La investigación científica, Ariel, Barcelona, 1985.BURKHARD, Jacob, La Cultura del Renacimiento en Italia, Losada,

Buenos Aires, 1962.CASSIRER, Ernst, Filosofía de la Ilustración, FCE, México, 1950. CONNOR, Steven, Cultura Postmoderna. Introducción a las teorías de

la contemporaneidad, Akal, Madrid, 1996.FEHER, Ferenc y HELLER, Agnes, Políticas de la postmodernidad.

Ensayos de crítica cultural, Península, Barcelona, 1989.FERNÁNDEZ-ARMESTO, Felipe, Historia de la verdad y una guía para

perplejos, Herder, Barcelona, 1999.FERRATER MORA, José, Diccionario de Filosofía, Alianza, Madrid,

1986.FOSTER, Hal, La posmodernidad, Kairós, Barcelona, 1985.FREUD, Sigmund, El malestar en la cultura, Alianza, Madrid, 1995.FULLAT, Octavi, El siglo postmoderno (1900-2001), Crítica,

Barcelona, 2002. GUASCH, Anna Maria, El arte último del siglo XX. Del posminimalismo

a lo multicultural, Alianza Forma, Madrid, 2002. GUBERN, Román, Del bisonte a la realidad virtual. La escena y el labe-

rinto, Anagrama, Barcelona, 1996. HABERMAS, Jürgen, El discurso filosófico de la modernidad, Taurus,

Madrid, 1989.HEILBRONER R. y MILBERG, W., La evolución de la sociedad económica,

Prentice may, México, 1999.HOBSBAWM, Eric, Historia del siglo XX, Crítica, Barcelona, 2001.

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 110

Page 111: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

111Ciudades culturales o ciudades virtuales

JAMESON, F., «Posmodernismo y sociedad de consumo», en HalFOSTER, La Posmodernidad, Kairós, Barcelona, 1985.

JAMESON, F., El posmodernismo o la lógica cultural del capitalismoavanzado, Paidós, Barcelona, 1991.

JAMESON, F., Teoría de la Postmodernidad, Trotta, Madrid, 1998.JARQUE, Vicente, «Charles Baudelaire», en Valeriano BOZAL, Historia

de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas,vol. I, Visor, Madrid, 1996.

LYON, David, Posmodernidad, Alianza, Madrid, 1997.LYOTARD, François, La condición postmoderna, Cátedra, Madrid,

1984.LYOTARD, François, La postmodernidad (explicada a los niños), GEDI-

SA, Barcelona, 1985.RIFKIN, J., La era del acceso. La revolución de la nueva economía,

Paidós, Barcelona, 2000. ROCHE CÁRCEL, Juan A., «De la paradoja a la simplificación o com-

prender la cultura contemporánea», en RODRÍGUEZ MORATÓ,Arturo y GINER, Salvador (eds.), La sociedad de la cultura, unnuevo lugar para las artes en el siglo XXI, CIS-Universitat deBarcelona, Barcelona (en prensa).

ROCHE CÁRCEL, Juan A., «El capitalismo evanescente», en LibroHomenaje al profesor José Castillo Castillo. Reflexiones socioló-gicas, CIS, Madrid, 2004.

SUBIRATS, Eduardo, El final de las vanguardias, Anthropos,Barcelona, 1989.

TATARKIEWICZ, Wladyslaw, Historia de seis ideas. Arte, belleza, forma,creatividad, mimesis, experiencia estética, Tecnos, Madrid,1992.

TERCEIRO, José B., Sociedad digital. Del homo sapiens al homo digita-lis, Alianza, Madrid, 1996.

THIEBAUT, Carlos, «La mal llamada postmodernidad (o la contra-danzas de lo moderno)», en Valeriano BOZAL, Historia de lasideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas, vol. II,Visor, Madrid, 1996.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 111

Page 112: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

112

TOLLINCHI, Esteban, Romanticismo y Modernidad. Ideas fundamenta-les de la cultura del siglo XIX, vol. I y II, Editorial de laUniversidad de Puerto Rico, 1989.

UÑA JUÁREZ, Octavio y HERNÁNDEZ SÁNCHEZ, Diccionario deSociología, ESIC editorial, Madrid, 2004.

VATTIMO, Gianni, El fin de la modernidad. Nihilismo y hermeneútica enla cultura posmoderna, GEDISA, Barcelona, 1995.

La VIDA del Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades,Clásicos Castalia, Madrid, 1981.

WELLMER, Albrecht, «La dialéctica de la Modernidad y Postmodernidad»,en PICÓ, Josep (ed.), Modernidad y Posmodernidad, Alianza,Madrid, 1988.

WOOLLEY, Benjamin, El universo virtual, Acento editorial, Madrid, 1994.

Juan A. Roche Cárcel

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 112

Page 113: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

ACCIÓN CULTURAL MUNICIPAL E NOVAS TECNOLOXÍAS

Lois AndradeBonaval Multimedia S.L.

Tense dito de xeito reiterado que a sociedade da informaciónconstitúe o maior factor de cambio que se coñece actualmente nonoso planeta e que está presente no conxunto das actividadessociais. Grazas principalmente a uns enormes progresos científicos etecnolóxicos desenvoltos cunha intensidade xeracional excepcional,contemplamos como esas ferramentas de automatización de datos eprocesos, os ordenadores, invadiron o noso espazo de traballo. A súafame de almacenamento xerou decontado novos soportes de infor-mación. Eran os soportes ópticos: os CD primeiro, nos xogos e namúsica, axiña os DVD no cine, etc. que invadiron o quiosco e entra-ron nos fogares ao mesmo tempo que o ordenador persoal.

A conectividade incorporouse a este proceso e xerou unespazo que de forma autoexpansiva comezou a modelar a organi-zación da actividade humana; internet, na procura de información,e os usos lúdicos das TIC introduciron cambios inéditos nas novasrelacións co coñecemento e coa cultura. Paseniñamente, o e-mailno traballo fíxose imprescindible, a telefonía móbil algo universale internet un fenómeno que medra exponencialmente conectandoa través de redes de comunicacións os espazos máis diversos nunproceso de mundialización.

O diálogo entre dispositivos e a súa conexión a través deredes deron lugar ao que se deu en chamar converxencia tecnoló-xica. Os ordenadores, os lectores ópticos, as PDA e os teléfonosmóbiles tencionan formar un contorno único que incorpora múl-tiples formas de presentar e/ou acceder á información. Un contor-no ao que non é alleo a TV interactiva e que amosa que as novastecnoloxías da información e da comunicación (TIC) non son sótrebellos e coberturas dispoñibles, senón tamén a tecnoloxía sociale organizativa.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 113

Page 114: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

114

A DIVERSIDADE CULTURAL: LUCES E SOMBRAS

Deste xeito, non se pode deixar de pensar que as TICpoden ser unha excelente ferramenta para o desenvolvemento cul-tural e social e que, grazas aos enormes progresos científicos e tec-nolóxicos que a acompañan, a globalización representa unha fontede oportunidades sen precedentes. En efecto, o desenvolvementodas novas tecnoloxías da información e a apertura crecente dosmercados ofrecen novas perspectivas de progreso susceptibles decontribuír á creación e evolución de novas formas de intercambiono plano económico e cultural. A chamada sociedade do coñece-mento permite a creación de formas inéditas de interacción e cooperación entre os individuos, as comunidades e as culturas, e atopamos unha dispoñibilidade crecente de todas as formas deexpresión, que posibilitan un intercambio xeneralizado.

Non obstante, a diversificación non exclúe necesariamenteun certo tipo de uniformización. Asistimos non tanto a unha res-trición da variedade, senón máis ben á polarización da funciónsocial das tecnoloxías e a unha redución de matices e diferenzasque se están a converter en marxinais.

Unha referencia inescusable témola en internet, que é unmedio difícil de regular e cunha capacidade de almacenamentocase infinita pero que, pola contra, establece desigualdades noidioma e na distribución dos contidos. Resulta difícil reducir dis-paridades e impulsar unha tecnoloxía que poida servir os cidadánspara loitar contra a pobreza cando o idioma predominante nun70% é o inglés e esta lingua é a única en múltiples contidos de tipocientífico, ou se na información priman como mediadores os gran-des operadores internacionais.

Desde a periferia e no ámbito dunha cultura minoritariacomo a nosa, este feito preocúpanos especialmente e introduce unhavariable nova na reflexión sobre o que se dá en chamar fenda dixital.

Sería interesante poder dispor dun marco comparativo donoso posicionamento na relación entre TIC e culturas minoritarias,pero non é doado. O que si podemos dicir é que unha ollada

Lois Andrade

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 114

Page 115: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

115Acción cultural municipal e novas tecnoloxías

superficial do noso contorno máis inmediato constata que a situa-ción de Galicia ao respecto presenta múltiples axentes dignos demención, en campos tan diversos como os portais lingüísticos, arecollida de documentación gráfica ou os GIS locais, moitos delespresentes nestas xornadas. E que, o mesmo que noutras culturasque están a sufrir unha situación parecida, asistimos ao paradoxode que a diversidade que penaliza –o idioma– é en si mesmo unelemento de dinamización social e institucional.

Tal feito pon de manifesto que as máis das veces esquece-mos o rol positivo da comunidade como xerador de novas prácti-cas e as posibilidades das TIC como instrumento de inclusióncomunitaria.

Porén, o carácter relativamente illado destas experienciastende a espallar a idea dunha certa utopía no uso das tecnoloxías,feito moi acusado na comunidade educativa: a instalación da cren-za de que a dispoñibilidade xenérica das tecnoloxías na sociedadeabre as fiestras dunha vida mellor. Esta concepción entende que aeficacia e as vantaxes que outorgan as tecnoloxías comportan, ensi mesmas, un cambio cultural e unha mellora das condicións eco-nómicas e, deste modo, un desenvolvemento da sociedade.

O problema é que así entendidas as tecnoloxías pasan a serinterpretadas como un fenómeno externo ás culturas e ás socieda-des ás que se pretende transformar, e temos unha visión reducio-nista do problema centrada no acceso que permite a translaciónabsoluta da responsabilidade da implantación das TIC ás institu-cións de máis alto rango e aos operadores de telecomunicación.

A FENDA DIXITAL: O CASO DE GALICIA

Resulta obvio que o acceso ás novas tecnoloxías é un pro-blema de primeira orde en Galicia. Segundo datos do INE de2003, os fogares galegos con dispoñibilidade de internet son un16%, fronte ao 25% español e ao 45% europeo. Cómpre sinalarque este diferencial acurtouse en 2004 e que neste mesmo anohoubo un intenso proceso de implantación de telecentros no rural.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 115

Page 116: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

116

Pero o elemento de análise máis significativo é que temos unhabaixa taxa de penetración da banda ancha, que reduce a funciona-lidade de internet, e unha nova fenda no tocante á distribuciónentre os núcleos rurais e urbanos: o nivel de introdución de orde-nadores persoais nos núcleos urbanos duplica o dos núcleos ruraise a porcentaxe de fogares conectados a internet no medio urbanocase triplica a do rural, segundo un estudo da Consellaría deCultura do ano 2003.

Así, o termo «fenda dixital» abrangue non soamente a dife-renza entre os individuos senón tamén entre familias, grupossociais, empresas, localidades e áreas xeográficas que posúen ounon a oportunidade de acceder ás tecnoloxías da información e dacomunicación (TIC) e utilizalas eficientemente creando oportuni-dades para o futuro.

Por outro lado, a fenda non remite unicamente ao acceso,senón tamén ao uso e aproveitamento das vantaxes das TIC. Dadoque o informacional está a se converter nun piar da sociedade e daeconomía, a fenda dixital implica que aqueles non informatizadose formados nas TIC non teñen, por poñer un exemplo, a opción departicipar en estratexias de goberno electrónico, de formación enliña e mesmo en empregos, pois cada vez son máis os traballos queprecisan eses coñecementos. Como podemos ver, a fenda dixitalmenoscaba dereitos tan importantes como a representación, asliberdades, a educación ou o traballo.

Este problema é teimosamente invocado desde moitasvoces e foros, pero a verdade é que carecemos de solucións opera-tivas que permitan resolver o gap cada vez máis importante entrecapas sociais e entre territorios. Quizais para resolvelo se teñan queasignar recursos importantes para converter a dispoñibilidade dunordenador por parte do usuario nun problema político de estado.En moitos países desenvoltos o auténtico cambio cultural chegoucoa dispoñibilidade dun ordenador portátil e posiblemente a uni-versalización do acceso funcional a internet sexa algo imprescindi-ble. Pero a teima tamén é outra: podemos facer algo antes?Podemos facelo nós?

Lois Andrade

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 116

Page 117: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

117Acción cultural municipal e novas tecnoloxías

O IMPULSO LOCAL

Paralelamente, a medida que a globalización avanza,observamos unha tendencia cara ao local cuxos efectos poden serpositivos á hora de favorecer a implantación das TIC. As manifes-tacións locais son espontáneas, diversas e maioritariamente de tipopresencial. Abranguen publicacións electrónicas, de localidades egrupos, e nos últimos tempos invaden o espazo dos servizos: osservizos de información local, as experiencias de e-administración,a promoción dos destinos turísticos e a televenda de entradas, porpoñer un exemplo de comercio electrónico, permiten albiscar enámbitos diversos cómo o contorno local é un espazo social ondeesta aspiración á implantación das TIC se fai máis expresa e visi-ble. Trátase dun fenómeno basicamente urbano e que en moitosdos casos presupón unha escala que exclúe as pequenas poboa-cións, pero que sinala un potencial camiño para seguir.

Non se trataría, neste caso, de asumir acriticamente as tec-noloxías, facéndolle o xogo á globalización no sentido de deseñarmodelos homoxéneos, senón máis ben de aproveitar as vantaxes daautonomía local para, desde a periferia, dar acubillo a unha apropia-ción crítica das tecnoloxías, formulando proxectos locais cunhaclara vocación de servizo público. O que compre é indagar no gaplocal e propoñer ideas e estratexias metodolóxicas anovadoras, pero,sobre todo, dar soporte ao espazo local mediante o uso das tecnolo-xías e implicar as TICs nos procesos de aprendizaxe.

Temos que ser conscientes –é un imperativo ético– que aincorporación das TIC á sociedade é un proceso que se constrúecolectivamente. A xestión participada das solucións locais de e-administración e e-servizos non debe considerarse como un esta-do vencellado a imperativos de orde técnica, senón como un proce-so que se constrúe. É dicir, a implantación das TIC soamente podeconsiderarse sustentable se os actores locais adquiren unha serie decapacidades e se dotan de potenciais técnicos e sociais que permi-tan á sociedade local asumir novas perspectivas. Proceso que debeser respectuoso cos grupos que compoñen a sociedade local xa

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 117

Page 118: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

118

que deben conservar a súa autonomía e ampliar a súa eficacia e asúa identidade.

Por ese motivo, resulta importante a aparición e o coñece-mento de boas prácticas e casos de éxito que animen aos axentessociais e ás institucións a tomar iniciativas nesta dirección, feitoque ten máis que ver co impulso de estratexias de comunicaciónque favorezan a participación e inviten á imaxinación que co alma-cenamento e difusión da información. Do mesmo xeito, cómpreindicar que a procura de modelos de pequena escala é, dada a nosaconfiguración territorial e social, algo imprescindible.

Estas experiencias modestas e orzamentariamente accesi-bles existen en diversos formatos e, ao meu entender, presentancertos elementos comúns:

• Reflexionan sobre o gap local e tentan palialo con soluciónsimaxinativas e de baixo custo.

• Procuran instrumentos que se beneficien da converxenciatecnolóxica e integran diferentes plataformas e servizos:internet, correo, ftp, ás veces móbiles.

• Utilizan como elemento de oportunidade o contorno GNUe o soft libre.

• Son maioritariamente proxectos de rede e desenvolven asúa actividade nos chamados contornos cliente servidor.

• Presentan múltiples perfís de usuario e diversifican a súaactividade.

• Son funcionais, intuitivos e a súa interface é amable.• Incorporan procesos e/ou mecanismos de sensibilización,

divulgación e formación en relación cos mellores usos datecnoloxía dispoñible.

Lois Andrade

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 118

Page 119: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

OS DISPOSITIVOS TERRITORIAIS DE PROMOCIÓN AUDIOVISUAL: AS FILM COMMISSION

Xaime FandiñoUniversidade de Vigo

I. INTRODUCIÓN

Que pode levar ao equipo de rodaxe dunha das cinco pelí-culas máis caras de Hollywood ata unha pequena vila da costa mexi-cana? Por que Ridley Scott –director de clásicos como Blade Runner–escolle un remoto lugar andaluz para rodar a súa longametraxe Kingof Heaven, protagonizada polo actor Liam Neeson, premiado cunÓscar? As repostas a ambas as preguntas levan nomes propios dis-tintos, Rosarito en México e Palma del Río en Andalucía, pero ven-cellados por un mesmo concepto: unha localización singular.

Exemplos coma este pódense citar a centos. Pero unha loca-lización –por si mesma– non é suficiente para atraer a rodaxe dunhasuperprodución. O lugar elixido ten que reunir necesariamenteunha serie de infraestruturas –humanas, técnicas e de servizos–,imprescindibles para que os produtores destas películas de grandeorzamento se decidan por unha localización concreta. O xigantescoinvestimento que supón unha destas rodaxes só beneficiará unhazona xeográfica concreta se esta é capaz de garantir unha atenciónaltamente profesional, capaz de cubrir as esixencias dunha activida-de tan complexa e especializada como é a audiovisual.

A xestión desta actividade local en escenarios naturais,provocada pola procura dos produtores de novas localizacións fórade Hollywood, foi a que animou o nacemento –nos EE UU– dasfilm commissions.

O seu trazo distintivo é a eficiencia técnica e loxística. Nasproducións en escenarios naturais, o equipo de profesionais nece-sita contar cunha serie de apoios e facilidades que mitiguen os pro-blemas engadidos de traballar fóra dun estudio.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 119

Page 120: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

120

A eficiencia nestes dous aspectos –técnico e loxístico–pode converterse, de feito, nunha vantaxe igual ou superior á dascaracterísticas físicas dunha localización. Cando hai que rodarunha gran produción, dá igual facelo en calquera parte do mundo.É moi posible que o produtor dunha película, serie ou anunciopublicitario elixa aquel que lle ofreza unha relación mellor calida-de/prezo, aínda que iso signifique ter que ir rodar a outro país ou,mesmo, a outro continente.

Desde o punto de vista xurídico, calquera dos espazos elixi-dos para gravar estará sometido á xurisdición dun administrador,público ou privado. Ningunha film commission poderá desenvolvercon eficiencia o seu labor sen contar coa cooperación deste adminis-trador, xeralmente público. Este, pola súa vez, debería ser o primei-ro interesado en optimizar esta colaboración, xa que do traballo dafilm commission non se poden derivar máis que beneficios económi-cos –tanto directos como indirectos– a curto, medio e longo prazo.

Tras a rodaxe do Señor dos Aneis en Nova Zelandia, os ingre-sos do sector turístico nacional aumentaron nun 15% de xeito caseautomático.

O actor Liam Neeson –protagonista da xa citada King ofheaven– fixo unha emotiva declaración aos medios de comunica-ción sinalando que «ningún americano pode morrer sen vir aPalma del Río». Alguén pode negar o impacto desas palabras naboca dun actor de fama mundial? A quen se lle ocorre unha cam-paña de relacións públicas mellor para unha pequena vila agocha-da no sur de España? Canto custaría contratar a Liam Neeson parafacer esa campaña e difundila polas televisións de medio mundo ealgúns dos medios impresos de maior prestixio? En España, sen irmáis lonxe, estas declaracións provocaron que El País de lasTentaciones dedicara unha páxina para mostrar as excelencias turís-ticas de Palma del Río1.

Xaime Fandiño

1. Rosado, Carlos, presidente da Spain Film Commission. Mesa redonda: Organismosrepresentativos da Film Commissions, nas Xornadas sobre as Oficinas de Promoción deRodaxes. Ourense, 6 de maio de 2004.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 120

Page 121: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

121Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

Debemos ter en conta que, ademais dos beneficios deimaxe –ou intanxibles– deste ilustre testemuño, a zona de rodaxerecibiu beneficios directos derivados do xeneroso investimentoque a produción implicou. Os capítulos de aloxamento, viaxes,cátering, contratación de persoal local e gastos de ocio dun abun-dante equipo de alto nivel adquisitivo supoñen cifras moi signifi-cativas, co conseguinte impacto positivo na economía local.

Estes exemplos ilustran nidiamente a potencia da industriaaudiovisual para xerar riqueza no seu contorno, unha evidencia paraque as institucións tomen conciencia da auténtica dimensión destasiniciativas. Estas oficinas de promoción e xestión son un axenteinsubstituíble nunha administración pública moderna e trátase dunverdadeiro sector estratéxico para o desenvolvemento local.

A proba é o propio nacemento e proceso histórico das filmcommission nos Estados Unidos. A primeira film commission xordenos EE UU a finais dos anos 40. A raíz dunha crecente deslocali-zación dos escenarios de rodaxe, as produtoras comezan a buscarnovos lugares e centros de produción e estas células de xestiónfanse imprescindibles. A experiencia demostrou que había unhanecesidade real de xestionar a cooperación local. As distintasadministracións e o tecido empresarial das zonas que acollíanrodaxes comprobaron os beneficios económicos e de imaxe quesupoñían as producións, inicialmente de cine, ás que máis tarde seengadiu a abundante produción en vídeo para televisión.

Así, as oficinas de promoción de rodaxe multiplicáronsepor Norteamérica. A tradición e solvencia da actividade lévaas aorganizarse e fundan a AFCI, ou Asociación Internacional de FilmCommissions, un grupo que se constitúe en Washington en 1983e organiza, en 1985, a 1ª EXPO LOCATION en Los Ángeles2.

Unha film commission queda, a partir de entón, definidacomo unha ponte entre a empresa produtora e o ámbito territorial

2. How to run a Film Commission, AFCI, Association of Film CommissionerInternational.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 121

Page 122: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

122

onde esta desenvolve un traballo audiovisual. Trátase dunha orga-nización sen ánimo de lucro que, nun primeiro estadio, se encargade xestionar as relación entre os produtores e a Administraciónlocal onde se leva a cabo a rodaxe.

Nunha primeira fase do seu traballo, a proximidade entrea oficina e as institucións do seu ámbito de actuación capacítanapara axilizar, dun xeito práctico, os trámites da empresa produto-ra ante a Administración local: a xestión de permisos de rodaxe,cortes de tráfico, acceso a localizacións especiais, así como a parti-cipación de efectivos de policía municipal, bombeiros ou outrasforzas especiais. A experiencia dunha film commission profesionali-zada descarga, deste xeito, ao concello das alteracións puntuaisque orixina a organización loxística complexa da maquinariadunha rodaxe.

O obxectivo común de todas as film commissions é, polotanto, atraer proxectos da industria audiovisual á súa área deinfluencia, apoiando e facilitando ás produtoras o seu traballo, ocal leva consigo o desenvolvemento da industria audiovisual local.Para lograr isto, é necesario vender o contorno elixido como espa-zo de filmación e promocionar internamente, ao mesmo tempo, ocrecemento da industria audiovisual e de servizos local.

A contratación de técnicos cualificados, cun coñecementopráctico das necesidades da produción audiovisual, para a coordi-nación da film commission é fundamental para o seu éxito. Estesprofesionais deben, ademais, ter un amplo coñecemento do terri-torio que se quere promover, así como das súas institucións e doseu sector empresarial. A oficina contará, como complemento bási-co, con bases de datos relacionadas coas ofertas especiais e as faci-lidades de rodaxe da zona: escenarios naturais, servizos, hostalaría,técnicos audiovisuais, equipamentos, normas administrativasesenciais...

Toda esta información é indispensable para atraer produto-res foráneos a un territorio determinado. Co mesmo fin, a oficinadebe establecer inicialmente unha estratexia de comunicación pro-mocional integral –utilizando todos os medios e soportes dispoñi-

Xaime Fandiño

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 122

Page 123: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

123Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

bles, tanto físicos como virtuais– para a súa difusión internacional.A existencia dunha film commission local é un signo de profesiona-lidade ante os ollos de calquera produtor e influirá positivamentena súa elección final.

En setembro de 2001, a consultoría Arthur Andersen desenvolveu unestudo de viabilidade para a Comisión de Cine de Galicia e analizou arendibilidade social e económica coa seguinte definición:Habitualmente, as oficinas film commission de carácter público xustifí-canse por ser: • Ferramentas de desenvolvemento económico territorial do sector

audiovisual e os sectores de servizos relacionados coa hostalaría,turismo e servizos.

• Un instrumento de promoción da cultura e da identidade propia doterritorio3.

Cando unha film commission se establece, crea unha relaciónsinérxica coa administración e a sociedade que a acollen. A eficien-cia do seu labor é un factor que reforza o desenvolvemento local acurto prazo e pode converterse nun activo moi produtivo a medioe longo prazo. A este respecto, a localidade que acolle unha rodaxeé visitada por multitude de medios de comunicación. Se ese traba-llo de proxección nos medios é controlado profesionalmente desdea propia film commission, pode converterse nun reforzo de promo-ción –e gratuíto– de primeiro nivel.

A esta primeira fase de promoción temos que engadir oimpacto que supón a presenza desa vila ou cidade nunha obraaudiovisual, proxectada en centos de pantallas cinematográficas ecanles de televisión nacionais ou, mesmo, internacionais. O poderdos medios é cada vez maior e a fascinación pola imaxe cinemato-gráfica chega a extremos impensables. En Xapón, por exemplo, osoperadores turísticos programan viaxes para visitar as localiza-cións onde se realizaron películas de grande éxito de público4.

3. Dosier da Andalucía Film Commission (AFC).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 123

Page 124: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

124

Trátase dun novo fenómeno –movie-induced tourism. Na publica-ción Annals of Tourism Research 1998, aparece unha investigaciónen que se sinala que «unha localización aparecida nunca películade éxito pode ver incrementada a afluencia turística a esta nun54% nos catro anos seguintes»5.

Entre os beneficiarios da implantación dunha film commis-sion podemos sinalar o grupo pertencente ao sector audiovisual, ossectores loxísticos e de servizos, as administracións públicas e, froi-to da relación dinámica que se crea entre a produción audiovisuale o territorio, o emprego en todos os sectores sinalados. En cantoá súa rendibilidade, podemos sinalar a repercusión directa que aprodutora leva a cabo no territorio mediante os investimentos egastos xerados polo propio proxecto; no ámbito dos denominadosintanxibles, a publicidade e difusión da imaxe dos lugares rodadose, en moitas ocasións, tamén, dentro dos propios contidos, a repre-sentación icónica e sonora da identidade cultural da zona.

II. DIMENSIÓN TERRITORIAL DA FILM COMMISSION

As oficinas de promoción de rodaxes son importantesferramentas de desenvolvemento local e ofrecen novas posibilida-des de dinamización das zonas onde se implantan.

Aínda que os obxectivos son sempre os mesmos, existencase tantos modelos organizativos e de xestión como film commis-sions: de titularidade pública –apoiadas e promovidas desde insti-tucións e organismos–, de capital privado –onde prima un interesecomercial– ou comisións promovidas polo propio sector audiovi-sual nun ámbito territorial concreto. O único límite que fixa aAFCI é a prohibición expresa de que «empresas do sector audiovi-sual sexan parte interesada no seo das comisións, para evitar espe-

Xaime Fandiño

4. Rosado, Carlos, presidente da Spain Film Commission. Mesa redonda: Organismosrepresentativos da Film Commissions, nas Xornadas sobre as Oficinas de Promoción deRodaxes. Mondariz (Pontevedra), 20 de novembro de 2003.5. Dosier da Andalucía Film Commission (AFC).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 124

Page 125: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

125Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

cialmente a vantaxe de informar ou traballar cunhas empresas eservizos sobre outros»6.

A iniciativa da posta en marcha en calquera dos modelossinalados está en función de numerosos factores, pero un decisivoé o financiamento da propia oficina. Este elemento condiciona omodelo empregado. Tradicionalmente, a maioría das comisiónsacóllense ao modelo de financiamento público.

No ámbito internacional, existe unha xerarquía en queAFCI aparece na cúspide e, baixo ela, coexisten numerosas filmcommissions e film offices7, algunhas de ámbito estatal –como aSpain Film Commission (SFC)– e outras que xestionan un territo-rio menor, con cobertura autonómica, provincial ou local.

No primeiro Encontro Europeo de Film Commissions–celebrado en Málaga no mes de decembro do 2003– fixose públi-ca a denominada «Declaración de Málaga». Nela fíxase o compro-miso de «iniciar un proceso de colaboración entre as film commis-sions europeas para realizar iniciativas comúns no ámbito daUnión Europea; establecer mecanismos de cooperación desta redeeuropea coas institucións de promoción do audiovisual europeo,así como crear un foro europeo entre film commissions e produto-res para formular iniciativas de desenvolvemento do audiovisual»8.

Esta estratexia audiovisual de carácter supranacional pro-move «a cooperación entre as oficinas de promoción de rodaxes–film commissions e film offices–, co fin de armonizar o seu desen-volvemento e incrementar o peso colectivo da rede europea noámbito mundial»9. A comisaria europea do Audiovisual, VivianeReding, deu o seu apoio á creación dunha rede europea de filmcommissions.

6. Martínez, Marcelo, Las comisiones fílmicas. Un nuevo dispositivo para la promociónaudiovisual, Comunicación Social, Sevilla, 2003.7. Pequenas oficinas de rodaxe de rango inferior ás film commissions.8. CineVídeo 20. http://cinevideo20.com. Data da consulta 12/05/04.9. Cine por la red. http://porlared.com. Data da consulta 10/05/04.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 125

Page 126: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

126

No ámbito territorial da comunidade, a Galicia FilmCommission (GFC) está financiada pola Xunta de Galicia, como ini-ciativa integrada dentro das políticas do goberno autónomo galego,que considera por lei o audiovisual como «sector estratéxico»10.

A Lei do audiovisual de Galicia «contempla a creación doConsorcio Audiovisual de Galicia, así como a dunha oficina adica-da á promoción de rodaxes, film commission, encadrada conformeao Decreto 294/2002, que constitúe e regula as funcións e a com-posición do nomeado Consorcio, como unidade administrativadeste, na nosa Comunidade Autónoma»11.

A estratexia para o desenvolvemento das film commissionsen Galicia parte, por tanto, do Consorcio Audiovisual de Galicia.Este organismo está a potenciar a articulación dunha rede de filmcommissions provinciais dependentes das deputacións12. Estemodelo presenta unha serie de vantaxes con respecto a unha polí-tica máis fragmentada de implantación de oficinas en órganos demenor dimensión, como é o caso dos concellos. Ao estar coordina-da desde a deputación, unha film commission con cobertura provin-cial permite ofertar –aos produtores interesados– un territorio máisamplo, con máis posibilidades canto a localizacións e á coordina-ción dos servizos esenciais que precisa unha produción audiovi-sual profesional13.

Este esquema permitiría aos concellos –independentemen-te do seus medios e tamaño– dispoñer dunha «fiestra única» paraa xestión das demandas do sector audiovisual. Despois de estable-

Xaime Fandiño

10. Lei 6/99, do 1 de setembro, do audiovisual de Galicia.11. Consorcio Audiovisual de Galicia. Convocatoria das Xornadas sobre as Oficinas dePromoción de Rodaxes. Ourense, 6 de maio de 2004.12. As deputacións son organismos asociados ao Consorcio Audiovisual de Galicia.13. Concretamente, a neonata Universidade de Vigo Film Comission, de carácter pro-vincial, estivo realizando o apoio loxístico para as localizacións e outros servizos napreprodución da longametraxe Heroína de Gerardo Herrero rodada na provincia dePontevedra. Ao estar integrada no ámbito provincial foi moi fácil coordinar temas loca-lizados en distintos espazos da provincia, tales como: Deputación, Zona Franca deVigo, Subdelegación do Goberno...

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 126

Page 127: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

127Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

cer unha canle normalizada de comunicación entre a deputación ecada Administración local, serían os técnicos profesionais da filmcommission os que –en contacto co persoal de cada concello– seocuparían de dar resposta axeitada ás oportunidades que o sectoraudiovisual ofrece. Este modelo operativo permite que toda ainformación converxa nun único interlocutor especializado, quefacilitaría as relacións dos distintos servizos dependentes de cadaconcello e a empresa produtora.

Outra vantaxe destacada desta opción é o alivio de traba-llo e custos para os propios concellos. Estes poden dar cumpridaresposta ás esixencias dunha rodaxe sen incorrer en gastos de con-tratación ou infraestrutura –dificilmente rendibilizables a medio elongo prazo para as entidades de menor tamaño– e manter, á vez,intactas as súas posibilidades como escenario audiovisual.

O caso puntual da Santiago Film Commission, xestionadapolo concello e cunha estrutura consolidada e en pleno funciona-mento14, é unha excepción. A atracción da propia cidade –centra-da na súa exclusiva oferta monumental– fai necesario dispoñerduna infraestrutura suficiente para atender as numerosas peticiónsde rodaxe. Casos similares son o de Barcelona Plató ou da acaba-da de crear Madrid Film Commission. Barcelona e Madrid sonlocalizacións que polo número de producións realizadas ao longodo ano xustifican a existencia dunha potente oficina municipal.

Queremos destacar, neste contexto, o modelo de articula-ción da Andalucía Film Commission. O seu funcionamento res-ponde a unha conexión nodal apoiada nas deputacións. Este esque-

14. «A Santiago Film Comission acadou un investimento directo na cidade de 1 202283 euros a través da potenciación de Compostela como lugar de produción, realiza-ción e rodaxe de produtos audiovisuais [...] As rodaxes maioritarias foron de longame-traxes (30%), seguidas de documentais (21%), spots (21%), TV-movies (14%), curta-metraxes (7%) e programas de televisión (7%)». Consulta realizada o 11 de xuño napáxina:http://www.santiagoturismo.com/enlace.asp?lateral=Noticiero/lateral_noticias.asp&contenido=Noticiero/contenido_detalle.asp&idioma=g&nombreID=idNoticia&id=227.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 127

Page 128: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

128

ma permite atender de forma axeitada o incremento do número derodaxes en toda a comunidade. Baséase en acordos con instituciónspúblicas e privadas creando unha rede que pretende cubrir todo oterritorio, con oficinas tanto físicas como virtuais15. Os nodos deinterconexión destas redes son as deputacións. Delas dependendirectamente as respectivas film commissions provinciais, como é ocaso das de Sevilla, Málaga ou Almería. Son estas as que, pola súavez, establecen fluxos de comunicación e xestión coas entidadeslocais, que lles proporcionan o anteriormente mencionado servizode «fiestra única».

III. UN MODELO DE FILM COMMISSION

DESDE A UNIVERSIDADE

A incipiente industria audiovisual galega naceu coaTelevisión de Galicia no ano 1985. Esta institución operou, en todomomento, como motor da industria que se foi desenvolvendo,lenta e timidamente, ata finais dos anos noventa. No ano 2001, afacturación global da industria audiovisual galega, sumando todosos sectores –produción, distribución, emisión e exhibición– foi de97,7 millóns de euros, unha cifra significativa para a nosa econo-mía. O incremento medio anual do volume de negocio foi dun20% entre os anos 1994 e 200116.

Nun primeiro estadio, a estratexia da cadea autonómica foiofrecer as delegacións informativas da TVG aos xornais implanta-dos na comunidade. Así, La Voz de Galicia, La Región, El Progresoou Faro de Vigo comezaron unha andaina que lles permitiu entrar

Xaime Fandiño

15. «Desde a creación da Andalucía Film Commission, un total de 327 producións de22 países diferentes foron beneficiarias dos servizos da Andalucía Film Commission egrazas a estas producións máis de 147 247 965 de euros (24 500 millóns de pesetas)foron investidos nesta Comunidade, o que supuxo un investimento do 27% dos orza-mentos totais das devanditas producións». Datos consultados o 7 de xuño de 2004 en:http://www.andaluciafc.org.16. Informe audiovisual galego 2003, Xunta de Galicia, 2003.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 128

Page 129: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

129Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

nunha nova liña de negocio do mundo da comunicación: o sectoraudiovisual.

Pero, a partir deste primeiro paso de innovación, moitasdestas empresas non evolucionaron. Convertéronse simplementeen pequenas produtoras, que seguen a atender case exclusivamen-te os servizos informativos da TVG. Outras, por contra, promove-ron unha agresiva estratexia de crecemento centrada neste novosector económico. É o caso de La Voz de Galicia, protagonistadunha expansión que afianzou a súa presenza como produtora deseries de ficción –entre outros contidos– no panorama audiovisualgalego e, mesmo, nacional.

A pesar desta tendencia de crecemento xeneralizado dosector, é importante sinalar a evolución positiva de empresas inde-pendentes con proxección en mercados exteriores comoContinental, Digra ou Filmanova; a provincia de Pontevedra–unha das zonas más dinámicas do eixe costeiro galego e estrate-xicamente situada a unha hora por estrada de Porto–, quedoupracticamente fóra da estratexia de formación do tecido audiovi-sual de Galicia17.

Un dos motivos principais foi o nulo interese do xornal dacidade, Faro de Vigo, en participar de forma activa no proceso de pro-dución de contidos audiovisuais para a emisora autonómica18. Froitodisto, desde o medio de comunicación máis importante do sur deGalicia non houbo unha demanda sobre a cota de produción que aTVG todos os anos oferta para a realización de produción externa no

17. Informe audiovisual galego 2003, Xunta de Galicia, 2003. «A provincia da Coruñaaglutina o 63% das empresas produtoras, Pontevedra acolle o 26% e entre Ourense eLugo reparten o restante 10%. Por municipios, a maior concentración en canto a volu-me de actividade dáse nas empresas domiciliadas na Coruña cun 34% do total da fac-turación do sector, seguida de Santiago de Compostela cun 22% e en terceira posiciónVigo cun 9% da cifra de negocio do sector».18. A produtora FARO da cidade de Vigo non ten actualmente vinculación co xornaldesta cidade. Esta produtora foi creada dentro da empresa familiar do xornal e ficouindependente no momento da venda da publicación diaria a un importante grupo decomunicación.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 129

Page 130: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

130

mercado galego. Ao contrario do que fixo La Voz de Galicia e outrosxornais da nosa autonomía, o sur de Galicia, sen a presenza activa doseu diario de referencia no escenario da produción audiovisual gale-ga, non tivo ocasión de desenvolver a súa potencialidade. A provin-cia de Pontevedra presenta, a pesar do abundante número de técni-cos e especialistas de alta cualificación que posúe, un número moireducido de produtoras locais: un 26% fronte a un 63% na Coruña.Iso reflíctese nunha presenza simbólica da súa produción na grella deprogramación da TVG, mentres que o eixe A Coruña - Santiago abar-ca, na actualidade, un territorio produtivo cun destacado volume defacturación e know-how, tanto no tocante ás rutinas de producióncomo ao desenvolvemento de produtos audiovisuais.

A implantación dunha facultade de ComunicaciónAudiovisual e a especialidade de Enxeñaría de Imaxe e Son daUniversidade de Vigo así como varias escolas de FP destas mesmasespecialidades son unha oportunidade inmellorable para prolon-gar, por fin, ese eixe cara á provincia de Pontevedra.

O apoio das institucións públicas é decisivo, se se pretendefavorecer o desenvolvemento dun tecido empresarial dinámico,capaz de activar a industria audiovisual dunha zona con gran poten-cialidade. Tanto a dispoñibilidade de abundantes recursos humanose técnicos cualificados, como a vantaxe estratéxica da proximidadedo importante mercado audiovisual portugués, deberían animar ásinstitucións a apoiar as iniciativas empresariais neste eido e desem-peñar o papel de promoción que lles corresponde.

A Universidade de Vigo está a dar un paso decisivo nesadirección. No seu seo, un grupo de traballo da área deComunicación Audiovisual está a iniciar estudos sobre o sectoraudiovisual na provincia de Pontevedra, investigación que com-bina cun achegamento ás bases produtivas deste. Estas, moi frag-mentadas, teñen, agora mesmo, unha escasa incidencia na produ-ción total da comunidade. O obxectivo deste grupo –compostopor un equipo multidisciplinar de docentes e alumnos con amplaexperiencia no sector– é a formulación dunha nova estratexiacompetitiva e profesional de captación de traballo a través dunha

Xaime Fandiño

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 130

Page 131: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

131Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

análise de oportunidades para as empresas audiovisuais destaprovincia.

É no marco desta estratexia no que se propón a implanta-ción da Universidade Film Commission para a provincia dePontevedra. Esta oficina pretende, por unha banda, atraer produ-cións a este territorio e, por outra, axudar a desenvolver a indus-tria local no ámbito audiovisual19.

Este modelo innovador de film commission –xestionadodesde unha universidade pública e apoiado desde a Deputación–ten unha serie de puntos a favor:

• A Universidade de Vigo, como organismo público, é unhainstitución sen ánimo de lucro, o cal evita posibles confli-tos de intereses co sector privado.

• Os profesores da Facultade de Comunicación son especia-listas en medios audiovisuais con capacidade para xestio-nar e coordinar a oficina de promoción territorial e desen-volvemento do sector audiovisual.

• Capacidade de xerar dinámicas que promovan sinerxíasentre a industria audiovisual galega e a do norte dePortugal, extensibles a outras film commissions do contor-no atlántico. «O sector da industria audiovisual caracterí-zase pola existencia dun amplo tecido empresarial –conmúltiples interrelacións entre todos os seus axentes e unintercambio continuo de información–, onde a existenciade aglomeracións territoriais pasa a ser un dos factoresclave na organización e competitividade desta indus-tria»20.

19. Universidade de Vigo Film Commission é o nome de traballo do proxecto presen-tado –ante a Deputación de Pontevedra– por un equipo da área de ComunicaciónAudiovisual e Publicidade desta Universidade. Este proxecto, en proceso de estudopola Deputación Provincial, foi elaborado co obxecto de conseguir financiamento paraa posta en marcha dunha Film Commission con ámbito de actuación na provincia dePontevedra.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 131

Page 132: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

132

• No ámbito interdisciplinar, a Universidade pode promoverdistintos estudos e investigacións sobre o sector para analizaras oportunidades e acadar un modelo de especialización noreferente aos estándares da creación e á produtividade.

• A utilización de instalacións da Universidade –como sededa film commission– proporciona unha localización idealpara establecer sinerxías entre alumnos e profesores coaindustria audiovisual da provincia.

• Os estudantes que cursan estudos de Comunicación podencomplementar a súa formación colaborando en distintasactividades de apoio á film commission: scouting e localiza-ción, auxilio nas rodaxes etc. Estas actividades favorecen ocontacto coas empresas e facilitan a futura integración pro-fesional dos alumnos no sector.

• A Universidade de Vigo –en concreto a área deComunicación Audiovisual e Publicidade– pode propiciarun congreso anual que reúna as film commissions; esteencontro serviría para avaliar periodicamente o estado dosector e deseñar novas estratexias que favorezan a compe-titividade das nosas empresas.

• A asociación da film commission coa marca da universidadeé, ademais, un activo moi importante na interlocución cosdistintos organismos cos que unha oficina destas caracte-rísticas debe relacionarse de forma habitual: concellos,deputación, asociacións, sindicatos, empresas…

• A Universidade de Vigo ten campus nas principais cidadesda provincia: Vigo e Pontevedra. Esta presenza e o seucarácter académico e innovador danlle unha dimensiónque supera os localismos e lle permite abranguer todo oámbito territorial das Rías Baixas.

Xaime Fandiño

20. Rodil, Oscar citando a Patxi Azpillaga en Las Comisiones Fílmicas. El factor económi-co y el desarrollo regional en el marco de actuación de las Comisiones Fílmicas,Comunicación Social, Sevilla, 2003.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 132

Page 133: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

133Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

• A proximidade da provincia de Pontevedra co norte dePortugal, así como os convenios de colaboración entre aUniversidade de Vigo e distintos centros universitarios dopaís veciño, permiten implantar novas estratexias entreambos os territorios. «A produción fílmica pode beneficiar-se da existencia de certas complementariedades entrerexións, xeograficamente próximas entre si, e que, lonxe derevelarse como competidoras, poden favorecer a apariciónde sinerxías que deriven nun fortalecemento conxunto dasúa capacidade de atracción de producións foráneas»21.Trátase de realizar accións conxuntas entre territorios deproximidade –para alcanzar economías de aglomeración– ecompetir mediante redes espaciais que aproveitan as com-plementariedades existentes.

IV. ORGANIZACIÓN ESTRUTURAL E FERRAMENTASDAS FILM COMMISSION

Para formar parte dos circuítos internacionais do turismomarítimo é necesario dispoñer dunha infraestrutura portuaria axei-tada –debidamente homologada e acondicionada para acoller osgrandes transatlánticos–. Ademais, precísase unha organización pro-fesional, capaz de promover as posibilidades do porto e o ámbitoterritorial máis próximo –praias, patrimonio monumental, restaura-ción e hostalaría– e as facilidades loxísticas esixibles para un turis-mo de nivel medio–alto. Só así se consegue que a permanencia datripulación e a pasaxe nese porto satisfaga as expectativas dese tipo devisitantes.

Con esta analoxía marítima queremos subliñar que se unhalocalidade quere participar nunha actividade que depende de axen-tes externos, neste caso atraer produtores interesados en rodar noterritorio, ten que contar cos medios e recursos homologados que llepermitan abordar con éxito esta tarefa.

21. Rodil, Oscar en Las Comisiones Fílmicas. El factor económico y el desarrollo regionalen el marco de actuación de las Comisiones Fílmicas, Comunicación Social, Sevilla, 2003.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 133

Page 134: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

134

No caso do sector audiovisual, a área xeográfica de acollidadebe estar preparada para recibir de forma programada –pero inter-mitente– a chegada de actores e técnicos que, durante semanas, inter-firen na rutina diaria dos seus habitantes. Cortar rúas ao tráfico,pechar o acceso a determinados edificios públicos ou modificar tem-poralmente o seu aspecto exterior son requisitos imprescindibles pararealizar determinadas rodaxes. Todos eses traballos precisan a máxi-ma axilidade e a conciliación dos intereses da produtora coas institu-cións e coa poboación local.

Os altos orzamentos que manexan moitas destas produciónsfan precisa a homologación da film commission. Só así se pode estarpresente nos circuítos internacionais –capaces de crear sinerxías– eatraer estas rodaxes. Igual que no exemplo anterior, é inviable a pre-tensión de participar en circuítos internacionais sen dispoñer dunhainfraestrutura axeitada: porto, estrutura organizativa, recursos huma-nos especializados axeitados, etc. O mesmo se pode aplicar á filmcommission no caso da produción audiovisual.

Podemos destacar os casos de Australia e Canadá parademostrar como a importancia e proliferación das film commissions nodesenvolvemento do audiovisual en ámbitos territoriais afastados dostradicionais centros de produción demostra a súa eficacia. Nos últi-mos anos, grazas a políticas específicas de fomento do sector audiovi-sual, eses dous países foron capaces de desprazar grandes produciónscara ao seu territorio. En particular, as film commissions canadensesconseguiron atraer un importante número de producións internacio-nais, fundamentalmente norteamericanas. Jack Valenty –presidenteda Motion Pictures Association of América– cifra en máis de 30 000millóns de dólares o valor dos investimentos xerados por esas roda-xes. Eses ingresos foron considerados perdas para a industria dosEE UU, vencida polas vantaxes que Canadá lles proporcionaba aosprodutores22.

Xaime Fandiño

22. Rosado, Carlos, presidente da Spain Film Commission. Mesa redonda:Organismos representativos da Film Commissions, nas Xornadas sobre as Oficinas dePromoción de Rodaxes. Ourense, 6 de maio de 2004.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 134

Page 135: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

135Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

Para participar neste mercado internacional das localiza-cións é imprescindible contar cunha estratexia de márketing realis-ta que se adapte ás posibilidades da oferta da zona comisionada.Para isto, como en calquera actuación táctica, é necesario analizarpolo miúdo as fortalezas e debilidades do contorno máis próximoen aspectos relacionados co patrimonio histórico e natural, asícomo as infraestruturas de hostalaría e servizos e os recursos espe-cializados –tanto tecnolóxicos como profesionais– con que contaese espazo para a produción audiovisual. O seguinte paso é esta-blecer un plan de acción, no que se teñan en conta as relaciónscoas distintas empresas do sector, tanto locais como exteriores.Definir e analizar de forma clara, atendendo as variables do mer-cado: os clientes, a competencia e o produto fortalecerá un plan deactuación que permitirá establecer unha estratexia de promoción ede comunicación axeitada á oficina de rodaxes.

Se ben as film commissions son instrumentos de grande uti-lidade para a promoción do territorio e para a dinamización daindustria audiovisual local, non é menos certo que existe unhacompetencia real entre elas. As súas armas son as facilidades derodaxe e os servizos ofertados. Esta competencia esixe a maiorcualificación profesional. Só así se estará á altura do contextonacional e internacional. En Europa, a actual rede de film commis-sions abrangue 170 oficinas en 17 países. En España, desde a cre-ación da Spain Film Commission no ano 2001, foise estendendounha ampla rede de oficinas territoriais que cobren practicamentetodo o estado, con preto de trinta oficinas.

Os custos de rodaxe así como o número e nivel dos espe-cialistas e dos recursos tecnolóxicos de que dispón unha zonadeterminada son factores clave para atraer o interese dunha pro-dutora a esa localización. Outros parámetros importantes son a cli-matoloxía ou o traballo realizado pola film commission no ámbitoda promoción e comercialización atendendo ás posibilidadesaudiovisuais da zona en cuestión.

Entre as funcións dunha film commission están as de con-trol e fiscalización. A ela corresponde tamén o labor de promoción

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 135

Page 136: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

136

e de relacións públicas, a identificación de localizacións e posta aodía do catálogo destas, o mantemento da base de datos de profesio-nais e empresas de servizos, a tramitación de permisos, a interme-diación na contratación de servizos e o seguimento das filmacións23.

En moitas ocasións, unha produtora elixe un territoriocomo lugar de rodaxe non só por criterios estáticos –como os esté-ticos ou climáticos–, senón influída por factores dinámicos como acapacitación técnica, o nivel de desenvolvemento de servizos nazona ou as políticas económicas de incentivación da actividadeaudiovisual. Entre estas últimas están as exencións fiscais, os cré-ditos subvencionados ou a rebaixa de taxas municipais. «Con estasaxudas os produtores ven facilitada a súa xestión e reducen os seuscustos directos e indirectos, dispoñendo no territorio de interlocu-tores especializados e cualificados na industria audiovisual propor-cionando unha confianza imprescindible para os directores e pro-dutores»24. Por tanto, se ben é necesario dispoñer dun órganodinamizador e especializado como a film commission, non o émenos a posta en práctica de políticas activas –especificamentedirixidas a dinamizar a actividade audiovisual– por parte das ins-titucións.

Unhas localizacións atractivas, unidas a una estrutura téc-nica, loxística e de servizos profesional, sumada a unha serie defacilidades fiscais e financeiras de ámbito local25, son factores que,coordinados desde unha film commission con capacidade de inter-locución –tanto próxima como internacional–, resultarán indis-

Xaime Fandiño

23. Bellas, Roberto, Las Comisiones Fílmicas: Consideraciones sobre estructura, funcionesy operativa de las Comisiones Fílmicas, Comunicación Social, Sevilla, 2003.24. Dosier da Andalucía Film Commission.25. «En Canadá desde o ano 1997 existen incentivos fiscais que permiten a devolu-ción de ata un 35% dos gastos de contratación de persoal local ou ata un 22,5% dosgastos totais de produción, o que permitiu captar unha gran parte das producións quese viñan realizando nos EE UU. No ano 2002 en Australia implantouse un sistema dedevolución de impostos, o que lles permitiu aos produtores un aforro de ata un 10%do presuposto total dunha película». Referencias extraídas do dosier informativo daAndalucía Film Commission (AFC).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 136

Page 137: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

137Os dispositivos territoriais de promoción audiovisual

pensables para estruturar a medio prazo un espazo de grandeatracción para calquera produtora.

A localización dunha film commission nun territorio deter-minado ten que ser sempre sinónimo de facilidades.

V. A MODO DE CONCLUSIÓN

Se ben as accións previamente citadas son importantes, atelevisión de proximidade segue a ser un dos motores fundamen-tais para o desenvolvemento do sector audiovisual nunha comuni-dade. Esta industria precisa tanto do apoio local como doutrasinfraestruturas superiores; só así conseguirá estruturarse e atenderás oportunidades de forma coordinada e competitiva. Neste ámbi-to, as film commissions exercen un importante papel como polos deatracción de inputs externos e de elementos dinamizadores do feed-back interno da propia industria da produción audiovisual local ede servizos.

Aínda que a modelización das film commission é ben varia-da no que respecta ás súas estruturas e obxectivos, a fórmula pro-posta pola Universidade de Vigo resulta nova debido á implicaciónactiva do mundo universitario asumindo o compromiso de liderare formar parte das estruturas organizativas e dinamizadoras dotecido industrial do sector audiovisual da provincia de Pontevedra.As institucións de ámbito local, a industria de proximidade e omundo universitario poden establecer deste xeito unha serie desinerxías, capaces de transformar o cativo sector audiovisual daprovincia de Pontevedra nun polo de atracción para proxectosimportantes da industria audiovisual.

Ademais, para acadar este obxectivo, é imprescindible queas políticas locais e autonómicas complementen e faciliten a acciónda oficina de promoción, mediante incentivos de variada natureza,o suficientemente atractivos para atraer os produtores foráneos.

As pezas loxísticas da film commission, xunto a unha reorga-nización da industria do sector, axudada por un territorio atractivodesde o punto de vista patrimonial e dos servicios, son, sumadas a

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 137

Page 138: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

138

un apoio decidido das institucións locais, elementos suficientespara articular un espazo local desexable e profesionalizado para aatracción de rodaxes. Estas accións implantarán a potencialidadeaudiovisual da zona e o interese local por orientar futuras interven-cións cara ao desenvolvemento da industria audiovisual e sectoresimplicados, así como a coordinación neste ámbito con outras ins-titucións locais e autonómicas sen perder de vista o ámbito inter-nacional.

Como colofón, e para non pecar de optimismo, sinalamosunha serie de consideracións que, con rigor empírico, ofrece omanual da Asociación Internacional das Film Commission26. Nelafírmase que, malia a rendibilidade que pode achegar unha oficinade rodaxes a un organismo local, é difícil convencer as autoridadespara que dediquen financiamento a esta empresa. En todo caso,tamén se sinala no citado texto que, entre as calidades fundamen-tais para conseguir dispoñer a medio prazo dunha oficina de pro-moción de rodaxes, considéranse indispensables factores como acredibilidade e o entusiasmo das persoas que apoian o proxecto, ocoñecemento demostrado do ámbito local e a súa capacitación pro-fesional no sector audiovisual.

Xaime Fandiño

26. How to run a Film Commission, AFCI, Association of Film CommissionerInternational.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 138

Page 139: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXÍAS. A EXPERIENCIA DE INFOBRION.COM

Carlos Ferrás SextoFrancisco X. Armas Quintá

Carlos Macía ArceYolanda García Vázquez

Universidade de Santiago de Compostela

1 INTRODUCIÓN

É a nosa intención presentar brevemente nestas páxinas osfundamentos teóricos e metodolóxicos que están a guiar o desen-volvemento dunha experiencia piloto que se está a levar a cabo naUniversidade de Santiago e que ten como obxectivo principal adifusión das novas tecnoloxías da información e da comunicaciónnun concello rural galego, como é caso do de Brión na provinciada Coruña. É un proxecto de investigación que conta con financia-mento do Ministerio de Educación e Ciencia e da Xunta de Galiciadende o ano 2002. Dende un punto de vista teórico, os fundamen-tos deste proxecto de investigación teñen as súas raíces nos concep-tos de mercadotecnia territorial, patrimonio cultural e tecnoloxías dainformación e da comunicación, que interrelacionadamente abrenunha interesante senda pola que pode transitar a revalorización edifusión do rico e variado patrimonio cultural galego, amais deconfigurar unha estratexia de desenvolvemento económico localque pode chegar a crear riqueza e posibilidades de novos espazosde emprego nos eidos da cultura, da educación e das novas tecno-loxías a nivel local. Dende o punto de vista empírico-práctico, nomarco deste proxecto de investigación estase a impulsar unhaexperiencia piloto nun pequeno municipio da periferia da cidadede Santiago, como é o caso do concello de Brión, que conta cuns7000 habitantes e sitúase a medio camiño entre a vila de Noia e acidade de Santiago. É neste concello onde se está desenvolvendounha aplicación telemática multimedia presentada en internet

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 139

Page 140: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

140

como un website denominado InfoBrion.com, onde conviven oscentros de ensino medio e de primaria locais, as institucións muni-cipais e investigadores da Universidade de Santiago, que en conxun-to promoven a alfabetización dixital da comunidade local a través darecuperación e divulgación en internet da memoria histórica, da cul-tura popular, da música e tradicións, das festas, acontecementos,deporte, etc. Nestas páxinas mostramos unha escolma xeral sobreas características deste proxecto de investigación, dos contidos daaplicación informática denominada infoBrion.com e dos indicado-res xerais da difusión que logrou acadar durante os seus primeirosmeses de vida.

2 PATRIMONIO CULTURAL E NOVAS TECNOLOXÍAS

No mundo globalizado está adquirindo gran relevancia aimaxe de conxunto que ofrece unha cidade, municipio, rexión,país ou territorio en xeral, pois das súas características e definicióndiante dos ollos dos turistas, cidadáns, políticos e investidoresdependen as súas capacidades de ofrecer e/ou atraer recursos eco-nómicos e servizos tecnolóxicos, financeiros ou culturais. Por estesmotivos as prácticas da mercadoctecnia (ou márketing) territorialen Galicia deben pór en evidencia as características e calidadesmáis importantes do patrimonio cultural das súas cidades, muni-cipios ou territorios, co fin de atraeren investimentos, promoverene desenvolveren actividades produtivas, aumentaren o grao deidentidade territorial dos seus veciños ou aumentaren a autoestimae a calidade de vida dos seus cidadáns.

Entender o patrimonio cultural como un ben económicofai referencia e remítenos a unha visión económica e empresarialdeste. É un innovador enfoque que abandona as tradicións paisa-xísticas, sentimentais e corolóxicas na súa parte descritiva parainternarse nun ilusionante camiño de vangarda científica. O patri-monio cultural pode ordenarse, rehabilitarse, coidarse pero, moiimportante, tamén é unha «mercadoría» informacional que sevende e se compra a través de diversas actividades económicas. Os

Carlos Ferrás Sexto e outros

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 140

Page 141: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

141Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

produtos territoriais son imaxes percibidas polos actores e axentessociais, e son difundidas a través dos medios de comunicación. Omárketing territorial abre unha interesante senda profesional paraos analistas do patrimonio cultural galego que posúan coñecemen-tos de economía e xestión de empresas. Non debemos esquecer,parafraseando a Benko (1994), que coa III revolución tecnolóxicae a sociedade da información as rexións compiten nunha carreirapolo desenvolvemento e progreso económico e social. O márke-ting territorial é unha ferramenta sumamente valiosa para asrexións (territorios) en competición. Debemos considerar que che-gou o momento de reverter en beneficios sociais as técnicas de mercado que estratexicamente empregaron as empresas multina-cionais para fomentar o consumo masivo e conseguir o enrique-cemento individual fronte ao desenvolvemento social e, agora,trátase de aplicala co fin de procurar o enriquecemento social colec-tivo fronte ao individual.

As novas tecnoloxías da información e da comunicación(TIC) poñen en valor o patrimonio, o medio natural e a culturacomo bens que protexer. Cómpre especular que o futuro de Galiciaxa non pasa tan só polo desenvolvemento agrario tecnolóxico eindustrial-urbano senón que, necesariamente, no seu territorio sedeberán definir novos modelos de desenvolvemento económicoque impulsen a diversificación produtiva, respecten o medio natu-ral e logren fixar a poboación incrementando o seu nivel de benes-tar social. É necesario tomar conciencia de que as cidades indus-triais xa non ofrecen posibilidades de vida coma no pasado, polocal o clásico modelo de desenvolvemento industrial que provocabaa tecnificación dos labores do campo e xeraba fluxos migratorioscara ás grandes cidades e áreas metropolitanas é pouco viable aoxerar unha presión demográfica que frecuentemente se traduce nunincremento da marxinación social urbana. A xente nova xa nonpoderá percibir a gran cidade como un mundo de oportunidades eestará condicionada a emprender o seu periplo vital en pequenascidades, vilas, parroquias e pequenos asentamentos rurais. Istopodería chegar a representar unha revitalización da economía gale-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 141

Page 142: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

142

ga, especialmente das comarcas do interior, actualmente avellenta-das e en proceso de despoboamento. O desenvolvemento local enrelación coas TIC e co patrimonio cultural abre grandes posibilida-des para os máis creativos e emprendedores.

Existe un discurso na literatura que defende que actual-mente estamos asistindo á fin das cidades industriais («the end ofcities») co posfordismo e coa dispersión da produción. As novastecnoloxías e a telemática convertéronse en axentes de desenvolve-mento en territorios periféricos de natureza rural (podería chegara ser o caso de Galicia), pois permiten ás empresas locais accederaos mercados globais, permiten atraer empresas que produceninformación e coñecemento, como empresas de deseño gráfico,xestión de servizos telemáticos, de banca, ocio-culturais, educati-vos ou servizos de internet, de materiais didácticos multimedia, decomercialización de música tradicional en formatos dixitais, detelemárketing, teletraballo, edición, etc. A telemática e a difusióndas novas tecnoloxías permiten que os territorios e espazos daperiferia (caso galego) poidan ser capaces de superar as barreirasfísicas que impedían o seu desenvolvemento e xeraban o seu illa-mento. A comunicación instantánea a través do correo electrónicorelativiza as distancias e representa o que se deu en chamar «a finda xeografía» e unha oportunidade para vencer o illamento e anatureza periférica en determinados espazos apagados na socieda-de da información. As novas tecnoloxías permiten espallar univer-salmente os servizos públicos como sanidade, educación ou admi-nistración, reforzando o sentimento de comunidade e freando aemigración en espazos periféricos. Coa telemática as comunidadestradicionalmente marxinadas pola distancia poden acceder aosmercados do coñecemento e á información sen ter que emigrar.

A sociedade da información e as novas tecnoloxías dainformación e da comunicación permiten a revalorización e difu-sión das culturas locais e identidades comunitarias. A música, tra-dicións, estilos de vida, a cultura popular en xeral, etc. poden che-gar a converterse en produtos dixitais ofertados no mercado globala través do comercio electrónico. E isto axuda a reforzar a identi-

Carlos Ferrás Sexto e outros

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 142

Page 143: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

143Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

dade cultural e a frear a emigración, aumenta a calidade de vidalocal, facilita a comunicación e transforma os territorios da perife-ria (podería ser o caso de Galicia) preservando a súa existencia cul-tural (Crang et al. 1999).

3 INFOBRION.COM E O PATRIMONIO CULTURAL LOCAL

Infobrion.com é unha aplicación informática concibidacomo un instrumento telemático ao servizo da comunidade local.Foi deseñado como un portal interactivo multimedia que tentaimpulsar a creación dunha comunidade virtual nun pequenomunicipio rural de 7000 habitantes localizado na periferia da cida-de de Santiago de Compostela. Pretende chegar a exercer un papeldinamizador no seo da comunidade local dando moita importan-cia á formación de capital humano local. A investigación dosimpactos da telemática na comunidade e institucións de Briónofrece a posibilidade de analizar o medio rural do futuro nun espa-zo periférico como é Galicia. InfoBrion.com nace no ano 2002como iniciativa do Grupo de Investigación Socio-Territorial GIS-TIDEGA da Universidade de Santiago de Compostela en colabora-ción co concello de Brión, o colexio de educación infantil e prima-ria de Pedrouzos e o instituto de educación Secundaria de Viceso,ambos situados no propio concello de Brión. Institucionalmente adita colaboración foi concretizada en dous convenios marco asina-dos polo reitor da Universidade de Santiago co alcalde do conce-llo de Brión e co conselleiro de Educación e OrdenaciónUniversitaria da Xunta de Galicia.

O Grupo de Investigación Socio-Territorial (GIS-T) formaparte do Instituto Universitario de Estudos e Desenvolvemento deGalicia (IDEGA) da Universidade de Santiago de Compostela. É ungrupo interdisciplinar no campo das ciencias sociais no que traba-llan de forma complementaria e coordinada profesionais e investi-gadores de diferentes áreas científicas: xeógrafos, economistas, tra-balladores sociais, sociólogos, arquitectos-urbanistas, especialistasen comunicación e psicopedagogos. O seu obxectivo principal é o

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 143

Page 144: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

144

de contribuír ao desenvolvemento sostible territorial nos campossocial, económico e cultural. As súas actividades están orientadascara á investigación básica e aplicada e cara á difusión e formaciónespecializada de recursos humanos a partir dos resultados obtidose metodoloxías aplicadas nos seus estudos e investigacións.

Infobrion.com foi concibido como unha ferramenta infor-mática estratéxica de intervención social para facer fronte ao fenóme-no coñecido como a fenda dixital, fenómeno propio da sociedade dainformación que está a xerar grandes diferenciacións socioeconómi-cas entre grupos sociais que empregan e teñen acceso ás novas tec-noloxías e aqueles outros que non teñen acceso. InfoBrion.com pre-tende impulsar o desenvolvemento social, económico e cultural noconcello de Brión a partir da difusión das novas tecnoloxías da infor-mación e da comunicación (TIC); o seu obxectivo é o de conseguirimpulsar a recuperación da memoria histórica e a revalorización dacultura popular no contexto da sociedade da información, e para istowww.infobrion.com impulsa a creación dunha comunidade virtuallocal promovendo o uso e difusión das TIC como ferramentas e can-les de coñecemento, información e aprendizaxe. Infobrion orienta autilización das TIC a nivel comunitario local para crear un espazo decomunicación e aprendizaxe que logre motivar e atraer a atencióndos veciños e veciñas do concello de Brión. O funcionamento dewww.infobrion.com implica o deseño, arquitectura, programación,promoción e dinamización social dunha aplicación informáticacomplexa, presentada en internet como un website multimedia einteractivo que busca promover a E-Inclusión e o desenvolvementosocial e comunitario local a partir da creación dun contorno virtualde comunicación con base nos seguintes programas marco de inter-vención.

3.1 Brión Folk Project

É un programa de actuación para impulsar o desenvolve-mento local que pretende promover a investigación da culturapopular e da xeografía humana de Brión, a partir das achegas e dotraballo da propia comunidade. Consta dun arquivo de son e de

Carlos Ferrás Sexto e outros

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 144

Page 145: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

145Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

vídeo e dun arquivo de imaxe, é onde se recolle o material fotográ-fico, gravacións de son, vídeo, etc., acerca de persoas octoxenarias,tradicións, deporte, costumes, hábitos de vida, historia de perso-naxes célebres, paisaxe humana, paisaxe física, festas, músicapopular, as viaxes dos veciños, etc. Brión Folk Project promove aformación e a alfabetización dixital dentro da propia comunidade.Concíbese como un promotor de iniciativas de emprego na propiacomunidade local, xerando un ambiente de economía cultural.Intenta abranguer o traballo voluntario das organizacións civísexistentes no municipio, como a banda de música, o grupo derecursos ambientais, asociacións culturais, parroquiais, etc. BriónFolk Project impulsa a organización da sociedade civil local e pro-move o desenvolvemento social e comunitario a partir da posta envalor dos recursos que ofrece a sociedade da información e asnovas tecnoloxías da información e da comunicación (TIC)(http://www.infobrion.com/publico2/paisaxe_vida.php).

3.2 Cibereducación

É un programa que pretende impulsar nos centros de ensi-no primario e secundario do concello de Brión un contorno virtualque chegue a promover o uso das tecnoloxías da información e dacomunicación (TIC), que motive á comunidade escolar, profeso-res, alumnos e pais e nais de alumnos a elaborar materiais infor-macionais para o dito contorno virtual. Pretende desenvolver acomunidade escolar e que cada un dos seus membros poida ato-par información de interese no portal de www.infobrion.com. Odevandito portal web ofrece información continua e actualizadasobre as actividades da escola e o instituto, acerca do traballo dia-rio que desenvolven os profesores, alumnos e a comunidade esco-lar no seu conxunto. Ofrece recursos dixitais con imaxes reais,documentos de interese pedagóxico, opinións, información deactividades, foros de debate, etc. No cadro 1 e na figura 1 pódeseobservar que os centros de primaria e secundaria do concello deBrión atópanse nuns niveis de dotación de ordenadores por cada100 alumnos netamente superiores aos rexistrados nos princi-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 145

Page 146: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

146

pais países de Europa, cunhas taxas de máis de 14 e 8 ordenado-res por cada 100 alumnos de primaria e secundaria respectiva-mente. Infobrion.com xera contidos didácticos en formato dixitala partir do propio traballo das comunidades escolares (alumnos,profesores, pais e nais de alumnos). Infobrion.com dispón dunsistema de xestión editorial que permite que a propia comunida-de edite na rede os seus propios traballos, xere as súas noticias,formule os seus foros, etc. (http://www.infobrion.com/publico2/ciberescola.php, http://www.infobrion.com/publico2/ciberinsti-tuto.php).

Carlos Ferrás Sexto e outros

Brión

Esp

aña

Ale

mañ

a

Fran

cia

Irla

nda

Ital

ia

Portuga

l

R. U

nid

o

UE

Primaria 14,3 2,6 1,6 2,1 3,3 1,7 1,8 4,3 2,7

Secundaria 8,8 3,6 4,4 4,6 7,6 5,2 2,5 11,2 6,5

Fonte: Elaboración MCYT a partir de Flash Eurobarometer 94/101, proxección 2001/06.Fonte: GIS-T IDEGA, datos relativos ao concello de Brión ano 2004.

Figura 1. Ordenadores conectados a internet por cada 100 alumnos en primaria e secundaria

Fonte: Elaboración MCYT a partir de Flash Eurobarometer 94/101, proxección 2001/06.Fonte: GIS-T IDEGA, datos relativos ao concello de Brión ano 2004.

Gráfico: GIS-T IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela.

Cadro 1. Ordenadores conectados a internet por cada 100 alumnos en primaria e secundaria

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 146

Page 147: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

147Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

3.3 Inmersión na sociedade da información

É un programa complementario de Brión Folk Project eCibereducación enmarcado en www.infobrion.com. Conformaunha estratexia de intervención socioeconómica para vencer afenda dixital e conseguir que o concello de Brión sexa un espazocon visibilidade na internet e que todos os seus veciños poidanacceder ao emprego das novas tecnoloxías da información e dacomunicación (TIC). Ofrece recursos específicos de informaciónsobre o propio concello relativos á súa xeografía humana, comopoden ser guías de recursos de todo tipo, culturais, turísticos, deactividades empresariais, etc. Impulsa a práctica do correo electró-nico a través da creación dun «Mercadiño Virtual» de compra,venda e intercambio de produtos e bens ou servizos en xeral dapropia comunidade local. Promove e ofrece servizos de correoelectrónico asociados a www.infobrion.com entre os escolares e osveciños en xeral. Tamén impulsa a creación dun xornal dixital denoticias locais administrado pola propia comunidade e o desenvol-vemento dun espazo popular de opinión e debate a través de forose chats (http://www.infobrion.com/publico2/foros.php).

O contorno virtual de Infobrion.com complétase coa ofertade servizos informacionais á comunidade local e á sociedade en xerala través da creación dun arquivo en versións virtual e real especiali-zado en cultura popular e recursos didácticos http:// www.info-brion.com/publico2/imaxe.php, ademais de servizos de axenda, noti-cias, hemeroteca e buscador de recursos no propio sistema virtual(http://www.infobrion.com/publico2/noticias.php).

Infobrion.com comezou a funcionar o 12 de febreiro de 2004.Entre o mes de setembro de 2003 e outubro de 2004 Infobrion.comfoi deseñado na súa arquitectura e programación a partir do traballocolaborativo de investigadores e programadores da Universidade deSantiago. No cadro 2 e na figura 2 pódense observar os datos quemostran o desenvolvemento crecente no número de usuarios. No mesde outubro foron visitadas máis de 60 000 páxinas e foron localizadasmáis de 3200 visitas, que revelan o interese que está suscitando o usodas TIC entre a comunidade rural obxecto de estudo.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 147

Page 148: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

148Carlos Ferrás Sexto e outros

Mes Visitantes distintos Número de visitas Páxinas

Setembro 2003 28 42 43

Outubro 2003 76 367 10 437

Novembro 2003 184 914 22 975

Decembro 2003 127 735 18 852

Xaneiro 2004 202 848 18 653

Febreiro 2004 664 1581 30 918

Marzo 2004 990 1996 30 864

Abril 2004 1009 2072 30 040

Maio 2004 1036 2144 27 892

Xullo 2004 804 2091 45 969

Agosto 2004 856 1985 15 970

Setembro 2004 1 082 2 676 30 093

Outubro 2004 2 754 3 203 60 422

Cadro 2. Visitas www.infobrion.com no período setembro 2003 – outubro 2004

Fonte: GIS-T IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela.

Fonte: GIS-T IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela.

Figura 2. Visitas www.infobrion.com no período setembro 2003 – outubro 2004

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 148

Page 149: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

149Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

No cadro 3 pódese observar as páxinas máis solicitadas,entre as que destacan a portada do xornal electrónico, as galeríasde imaxes, noticias, foros e eventos da axenda.

Infobrion.com estrutúrase e organízase a partir do traballoen cooperación de investigadores, técnicos e profesionais perten-centes á Universidade de Santiago de Compostela, ao concello deBrión, ao colexio de educación primaria e infantil de Pedrouzos eao instituto de educación secundaria de Viceso. Todos eles en cola-boración coa sociedade civil local en xeral. O organigrama funcio-nal e operativo (ver figura 3) é unha estrutura científico técnicatipo rede que xera retroalimentacións continuas entre todos osseus compoñentes. O aspecto científico cóbreno investigadores daUniversidade de Santiago e o aspecto técnico cóbreno técnicos daadministración local do concello de Brión e profesores de primariae secundaria.

Páxinas máis populares Visitantes

Portada InfoBrion 3060

Galerías de imaxes 960

Noticias 589

Foros 553

Axenda 284

Hemeroteca 203

Arquivo da imaxe 194

Sistema editorial InfoBrion 122

Ciberinstituto 110

Buscador 10

Cadro 3. Páxinas máis populares no período comprendido entre o 1-10-2004 e o 10-11-2004

Fonte: GIS-T IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 149

Page 150: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

150

En síntese, Infobrion.com concíbese como un servizo decomunicación dixital que promove o uso das novas tecnoloxías noconcello rural de Brión a partir da revalorización da cultura popu-lar e da historia local como recursos educativos ao servizo dacomunidade escolar e da sociedade local en xeral. Infobrionfomenta a alfabetización dixital a partir dunha estratexia de plani-ficación participativa e traballo directo coa comunidade local epode chegar a configurarse como unha experiencia homologableque podería reproducirse noutros concellos desenganchados dasociedade da información.

Carlos Ferrás Sexto e outros

Figura 3. Organigrama InfoBrion.com

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 150

Page 151: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

151Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

BIBLIOGRAFÍA

BEAVERSTOCK, J. V.; SMITH, R. G.; TAYLOR, P. J.: «World CityNetwork: a New Metageography?». En: Annals of theAssociation American Geographers, v. 90.1. Oxford: BlackwellPublishers Inc., 2000, pp. 123-134.

BENCO, G.: «Estrategias de comunicación y marketing urbano».Eure (Chile) [en liña]. Dec. 2000, vol. 26, n.º 79, pp. 67-76.Dispoñible na World Wide Web: <http://www.scielo.cl/scie-l o . p h p ? s c r i p t = s c i _ a r t t e x t & p i d = S 0 2 5 0 -71612000007900004&lng=es&nrm=iso&tlng=es>

CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance 2.0. Londres: Texere, 2001.

CARNOY, Martín: El trabajo flexible en la Era de la Información.Madrid: Alianza Editorial, 2001.

CASTELLS, Manuel: La Era de la Información. Tomo I e II. Madrid:Alianza, 2000.

CASTELLS, Manuel: «Iniciativa empresarial e integración social». LaFactoría [en liña]. 2002, n.º 17. Dispoñible na World WideWeb: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

DODGE, Martin; KITCHIN, Rob: Mapping Cyberspace. Londres:Routledge, 2000.

EUROPEAN COMMISSION: The Information Society. Luxemburgo:Office for Publications of the European Commission, 1996.

EVENO, Emmanuel: «Pour une géographie de la société d’information».Netcom [en liña]. 1997, n.º 11, pp. 435-457. Dispoñible naWorld Wide Web: <http://alor.univmontp3.fr/netcom_labs/volu-mes/articlesV11/V11P431.html>

GÉS, Marcel: «La cultura telemática y el territorio». La Factoría [enliña]. 1997, n.º 2. Dispoñible na World Wide Web:<http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

FERRÁS SEXTO, Carlos (coord.): Internet e Educación. Santiago deCompostela: IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela,2004.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 151

Page 152: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

152

FERRÁS SEXTO, Carlos: «Globalización, sociedad de la informacióny desarrollo socio-territorial. Apuntes para una reflexión crí-tica». En: Territorio, Globalizaça?o e Trajectórias deDesenvolvimento. Coimbra: Centro de Estudos Geográficos,Universidade de Coimbra, 2002, pp. 23-44.

FERRÁS SEXTO, Carlos et al.: «Metodología de intervención para ven-cer la Brecha Digital. La experiencia de www.infobrion.com».Scripta Nova. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales[en liña]. Vol. VI, n.º 170, 1 de agosto de 2004. Dispoñible eninternet: http://www.ub.es/geocrit/sn/sn-170-72.htm

FERRÁS SEXTO, Carlos et al.: «Novas tecnoloxías e desenvolvementorural. Unha experiencia no concello de Brión (Galicia)».Relatorio presentado no II Congreso Internacional deInvestigación e Desenvolvemento Socio-cultural. Paredes deCoura, 28-30 de outubro de 2004. (Pendente de publicar).

FERRÁS SEXTO, Carlos et al.: «El territorio como mercancía.Fundamentos teóricos y metodológicos del marketing terri-torial». Revista de Desenvolvimento Econômico. 2001, n.º 5,pp. 67-78.

FERRÁS SEXTO, Carlos: «Ciudad dispersa, aldea virtual y revolucióntecnológica». Scripta Nova [en liña]. 2000, n.º 68. Dispoñiblena World Wide Web: http://www.ub.es/geocrit/sn-69-68.htm

FERRÁS SEXTO, Carlos: «La ciudad dispersa y las aldeas virtuales.Los estudios geográficos y el retorno a la cultura». En AGE:El territorio y su imagen. V. II. Málaga, 1999.

GRAHAM, Stephen: «Global grids of glass. On global cities, telecom-munications and planetary urban networks». En: UrbanStudies. 1999, vol. 36, pp. 929-949.

HERVÉ, Michel: «La sociedad red y la participación activa». LaFactoría [en liña]. 2002, n.º 17. Dispoñible na World WideWeb: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

KELLERMAN, Aharon: «It’s not only what you inform-it’s also whereyou do it; The location of production, consumption and

Carlos Ferrás Sexto e outros

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 152

Page 153: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

153Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

contents of web information». Taub Urban Reserch Centre[en liña]. Universidade de Nova York, 2000. Dispoñible naWorld Wide Web: <http://www.informationcity.org/rese-arch/kellerman-inform/location-web-info.pdf>

KITCHIN, Robert M.: «Towards geographies of cyberspace». Progressin Human Geography. 1998, vol. 22, n.º 3, pp. 385-406.

KITCHIN, Robert M.; NEALE, J.: «Science fictions or future fact.Exploring imaginatine geographies of the new millen-nium?». Progress in Human Geography. 2001, vol. 25, n.º 1,pp. 19-35.

LAWRENCE, S.; GILES, C. L.: «Accessibility of information on theweb». Nature. 1999, vol. 400, pp. 107-109.

MÉNDEZ, Ricardo: «Innovación y desarrollo territorial. Algunosdebates teóricos recientes». Eure. 2002, vol. 28, n.º 84. pp.63-83.

MOSS, M. L.; TOWNSEND, A. M.: «How telecommunications systemare transforming urban spaces». En: WHEELER, James;AOYAMA, Yuko; WARF, Barney (eds.): Cities in the telecommu-nications Age: The Fracturing of Geographies. Nova York:Routledge, 2000.

RAY, CH.; TALBOT, H.: «Rural telematics. The Information Societyand rural development». En CRANG, M.; CRANG, PH.; MAY, J.:Virtual Geographies bodies, space and relations. Londres:Routledge, 1999, pp. 149-163.

RETEVISIÓN: e-España 2003. Informe anual sobre el desarrollo de laSociedad de la Información en España. Madrid: FundaciónRetevisión Auna, 2003.

SASSEN, S.: Cities in a World Economy. Londres: Pine Forge, 1994.

SEGUÍ PONS, J. M.: «Las redes de información como alternativa alaislamiento regional. Las Islas Baleares». Comunicación pre-sentada á XXI Reunión de Estudios Regionales. Factores dedesarrollo endógeno en regiones periféricas. Relatorio II C:

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 153

Page 154: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

154

Parques tecnológicos, entorno territorial y política regional.Vigo, 15-17 novembro de 1995.

SEGUÍ PONS, J. M.: «The Information Society and the creation of anew virtual space. The scientific Ring of Catalonia (Spain)».En: 28 the International Geographical Congress (IGU), (TheHague, August 5-10, 1996), Commission on CommunicationNetworks and Telecommunications, 1996.

SERRA, Artur: «Tres claves para entender el fenómeno Internet». LaFactoría [en liña]. 1999, n.º 8. Dispoñible na World WideWeb: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

SHALLIS, M.: El ídolo del silicio. La revolución de la informática y susimplicaciones sociales. Barcelona: Salvat, 1986.

TELEFÓNICA: La Sociedad de la Información en España. Presente y pers-pectivas. Madrid: Telefónica, 2000.

TERCEIRO, J. B.: La Sociedad Digital. Del homo sapiens al homo digita-les. Madrid: Alianza Editorial, 1996.

TOWNSEND, Anthony M.: «The Internet and the Rise of the NewNetwork Cities, 1969-1999». Environment and planning B:Planning and Design. 2001, vol. 28. pp. 39-58. Dispoñible naWorld Wide Web: <http://www.informationcity.org/rese-arch/new-network-cities/townsend-epb-networkcities.pdf>

VELTZ, P.: Mundialización, ciudades y territorios. La economía archipié-lago. Barcelona: Ariel, 1999.

ZOOK, Matthew: «Old hierarchies or new works of centrality?Understanding the global geography of the internet contentmarket». En: Conference on Cities in the Global InformationSociety. (Newcastle, 1999).

Carlos Ferrás Sexto e outros

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 154

Page 155: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

155Cultura e novas tecnoloxías. A experiencia de Infobrion.com

ANEXO Presentación de www.infobrion.com

1. Portada. Xornal electrónico

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 155

Page 156: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

156

2. Cibereducación. Ciberescola de Pedrouzos. Obradoiro do Sabio

3. Cibereducación. Ciberinstituto de Viceso. Obradoiro do Sabio

Carlos Ferrás Sexto e outros

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 156

Page 157: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

SOCIEDAD DE LA INFORMACIÓN EN EXTREMADURA: HACIA UN FUTURO MÁS LIBRE Y SOLIDARIO

Luis Miguel Cabezas GranadoCentro de Fomento de Nuevas Tecnologías (Junta de Extremadura)

1 INTRODUCCIÓN

El proyecto estratégico de Extremadura de acceso a laSociedad de la Información está apoyado en los principios irre-nunciables de la conectividad y la alfabetización tecnológica, y semarca como objetivo mejorar la calidad de vida de los extremeñosdesde la igualdad y la libertad.

Con este motivo, en la Región se han desarrollado unaserie de acciones que, por una parte, la han dotado de una poten-te infraestructura de comunicaciones, la intranet regional, capazde conectar, por un sistema de banda ancha, más de 1400 puntosdistribuidos por los 383 municipios que integran la ComunidadAutónoma; y, por otra, se han puesto en marcha programas con losque alcanzar objetivos tanto de carácter educativo como socioeco-nómico.

Así mismo, se tenía claro que el pilar más importante paraesta estrategia es la educación y que las Tecnologías de laInformación y la Comunicación podían contribuir de manera deci-siva a la mejora de la calidad de la enseñanza. De esta forma se pla-neó y comenzó a ejecutarse el despliegue de la Red TecnológicaEducativa (RTE), que está dotando de un ordenador por cada dosalumnos a los centros de educación secundaria. También se dise-ñó un Plan de Alfabetización Tecnológica (PAT) que no olvidase lasnecesidades de sectores de la población que llegaban tarde a estenuevo mundo tecnológico. Los 33 Nuevos Centros delConocimiento repartidos por el territorio extremeño, y especial-mente por localidades del ámbito rural, tienen esa finalidad.Finalmente, para terminar de cubrir todos los ámbitos de la socie-dad, está Vivernet, que cumple la función de vivero de empresas

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 157

Page 158: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

158

de la nueva era digital, o el Centro de Fomento de NuevasIniciativas, encargado de ir analizando y dirigiendo la estrategiaextremeña de Sociedad de la Información según sugieran las cam-biantes circunstancias de cada momento.

En este contexto, y como fondo transversal, está enmarca-do el Proyecto GNU/LinEx (programas libres, Free Software), naci-do como respuesta a la necesidad de evitar que el éxito de todo elprograma pudiera depender de factores externos que, como el soft-ware propietario, escapan a cualquier tipo de control público.

2 CONTEXTO. CARACTERÍSTICAS SOCIOECONÓMICAS

DE EXTREMADURA

Extremadura tiene una extensión de 41 634 km2 y unapoblación de 1 073 574 habitantes, lo que supone una densidadde población de 25,78 habitantes por km2. El territorio de la regiónsupone el 8,3% del total de España y la población el 2,6% del totalde España. La población se distribuye en 383 municipios, y sólo elde Badajoz (136 319 habitantes) supera los 100 000 habitantes. El57% de los extremeños residen en municipios de menos de 10 000habitantes. El segundo municipio en número de habitantes esCáceres, con 82 034, y el tercero, la capital autonómica, Mérida,con 51 056.

La economía extremeña presenta una favorable evoluciónen los últimos años, siendo la comunidad autónoma españolacon mayor convergencia relativa con la Unión Europea en elperiodo 1985-1999. Extremadura ha sabido aprovechar losFondos de Cohesión de la Unión Europea para articular diversosproyectos en lo educativo, en lo social y en el sector empresarial.Proyectos que, bajo la premisa de incorporar la región a la revo-lución de las nuevas tecnologías y el conocimiento, están propi-ciando un desarrollo de la misma en condiciones de igualdad ylibertad, y poniéndola en disposición de poder afrontar congarantías cuantos cambios depare de aquí en adelante la revolu-ción del conocimiento.

Luis Miguel Cabezas Granado

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 158

Page 159: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

159Sociedad de la Información en Extremadura

3 LA ESTRATEGIA GLOBAL DE SOCIEDAD

DE LA INFORMACIÓN DE EXTREMADURA

Fue en 1998 cuando el Presidente de Extremadura, JuanCarlos Rodríguez Ibarra, en el Debate sobre Política General,anunció que los esfuerzos del Gobierno extremeño en las próxi-mas legislaturas se iban a dirigir a conseguir que la Región estuvie-ra a la cabeza de la revolución tecnológica conocida como laSociedad de la Información, una revolución que tendría que afec-tar a toda la población y que estaría basada en los principios de laconectividad y la alfabetización tecnológica, con el fin de mejorarla calidad de vida de los ciudadanos.

Habíamos perdido la oportunidad de estar en las revolu-ciones industriales y ahora se presentaba una oportunidad únicapara liderar esta revolución. La Sociedad del Conocimiento, cuyamateria prima no es el carbón, ni el petróleo, sino la informacióny las redes informáticas como medios de transmisión, pone en elmismo lugar, con las mismas oportunidades de éxito, a cualquierpersona, independientemente del lugar físico en que se encuentre.

La apuesta era ambiciosa y por ello se pusieron en marchadesde la Consejería de Educación, Ciencia y Tecnología una seriede medidas para dotar a la Región tanto de las infraestructuras detelecomunicaciones como de los programas necesarios para poderalcanzar los objetivos tanto de carácter educativo como socioeco-nómicos.

3.1 Marco tecnológico: Intranet de Extremadura

La intranet de Extremadura comenzó a desplegarse en1999 y tenía como objetivo dotar de acceso a banda ancha (2 Mbreales) a todas las poblaciones de la Región a través de los centroseducativos, sanitarios o administrativos de la Junta deExtremadura. A finales del año 2001 la intranet estaba completa-mente desplegada, con 1800 puntos de conexión, y todas laspoblaciones de Extremadura, cerca de 400, tienen acceso a bandaancha y salida a internet.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 159

Page 160: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

160

Técnicamente, la intranet se estructura en un anillo de fibraóptica que une a todos los centros administrativos con el puntoúnico de acceso, que se encuentra en el Centro de Proceso de Datosde Mérida. En los centros a los que no llega la fibra se utiliza la tec-nología de radioenlace. De esta manera, por toda la geografía de laRegión existe una red de antenas de transmisión y recepción dedatos que conectan el punto único de acceso con las diferentespoblaciones. De la misma forma, se está utilizando la tecnologíaWIFI para interconectar edificios que están separados físicamente,como es el caso de algunos centros educativos en determinadaspoblaciones, en las que la conexión a la intranet llega a un edificio,pero dispone de otros dependientes del mismo centro.

En un futuro, existe la posibilidad de utilizar los remanen-tes de la intranet para ofrecer servicios de conexión a internet a lapoblación en aquellos lugares a los que no lleguen tecnologíascomo la ADSL. Mediante esta fórmula se utilizaría tecnología WIFIpara distribuir la señal a los distintos puntos de la población.

3.2 Marco estratégico

Al mismo tiempo que comenzaba a prepararse el diseño dela intranet regional, se pusieron en marcha una serie de programasdirigidos a los distintos ámbitos de la sociedad extremeña, orien-tados principalmente a la alfabetización tecnológica de la pobla-ción, al fomento de las oportunidades de negocio basadas en nue-vas tecnologías, a la promoción de la Sociedad de la Información yde las nuevas tecnologías y a la mejora del sistema educativo.

3.2.1 Plan de Alfabetización Tecnológica

El Plan de Alfabetización Tecnológica (PAT) fue el primeroque puso en marcha el Gobierno regional a finales de 1999 con elfin de asegurar el acceso universal de todos los ciudadanos a lasTecnologías de la información. Este proceso de alfabetización tec-nológica se estructura a través de una serie de centros denomina-dos Nuevos Centros del Conocimiento. Actualmente existen 33Nuevos Centros del Conocimiento (NCC) repartidos por toda la

Luis Miguel Cabezas Granado

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 160

Page 161: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

161Sociedad de la Información en Extremadura

Región, principalmente en las zonas rurales alejadas de las grandesciudades y en las zonas urbanas más desfavorecidas.

En estos Centros se ofrece a los usuarios, principalmentepoblación adulta, formación en el uso de las nuevas tecnologíassegún sus necesidades, generalmente en la familiarización y usode las herramientas informáticas. Cabe destacar el elevado núme-ro de personas mayores que aquí han aprendido a utilizar elordenador y a navegar o utilizar el correo electrónico.

Cada NCC dispone de un técnico informático, un dina-mizador social, ocho ordenadores con conexión a internet y losperiféricos más usuales (escáner, impresora, cámara digital, etc.),y desde la presentación de GNU/LinEx todos estos centros usaneste software libre sin que hasta el momento haya habido proble-ma reseñable alguno. Desde que está funcionando GNU/LinExhan pasado más de 50 000 personas por los eventos realizadosen los NCC y el sistema ha tenido una buena acogida por partede los usuarios.

3.2.2 Vivernet

Vivernet, Viveros de Empresa en la Nueva Era, nació amediados del año 2000 con el fin de apoyar a los emprendedoresde negocios de base tecnológica. A través de un espacio físico enlos viveros que existen en Badajoz y Cáceres, la nueva empresaacogida en Vivernet recibe durante una media de 15 meses aseso-ramiento legal y económico, además de formación en diversasmaterias tanto empresariales como tecnológicas.

Desde Vivernet se viene impulsando la utilización deGNU/LinEx y el desarrollo de software libre entre las PYMES de laRegión, a través de cursos de formación y jornadas sobre posibili-dades de negocio de este tipo de software.

3.2.3 Centro de Fomento de Nuevas Iniciativas

El Centro de Fomento de Nuevas Iniciativas es quizás elmás desconocido ya que trabaja de una forma más interna para laAdministración; es el encargado de analizar y definir estrategias en

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 161

Page 162: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

162

materia de Sociedad de la Información, así como de fomentar eluso y desarrollo de las tecnologías de la Información en los distin-tos ámbitos de la sociedad. El programa eExtremadura, ejecutadopor el Centro en los últimos dos años, es una acción financiada confondos europeos que trata de unir a distintos agentes regionales(sindicatos, empresas, ayuntamientos, universidad) para desarro-llar proyectos en los que se empleen las TIC. En la segunda convo-catoria, después de la presentación de GNU/LinEx, de los más de400 proyectos presentados, más de 50 mencionaban el uso deGNU/LinEx o software libre para su ejecución.

En la actualidad, el Centro de Fomento de NuevasIniciativas es el que coordina el desarrollo técnico del proyectoGNU/LinEx, en el que intervienen la Consejería de Educación,Ciencia y Tecnología, los Nuevos Centros del Conocimiento,Vivernet y Fundecyt.

3.2.4 Red Tecnológica Educativa

La Red Tecnológica Educativa de Extremadura es el pro-yecto más emblemático de la Consejería de Educación, Ciencia yTecnología. Su objetivo es incorporar la Sociedad delConocimiento al Sistema Educativo, y para ello se pusieron enmarcha acciones como la formación en el uso de las TIC a losdocentes o el fomento de la creación de contenidos compartidos através de la red (www.extremadurasi.org).

Pero quizás la acción más ambiciosa era pasar del concep-to del «aula de ordenadores» al de «el ordenador en el aula», esta-bleciendo una ratio de un ordenador por cada dos alumnos en loscentros de secundaria, lo que influyó incluso en la arquitectura delos propios centros de nueva construcción: las aulas son más gran-des y en la estructura del edificio están incluidos el cableado nece-sario para la red de datos y de electricidad de los ordenadores.Dentro de las aulas se ha instalado un nuevo tipo de mesa muchomás grande para poder albergar al ordenador y tener espacio parael trabajo habitual de los alumnos. En los centros que ya estabanconstruidos se ha diseñado una mesa un poco más pequeña.

Luis Miguel Cabezas Granado

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 162

Page 163: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

163Sociedad de la Información en Extremadura

Es en este punto donde surge la necesidad de encontrar unasolución para el software que debía incluirse en los ordenadores. Elsoftware propietario había dejado de ser válido y se necesitaba unaalternativa que hiciera viable la instalación de 80 000 máquinas. Esaalternativa era el software libre.

4 EL PROYECTO GNU/LINEX

A finales del año 2001 teníamos la intranet completamen-te operativa, los proyectos de la Dirección General de Sociedad dela Información se habían consolidado y, además, estaba finalizan-do la construcción de los 14 nuevos centros educativos en los quela ratio era de un ordenador por cada dos alumnos y como mediatenían unos 400 equipos por centro.

Cada vez estábamos más arriba y se nos presentaba enton-ces un gran problema. Por una parte, en los proyectos (como pro-yectos tecnológicos) teníamos una gran dependencia del software,que además solía ser siempre de la misma gran empresa. Teníamosque hacer frente al pago de licencias para un número de máquinasmuy respetable y las veces que habíamos tenido que renovar licen-cias, de paso, habíamos tenido que actualizar el hardware. Por otraparte, y quizás la más importante, en el sistema educativo habíaque instalar 80 000 máquinas, las cuales además de sistema ope-rativo tenían que contar con software de productividad.

Salta a la vista que la cantidad económica que había quedesembolsar para hacer frente a tal cantidad de licencias de soft-ware era prácticamente inabarcable y mucho menos la renovaciónperiódica de licencias cada vez que se actualicen los productos. Sehacía necesaria entonces una solución alternativa al software pro-pietario, y la única solución posible era el software libre.

En el entorno de servidores, veníamos utilizando desdehacía tiempo software libre con unos resultados excelentes, perotodavía no habíamos probado una solución de software libre paraun usuario final sin conocimientos de informática. Nuestra necesi-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 163

Page 164: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

164

dad era contar con una solución de escritorio basada en softwarelibre y orientada a un usuario con necesidades ofimáticas.

Para ello, sobre noviembre de 2001, nos pusimos en con-tacto con la empresa Ándago, que tenía experiencia de implanta-ción de máquinas de escritorio con software libre en el Ministeriode Administraciones Públicas y, tras el visto bueno de los respon-sables de la Consejería, comenzaron a desarrollar la primera ver-sión de GNU/LinEx.

4.1 Sé legal, copia LinEx

Con este eslogan se presentó GNU/LinEx el 17 de marzode 2002, haciendo referencia a las ventajas que proporciona el soft-ware libre, como las de poder redistribuir los programas y el códi-go con total libertad. Esta primera versión de Linex estaba basadaen la distribución Debian Potato y como entorno gráfico incluíaGNOME. Hay que reconocer que era una versión con muchaslimitaciones pero que sirvió como punto de arranque: la instala-ción no hacía ninguna pregunta al usuario y ponía a su disposiciónun sistema productivo desde el principio.

Las primeras ventajas del software libre las comprobamossólo un par de meses después. Dos profesores de Secundaria de laJunta de Extremadura habían desarrollado una nueva versión deLinex basándose en la que había desarrollado Ándago y mejorán-dola en todos los aspectos. Incorporamos a estos profesores alequipo técnico de GNU/LinEx de la Consejería de Educación,Ciencia y Tecnología y en septiembre de 2002 se presentó en elSIMO la versión GNU/LinEx 3.0 Woody, basada en Debian Woodyy con GNOME 1.4 como entorno gráfico.

4.2 Qué es GNU/LinEx

Técnicamente, GNU/LinEx es una distribución de softwarelibre basada en la distribución Debian GNU/Linux que incorporauna serie de programas y un entorno gráfico, GNOME, orientado aun usuario final no técnico. Debian es una distribución creada ymantenida por un numeroso grupo de programadores volunta-

Luis Miguel Cabezas Granado

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 164

Page 165: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

165Sociedad de la Información en Extremadura

rios, investigadores y profesores sobre todo, de todo el mundo. Laelección de Debian vino condicionada, por una parte, porquedetrás de Debian no existe ninguna marca comercial que puedadesaparecer o cambiar sus políticas en un momento dado y, porotra, por los altos estándares de calidad que impone esta iniciativaa sus programas.

Pero la distribución Debian como tal no se ajustaba a nues-tras necesidades, y el trabajo del equipo de desarrollo deGNU/LinEx ha consistido en adaptar Debian a las necesidades pro-pias de la Junta de Extremadura. El primer trabajo que se hizo fueseleccionar el software que iba a aparecer en el único CD-ROM enel que se entrega GNU/LinEx: de los casi 9000 paquetes de softwa-re que componen Debian, se han seleccionado alrededor de 800,que son los que forman el núcleo de la distribución de GNU/LinEx.El siguiente trabajo que se realizó fue la creación de un instaladorgráfico que simplificara el proceso de instalación al máximo y queno requiriera apenas la intervención del usuario. Finalmente, en elescritorio hemos añadido iconos que hacen referencia a la identi-dad cultural extremeña: por ejemplo, Espronceda es el editor de tex-tos, Zurbarán es la herramienta de diseño gráfico o Guadalupe es ellector de correo electrónico. Hecho esto, obtuvimos un productomuy fácil de instalar y con un abanico de software de productividadque cubre prácticamente todas las necesidades de un usuario de ofi-cina o del sistema educativo.

Actualmente, las características técnicas de GNU/Linex,versión 3.0r1+g2.2 son las siguientes:

• Kernel Linux 2.4.20• Entorno gráfico GNOME 2.2• Conjunto de aplicaciones libres GNU (GPL):

— Instalador gráfico (casi) automático— Procesador de textos— Hoja de cálculo— Presentaciones— Accesorios

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 165

Page 166: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

166

— Navegador web— Correo electrónico— Mensajería instantánea— Gestión económica doméstica— Tratamiento de imágenes— VNC— Y mucho más...

4.3 GNU/LinEx en la red: www.linex.org

De forma paralela a la presentación de GNU/LinEx se pusoen marcha el portal www.linex.org, desde el que se canaliza toda lainformación que existe sobre el proyecto. Desde esta dirección sepuede descargar GNU/LinEx desde diversos lugares y obtenersoporte técnico a las dudas más usuales de los usuarios. Tambiénse puede acceder a la documentación, manuales y tutoriales queexisten sobre GNU/LinEx.

Próximamente, se va a poner en marcha un servicio deasistencia técnica al que se va a poder acceder desde el portal. Losusuarios podrán formular sus consultas, que se responderán tantoen la propia web como en su correo electrónico.

5 GNU/LINEX ES UN PROYECTO COLECTIVO

A raíz de comenzar a trabajar en el proyecto de implantarsoftware libre desde una administración pública, GNU/LinExcomenzó a tener una gran repercusión en la red. Era la primera vezque un gobierno hacía una apuesta tan clara por el uso de softwarelibre y, ciertamente, en el entorno educativo Extremadura es pione-ra en el mundo al instalar un sistema operativo libre en las aulas. Elproyecto GNU/LinEx ha sido portada de periódicos nacionales einternacionales, como el Washington Post o el International HeraldTribune, y ha atraído la atención de numerosos gobiernos y organi-zaciones, nacionales e internacionales, los cuales han expresado suintención de cooperar en el desarrollo de esta iniciativa.

Luis Miguel Cabezas Granado

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 166

Page 167: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

167Sociedad de la Información en Extremadura

El primer acuerdo para cooperar en el desarrollo de soft-ware libre fue el protocolo suscrito entre la Junta de Extremaduray la Junta de Andalucía en marzo de 2003. Según este protocolo,Andalucía utilizaría los trabajos de Extremadura para desarrollaruna distribución propia, denominada GNU/Guadalinex, que sepresentará en septiembre de 2003. Para desarrollar el acuerdo,Andalucía y Extremadura han constituído un equipo técnicocomún para coordinar y compartir los avances que se realicen encada comunidad autónoma.

Fuera de España, están previstos acuerdos de cooperacióncon el gobierno de Brasil y ha habido contactos con Argentina,Colombia y Perú.

Pero en el proyecto GNU/LinEx no solamente están parti-cipando gobiernos, también están participando asociaciones deusuarios y empresas. Tal es el caso de GULEX o SINUH, asociacio-nes extremeñas de usuarios de GNU/Linux, o Hispalinux, la aso-ciación española de usuarios, sin las cuales GNU/LinEx no habríasido lo mismo.

El papel de las empresas en el proyecto ha sido quizás elmás llamativo. Ya desde el primer momento observamos cómootra de las ventajas que nos proporciona el uso de software libre esla dinamización del sector empresarial local relacionado sobretodo con el desarrollo de software que, aunque escaso, existe. Unode los primeros frutos que ha dado la actividad de este sector hasido el desarrollo de una serie de herramientas orientadas a la ges-tión económica de PYMES, contabilidad, nóminas, caja, etc. queserán incluidas en una versión de GNU/LinEx denominadaGNU/LinEx edición para PYMES. Por supuesto, todo el softwareque se incluya en GNU/LinEx será liberado bajo la licencia GPL yel código fuente estará disponible en los servidores dewww.linex.org.

Otras empresas que han entrado en contacto con el pro-yecto GNU/LinEx han sido OKI, que ha desarrollado paraGNU/LinEx un instalador para todos sus modelos de impresoras;ACER, para incluir GNU/LinEx preinstalado en sus portátiles;

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 167

Page 168: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

168

Lambdaux Software, con los que existe un intercambio de tecno-logía entre GNU/LinEx y su distribución Lux que viene preinstala-da en los ordenadores portátiles de la marca AIRIS. En definitiva,las grandes empresas entienden que hay una base importante deusuarios de software libre que representan una oportunidad denegocio.

6 SOFTWARE LIBRE PARA LA ADMINISTRACIÓN PÚBLICA

La experiencia que nos ha proporcionado el uso y laimplantación de GNU/LinEx en el caso de Extremadura nos hahecho llegar a una serie de conclusiones acerca de la aplicación delsoftware libre en la Administración pública, dentro de las cualeshay muchas más ventajas que inconvenientes:

a) Gestión del dinero público. Las administraciones públi-cas, como tales, tienen un compromiso con sus ciuda-danos para gestionar el dinero público mirando siemprepor el beneficio de todos. Invirtiendo en software libre,la Administración devuelve a la sociedad parte de lainversión en forma de código fuente e invierte en I+Dlocal al hacer uso de los servicios de las empresas desoftware de la Región. Además, al poder reutilizar elcódigo fuente, se abaratan los costes de desarrollo denuevas aplicaciones.

b) Licencia GPL vs. licencia propietaria. Al suscribir la com-pra de licencias de software propietario, la Administraciónacaba dependiendo de las políticas comerciales de, gene-ralmente, un único proveedor, el cual puede cambiarlasen cualquier momento. Sin embargo, la licencia GPL haceposible la independencia del proveedor, y la Adminis-tración siempre podrá negociar con aquel que le propor-cione un mejor servicio.

c) No se obliga a terceros a adquirir licencias de softwarepropietario. Si en su comunicación habitual con los ciu-

Luis Miguel Cabezas Granado

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 168

Page 169: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

169Sociedad de la Información en Extremadura

dadanos la Administración utiliza software propieta-rio, está obligando a su vez a comprar software pro-pietario a los ciudadanos. Sin embargo, si se utilizasoftware libre, el ciudadano tiene la oportunidad deelegir.

d) La Administración pública tiene también una responsa-bilidad como gran consumidor, pudiendo activar consu actuación los sectores tecnológicos basados en soft-ware libre.

En definitiva, el software libre fomenta una actitud tanpositiva como es compartir el conocimiento y la cooperación a tra-vés de la Red, y plantea un modelo de negocio, basado en la pres-tación de servicios alrededor del Software, nuevo y viable, lo quehace que regiones como Extremadura puedan competir en igual-dad de condiciones con otras regiones de todo el planeta. Viendoestas conclusiones, la pregunta a la que nos deben responderentonces es: ¿por qué seguir alquilando software propietario si existe elsoftware libre?

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 169

Page 170: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 170

Page 171: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA Y NUEVAS TECNOLOGÍAS: EDONOSTIANET Y DONOSTIA-SAN SEBASTIÁN FILM COMMISSION

Lorea HernándezDonostiako Sustapena – Fomento de San Sebastián

AGRADECIMIENTOS

Antes de comenzar la exposición quisiera agradecer alConsello da Cultura Galega la invitación cursada a la ciudad deDonostia–San Sebastián, a través de Fomento de San Sebastián–Do-nostiako Sustapena, para participar en la IV edición de los Encuen-tros de Cultura y Concellos dedicados a la cultura y las nuevas tec-nologías.

Las principales líneas de actuación de Fomento de SanSebastián–Donostiako Sustapena se centran en el ámbito económi-co ya que tradicionalmente nuestras iniciativas se han concentra-do en el desarrollo económico, el empleo, la formación de perso-nas desempleadas, así como la formación continua las personas enactivo, y la promoción del comercio. Sin embargo, con la creaciónen los últimos años de eDonostianet y Donostia – San SebastiánFilm Commission se han incorporado nuevas actividades estrecha-mente vinculadas a la cultura.

En Fomento de San Sebastián actualmente coordino laFilm Commission y la ponencia que a continuación expondré hasido preparada de forma conjunta con mis compañeras deeDonostianet. Espero plantear de forma adecuada ambos proyec-tos y, si las hubiera, poder responder a sus preguntas. En cualquiercaso, si las preguntas fueran demasiado concretas, pondré a su dis-posición los datos de mi compañera Ainhoa Aldasoro, responsablede eDonostianet.

Sin más preámbulos paso a detallar los puntos que trataré:1 Servicios de Fomento de San Sebastián vinculados con

la cultura y las nuevas tecnologías.2 Donostia–San Sebastián ciudad de contrastes.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 171

Page 172: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

172

3 eDonostianet.4 Donostia–San Sebastián Film Commission – eDonostianet

y Film Commission, actuaciones conjuntas.

1 SERVICIOS DE FOMENTO DE SAN SEBASTIÁN VINCULADOS CON LA CULTURA Y LAS NTICS

En la actualidad, Fomento de San Sebastián–DonostiakoSustapena cuenta con dos iniciativas vinculadas con la cultura y lasnuevas tecnologías:

• eDonostianet: centro de nuevas tecnologías, situado en elbarrio de Alza y Larratxo;

• Donostia–San Sebastián Film Commission, servicio dirigi-do al sector audiovisual que pretende facilitar la realizaciónde rodajes y filmaciones en la ciudad.

2 DONOSTIA–SAN SEBASTIÁN, CIUDAD DE CONTRASTES

No voy a detenerme en la presentación de nuestra ciudadya que es por todos conocida, por lo que simplemente repasaréalgunas cuestiones relacionadas con Donostia–San Sebastián.

Donostia–San Sebastián sugiere:• Marco incomparable; la imagen de la ciudad está fuertemen-

te vinculada a la bahía de la Concha así como a la granbelleza arquitectónica de la sus calles, plazas y edificios.

• Ciudad turística, cuya tradición se remonta a principios delsiglo XX, cuando San Sebastián se convirtió en lugar deveraneo de la monarquía. Actualmente, continúa siendo unimportante destino turístico gracias a sus múltiples atracti-vos.

• Ciudad cultural, tanto por sus peculiaridades como por loseventos que en ella se realizan. Actividades culturales quese reflejan entre otras en:

– La gastronomía, característica definitoria de nuestracultura, que se manifiesta en sabrosos platos de coci-na tradicional o de la nueva cocina vasca, así como

Lorea Hernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 172

Page 173: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

173Cultura y nuevas tecnologías

en sus famosos pintxos, denominados también coci-na en miniatura. Aquí, quisiera de forma anecdóticaapuntar un dato: Donostia–San Sebastián con suentorno es una de las ciudades con mayor concen-tración de estrellas Michelin.

– Glamour, que llega a la ciudad sobre todo en el mesde septiembre con el Festival Internacional de Cine,que este año cumple su 52 edición. Además de estedestacado festival, también se celebra en la ciudad elfestival de publicidad El Sol, festival internacionaliberoamericano que, tras el de Cannes, es el segun-do más importante de su categoría.

– Música; importantes eventos musicales tienen tam-bién su cita durante el verano en el Jazzaldia oFestival de Jazz y en la Quincena Musical. En elapartado musical hay que destacar al OrfeónDonostiarra.

– Por último, este año tiene lugar en distintos puntosde la ciudad la 5ª edición de Manifesta, bienal dearte contemporáneo, que para cada edición eligeuna ciudad europea.

Por otra parte, en San Sebastián se encuentran asimismobarrios surgidos del desarrollo económico frenético de los años 60y 70, cuando la actividad económica atrajo a gran número de tra-bajadores, para los que se construyeron bloques de edificios enzonas apartadas del centro y donde se dio una alta concentraciónde población. Este crecimiento dio lugar a:

• Crecimiento anárquico sin planificación urbanística.• Zonas con escasos equipamientos urbanos.• Nuevos barrios enclavados en una orografía accidentada.

Uno de estos barrios es Alza Larratxo, en el que nos encon-tramos:

• Con un barrio densamente poblado (alta densidad edifica-toria).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 173

Page 174: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

174

• Con una población envejecida (los que vinieron para tra-bajar están jubilados).

• Con dificultades de comunicación interna por la orografía.• Con un problema: gran cantidad de vehículos en las ace-

ras, los caminos...• Con una población que prefiere comprar fuera, disfrutar

fuera, estudiar fuera, comprarse otra casa fuera, que pare-ce que todo lo de fuera es mejor.

• Es un barrio que, siendo caro, es de los menos caros de laciudad y es más atractivo para otros colectivos. Y esto, aveces, genera problemas de convivencia.

3 EDONOSTIANET

En este barrio, y en el marco de la iniciativa Urban de la UE(2002-2006) para la regeneración de la Bahía de Pasaia, es dondesurge eDonostianet, con el objetivo de fomentar Sociedad delConocimiento en San Sebastián.

3.1 eDonostianet, objetivos

Con sus objetivos:• Busca el acercamiento a las nuevas tecnologías (NT) de un

barrio periférico de San Sebastián.• Es una infraestructura que facilita el acceso a las NT y su

incorporación a los distintos ámbitos de la vida, entre losque, claro está, se encuentra la cultura y las actividades deocio y tiempo libre. Así, eDonostianet se constituye tambiénen un centro de encuentro ciudadano, intergeneracional,intercultural, abierto en presencia (de lunes a domingo) yen red (24 horas) que ofrece un menú del día «cultural» asu población cercana.

• De este modo, eDonostianet quiere aportar un pequeñograno de arena a la transmisión del conocimiento, la con-vivencia, la formación y la integración, que utiliza comoherramienta transversal las nuevas tecnologías, que se con-vierten muchas veces en la «excusa» para la reunión, la

Lorea Hernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 174

Page 175: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

175Cultura y nuevas tecnologías

sesión informativa, el taller, el curso, la conferencia, laexposición, en definitiva, la comunicación.

3.2 eDonostianet y la cultura

No hay edad que me parezca demasiado tardía para aprender

lo que es necesario.

San Agustín, Epístolas, 116.1

La cultura, en cuanto que expresión de la innovación y cre-atividad humana en un marco social concreto, se expresa de múl-tiples formas y abarca un amplio espectro. La cultura comprendenuestras formas de obrar, de pensar y de sentir pero tambiénpuede materializarse en acciones concretas: escribir, leer, escuchar,aprender, conocer, comunicarse, comer.

En eDonostianet se desarrollan con todos los colectivos:niños y niñas, adultos y mayores o bien por afinidad de intereses,actividades culturales que siempre incorporan como herramientaslas nuevas tecnologías.

3.3 Infraestructuras de eDonostianet

Únicamente voy a enumerar las salas y servicios con losque cuenta eDonostianet, ya que puede resultar tedioso dar deta-lles sobre cada una de ellas. Si alguno de ustedes tuvieran interésespecial en el mismo, no duden en comunicármelo y les enviare-mos información mas detallada.

• Gerturatu: Espacio de iniciación.• Laboratu: Taller de actividades.• Prestatu: Aula de formación.• Trebatu: Zona de autouso.• Bk Gela: Sala de vídeo conferencia.• Call Center: Servicio de atención a la ciudadanía que

informa sobre el centro y ofrece asesora-miento y ayuda en temas relacionados con las NT.

www.eDonostia.net: portal del usuario.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 175

Page 176: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

176

3.4 Actividades culturales en eDonostianet

a) Talleres de actividades en la Sala Laboratu

Son talleres de 6 a 8 horas. Elegidas las temáticas de inte-rés cultural y de ocio, se trabaja de forma transversal el entorno deun ordenador, la navegación por internet y la comunicación vía e-mail. A continuación se enumeran algunos de los talleres que hastael momento se han impartido:

• Taller de escritura creativa.• Postal para los abuelos.• Cuentos para nietos.• Talleres de cocina.• Talleres de fotografía.• Talleres de pintura (digital).• «Vamos al cine» y vemos películas.• Vamos de compras aunque no compremos.• Viajamos y volvemos (o no volvemos).• Vemos cuadros.• Taller de flores.• Taller de audiovisuales: vídeo, retoque fotográfico, álbu-

mes de fotos.• Música y NT.• Diseño gráfico.

Detengámonos por ejemplo, en algunas actividades des-arrolladas con los más pequeños: los Talleres con niños/as.

Se trata de talleres muy prácticos en los que los niños yniñas, por grupos, se organizan y buscan información sobre cadauno de los temas (imágenes, textos, fotografías…). Recopilada lainformación, montan pequeñas películas que después muestran alos padres.

• Mi viaje a Egipto.• Atapuerca y los dinosaurios.• Prestige.

Otra de las actividades recientes y de gran acogida ha sidoel concurso de cuentos digitales. Para este proyecto hemos colabo-

Lorea Hernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 176

Page 177: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

177Cultura y nuevas tecnologías

rado con los colegios del barrio, las asociaciones de madres ypadres, los vecinos y el gremio de libreros de San Sebastián.

El objetivo es el fomento de la lectura infantil, y para ellohicimos un concurso de cuentos.

Los/as niños/as desarrollaban sus ideas en los talleres deescritura creativa de eDonostianet, que eran tutorizados por moni-tores. Una vez escritos los cuentos, los subimos al portal web deeDonostianet (www.edonostia.net) y los difundimos a todos losvecinos y vecinas del barrio que disponen de internet así como atodos aquellos que se acercaron a la exposición que montamosdurante esos días en el centro.

La ciudadanía con sus aportaciones y el gremio de librerosfueron el jurado, y el premio –obsequio de los libreros– fue unacolección de Harry Potter.

b) Eventos

Desde eDonostianet también se organizan distintos even-tos con el fin de acercar las NT a la ciudadanía.

• Conciertos de música (digital) y enseñar a hacer música.• Utilización de las NT en el viaje por el mundo (Eneko

Etxebarrieta).• Montaña y nuevas tecnologías.• Colaboramos con el Festival de Cine.• La Real y las NT.• Ciclo de cine submarino.

4 DONOSTIA–SAN SEBASTIÁN FILM COMMISSION – EDONOS-TIANET Y FILM COMMISSION, ACTUACIONES CONJUNTAS

4.1 Donostia–San Sebastián Film Commission

Donostia–San Sebastián Film Commission es un nuevoservicio de Fomento de San Sebastián, para la promoción del sec-tor audiovisual en la ciudad.

La Film Commission es una Oficina Municipal de PromociónAudiovisual encargada de proporcionar a las productoras locales,

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 177

Page 178: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

178

nacionales e internacionales todo un elenco de servicios que per-mitan atraer y facilitar la realización de filmaciones audiovisualesen su entorno local.

Los servicios prestados por Donostia–San Sebastián FilmCommission son de carácter gratuito.

En la nueva economía, la industria audiovisual constituyeuno de los ámbitos en continuo crecimiento, siendo el primer sec-tor económico de Estados Unidos. En Europa, según informes delComité Económico y Social de la Comunidad Europea, se consta-ta su crecimiento exponencial y se pronostica un aumento de susingresos globales del 70% hasta el año 2005. En el ámbito estatal,por su parte, el sector audiovisual presenta un incremento anualdel 4% y, si englobamos esta actividad en el ámbito de ocio y cul-tura, constituye el cuarto sector con mayor aportación al productointerior bruto.

Todos estos datos corroboran la importancia y la potencia-lidad de la industria audiovisual para el desarrollo económico denuestras regiones y ciudades, no sólo por la riqueza y empleo quegenera en sí misma, sino también por las oportunidades de nego-cio que, a tenor de los informes analizados, es capaz de proporcio-nar y trasladar a otros segmentos de la actividad económica.

En este contexto surge la Film Commission como primerpaso en el desarrollo del sector audiovisual en la ciudad, con el finde facilitar todo tipo de rodajes y fomentar y desenvolver el sector.Dos factores han contribuido de forma muy positiva al desarrollode esta iniciativa: el convenio de colaboración suscrito con las enti-dades implicadas en el sector y el proyecto Ciudades de Cine cofi-nanciado por Interreg III C.

a) Convenio de Colaboración Donostia–San Sebastián FilmCommission y distintos agentes del sector cinematográfico y audiovisual

La firma de este convenio entre el Ayuntamiento, el FestivalInternacional de Cine y las Asociaciones de Productoras EPE–APV eIbaia tuvo lugar el 10 de abril de 2003. En virtud de este acuerdo,instituciones y empresas de la industria audiovisual trabajan de

Lorea Hernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 178

Page 179: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

179Cultura y nuevas tecnologías

forma conjunta para definir y poner en marcha diversas iniciativasque incidan, por una parte, en el desarrollo y potenciación de laindustria local y, por otra, en la atracción y captación de rodajescinematográficos, filmaciones de televisión y spots publicitarios, etc.

b) Ciudades de Cine

Donostia–San Sebastián Film Commission forma parte de lared de Ciudades de Cine junto con Salamanca, Santiago deCompostela, Venecia, Porto y Tesalónica. Este es un proyecto cofi-nanciado por la Unión Europea, a través de la iniciativa Interreg IIIC, que comenzó su andadura hace unos meses y cuyos objetivos son:

• Promocionar el sector audiovisual de las 6 urbes que inte-gran el proyecto.

• Desarrollar los sectores productivos relacionados con estaindustria.

• Difundir sus ventajas como localización de producciones.Asimismo Donostia–San Sebastián Film Commission es

miembro de la Spain Film Commision (SFC) y de la AFCI(Asociación Internacional de Film Commissioners).

4.2 eDonostianet y Donostia–San Sebastián Film Commission,actuaciones conjuntas

El sector cinematográfico y audiovisual tiene una impor-tante vertiente económica en cuanto que industria, con capacidadpara generar riqueza y empleo. Al mismo tiempo, los productosaudiovisuales: largometrajes y cortometrajes cinematográficos, lasTV movies, los documentales, etc. forman parte del séptimo arte yson, actualmente, una de las manifestaciones culturales másimportantes.

Del mismo modo, las nuevas tecnologías están introdu-ciendo importantes avances y modificaciones en el modo de pro-ducción de este sector. Nuevas herramientas, nuevos formatos,nuevas formas de edición y postproducción digital, nuevas aplica-ciones informáticas que han revolucionado los dibujos animadosen 2D y 3D, etc.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 179

Page 180: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

180

Todos estos factores hacen que eDonostianet yDonostia–San Sebastián Film Commission trabajen de forma con-junta en el desarrollo de distintas iniciativas.

a) Día del emprendedor y nuevos yacimientos de empleo

El pasado mes de mayo tuvo lugar en eDonostianet la cele-bración del día del emprendedor. Entre las actividades para estedía se encontraban:

• Mesa debate sobre las oportunidades que ofrece el sectoraudiovisual, con la participación de profesionales del sec-tor audiovisual y emprendedores de la ciudad.

• Presentación del proyecto de empleo–formación para jóve-nes emprendedores en el sector audiovisual, que ofrece ajóvenes con una idea de negocio en el sector audiovisual:

– Contrato de 1 año para poner en marcha su idea.– Formación.– Apoyo en la puesta en marcha.

b) 15/15 Film Festival

El Festival 15/15 es una oportunidad para que directoresnoveles e independientes produzcan, graben y tengan la oportuni-dad de exponer sus cortometrajes. El festival se divide en dos par-tes. La primera es el día de filmación y la segunda el día en el quese exponen las películas.

El Festival nació en Victoria (Australia) hace 4 años yactualmente se lleva a cabo en 24 ciudades repartidas por todo elmundo.

La grabación de los cortometrajes para el 15/15 Festivaltiene lugar en un día (el mismo en todas las ciudades). Los corto-metrajes se graban desde las 8.00 hasta las 23.00 horas, 15 horas,y pueden tener una duración de hasta 15 minutos.

El día de la grabación se reparten los Quickies Kit, com-puestos por un objeto, una cita o frase y otra serie de documentos.El objeto ha de ser incorporado en la mayoría de las secuencias yla frase ha de aparecer en el guión de cortometraje.

Lorea Hernández

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 180

Page 181: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

181Cultura y nuevas tecnologías

c) Donostia Animatuz

El presente documento presenta Donostia Animatuz, queconjuga dos disciplinas artísticas: la cinematográfica, con diversasactuaciones en el ámbito de la animación, y la musical, que reco-ge las creaciones musicales vanguardistas.

Se trata de una propuesta innovadora puesto que en ellalas formas de producción tradicionales se combinan con las nue-vas tecnologías con el fin de mostrar las tendencias más actuales ysus aplicaciones tanto en el ámbito de la animación como en el dela creación musical y las combinaciones entre ambas.

Donostia Animatuz es más que un festival de animación oun concierto de música. En Donostia Animatuz se dan cita el ciney la música de la mano de las nuevas tecnologías, creando un even-to que combina la proyección cinematográfica con charlas, talleresy exposiciones sobre animación.

Con esta enumeración de las actividades finaliza mi inter-vención. Espero que les haya resultado interesante. Si quisieranampliar la información que de forma breve les hemos presentado,pueden ponerse en contacto con nosotras. Para cuestiones relacio-nadas con Donostia–San Sebastián Film Commission enviar un e-mail a la siguiente dirección: [email protected], a laatención de Lorea Hernández. Para temas relacionados coneDonostianet pueden dirigirse a Ainhoa Aldasoro en la dirección:[email protected].

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 181

Page 182: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 182

Page 183: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

PRESENTACIÓN DE MUDIMA

Daniel Weiss IbáñezMUDIMA

INTRODUCIÓN

Nesta nova Europa que medra e, ao mesmo tempo, seconstrúe son cada vez máis o número do que poderiamos chamar«culturas locais». As novas ferramentas tecnolóxicas posibilitanque estas culturas ou formas culturais sexan amosadas, comparti-das e preservadas a través de novas vías ou métodos de accesocomplementarios cos xa existentes ata agora.

Mazaricos non dispón dunha gran masa patrimonial entermos de obras de arte, grandes monumentos ou feitos históricosde grande relevancia; pero si é certo que o noso patrimonio e anosa cultura forman parte da nosa historia. Espallados polo terri-torio hai toda unha serie de elementos patrimoniais que hoxe endía xa non poden ser analizados, polo que as referencias documen-tais escritas constitúen o noso único vínculo con eses feitos. Poroutra banda, nun territorio rural é frecuente atoparse con mostrasde construcións típicas, costumes, artesanía, feitos definidos porun tempo e por unha época da historia, que cómpre estudar eestruturar para facer unha divulgación deles.

1 QUE É MUDIMA

O Museo Dixital de Mazaricos (MUDIMA) créase coa fina-lidade de recuperar e preservar o patrimonio cultural deMazaricos, utilizando técnicas e medios dixitais, para a súa divul-gación a través da rede. As principais motivacións foron:

• Deseñar unha nova vía de acceso á información relaciona-da co patrimonio local tomando como elemento diferen-ciador as novas tecnoloxías da información.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 183

Page 184: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

184

• Promover e difundir o coñecemento do patrimonio cultu-ral da nosa zona facendo máis atractiva a informacióndocumental e patrimonial.

• Facilitar o acceso á cultura e ao patrimonio local de xeitoque en calquera momento e en calquera lugar sexa posibleacceder a esta información.

• Chegar ao público máis novo mesturando cultura e patri-monio co uso das novas tecnoloxías, medio moi atractivopara a poboación nova.

• Servir de ventá aberta para a comunidade de emigrantes noexterior.

• Dixitalizar e sistematizar toda unha serie de documentos efeitos que co paso do tempo tenden a desaparecer: costu-mes, expresións, formas e ferramentas de traballo, perso-naxes relevantes, etc.

• Ofrecer unha visión alternativa do noso territorio.En definitiva, definimos un concepto distinto de museo e

para materializar esta idea precisabamos recursos e resolver unhaserie de condicionantes de tipo técnico e tecnolóxico.

2 O PROXECTO CHIMER

No ano 2002 o Concello foi convidado a formar parte dunconsorcio de varios países formado por institucións de diferenteíndole, entre elas escolas, museos, empresas tecnolóxicas, institu-cións públicas, fundacións, etc. O obxecto deste proxecto, coñeci-do co nome de CHIMER, era ofrecer unha nova forma de ver opatrimonio e a cultura, neste caso a través dos ollos dos nenos,baixo a tutela de profesores e especialistas en diferentes materias.O proxecto foi financiado pola Comisión Europea coas axudas do5º Programa Marco baixo o epígrafe «Patrimonio para todos». Así,nenos e mestres dos distintos países crearon toda unha serie decontidos multimedia baseados no seu propio patrimonio cultural eusando as novas ferramentas tecnolóxicas: ordenadores, cámarasde vídeo, fotografía, teléfonos móbiles e GPS. Para iso foron crea-

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 184

Page 185: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

185Presentación de MUDIMA

dos tres eventos en diferentes países coa finalidade de explicarcomo se debían de elaborar eses contidos usando as diferentes tec-noloxías da información. O resultado final foi un arquivo abertocon contidos multimedia (audio, vídeo, foto e texto) onde nenos enenas de entre 8 e 12 anos foron capaces de crear temas propios apartir da información subministrada polos mestres e ensinantes;todo iso no propio territorio, usando as posibilidades das tecnolo-xías móbiles e sen necesidade de acudir a complexos e aburridossistemas de bases de datos. Cada elemento patrimonial selecciona-do conta cos seus correspondentes arquivos de audio, vídeo, fotoe texto xunto coas respectivas coordenadas UTM, que posibilitana súa localización directa nun mapa vectorial. Froito destas expe-riencias foron publicados tres libros en que se recolleron os feitose conclusións de cada unha das tres actividades realizadas (máisinformación www.chimer.org).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 185

Page 186: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

186

A información recollida, tratada (de ser o caso) e gardadanecesitaba dun sistema de almacenamento que fose dinámico,escalable, sostible e, sobre todo, de fácil uso para chegar ao maiornúmero posible de usuarios. Ademais, o requirimento de contarcon coordenadas UTM tan só deixaba camiño cara a complexossistemas de análise territorial, caros e de difícil manexo. A soluciónadoptada foi a de construír unha nova ferramenta para tal efectobaseada totalmente en tecnoloxía Flash, capaz de amosar todos oscontidos multimedia sobre un mapa do territorio e cun deseñomoderno e atractivo para os máis novos. O sistema creado permi-te acceder de maneira fácil á información asociada aos distintoselementos do patrimonio. Con soamente tres clics o potencialusuario pode chegar á información que busca.

3 A CREACIÓN DE MUDIMA

Baseándonos na experiencia obtida despois da nosa parti-cipación no programa CHIMER empezamos a darlle forma á ideainicial de MUDIMA e a definir os recursos. E cando falamos derecursos facémolo nun senso amplo. Os recursos están constituí-dos polos diferentes elementos patrimoniais e culturais dentro doterritorio e que configuran todo o fondo documental e de informa-ción que o proxecto Mudima desenvolve. Pero tamén cómpre teren conta que para facer fronte a este proxecto foi preciso realizarunha análise previa de medios dispoñibles e necesarios, elementoscatalogados e non catalogados, fontes de información e de docu-mentación, tipos de información susceptible de incluír, capas deinformación, etc. Estas foron as diferentes fases:

1. Análise de contidos susceptibles de incorporación.2. Estrutura da información. A información foi estrutura-

da en 10 niveis. Debaixo de cada un deles existe unsegundo nivel e finalmente unha presentación de conti-dos baixo o nome de SlideShow ou PhotoGallery. Cadaicona da pantalla principal representa un grupo de con-tidos seguido dun subgrupo e unha enumeración de

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 186

Page 187: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

187Presentación de MUDIMA

contidos. Este sistema que chamamos «1-2-3» simplifi-ca o acceso á información ofrecendo ao visitante todoun rango de información multimedia en tres clics dorato.

3. Saída ao territorio. O traballo no territorio foi desenvol-vido en varias fases. A primeira foi a de comprobacióndas coordenadas GPS de todos os elementos que forma-ran parte da plataforma web. Coordenadas, waypoints erutas foron trazadas, definidas e trasladadas a un mapavectorial. A segunda fase foi a de preparación da basecartográfica sobre a que descansa toda a plataforma. Oscontidos están relacionados polas súas coordenadasUTM sobre un mapa 1:500 tratado previamente paradesactivar información non relevante e para facilitar acapacidade e a rapidez da carga na rede.

4. Preparación do material recollido e tipificación. Unhavez recollido todo o material, fíxose a catalogacióndeste, eliminando aqueles elementos menos relevantes,preparando e adaptando os restantes para a súa inclu-sión na web.

5. Definición da plataforma multimedia.

4 A PLATAFORMA MULTIMEDIA

A plataforma pódese definir como un soporte xeoinstru-mental multimedia capaz de amosar os contidos almacenados dexeito intuitivo e válida para contornos tan diferentes para o usua-rio como o PC de escritorio ou os dispositivos móbiles. O seu fun-cionamento é por niveis ou capas de información, sendo cadanivel a agrupación dunha masa de información máis ou menosuniforme en canto a contidos.

Para o seu funcionamento interno a plataforma sérvesedunha serie de ferramentas como son o proxector de contidosmultimedia, a galería fotográfica e o sistema cartográfico de infor-mación. O proxector de contidos multimedia e a galería fotográfi-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 187

Page 188: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

188

ca presentan información multimedia en todos os formatos (audio,vídeo, foto e texto) coa única diferencia de que a galería fotográfi-ca non presenta vídeo.

Pola súa banda o sistema cartográfico de información éunha ferramenta gráfica que ofrece a posibilidade de situar cada undos elementos analizados no territorio de modo similar a un siste-ma de información xeográfico. Pero ademais ofrece toda unha seriede utilidades que a detallamos a continuación.

5 OS CONTIDOS

Unha vez entrado no sitio web, este sería o primeiro nivelde información dispoñible, distribuído en 10 subniveis aos que seaccede premendo en cada un dos elementos.

Como podemos ver, son dez os elementos que conformano primeiro nivel de información: Arquitectura civil, Patrimonioetnográfico, Patrimonio cultural, Medio ambiente e Paisaxe, Xente

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 188

Page 189: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

189Presentación de MUDIMA

de Mazaricos, A emigración, Web municipal, Arquivo de docu-mentos, Cartografía e Proxectos europeos. Unha vez situados encada un dos contidos dispomos dun segundo nivel de información.

Finalmente un segundo clic en cada un dos apartados dosegundo nivel lévanos á información dos diferentes elementos doterritorio en distintos formatos: audio, vídeo, texto e foto.

6 AS UTILIDADES BASEADAS NA CARTOGRAFÍA DIXITAL

Tal e como se dixo, a plataforma serve de soporte xeoinstru-mental da información almacenada. Esta característica é perfectamen-te visible co uso do sistema de información cartográfico utilizado.Partindo dunha cartografía 1:5000 chégase a ofrecer informaciónmultimedia asociada a cada elemento patrimonial usando un orde-nador ou mesmo un telefono móbil. Un dos aspectos claves son ascoordenadas UTM de cada elemento, pero aínda no caso de non dis-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 189

Page 190: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

190

por destas o sistema ofrece sistemas de busca alternativos. A suscep-tibilidade de ser usado a través de dispositivos móbiles abre un novocampo para a creación de contidos en liña no territorio así comotoda unha serie de usos alternativos diferentes dos estritamente cul-turais ou turísticos. O usuario pode desde o propio territorio enri-quecer os contidos engadindo novos elementos ou nova informacióná xa existente. Para isto os requirimentos tecnolóxicos son mínimos:un móbil que dispoña de navegador HTML, cámara dixital e cone-xión GPRS ou UMTS. No mercado atopamos móbiles que ofrecenestas posibilidades por menos de 100 euros.

Vexamos as posibilidades que o mapa ofrece. Accedemosdesde o menú principal premendo en «Cartografía». Esta sería apantalla inicial, onde dispomos dunha ferramenta de navegación,capas, as coordenadas UTM, un mapa xeral e as diferentes fun-cións ou utilidades cartográficas. Coa ferramenta de navegaciónpódese mover polo mapa así como facer zoom sobre unha partedeterminada deste.

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 190

Page 191: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

191Presentación de MUDIMA

No apartado de capas pódese activar e desactivar diferen-tes capas de información como estradas, núcleos, ríos e as corres-pondentes lendas.

O mapa xeral permite unha visión global do territorio deMazaricos e ofrece a posibilidade de ir directamente a unha zonado territorio delimitada polo cursor en cruz. O mapa situado pordebaixo móvese ao mesmo tempo que o mapa xeral. En cadamomento o usuario pode visualizar as diferentes coordenadas decada elemento dos situados no mapa.

Dentro do grupo «Funcións» atópanse unha serie de utili-dades como son rutas polo territorio, un localizador de recursos,servizos de interese, hostalaría, etc.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 191

Page 192: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

192

Cinco son as rutas predefinidas. O sistema ofrece a posibi-lidade de trazar as diferentes rutas no territorio, baixar a ruta parafacer no GPS ou vela completa nun documento PDF.

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 192

Page 193: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

193Presentación de MUDIMA

Cada unha delas é trazada no mapa cos diferentes puntosde interese asociados diferenciando coa cor do pin se o elementose atopa na ruta ou preto desta. Pasando o rato por riba do pinaparece unha fiestra que ofrece unha pequena información de cadaelemento.

Para visualizar os elementos patrimoniais do territorioexiste unha opción organizada alfabeticamente onde despois depremer no elemento en cuestión o cursor sinala no mapa a súasituación exacta xunto coas coordenadas correspondentes.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 193

Page 194: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

194

O localizador, pola súa banda, fai unha busca por palabrasdentro da base de datos de contidos.

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 194

Page 195: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

195Presentación de MUDIMA

En definitiva, o usuario pode en tres clics de rato accederá información almacenada e se o precisa visualizar esa informaciónno territorio mediante esta ferramenta. Tal e como se dixo ao ini-cio, unha nova forma de acceder ao patrimonio mesturando inno-vación, tecnoloxía e cultura.

O mantemento da plataforma e a incorporación de novoscontidos faise tamén dun xeito doado e rápido. O propio sistemadispón dunha ferramenta interna que interactúa co usuario e facili-ta tanto o mantemento como a incorporación de nova informaciónevitando a dependencia de xestores ou administradores externos.

7 A PLATAFORMA MÓBIL

No caso de tratarse dun dispositivo móbil, a plataformaestá deseñada para presentar a información no tamaño e peso axei-tados, tendo en conta que no caso dun acceso vía GPRS ou UMTSo tamaño dos arquivos condiciona o custo do servizo. Non obstan-te, o usuario non depende exclusivamente da existencia dunhaconexión GPRS ou UMTS para acceder á información, senón quetamén pode descargar os contidos en que estea interesado e usar oseu móbil ou PDA como guía no territorio.

O acceso a través dun dispositivo móbil permite conseguira información de igual xeito que desde un ordenador, se ben nestecaso estes dispositivos aínda non executan tecnoloxía flash demaneira directa, polo que as iconas que aparecen representando acada grupo de contidos son estáticas. Esta sería a pantalla corres-pondente ao primeiro nivel de información:

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 195

Page 196: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

196

Unha vez que se entrou nos diferentes apartados, accédesea un segundo nivel ou subgrupo de contidos:

Daniel Weiss Ibáñez

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 196

Page 197: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

197Presentación de MUDIMA

Finalmente, a información pode ser vista nun mapa nomesmo dispositivo móbil. O sistema mostra un cadro de diálogosolicitando as coordenadas UTM; unha vez que entraron as coor-denadas, amosa un mapa sinalando a situación xeográfica asícomo unha lista de elementos de interese próximos.

No caso de dispor dunha ortofoto, a plataforma colocaríaadentro do visor.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 197

Page 198: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 198

Page 199: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

ANÁLISE DAS WEBS MUNICIPAIS GALEGAS

Observatorio da Cultura GalegaConsello da Cultura Galega

INTRODUCIÓN

Internet está a cambiar de forma drástica a relación exis-tente entre os cidadáns e a Administración. A incorporación dasnovas tecnoloxías a esta abre novas portas para que se adoptenoutras posturas, reflexións estratéxicas e o desenvolvemento desistemas de información que revertan nun aumento da efectivida-de, eficiencia e transparencia da Administración. Isto supón unverdadeiro esforzo de cambio e adaptación, unha vontade explíci-ta para transformar a organización e xestión interna actuais.

Por suposto, os cidadáns deben ter un papel activo e prota-gonista neste reto; a participación cidadá na administración dixital énecesaria, pero non será posible sen ter cubertas previamente unhasmínimas necesidades informativas por parte da administración local.

O desenvolvemento da sociedade da información, noámbito da administración local, é fundamental pola proximidadedesta ao cidadán. É por iso que unha implantación proxectada conéxito redundará en beneficios para o concello e mais para o cida-dán. Os cidadáns terán facilidades de acceso á información, redu-cindo tempo e esforzos investidos na administración. Esta, polasúa vez, abrirá unha nova canle de interacción e comunicación coacidadanía e prestará servizos de forma rápida, eficiente e clara.

Entre as prioridades anteriormente mencionadas tamén sedebe salientar a información e os servizos de carácter cultural. Énecesario mostrar o esforzo que o concello realiza co fin de ache-gar aos seus veciños e visitantes á realidade cultural existente nomunicipio.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 199

Page 200: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

200 Observatorio da Cultura Galega

PARTE I. METODOLOXÍA E ANÁLISE XERAL

1 PRESENTACIÓN

O estudo que se presenta hoxe aquí ten como obxectivoprincipal recoller información, analizar e avaliar os sitios web ofi-ciais dos concellos galegos presentes na rede. Estudouse tamén onivel de desenvolvemento da participación cidadá, dos servizos enliña e o grao de implantación da administración electrónica enGalicia.

a) Tipo de investigación

• Investigación baseada na observación directa dende a páxi-na web.

• Recollida de información mediante un formulario en quese anotou a existencia ou carencia dos diferentes indicado-res que se estudaron. Así mesmo, creouse outro formularioen que se anotou a presenza ou ausencia dos indicadoresculturais máis salientables.

• Non foi posible un posterior envío dos datos recollidos nosformularios aos respectivos concellos para contrastar ainformación, polo que é posible que exista algunha contra-dición en casos específicos.

b) Ámbito da análise

• Os 315 concellos galegos.

c) Datas de realización do traballo

• Entre finais de decembro de 2003 e abril de 2004 conalgún labor de revisión no mes de maio.

d) Mostra

• A mostra deste estudo é de 150 páxinas web. • Desbotouse a posibilidade de dedicar unha sección para

analizar os concellos galegos máis poboados pola existen-cia de varios traballos que os estudan en profundidade.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 200

Page 201: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

201Análise das webs municipais galegas

2 METODOLOXÍA

Os pasos que se seguiron na realización do presente traba-llo foron os seguintes:

1. Realizouse unha cala previa por algunhas webs oficiaisDende que se propuxo a idea de levar a cabo un estudo

sistemático e en certa profundidade das webs municipais galegas ea presenza cultural nestas en decembro do ano 2003, realizouse unpequeno labor de revisión das webs oficiais para encamiñar o estu-do e atopar uniformidade na recollida de datos.

2. Buscouse bibliografía e experiencias similares e definíronseos ítems que se utilizaron

Ao mesmo tempo, indagouse na rede á procura de biblio-grafía e estudos cun carácter semellante que nos servisen de apoioe referencia. Nesta etapa atopáronse dous traballos de bastanteinterese; un era un estudo xeral e outro era un estudo máis con-creto, polo que forneceron unha base sólida a partir da cal sepuido iniciar o estudo das webs municipais galegas.

O primeiro traballo atopado foi o da Fundación Auna, cunextenso informe titulado e-España 2003 (a Fundación Auna formaparte do Grupo Auna; o seu obxectivo é contribuír á sociedade dainformación con estudos, análises e proxectos I+D). Concretamenteresultou de utilidade o capítulo dedicado á «e-Administración».

O segundo traballo é un estudo titulado Los municipios deLa Vega Baja en la red, realizado por CONVEGA (Confederación deLa Vega Baja, creada no ano 1997 para o desenvolvemento local ea implantación das novas tecnoloxías na comarca).

3. Localizáronse as primeiras páxinas utilizando fontes oficiaisNeste punto salientouse o feito de que atopar un enderezo

dunha web oficial de calquera concello é un traballo complicado.Non existe unha nomenclatura uniforme ou estandarizada dosenderezos web que nos leve á devandita páxina.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 201

Page 202: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

202

Pero tamén resulta moi complexo dar cunha páxina weben calquera servizo de busca. Tanto a FEGAMP (Federación Galegade Municipios e Provincias) como Eido Local teñen unha base dedatos co enderezo web dos concellos galegos. Desgraciadamente,esta información resultou ser incompleta e, nalgúns casos, inco-rrecta.

4. Elaborouse unha ficha extensa cos ítems definidos previamenteCreouse unha extensa ficha en Access que puidese cubrir

con facilidade todas as necesidades á hora de analizar unha páxinaweb. Os ítems que se manexaron para a avaliación das páxinas webforon uns 80.

5. Enchéronse as primeiras enquisas, reelaborándose algúnscampos e deixáronse outros por falta de material e de tempo

Neste punto deixáronse, entre outras, categorías como o«Test de Accesibilidade Web» (TAW1), que comproba se hai pro-blemas graves de accesibilidade no cumprimento das regras bási-cas de accesibilidade desenvolvidas polo WAI (Web AccesibilityInitiative2). Outros elementos como a posibilidade de personalizara páxina de inicio (que se permite parcialmente tan só na páxinado concello da Coruña) ou información persoal de trámites,Seguridade Social, información tributaria... excluíronse da análisepola súa ausencia case total nas webs municipais.

6. Buscáronse fontes secundarias para dar co máximo númeroposible de webs oficiais dos concellos

Despois de buscar nas páxinas da FEGAMP e de EidoLocal, realizáronse pescudas nas deputacións provinciais, enGoogle.com, en Concellos.info, Vieiros.com, CRTVG.es,Ibercultura.com e noutras páxinas e directorios. Finalmente reali-

Observatorio da Cultura Galega

1. Na páxina web www.tawdis.net pódese atopar o programa para valorar a accesibili-dade das páxinas web, algunha bibliografía, noticias e mais diversa lexislación sobre aaccesibilidade.2. http://www.w3.org/WAI/

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 202

Page 203: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

203Análise das webs municipais galegas

zouse algún contacto por correo electrónico e chamadas telefóni-cas a algúns concellos.

7. Comparabilidade: AsturiasBuscáronse elementos de comparabilidade noutro traballo

de similares características a este, publicado por SI-Loc@l, un pro-xecto da iniciativa EQUAL financiado pola Comisión Europea e oGoberno do Principado de Asturias. Neste proxecto analizáronse27 servizos en 52 concellos, a case totalidade deles son idénticosaos analizados neste estudo, polo que a comparabilidade é ampla.Móstranse ao longo do traballo algúns dos elementos coincidentes.

8. Elaboración das fichasTendo como referentes os traballos de La Vega Baja e o da

Fundación Auna, seleccionáronse sete ámbitos temáticos para aprimeira parte do estudo:

a) Información xeral do concello.b) Entidades e equipamentos do concello.c) Organización interna e institucional do concello.d) Funcións e servizos do concello: este apartado desagré-

gase en servizos por área, servizos por grupos de perso-as e servizos urbanos.

e) Navegación e deseño da web municipal.f) Participación cidadá.g) Administración virtual.

3 ANÁLISE XERAL DAS PÁXINAS OFICIAIS ATOPADAS

O presente traballo analiza as webs municipais oficiais de150 concellos galegos dos 315 existentes. A dificultade de dar contodas as páxinas web nun único directorio fainos supoñer quedeben existir algunhas páxinas web que non puideron atoparse,aínda que o baleirado das fontes de información da rede foi o sufi-cientemente extenso como para asegurar un número bastanteaproximado á realidade.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 203

Page 204: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

204

O 47,6% dos concellos galegos, un total de 150, teñenunha web municipal de carácter oficial. O dato, a pesar de estarlonxe de achegarse ao doutras provincias (como Asturias, con dousterzos dos seus concellos con páxina oficial), é bastante bo setemos en conta que o 61% dos concellos galegos teñen menos de5000 habitantes. O factor demográfico é un dos factores que inter-veñen na presenza ou ausencia dunha páxina web municipal. Defeito, existe un salto especialmente pronunciado na barreira dosconcellos de máis de 4000 habitantes. A presenza do municipio eninternet nestes concellos está ao redor do 75%, mentres que osconcellos con menos de 4000 habitantes dispoñen de sitio oficialna rede nunha porcentaxe próxima ao 25%.

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 1. Porcentaxe de concellos galegos con páxina oficial

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 204

Page 205: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

205Análise das webs municipais galegas

Das 150 páxinas analizadas, 14 eran inaccesibles (dandoun erro sistemático) ou estaban nun proceso de construción ouremodelación no período de análise.

3.1 Páxinas web por provinciasNo seguinte cadro pode observarse a porcentaxe de presenza

de páxinas web en relación ao número de concellos de cada provincia:

Gráfico 2. Porcentaxe de páxinas en construción e inaccesibles durante o estudo

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

Gráfico 3. Concellos con presenza en internet por provincias

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 205

Page 206: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

206

As provincias da Coruña e de Pontevedra superan a barrei-ra do 50% en canto á presenza de concellos na rede. É Pontevedra,con 42 de 62 concellos, a que alcanza a maior porcentaxe: 7 decada 10 concellos pontevedreses están en internet.

A Coruña ten un número maior de concellos con páxinaweb (51 concellos), pero tamén ten o maior número de concellosde Galicia (94), polo que a porcentaxe apenas chega ao 60%, men-tres que Pontevedra, en proporción, supera o 70%.

Finalmente Lugo, con algo máis dun terzo de concelloscon páxina web municipal, e Ourense, cunha cuarta parte, son asprovincias cun menor número de concellos con webs oficiais (25 e24 respectivamente). De novo hai que subliñar o factor demográ-fico para explicar estas cifras, xa que tanto Lugo como Ourense(especialmente esta última) son as provincias con maioría de con-cellos por baixo de 5000 habitantes.

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 4. Concellos con web por provincias

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 206

Page 207: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

207Análise das webs municipais galegas

O gráfico número 5 serve perfectamente para ilustrar ovisto ata agora. Todos os concellos de máis de 20 000 habitantesteñen páxina web oficial, así como 31 dos 38 concellos que segun-do o Censo de Poboación e Vivendas de 2001 tiñan entre 10 000e 20 000 habitantes. No outro extremo atópanse os concellos demenos de 5000 habitantes, cunha presenza en internet inferior ao30%, aínda que a barreira estatística que separa a existencia ounon dun sitio oficial atópase nos 4000 habitantes, que xustamen-te é unha división case exacta do total de concellos.

3.2 Enderezos web, dominios e extensiónsO seguinte cadro mostra a extensión dos enderezos web

dos concellos galegos. Tanto a extensión .com como a extensión.org son as máis utilizadas para os dominios das webs municipais.Para o presente traballo, cando a páxina estaba albergada comosubdominio nunha empresa de hosting ou casos similares (porexemplo albergada como subdominio da FEGAMP) contabilizou-se como «Outras extensións». Existen casos de páxinas web comesmo nome pero distintas extensións (por exemplo, o concello

Gráfico 5. Concellos con web por tramos de poboación

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 207

Page 208: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

208

das Pontes ten a extensión .com, pero tamén a .org e a .net) proba-blemente co fin de facerse cos dominios de nome similar e parafacilitar que un usuario atope facilmente a páxina.

Comparando este dato co traballo sobre os concellos astu-rianos podemos observar unha acusada diferenza na extensión dosdominios. En Asturias, a extensión .es é equivalente á que se dácomo predominante en Galicia, a extensión .com. Porén, a exten-sión .es é, xunto coa extensión .net, a menos utilizada en Galicia (sópor 13 concellos no caso da primeira e 12 no caso da segunda).

Como xa se comentou anteriormente, atopar un enderezodunha web oficial de calquera concello non é doado porque nonexiste unha nomenclatura uniforme ou estandarizada dos endere-zos web que nos leve á dita páxina, como efectivamente sucede enpaíses próximos ao noso, como Portugal (cm-[nome].pt), Francia(mairei-[nome].fr) ou Italia (comune.[nome].it).

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 6. Extensión dos dominios: comparación Galicia-Asturias

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 208

Page 209: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

209Análise das webs municipais galegas

A metade dos concellos galegos utiliza o nome do municipiocomo enderezo da web (como por exemplo www.lalin.org), seguido

de lonxe polas formas «concellode+nome do concello» (como porexemplo www.concellodelugo.org) e «concello+nome do concello»(como por exemplo www.concellotui.org). Tamén se dá o caso deconcellos con varias estruturas para a súa páxina web (por exem-plo o concello de Narón: www.naronconcello.org / www.concello-denaron.org). É fácil pensar que atopar unha páxina web municipal non debe ser entón tan difícil, pero a unión destas tresformas coas extensións dos dominios municipais implica a exis-tencia de múltiples posibilidades. Isto vese reflectido na seguintetáboa, onde se manexan 7 combinacións de enderezos municipais.A única coherencia mantense coas webs que teñan a extensión.net; neste caso as 12 webs municipais con esta extensión teñen amesma estrutura no enderezo: (nome).net.

Gráfico 7. Estrutura de enderezos web

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 209

Page 210: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

210

3.3 Idioma das webs

Dende o Observatorio analizouse tamén a utilización daslinguas nas páxinas web dos municipios galegos. Os seguintescadros mostran cal é o idioma inicial que aparece cando abrimosunha páxina web no índice. Descontando algunhas webs en cons-trución, compróbase que unha gran maioría das páxinas ofrecenun primeiro saúdo en galego e algo máis dunha cuarta parte per-miten ao usuario escoller o idioma que desexe para navegar poloscontidos do sitio. Por último, un 25% das webs estudadas teñencomo idioma exclusivo de inicio o castelán.

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 8. Tipos de dominio e extensión

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 210

Page 211: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

211Análise das webs municipais galegas

O segundo cadro é significativo. Algo máis do 16% daspáxinas web galegas (23 sitios oficiais) non dispoñen do galegocomo lingua de navegación.

As administracións locais aínda teñen que realizar unesforzo para que o galego estea presente en todas as páxinas ofi-ciais. Ademais, a pesar de que non se analizou o grao de normati-vización do galego dos concellos (que, como mínimo, debería ade-cuarse ao estándar anterior ao aprobado a finais do ano 2003), enmoitos casos púidose comprobar que ese grao era bastante baixo.

Gráfico 9. Idioma da páxina de inicio das webs oficiais dos concellos

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 211

Page 212: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

212 Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 10. Presenza do galego nas webs municipais

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

Gráfico 11. Presenza dun idioma único na web

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 212

Page 213: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

213Análise das webs municipais galegas

O gráfico 11 representa a porcentaxe de páxinas web cunsó idioma de navegación. Unha de cada tres páxinas oficiais enGalicia están nun só idioma, ben sexa galego, ben castelán, nunhaporcentaxe moi similar aínda que cunha vantaxe para aquelessitios en que o idioma único é o galego (29 webs fronte a 21 só encastelán). Comprobouse, ademais, que un número pequeno perosalientable de sitios oficiais presenta a posibilidade de elixir o idio-ma dos contidos, pero traducen só parte do material que presen-tan aos cidadáns, creando ás veces unha sensación de mestura delinguas que pode desconcertar a un visitante casual.

Os gráficos 12 e 13 mostran, por unha banda, a presenzade idiomas estranxeiros, sobre todo o inglés, nas webs municipaisnunha de cada catro páxinas e, por outra, unha comparativa conAsturias. É salientable que, a pesar da pouca entrada do inglés naswebs municipais, o nivel de presenza deste idioma é sensiblemen-te superior á porcentaxe na comunidade veciña.

Gráficos 12 e 13. Presenza de idiomas estranxeiros nas webs municipais. Comparación Galicia – Asturias

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 213

Page 214: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

214

Cando un concello presenta o seu espazo virtual en inter-net debe ser consciente da necesidade de interiorizar o alcance glo-bal e universal desa actuación. A lingua inglesa está presente entreun 70% e un 90% de páxinas de internet, e os concellos deben teren conta a posibilidade de traducir algunhas partes ou a totalidadedo espazo web, sobre todo se o produto final destas páxinas, comoocorre no caso das webs galegas, ten un enfoque claro de promo-ción turística e de ocio.

Polo tanto, deberíase ter en conta a posibilidade de tradu-cir, dependendo do peso demográfico do concello, toda a web ousó os contidos máis sensibles da web municipal (presentación dacidade e do alcalde, datos xerais, mapas, turismo, natureza, ocio ecultura).

Observatorio da Cultura Galega

Fontes: Observatorio da Cultura Galega (2004) e Si-Loc@l (2003).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 214

Page 215: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

215Análise das webs municipais galegas

PARTE II. ÁMBITOS TEMÁTICOS ANALIZADOS

4 INFORMACIÓN XERAL DO CONCELLO

Neste primeiro apartado analizouse a aparición de informa-ción de carácter xeral nas páxinas web do concello. Foi nesta sec-ción onde se acadaron as cotas máis altas nos ítems analizados, por-que se trata de información básica sobre o concello, a cal aparece deforma recorrente e estática na maior parte das webs estudadas.

Pódese comprobar que esta información imprime á webun carácter de escaparate do municipio que nos dá unha primeiraimpresión sobre el, ademais de servir, as máis das veces, comoportal de información turística a posibles visitantes. O gráfico 14describe que estas variables son as de maior presenza nas 150webs estudadas. A pesar de todo, a información destes ítems é bas-tante simple, sobre todo no referente ás noticias, un apartado que,nalgúns casos, mostra un certo estado de abandono. O plano ourueiro adoita ser tamén de certa simplicidade (aínda que existenalgúns que son moi completos, mesmo en concellos demografica-mente pequenos), así como a organización territorial do municipio(outra vez hai que falar dun número importante de webs que dedi-can un espazo significativo a describir con moito detalle cadaparroquia, coas súas singularidades, patrimonio e festas, ou a des-cribir os núcleos de poboación máis importantes, etc.).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 215

Page 216: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

216

Por outra banda, as fotografías teñen unha relevancia capi-tal no deseño das páxinas, contando incluso a maioría delas congalerías ben coidadas e definidas tematicamente. Como se verá nasección de «Navegación, deseño e ferramentas», haberá que falarde páxinas web que contan con recursos gráficos ricos e detallados.

Ademais destas informacións, tamén son moi comúnsoutras que en principio non se incluíron na base de datos, peroque foron apuntadas nun apartado de incidencias dada a súa repe-tición ao longo do estudo. Estes ítems son, por exemplo, informa-ción sobre o clima do concello (que aparece nunha porcentaxe do35,3%), datos socioeconómicos de carácter básico ou mesmoavanzado (34,7%), distancias quilométricas a outros puntos daxeografía galega ou do estado (16%), unha sección de personaxesilustres do concello (algo máis do 12%) e, en 39 páxinas web dasestudadas (un 26%), unha frase promocional que atraia a atencióndo visitante: «Un lugar para visitar» (Boiro), «Capital da arte

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 14. Información xeral da web

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004)

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 216

Page 217: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

217Análise das webs municipais galegas

rupestre» (Campo Lameiro), «Meis, sabor a Galicia», «Perla dasMariñas» (Sada), etc.

En xeral, apréciase unha certa tendencia das páxinas websoficiais dos municipios a posuír unha información cun enfoqueturístico en detrimento dun enfoque cara ao cidadán ou ao resi-dente habitual do concello. Este último enfoque aparece nunhamenor cantidade pero adoita ser de maior calidade informativa, xaque neste grupo tamén é habitual referenciar información turísticaou de ocio.

Dentro desta información xeral, hai algúns elementos decomparabilidade co estudo das webs asturianas de Si-Loc@l, quese mostran a continuación:

Os datos que permiten unha certa comparabilidade entreo estudo das webs asturianas e este estudo revelan unha similitu-de na presenza de certos elementos informativos nas webs deambas as comunidades, se ben se pode apreciar unha maior pre-senza informativa nos sitios web asturianos en categorías como a

Gráfico 15. Información xeral. Comparativa Galicia – Asturias

Fontes: Observatorio da Cultura Galega (2004) e Si-Loc@l (2003).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 217

Page 218: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

218

historia ou, sobre todo, en como chegar ao concello (os accesos evías de comunicación ao municipio dende outros lugares da comu-nidade ou do estranxeiro).

5 ENTIDADES E EQUIPAMENTOS DO CONCELLO

Neste apartado, máis que valorar cualitativamente o nivelde información sobre as distintas infraestruturas e entidades dosconcellos con presenza na rede, procurouse atopar e cuantificar aaparición das ditas entidades e equipamentos.

Como ocorreu no apartado anterior, neste grupo de ítemstamén se recolleron novas variables que se ían repetindo ao longodo estudo e que non podían ser adscritas ás arriba mencionadas.As máis recorrentes son infraestruturas que teñen que ver coa res-tauración e a hostalaría (bares, pubs, restaurantes, cafetarías, etc.).

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 16. Información de entidades e equipamentos do concello nas webs oficiais

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 218

Page 219: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

219Análise das webs municipais galegas

Nas páxinas municipais a preocupación polo patrimonioarquitectónico ten unha importancia capital, prestando moitasdestas webs unha importante porcentaxe do espazo da páxina ofi-cial a este punto. O campo do patrimonio rupestre, relixioso e civilé o máis recollido ao longo de todo o estudo.

As páxinas web dos concellos prestan tamén unha aten-ción especial aos aspectos turísticos do municipio. Os aloxamen-tos (máis do 60%) e a hostalaría/restauración (máis do 40%) sonparte das infraestruturas que máis se repiten nas webs.

Tamén os equipamentos culturais (63%) aparecen naswebs municipais, pero en boa parte dos casos só nunha listaxe conapenas información dinámica. As infraestruturas culturais quemáis se repiten son os centros socioculturais e as bibliotecas; enmenor medida aparecen outras como teatros, auditorios, etc.

Dos aspectos inicialmente estudados, os que menos pre-senza teñen na rede son os museos e os xulgados. Hai que ter enconta que a non aparición dalgunhas entidades ou equipamentosen concellos determinados pode deberse a que realmente non exis-ten (como pode ocorrer con estas dúas variables). Algo máisdunha cuarta parte das páxinas estudadas presentan referencias aoficinas municipais e centros sociais. As radios ou radiotelevisiónsmunicipais aparecen nun 12%, mentres que os parques empresa-riais ou polígonos industriais teñen presenza na rede nun 10% dosconcellos estudados. Neste último aspecto cabe sinalar que, apesar de ter menor relevancia, a información dos polígonos ouparques empresariais adoita ser bastante ampla.

Dúas categorías das estudadas neste apartado poden ser com-paradas co estudo das webs asturianas: o «directorio de empresas domunicipio» e os «polígonos industriais e centros de empresas». Oseguinte cadro mostra o paralelismo existente entre Asturias e Galiciaen canto á aparición cuantitativa destas variables:

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 219

Page 220: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

220

6 ORGANIZACIÓN INTERNA E INSTITUCIONAL DO CONCELLO

As categorías deste apartado pretenden cuantificar a pre-senza nas webs oficiais dos concellos do goberno e da administra-ción municipal. Os resultados obtidos mostran que este tipo deinformación recibe un tratamento máis superficial e menos reco-rrente que outras variables consultadas. Canto máis profunda,actualizada e accesible sexa esta información máis interese se mos-tra no concello por achegar a política, os proxectos públicos e aactividade institucional aos cidadáns.

Ademais destas variables, foron detectadas outras que se repe-tían e que foron apuntadas no respectivo apartado de incidencias.Entre as máis repetidas están a descrición da corporación municipal(persoas dos distintos grupos políticos que conforman o panoramapolítico do concello), que está presente nunha de cada catro websestudadas; documentos como actas, resumos das comisións e outros(nun 10% dos sitios oficiais); os resultados electorais do concello(tamén presentes nun 10%); e a biografía ou currículo da figura doalcalde (nunha proporción bastante pequena: sete webs, un 4,7%).

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 17. Información de entidades e infraestruturas empresariais. Comparativa Galicia – Asturias

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 220

Page 221: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

221Análise das webs municipais galegas

O traballo das webs asturianas de Si-Loc@l analiza a por-centaxe de aparición da información institucional do concello.Esta cífrase nun 33%, mentres que nas páxinas galegas a porcen-taxe sobe ata preto do 40%. Hai que ter en conta, porén, que oestudo das webs asturianas sinala que a información contabilizadaestá actualizada e é ampla, cousa que non sempre sucede nas páxi-nas galegas con información institucional.

O saúdo do alcalde é, con diferenza, a referencia que máisse repite, sendo a única variable que supera o 50%. A razón destaelevada porcentaxe está na consideración desta variable como ele-mento indispensable ou moi importante na confección dos conti-dos dunha web municipal. De feito, durante o período de estudoalgunhas páxinas en construción que estaban enchendo de conti-dos o sitio web reservaban un apartado para a saudación do alcal-de. Os contidos do saúdo do alcalde teñen como eixe temáticocomún as enormes posibilidades de internet como canle privile-xiada de comunicación cos cidadáns que permite achegar a enti-dade local que preside o alcalde a toda a cidadanía.

Gráfico 18. Información institucional do concello

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 221

Page 222: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

222

Entre todas as webs que dispoñen de información institu-cional existe unha gran diferenza de calidade. Por exemplo, encategorías como os órganos de goberno, o organigrama ou a cor-poración municipal, a información pode variar entre unha listaxemáis ou menos completa de responsables ata unha breve descri-ción do traballo que realizan, enderezos, teléfonos ou correos decontacto, etc. Pódese falar, por unha banda, de concellos que ache-gan a información institucional ao cidadán con claridade expositi-va e con amplos contidos; por outra banda hai concellos que, den-tro das súas posibilidades, realizan unha breve exposición dosdatos institucionais básicos; e por último, nun numeroso grupo depáxinas web, a información institucional queda excluída ou relega-da a un plano presencial.

7 FUNCIÓNS E SERVIZOS DO CONCELLO

Neste apartado, ademais dunha análise cuantitativa, reali-zouse unha valoración cualitativa sobre o nivel de profundidade dainformación. Así pois, clasificouse cada un dos ítems que se anali-zaron como información Nula, Básica/Moi básica e Útil/Moi útil.

A información é «nula» cando non existe un apartado naweb que reflicta a área que se analiza ou, no caso en que apareza,a información sexa practicamente presencial, como sucedeu nal-gunhas páxinas en construción. A información «básica» ou «moibásica» dunha área concreta dá algúns datos sobre o funcionamen-to do servizo, o enderezo e contacto, algunhas actividades ouactuacións, responsables... a un nivel moi superficial. Non tiñanque darse todas estas circunstancias, pero si algunhas. A informa-ción «útil» ou «moi útil» engloba a maior parte dos datos anterio-res a un nivel de extensión e profundidade maiores, incluíndoseoutros elementos informativos como descarga de documentos etrámites, enlaces especializados, etc. Como na anterior clasifica-ción, non tiñan que darse todas as circunstancias, pero si unhagran parte.

Observatorio da Cultura Galega

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 222

Page 223: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

223Análise das webs municipais galegas

O presente capítulo divídese en servizos por área, por sec-tores sociais e por servizos de carácter urbano. Nos gráficos, ainformación «básica ou moi básica» e a información «útil ou moiútil» diferéncianse polas cores azul e laranxa, respectivamente.

7.1 Servizos por área

Neste punto do estudo analizouse a presenza e profundida-de de información de distintas áreas do concello dentro da web ofi-cial. Os resultados sinalan unha clara tendencia das páxinas web aofrecer contidos detallados en áreas de cultura, ocio e turismo. Xafoi mencionado anteriormente que un importante número desitios oficiais dos concellos galegos na rede enfocan a súa informa-ción cara a un turista máis ca cara a un cidadán. O gráfico 19 con-firma esa marcada tendencia promocional do concello. Os resulta-dos tamén mostran unha situación de desatención en certas áreasque precisarían unha maior proxección por parte da administra-ción, cousa que está comezando a suceder nalgúns concellos.

Gráfico 19. Funcións e servizos do concello por áreas. Calidade informativa

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 223

Page 224: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

224

Nesta categoría destacan o ocio e mais o turismo como dousfactores presentes nas páxinas web dos concellos en maior cantida-de e mellor calidade. As webs galegas están primordialmente dirixi-das ao turista máis ca ao cidadán, como se pon de manifesto nacomparación da área de turismo (cun 87%) e a de atención ao cida-dán (con case un 21%).

O deporte e a cultura son outras dúas categorías con certaimportancia nas webs galegas, superando a barreira do 50%. Enconcreto, a cultura presente nos concellos engloba principalmenteas bibliotecas e casas de cultura, coa axenda e cos actos que se levana cabo nestes centros, aínda que con desigual desenvolvemento encada concello. Na terceira parte deste traballo analízase máis polomiúdo a información de carácter cultural das webs oficiais.

No outro extremo atopamos a saúde, a educación e a infor-mación sobre taxas e tributos, que teñen escaso desenvolvementoe ás que se lles presta pouca atención. Particularmente, cada páxi-na dálle máis ou menos prioridade a cada unha destas categoríassegundo as súas necesidades.

En canto ao nivel de profundidade da información, só asáreas de ocio e turismo presentan un bo nivel de calidade e dina-mismo dos seus contidos. Moi por detrás sitúase a área de cultura,cun 20% de webs con datos detallados ou moi detallados. E nova-mente as áreas de saúde e de taxas son as que menos presenza eutilidade teñen na rede; a información detallada pertence a cidadesdemograficamente importantes como Vigo ou A Coruña.

7.2 Servizos por colectivo social

Dentro da área de servizos sociais (que nas webs oficiaisgalegas alcanza unha presenza do 38%, cun 27,7% de informaciónbásica e un 10,3% de información útil ou detallada) analizouse aquen adoita dirixirse a información e a que nivel de profundidade.

Pódese comparar o nivel de aparición desta informaciónespecífica por colectivos co dato do estudo das webs asturianasrealizado por Si-Loc@l. Mentres en Galicia a información destes

Observatorio da Cultura Galega

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 224

Page 225: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

225Análise das webs municipais galegas

colectivos alcanza o 38%, en Asturias a cifra é moi similar (35%),polo que os niveis cuantitativos da información son aceptables.

Esta categoría recolle a información orientada a determina-dos sectores de poboación con necesidades específicas e determi-nadas. Os colectivos da infancia e xuventude, xunto coa terceiraidade, son os colectivos que reciben maior atención nas websmunicipais. A información para o colectivo dos discapacitados nonchega ao 20% e na maioría das webs trátase de información básica(descrición de axudas ou servizos e algún modo de contacto).

A pesar de que a información referente ás mulleres estápresente nunha de cada cinco páxinas web, esta adoita ter unhaprofundidade de contidos maior ca o resto (exceptuando a infor-mación dirixida á infancia e á xuventude). Unhas 12 páxinas ofi-ciais presentan para este grupo de persoas unha sección con vozpropia, con contidos ricos e amplos (axudas e subvencións, cur-sos, actividades, centros de atención...). De xeito similar, aínda queen proporción distinta, ocorre coa información dedicada á infan-cia e á xuventude.

7.3 Servizos urbanos

A pesar de que só un terzo dos concellos galegos poderíater poboación suficiente para posuír núcleos urbanos que xustifi-casen este apartado na análise das webs oficiais, decidiuse incluír

Gráfico 20. Funcións e servizos do concello por colectivos sociais. Calidade informativa

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 225

Page 226: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

226

para indagar se a proporción de información básica e de informa-ción útil era menor ou maior.

Dado o carácter rural de moitos concellos galegos, a fun-ción máis común no apartado de servizos urbanos é a de ambien-te, aínda que este estudo analizou, ademais dos servizos, a infor-mación ambiental dos concellos utilizando esta variable, polo queé posible que exista algunha desproporción con respecto ao resto.

A pesar de que a información ambiental é a máis numero-sa, son os servizos de urbanismo os que teñen unhas competenciasmáis detalladas, sobre todo pola presenza dos plans de ordenaciónurbana, algúns dos cales se poden descargar dende a páxina do res-pectivo concello, ademais de información e descarga de documen-tos para trámites relacionados co urbanismo do municipio. Avivenda e o tráfico son os servizos con menor desenvolvemento.

A proporción de información detallada parece ser bastantemáis baixa que nos outros apartados deste capítulo, o que podefacer pensar que, en xeral, os servizos urbanos semellan ser os máisdesatendidos de todas as funcións e servizos que ofrece o concelloa través da rede.

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 21. Funcións e servizos urbanos do concello. Calidade informativa

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 226

Page 227: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

227Análise das webs municipais galegas

8 NAVEGACIÓN, DESEÑO E FERRAMENTAS

A análise das webs oficiais dos concellos galegos englobatamén a cuantificación de diversos ítems de deseño e utilidades denavegación, ferramentas que facilitan o movemento dentro daspáxinas da web, axudas, etc. Un deseño práctico, sinxelo e intuiti-vo facilita a navegación e reduce enormemente o tempo de buscade contidos específicos.

Durante a análise das páxinas recolléronse outros ítemsrecorrentes ao longo do estudo. Entre estes, cabe destacar a firmado autor ou do responsable da creación ou deseño da páxina web(que se pode cifrar nun 41% das webs oficiais), avisos e recomen-dacións de navegación, así como créditos da páxina (22%), recur-sos gráficos (postais, fotos en 360º, webcams, etc., nun 16%), con-tadores de visitas (13,3%) e, tamén, a presenza da data ou hora enque se está navegando pola páxina (12%).

As animacións (GIF animados, Flash…) están presentes nodeseño das webs galegas cada vez en maior número e cunha cali-dade superior. Porén, algunhas veces as animacións dificultan anavegación sobrecargando a páxina de elementos en movemento

Gráfico 22. Elementos de deseño e útiles de navegación

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 227

Page 228: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

228

ou ralentizando o tempo de carga. Estes problemas de deseño ato-páronse nun número reducido pero significativo de casos.

Unha de cada catro webs municipais permite a descarga deprogramas para visualizar documentos ou navegar pola páxinas doconcello. Os enlaces ou programas máis usuais de descarga paravisualizar documentos son o Winzip (programa que permite com-primir e descomprimir arquivos para que ocupen menos espazo) eo Acrobat Reader (programa para ler un formato de documentosPDF, moi utilizado sobre todo para os documentos oficiais de trá-mites e dos boletíns institucionais, revistas, etc.)3. Outros enlaces dedescarga para visualizar correctamente a páxina oficial do concelloson o Internet Explorer (navegador web) ou o Flash Player en páxi-nas que están realizadas con tecnoloxía de animación en Flash4.

A porcentaxe de actualización é de case un 23%, se bennon sempre é sinxelo coñecer se a páxina actualizou os seus con-tidos no último mes. En moitos casos non hai unha sección denoticias que se actualice, nin tampouco un apartado en que seindique con claridade a data da última actualización. Isto é signifi-cativo dende o punto de vista do dinamismo das páxinas oficiais.Non é doado resolver o nivel de actualización dun sitio web muni-cipal porque a información que normalmente aparece é de carác-ter estático (información que non precisa de actualización e quenon é demasiado sensible ao paso do tempo). Por último, só trespáxinas dispoñen de FAQ (Frequently Asked Questions – «Preguntasmáis frecuentes»): A Coruña, Cambre e Viveiro.

Observatorio da Cultura Galega

3. O PDF de Adobe é un formato de documento portátil creado por Adobe Systems.Utiliza os corpos de traballo con estándares mundiais para a distribución e o intercam-bio de documentos electrónicos de forma segura e fiable (os documentos manteñen omesmo aspecto, pódense abrir con calquera sistema operativo e pódense compartirsen problemas).4. A tecnoloxía Flash, creada pola empresa Macromedia, permite crear e reproduciranimacións audiovisuais de gran calidade e nitidez pero moi compactas, o cal é idó-neo para este tipo de contidos en páxinas web, onde é esencial reducir ao mínimo otempo de carga.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 228

Page 229: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

229Análise das webs municipais galegas

O gráfico 23 compara 3 ítems co estudo das webs asturia-nas de SI-Loc@l. Estamos un pouco por detrás en canto á utiliza-ción do mapa web e mais dun buscador, pero non así no aspectomultimedia.

O estudo analizou tamén o nivel xeral de información queaparecía na web municipal dos concellos. Un 56% destas websconteñen unha información básica ou moi básica, con datos sinxe-los e planos, de escasa profundidade ou interese. Pola outra banda,só un 12% das webs teñen un contido moi útil para calquera cida-dán ou turista que acceda á rede. Unha de cada catro webs muni-cipais presentan unha información de certa utilidade en varias outodas as súas seccións. A todas estas porcentaxes súmase un 8% dewebs que se achaban en construción ou remodelación no momen-to de estudo.

Gráfico 23. Deseño e navegación. Comparativa Galicia – Asturias

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 229

Page 230: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

230 Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 24. Utilidade da información dos concellos galegos

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

Gráfico 25. Velocidade estimada de carga web

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 230

Page 231: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

231Análise das webs municipais galegas

A velocidade de carga é un dos ítems estudados que menosfiabilidade pode ter por diversas causas, como a dada pola impo-sibilidade de utilizar un programa informático que analizase otempo de acceso ás webs. Todo isto provocou que se optase poranalizar subxectivamente o tempo empregado en cargar as páxinasda web municipal no ordenador.

Un último ítem que se avaliou foi a facilidade que se tiñapara navegar pola páxina web municipal: saber onde se está encada momento, a presenza dunha barra de navegación con menúsclaros e atinxibles con facilidade, botóns de inicio e principio depáxina… Menos dun 10% das webs analizadas presentaba gravesdificultades para navegar polas súas páxinas.

Gráfico 26. Facilidade de navegación das webs

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 231

Page 232: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

232

9 PARTICIPACIÓN CIDADÁ

Neste punto do traballo analizáronse algunhas variablesque teñen que ver coa participación da cidadanía no ámbito muni-cipal. Internet debería servir tanto para ofrecer e difundir grandescantidades de información como para que o usuario poida interac-tuar coa rede. Cómpre que unha páxina oficial sexa bidireccionalpara que a información non vaia nunha soa vía, sen a retroalimen-tación axeitada. A páxina do concello debería converterse nunhaplataforma de intercambio de informacións, comentarios e suxes-tións, e o concello, pola súa vez, debería ser capaz de respondercorrectamente ás peticións formuladas dende as vías que el mesmoofrece para dar así unha sensación de proximidade cos temas queafectan á cidadanía.

O estudo non realizou, por falta de tempo, unha probapara coñecer o nivel de atención municipal vía internet utilizandoos recursos presentes neste punto e os correos ao concello, presen-tes tamén nun importante número de webs municipais (algo máisde 120 das 150 páxinas estudadas).

A participación cidadá é un dos puntos máis febles daadministración local galega. Tan só os formularios de suxestión ecartas á alcaldía son bastante comúns, alcanzando case o 35%

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 27. Ferramentas de participación cidadá

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 232

Page 233: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

233Análise das webs municipais galegas

Porén, cómpre contextualizar e comparar este dato pesimista co dediversas análises de webs oficiais de concellos de toda España cungran número de habitantes para percibir unha desatención xenera-lizada incluso nestes concellos.

Tamén son importantes os foros, nos que a pegada da emi-gración aparece a pouco que se analizan os contidos dos fíos(temas dos foros) ou os dos libros de visita. Os concellos deberantomar nota deste aspecto e organizar seccións dentro da web parao contacto coa emigración. Actualmente só uns poucos concellosteñen un servizo semellante.

Outras formas de participación cidadá, como os libros devisitas ou chats, son moi pouco utilizadas nos concellos e taménpouco utilizadas polos cidadáns. Talvez esta afirmación é menosprobable nas enquisas, que pola súa facilidade de acceso (normal-mente están na páxina de inicio ou nunha páxina principal de sec-ción) e a súa rapidez para cubrir (un par de pulsacións de rato)resultan máis atractivas e máis utilizadas polos visitantes. Os temasdas enquisas varían en cada concello. En municipios como Vigotrátanse temas xerais sobre a programación de festas, infraestrutu-ras, urbanismo, colectivos sociais... En concellos máis pequenostrátanse temas sobre datas concretas para unha festividade, sobrequen debe ser galardoado como personaxe ilustre, sobre competi-cións deportivas...

Atopáronse outras solucións interesantes de participaciónen concellos concretos. Este é o caso, por exemplo, de Rianxo, quedende a súa web permite que un cidadán poida publicar artigos oureportaxes relacionados co municipio, o club de Beariz ou oscorreos personalizados de certos concellos como Ponte Caldelasou Caldas de Reis, entre outros.

10 ADMINISTRACIÓN ELECTRÓNICA

Internet é unha canle que permite que a xestión adminis-trativa poida ser máis rápida e menos custosa, pero o desenvolve-mento de servizos en liña é algo que vai máis alá da simple infor-

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 233

Page 234: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

234

mación sobre a organización; resulta máis complexo e requireredeseñar procedementos administrativos e reorganizar diversosservizos.

No caso galego, a administración electrónica é outro dosaspectos menos coidados nas webs municipais. Só un 23% daspáxinas permite a descarga dalgún documento que debe cubrirse eentregarse no concello. E tan só o 4% das webs xestionan algúntipo de trámite en liña. En canto a este último grupo, os trámitesque poden utilizarse dende a rede son instancias electrónicas(como ocorre no caso de Vilanova de Arousa), inscrición en cursosmunicipais para veciños (como por exemplo un curso de informá-tica no caso de Avión), a domiciliación de datos bancarios (comono caso do concello de Carballo), etc. Destacan, entre todos estes,os numerosos trámites en liña dispoñibles para os veciños de Vigoe da Coruña. Ambos os dous concellos son os únicos que, no perí-odo de estudo, permitían o pagamento de trámites económicosmediante tarxeta de crédito, trámites en liña do NIF ou do CIF, etc.

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 28. A e-Administración galega: descarga de trámites e trámites en liña

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 234

Page 235: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

235Análise das webs municipais galegas

Volvendo á posibilidade da descarga de arquivos para rea-lizar trámites no concello, escolléronse os seguintes ámbitos temá-ticos:

a) Administrativos.

• Trámites relacionados cun negocio (apertura, cambio detitularidade...).

• Os relacionados co tráfico ou co transporte (por exemplo,licenza de pasaxe permanente).

• Trámites sobre ambiente (trámites sobre animais, solicitu-de do «punto limpo»...).

• Trámites relacionados co ámbito social (trámite de rexistrode asociacións, inscricións no rexistro de unións defeito...).

• Trámites relacionados con ocio ou festas (solicitude de uti-lización de infraestruturas, para anuncios en columnas oucarteis municipais...).

• Trámites do censo ou do padrón (altas, baixas, cambios,etc.).

• Trámites relacionados co ámbito de obras e urbanismo(conducións de auga, sumidoiros, licenzas, obras, etc.).

• Impresos xerais.• Outros.

b) Informativos.

• Descarga de arquivos para solicitar información de calque-ra tipo ao concello.

• Arquivos ou formularios de aviso ou denuncia ou notifica-ción ao concello.

c) Económicos.

• Trámites de carácter económico.

Practicamente todos os documentos para descargar pre-sentaban un formato pdf ou Word para Windows (Office), sendoo primeiro formato o máis común.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 235

Page 236: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

236

Na descarga de arquivos, os trámites que as webs muni-cipais manexan máis refírense a servizos urbanísticos (licenza deobras, apertura de establecemento, edificación privada…). Unhade cada dez páxinas dos concellos poñen tamén a disposición docidadán un impreso para instancias xerais, un documento xené-rico que cobre diversos trámites administrativos, así como aque-loutros relacionados cos negocios e os que permiten realizar acti-vidades relacionados co ocio, coas festas ou coa animación. Ostrámites relacionados co ambiente, co tráfico e transporte e coámbito social son os menos numerosos.

Os trámites económicos permitidos son escasos (domicilia-ción de facturas, pagamentos en liña en Vigo e na Coruña, certifi-cados tributarios…), chegando case ao 7%.

Comparando os resultados co estudo das webs asturianas,os resultados ofrecen novamente un resultado similar pero sensi-blemente menor para o caso galego. Cómpre recordar que os trá-mites administrativos ou os económicos permitirían reducir o

Observatorio da Cultura Galega

Gráfico 29. Trámites de descarga

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 236

Page 237: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

237Análise das webs municipais galegas

tempo e os pasos dos cidadáns, como xa se comeza a percibir enconcellos galegos de máis de 100 000 habitantes.

CONCLUSIÓNS E PROPOSTAS

O estudo determina unha apreciable presenza dos conce-llos galegos na rede. A devandita presenza está fortemente condi-cionada por factores que, en moitos casos, limitan a capacidade ecalidade informativa que albergan as webs oficiais municipais,sendo conveniente unha mellor adecuación e esforzo para paliara situación actual e achegar as cifras deste estudo a outros con-cellos de comunidades próximas á nosa. Detectouse tamén undéficit en canto aos niveis de interacción municipal co cidadánque poderían ser facilmente arranxables cunha actuación efec-tiva dos concellos.

A continuación reprodúcense algúns posibles factoresque limitan as actuacións e condicionan a situación existente:

• A poboación dos municipios condiciona a web en cantoá dispoñibilidade dos recursos económicos, humanos ede material que son precisos para desenvolver accións,

Gráfico 30. Descarga de trámites. Comparación Galicia – Asturias

Fonte: Observatorio da Cultura Galega (2004).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 237

Page 238: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

238

páxinas e contidos. Existen excepcións a este factor,como ocorre co exemplo das páxinas web dos concellosde Vilar de Santos, Laxe ou Mazaricos, que a pesar deter unha poboación reducida presentan contidos útilespara os cidadáns.

• A vontade política do concello por mellorar a adminis-tración electrónica. Sen ese interese dos responsablespolíticos por conseguir que a cidadanía atope nestanova vía un ámbito de participación máis efectiva nonse ha producir ese agardado salto cualitativo e mellorada administración electrónica. No estudo apreciouse uncerto aumento desta vontade que, porén, aínda requireun pulo maior para alcanzar un nivel aceptable deimplantación.

• Outro é o factor institucional de carácter supramunicipal(como o Estado ou sobre todo a Unión Europea), quepode condicionar a mellora dunha páxina web grazas aun proxecto de administración electrónica. Algunhaspropostas presentes na rede, como o novo proxecto deCidades Dixitais, son un bo exemplo que representa unsalto cualitativo no deseño e contidos das webs oficiais.A pesar de todo, estes proxectos deberían manterse notempo ou polo contrario poderían perder toda a vitali-dade inicial, como pasou en case todos os concellos doantigo proxecto de Cidades Dixitais.A modo de conclusión, este estudo vai tentar bosquexaralgunhas posibles propostas de actuación para mellorara situación actual. Ante todo a recomendación básicasería a de manter un bo nivel de deseño, de estrutura ede coherencia nos contidos, para así mellorar a transpa-rencia, a eficiencia, minimizar esforzos e mellorar aaccesibilidade das páxinas oficiais:

• Sería máis eficiente unificar o nome e extensión daspáxinas web dos concellos (como ocorre en Francia,Portugal ou Italia). Tamén, na medida do posible, debe-

Observatorio da Cultura Galega

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 238

Page 239: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

239Análise das webs municipais galegas

ría unificarse minimamente o formato e a disposición doscontidos para que sexan útiles, accesibles, simples e in-tuitivos. Existen algunhas guías de boas prácticas e reco-mendacións para o deseño de webs institucionais (en particular de concellos); algunhas destas guías aparecenno apartado de bibliografía e están dispoñibles en internet.

• Debería investirse máis no deseño e renovación da webtendo en conta criterios de usabilidade e accesibilidade.As vantaxes dun concello que posúe un espazo virtualonde resolver trámites burocráticos e dúbidas sinxelasson que facilitan e melloran a canle comunicativa cida-dán-concello e aseguran unha axeitada retroalimenta-ción de información.

• Debería fomentarse a web como ferramenta de comuni-cación concello-cidadán en ambos os dous sentidos,mellorando e sistematizando as posibles necesidades dapoboación.

• Debería mellorarse e personalizarse a información quese lle dá ao cidadán, dando así unha sensación de ache-gamento. Algunhas propostas xa en funcionamentonalgúns concellos son espazos persoais dentro da weboficial do concello, contas de correo, formularios depetición de información ou notificación que resultenfuncionais e de rápida resposta, etc.

• Deberían coidarse os contidos da web dentro dunsniveis de calidade aceptables. No apartado de bibliogra-fía coméntanse tamén algúns traballos que afondanneste punto.

• Outro punto importante que deben ter en conta os con-cellos é a promoción da páxina web en distintos eidoslocais, estatais e internacionais, así como na propiarede. Unha maior presenza do concello en internetachegará un aumento no número de visitas e nas posi-bilidades de visibilidade. É importante que o deseño dapáxina e mais a imaxe que se proxecte do concello sexa

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 239

Page 240: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

240

axeitada. Unha boa idea sería tomar como exemplo algunhas

webs empresariais para facerse con algunhas das súas estra-

texias e modelos comunicativos, de promoción e de merca-

dotecnia.

• Deberíase dar o salto definitivo á administración dixital; as

expectativas da cidadanía son cada vez maiores. Tanto a

Administración central como a Xunta de Galicia están a

implantar novas medidas e actuacións que, nun curto espa-

zo de tempo, mellorarán a situación actual.

Observatorio da Cultura Galega

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 240

Page 241: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

241Análise das webs municipais galegas

BIBLIOGRAFÍA E FONTES SECUNDARIAS

CONFEDERACIÓN DE LA VEGA BAJA (2003): «Los Municipios de La Vega Baja en lared», CONVEGA (http://www.convega.com/vbd/vbddiagn.html).

CONSUMER.ES (2004): «CONSUMER analiza las páginas web municipales de52 ciudades» (http://www.consumer.es/web/es/ derechos_del_con-sumidor/productos_a_debate/2004/12/16/113797.php).

CRIADO, J. I. e RAMILO, M. C. (2001): «e-Administración, ¿un reto o unanueva moda? Problemas y perspectivas de futuro en torno a inter-net y las tecnologías de la información y la comunicación en lasadministraciones públicas del siglo XXI» (este artigo pódese con-sultar no seguinte enlace: http://www.ivap.euskadi.net/ r61-2347/es/contenidos/informacion/rev_vasca_adm_publ/es_3822/adjuntos/ramilocriado.pdf).

DUARTE DOS SANTOS, L. & MARTIS DO AMARAL, L. A. (2003): «Qualidadeda Presença na Internet das Câmaras Municipais – RankingGávea / Inter.face 2002, Gávea – Laboratório de Estudo eDesenvolvimento da Sociedade da Informação do Departamentode Sistemas da Informação da Universidade do Minho e Cadernosinter.face do Grupo Algébrica, Lisboa» (pódese consultar no enla-ce: http://www2.dsi.uminho.pt/gavea/projectos/estudos2.htm,xunto con outras obras de interese dos mesmos autores).

EL PAÍS (2004): «IV Radiografía de “webs” municipales», Ciberpaís(xoves 24 de xuño de 2004, número 323).

FICYT – DEPARTAMENTO SOCIEDAD DE LA INFORMACIÓN (2003): «Primeranálisis de las webs de los Ayuntamientos asturianos» (pódeseconsultar no enlace: http://www.silocal.org/aytos).

FUNDACIÓN AUNA (2004): Informe e-España 2003 (Anexo 16: «La e-Administración»).

GONÇALVES VICENTE, Â. (2005): «A atención municipal vía Internet naGaliza... é de calidade?». (Inédito).

INSTITUTO GALEGO DE ESTATÍSTICA (2003): Galicia en cifras. Anuario2002. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 241

Page 242: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

242

NUNO OLIVEIRA, J.; DUARTE DOS SANTOS, L. e MARTINS DO AMARAL, L.A. (2003): «Guia de Boas Práticas na Construção de Web Sitesda Administração Directa e Indirecta do Estado, Laboratóriode Estudo e Desenvolvimento da Sociedade da Informação,Universidade do Minho, Gimarães» (pódese consultar noseguinte enlace: http://www.umic.gov.pt/UMIC/ CentrodeRecursos/Publicacoes/guia_boas_praticas.htm).

OUTRAS FONTES

• www.vieiros.com (portal galego e buscador para atopar unimportante número de webs oficiais de concellos galegos).

• www.google.com (Buscador).• www.galiciadixital.com (Portal dixital de Galicia en inter-

net).• www.concellos.info (Buscador de información dos conce-

llos). • www.ibercultura.com (Portal de turismo de España).• www.map.es (Ministerio de Administracións Públicas).• http://www.xunta.es/conselle/xi/index.htm (Consellaría de

Xustiza, Interior e Administración Local).• www.fegamp.es (Federación Galega de Municipios e

Provincias).• www.eidolocal.es (Portal dos Concellos de Galicia).• www.dicoruna.es (Deputación da Coruña).• www.diputacionlugo.org (Deputación de Lugo).• www.depourense.es (Deputación de Ourense).• www.depontevedra.es (Deputación de Pontevedra).• www.lugonet.com (Portal de concellos de Lugo).• www.finisterrae.com (Portal de concellos de Fisterra).• www.cidadesdixitais.com (Portal de concellos do proxecto

Cidades Dixitais).• http: / /www.crtvg.es /concel los /entradaf lash.htm

(Información dos concellos da Compañía de Radiotelevisión

Observatorio da Cultura Galega

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 242

Page 243: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

243Análise das webs municipais galegas

Galega; a información de cada concello é bastante útil eincluso existe unha axenda cultural actualizada).

• http://www.silocal.org/index.php?i=s6 biblioteca de SI-Loc@l (proxecto da Iniciativa Comunitaria EQUAL, cofi-nanciado pola Unión Europea e a Consejería de Educacióny Ciencia do Goberno do Principado de Asturias. Esteenlace correspóndese coa biblioteca e varios informessobre a e-Administración, novas tecnoloxías, etc.). A páxi-na principal é: www.silocal.org

• www.convega.com/vbd/vddiagn.html (Estudo sobre osmunicipios da Vega Baja na rede; a páxina da comarca,www.convega.com, dá información complementaria).

• http://www.fmcnet.org/ (Federación de Municipios eProvincias de Cataluña).

• http://www.cat365.net/inici/default? (Portal dasAdministracións Públicas de Cataluña).

• http://www.w3.org/WAI/ (Web Accessibility Initiative).• www.tawdis.net (Programa de Test de Accesibilidade Web,

lexislación e bibliografía).

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 243

Page 244: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

244

ANEXO

LISTA DAS PÁXINAS WEB OFICIAIS DOS CONCELLOS POR PROVINCIAS(xaneiro-abril de 2004)

Observatorio da Cultura Galega

Concello Enderezo web

A CORUÑA

Ares www.concellodeares.com

Arteixo www.arteixo.org

Bergondo www.concellodebergondo.com

Betanzos www.betanzos.net

Boiro www.boiro.org

Boqueixón www.boqueixon.com

Brión www.concellodebrion.org

Cabana de Bergantiños www.concello-cabana.es

Camariñas www.camarinas.net

Cambre www.cambre.org

Carballo www.concellocarballo.org

Cariño www.concellocarino.org

Carnota www.concellocarnota.com

Carral www.carralconcello.info

Cedeira www.cedeira.org

Cee www.finisterrae.com/concello/cee.htm

Cerceda www.ayuntacerceda.com

Corcubión http://finisterrae.com/concello/corcubion.htm

Coristanco www.arrakis.es/~coristan

Coruña, A www.aytolacoruna.es

Culleredo www.ayuntamientoculleredo.es

Curtis www.concellodecurtis.com

Dumbría www.dumbria.com

Fene www.fene-concello.org

Ferrol www.ferrol-concello.es

Fisterra www.finisterrae.com/concello/fisterra.htm

Frades www.concellofrades.org

Laracha, A www.concellolaracha.com

Laxe www.concellodelaxe.com

Malpica www.concellomalpica.com

Mazaricos www.mazaricos.net

Melide www.melide.org

Moeche www.concellodemoeche.com

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 244

Page 245: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

245Análise das webs municipais galegas

Monfero www.monfero.comMugardos www.mugardos.net

Muros www.muros.net

Muxía www.concellomuxia.com

Narón www.naronconcello.org

Negreira http://welcome.to/negreira

Oleiros www.oleiros.org

Ordes www.concellodeordes.com

Oroso www.concellooroso.com

Ortigueira www.concellodeortigueira.com

Ponteceso www.ponteceso.net

Pontes de García Rodríguez, As www.aspontes.com

Porto do Son www.portodoson.net

Rianxo www.rianxo.com

Ribeira www.riveira.com

Sada www.concellodesada.com

Santa Comba www.santacomba.net

Santiago de Compostela www.santiagodecompostela.org

Somozas, As www.concellodeassomozas.com

Teo http://concellodeteo.com

Tordoia www.tordoia.es.vg

Valdoviño www.concellodevaldovino.com

Vimianzo www.vimianzo.net

LUGOAntas de Ulla www.concellodeantasdeulla.com

Burela www.burela.org

Castroverde www.concellodecastroverde.com

Cervo www.concellodecervo.com

Folgoso do Courel http://webcaurel.fegamp.es

Fonsagrada, A www.fonsagrada.org

Foz www.concellodefoz.org

Friol http://lugonet.com/friol

Guntín www.concellodeguntin.com

Lugo www.concellodelugo.org

Mondoñedo http://cmondonedo.fegamp.es

Monfortewww.cidadesdixitais.com/servlet/isum.MarcoServlet?P0=LEDemo&P1=LEDemo&P4=LEMO

Monterroso http://lugonet.com/monterroso/

Nogais, As http://lugonet.com/asnogais/

Palas de Rei www.palasderei.com

Paradela http://galiciadigital.com/instituciones/Paradela/

Concello Enderezo web

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 245

Page 246: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

246 Observatorio da Cultura Galega

Quiroga www.concellodequiroga.comRábade www.rabade.org

Ribadeo www.ribadeo.org

Saviñao, O www.concellodosavinao.com

Sober www.concellodesober.com

Vicedo, O www.concellodovicedo.org

Vilalba www.vilalba.org

Viveiro www.viveiro.es

OURENSE

Allariz www.allariz.com

Avión www.concelloavion.org

Barbadás www.barbadas.com

Beariz www.beariz.org

Carballiño, O www.carballino.org

Celanova www.celanova.es

Cenlle www.concellodecenlle.com

Chandrexa de Queixa www.concellodequeixa.org

Coles www.concellodecoles.org

Gudiña, A www.conso-frieiras.org/gudina/index.html

Lobios www.lobios.org

Merca, A www.amerca.org

Mezquita, A www.conso-frieiras.org/amezquita/index.htm

Montederramo www.montederramo.net

Nogueira de Ramuín www.readysoft.es/home/cnogueira/

Ourense www.ourense.es

Ribadavia www.ribadavia.com

Riós www.conso-frieiras.org/rios/index.html

San Cibrao das Viñas www.sancibrao.com

Veiga, A www.concellodeaveiga.com

Verín www.verin.net

Vilar de Santos www.vilardesantos.com

Vilardevós www.vilardevos.org

Vilariño de Conso www.vilarinodeconso.org

Xinzo de Limia www.xinzodelimia-ayto.com

PONTEVEDRA

Baiona www.baiona.org

Bueu www.bueu.org

Caldas de Reis www.caldasdereis.com

Cambados www.concello-cambados.com

Campo Lameiro www.campolameiro.com

Cangas www.cangas.org

Concello Enderezo web

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 246

Page 247: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

247Análise das webs municipais galegas

Catoira www.catoira.es

Cerdedo www.cerdedo.org

Cuntis www.concellodecuntis.com

Estrada, A www.aestrada.com

Forcarei www.forcarei.net

Grove, O www.turismogrove.com

Guarda, A www.concellodaguarda.com

Illa de Arousa, A www.ailladearousa.org

Lalín www.lalin.org

Lama, A www.concellodalama.com

Marín www.concellodemarin.es

Meaño www.concellodemeano.com

Meis www.concellodemeis.com

Moaña http://moana.patentes.com/gl/concello/index0.html

Moraña www.morana.org

Neves, As www.asneves.com

Nigrán www.nigran.org

Oia www.ayuntamiento-oia.com

Poio www.concellodepoio.es

Ponte Caldelas www.pontecaldelas.org

Ponteareas www.ponteareas.org

Pontevedra www.concellopontevedra.es

Porriño, O www.porrino.com

Portas http://concelloportas.fegamp.es/

Redondela www.concelloredondela.org

Ribadumia www.ribadumia.org

Rodeiro www.rodeiro.com

Rosal, O www.concellodorosal.es

Salceda de Caselas www.salcedadecaselas.org

Sanxenxo www.sanxenxo.org

Silleda www.concellodesilleda.com

Soutomaior www.soutomaior.com

Tomiño www.concellotomino.com

Tui www.concellotui.org

Valga www.valga.org

Vigo www.vigo.org

Vilaboa www.vilaboa.org

Vilagarcía de Arousa www.ivilagarcia.com

Vilanova de Arousa www.vilanovadearousa.com

Concello Enderezo web

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 247

Page 248: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 248

Page 249: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURAGALEGA.ORG. ESTRATEXIAS DE DIFUSIÓN CULTURAL EN INTERNET

Manuel Gago MariñoConsello da Cultura Galega

A irrupción das novas tecnoloxías denominadas dixitais, amediados da década dos noventa, tivo un impacto claramente defi-nido na cultura e na sociedade con efectos e modificacións que, enmoitos casos, aínda é difícil cuantificar. Sabemos que determina-das características funcionais destas tecnoloxías teñen incidenciadirecta na práctica cultural: a replicación automática do contido, adistribución deste a un ámbito global con custos mínimos oureducidos e a democratización das canles de publicación e distri-bución abriron interrogantes sobre como potenciar, difundir esituar a cultura no novo contorno. Mentres as fronteiras –e asbarreiras– físicas se atenúan ou redefinen, a natureza identitaria doser humano adquire novas dimensións de carácter horizontal:fronte á tradicional identidade étnica, os individuos agrúpanse encomunidades de intereses de carácter transnacional, non territo-rial, só separadas por fusos horarios e barreiras lingüísticas.

A INFORMACIÓN COMO VALOR DE RIQUEZA E DESENVOLVEMENTO

A literatura sobre a sociedade da información é abundan-te. Castells indicou no seu momento a clave do novo momento: oprincipal ben de uso para definir a riqueza das sociedades estribana cantidade e calidade de información que manexan os seusmembros. A información, como valor de cambio, convértese noprincipal activo de desenvolvemento e a súa produción está vincu-lada de xeito directo ás industrias culturais. Bastantes datos pare-cen confirmar este punto: as industrias de información e entrete-mento medraron de xeito considerable nas últimas décadas,entrando de cheo nos procesos de concentración empresarial e

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 249

Page 250: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

250

diversificando os seus negocios a través da irrupción en diferentessoportes de transmisión. A aplicación de diferentes lóxicas empre-sariais de racionalización da produción tenderon a diversificar asáreas en que un contido se presenta.

Ao mesmo tempo, os últimos dez anos viviron a eclosión deinternet como un gran fenómeno social. A multiplicación dos polosinformativos, a aparición de canles de comunicación formadas porgrupos, asociacións, entidades e individuos non vinculados ao sec-tor da comunicación está a moldear o carácter da comunicacióncibernética. Novas canles descentralizadas, horizontais, sostidas cunbaixo custo e formadas por achegas compartidas entre os usuariosagrúpanse esencialmente por comunidades de intereses. A emerxen-cia do fenómeno blog –especialmente a partir do ano 2002– incre-mentou a presenza, ao mesmo tempo, de novos actores individuaise colectivos na esfera pública. Este propio concepto, forxado nasocioloxía de finais do XIX, atópase nun interesante proceso de rede-finición. A participación, a interacción, a publicación sen filtros ningatekeeping someten a cambios o concepto do que é público e o quenon, e a influencia dun contido nos outros advírtese claramente navelocidade de difusión dunha idea a través da rede.

A emerxencia do software libre –sen dereitos industriais ninde autor aos que pagar– parece acompañar o xurdimento dos move-mentos cidadáns, de creadores culturais de base que se sosteñen narede para fundamentar a súa actividade cultural. Estas ferramentas,polas que non adoita ser preciso pagar nada, facilitan o intercambio ea distribución de obxectos culturais reducindo ao máximo posible acurva de aprendizaxe e os custos económicos para os emprendedores.

TECNOLOXÍA, INDUSTRIAS CULTURAIS E PERIFERIA

Estas posibilidades das novas tecnoloxías consideráronsedende un primeiro momento como un desafío estrutural para asculturas periféricas, é dicir, aqueles territorios cun sistema de pro-dución de contidos non inserido nos grandes circuítos de distribu-ción cultural polo seu carácter excéntrico con respecto aos centros

Manuel Gago Mariño

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 250

Page 251: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

251Culturagalega.org. Estratexias de difusión cultural en internet

de decisión e, especialmente, polo emprego dunha lingua cunreducido número de falantes en contextos de convivencia conoutras linguas. A mediados da década dos 90 comezou a xurdir areflexión de que as novas tecnoloxías podían provocar un cambioestrutural en relación á difusión de contidos de culturas minoriza-das, salvando obstáculos no mercado interior e proxectando a cre-ación cultural cara ao exterior.

En Galicia, o fenómeno foi advertido dende datas bastantetemperás, a nivel teórico. O propio Consello da Cultura Galegaformulou en varias ocasións a necesidade de aproveitar a tecnolo-xía para a difusión da lingua e da cultura galegas.

A finais da década dos 90, a implantación de internet nopaís comezaba a introducirse polas áreas urbanas e por un públi-co ben específico: xente nova, de entre 18 e 35 anos, de clasemedia e estudos universitarios. Esta franxa, dunha considerableactividade e vitalidade, é, ao mesmo tempo, aquela en que o retro-ceso do galego como primeira lingua falada e escrita é maior, vin-culando de xeito especialmente sensible o futuro do idioma coatecnoloxía e coa interacción dixital.

Nestes eixes, o Consello da Cultura Galega (CCG) come-zou a súa actividade na rede. Os servizos na web por parte doConsello iniciáronse no ano 1998, coa creación do web corporati-vo (www.consellodacultura.org). A partir desta primeira experien-cia, o Consello comezou a experimentar con tecnoloxías e servi-zos. O establecemento de canles estables de información ou atransmisión dos eventos públicos en directo a través de audioforon algunhas das primeiras experiencias. En novembro do ano2000, o CCG puxo en marcha culturagalega.org, o portal de divul-gación cultural en internet.

A FILOSOFÍA EDITORIAL DE CULTURAGALEGA.ORG

Culturagalega.org naceu co obxectivo de dirixirse a unhafranxa de poboación situada na mocidade. O produto, con voca-ción de aproximarse a públicos de sensibilidades moi diferentes,

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 251

Page 252: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

252

baséase dende entón nunha combinación de tres elementos: infor-mación, servizos e entretemento, que o achegan a unha experien-cia máis próxima, nos soportes convencionais, a unha cadea detelevisión, na que as franxas horarias se especializan para diferen-tes públicos. En culturagalega.org, a enorme amplitude de conti-dos permite esta certa segmentación do público en función dosseus intereses particulares nunha industria cultural en concreto.

Culturagalega.org naceu dende unha perspectiva multime-dia e destinado a operar na franxa de público antes mencionada. Naconcepción do produto, isto foi decisivo. A clave era tentar aproxi-marse ás prácticas de consumo cultural empregadas polos usuariose relacionalos coa cultura galega. Deste xeito, a información cultu-ral foi concibida dende o primeiro momento como un produtomultimedia, distribuído en imaxe, texto, audio, vídeo e libro dixi-tal; na presentación de cada un destes produtos, o coidado, o acen-to, está na concepción, na forma de presentar, na preocupación porestablecer límites de comprensión a contidos que, debido á nature-za de internet, poderían durar ata o infinito. Ao mesmo tempo, con-cibíase como un medio que non entraba en competencia conoutros, senón que baseaba parte da súa filosofía editorial precisa-mente en favorecer a navegación interna entre sitios.

A CONVERXENCIA ENTRE INSTITUCIÓN E MEDIO

A creación dun medio de comunicación nunha institucióncunha forte dinámica investigadora e científica supuxo a incardi-nación do portal como unha estrutura transversal á propia organi-zación do Consello da Cultura Galega. Culturagalega.org foi con-cibido como unha factoría que conectaba a produción culturalinterna, do CCG, nun produto unificado coa produción externa dacultura galega. Deste xeito, en culturagalega.org edítase moito con-tido xerado a partir de proxectos do CCG de xeito «reciclado» eadaptado para un público xeral, en traballo estreito cos coordina-dores de proxecto.

Manuel Gago Mariño

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 252

Page 253: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago
Page 254: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

254

en liñas xerais pódese concibir como un triángulo que define as rela-cións entre obxectos, entidades e persoas na industria cultural.

Cada un destes elementos está relacionado, na estruturalóxica do noso sistema, cos outros, creando unha inmensa mareade relacións entre os diferentes elementos e achegando novos sen-tidos en cada consulta do usuario.

Por exemplo a AVG (www.culturagalega.org/avg), a zonado audiovisual galego. É posible, a partir dunha ficha técnica deintérpretes dunha película, acceder a todo o currículo artístico dunactor e a outras películas vinculadas. Pero, ao mesmo tempo, sabercon que produtoras estivo relacionado ou acceder a un amplobanco de datos multimedia sobre este actor ou actriz. No esquema,o banco de datos increméntase de xeito espectacular con cada novaentrada e permite afondar nos intereses de varios colectivos deusuarios: deste xeito, dende o punto de vista do entretemento, osistema extrae de xeito independente os bancos de contido multi-media, onde se concentran os tráilers, fotogalerías, bandas sonoras,etc. Dende o punto de vista de información do sector, acontece omesmo coa información das entidades –produtoras, distribuido-ras, etc. – sobre as que interesa localizar información. A relaciónentre a zona de soportais e a zona de información é automática, aomesmo tempo. O sistema recupera e relaciona de xeito instantáneonoticias relacionadas coas persoas, entidades ou produtos aos queo usuario está a acceder. Este mesmo esquema funciona para oresto dos soportais, establecendo grandes bancos de datos de escri-tores ou de autores de banda deseñada.

Manuel Gago Mariño

PERSOAS

PRODUTOS ENTIDADES

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 254

Page 255: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

255Culturagalega.org. Estratexias de difusión cultural en internet

UNHA VALORACIÓN EN AUDIENCIA

Na actualidade, 5000 persoas acceden diariamente a cultu-ragalega.org co obxectivo de informarse da actualidade da cultura enGalicia. A noción de infoentretemento, que tan relevante é no portal,repercute tamén en parte do tráfico. Culturagalega.org é un mediovespertino, que o público consulta dende as súas casas e, en certamedida, fóra do horario de traballo. Como todos os portais, de todosos xeitos, conviven tamén outros públicos: nos últimos anos, os téc-nicos e xestores culturais acceden ao portal como ferramenta de tra-ballo fundamental para a toma de decisións. Ao mesmo tempo,moita da audiencia dende o estranxeiro (un 35%) está formada porprofesionais liberais e estudantes que seguen vinculados co seu paísde orixe e, en moitos casos, desempeñan algún tipo de actividadevinculada coa creación cultural.

O FUTURO

Nos últimos anos, a democratización da publicación docontido, antes referida, fíxose máis intensa. A propia noción decabeceira, no sentido periodístico da palabra, está a reducirse.Culturagalega.org deu pasos, nos últimos anos, destinados a con-verterse nun servizo que os propios usuarios poden empregar nassúas páxinas. Empregando licenzas de libre publicación de conti-do, fluxos RSS e outras tecnoloxías, culturagalega.org favorece adifusión cultural permitindo a inclusión de material de contidofóra dela mesma. A mestura con outros contidos diferentes, enprodutos novos xestionados polos propios creadores culturais, dálugar a insospeitadas e frescas novas formas de observar a culturaen internet. As vindeiras décadas serán decisivas para saber comoa cultura galega afrontará a chegada, definitiva, da sociedade dainformación.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 255

Page 256: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 256

Page 257: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

INNOVACIÓN EN PROYECTOS DE DIGITALIZACIÓN

Marcos Lloret RomeroFujitsu España Services

INTRODUCCIÓN

Vivimos momentos de transformación social de enormetrascendencia y de alcance mundial. Las tecnologías de la informa-ción y las comunicaciones, simbolizadas por el fenómeno de inter-net, aceleran el cambio desde la sociedad industrial hasta la socie-dad del conocimiento. Estos cambios, provocados por la inquietuddel ser humano, generan múltiples escenarios de trabajo vincula-dos a la cultura y a los concellos.

Durante los últimos años se han producido diversas accio-nes impulsadas desde la Administración y desde organismos priva-dos que tienen como finalidad introducir plenamente la sociedadde la información en el ámbito cultural, contribuyendo así a laincorporación de la sociedad española al uso y aprovechamiento delas tecnologías de la información y de las comunicaciones (TIC).

Estas acciones están implicando desde el primer momen-to, y mayoritariamente, la implantación o actualización de infraes-tructuras, como la incorporación de cableado de banda ancha o ladotación de ordenadores, entre otros. No cabe duda que este es elprimer paso para introducir el uso de las TIC en los procesos coti-dianos, aunque los cambios actuales deben proporcionar serviciosútiles para los ciudadanos.

En este sentido, es necesario construir sobre los esfuerzosactuales y potenciarlos al máximo, aprovechando para cambiar losparadigmas de acceso a la información y su utilización; conceptosque representan la temporalidad del acceso y la ubicación. Ya noes necesario hacer colas ni desplazarse al ayuntamiento para soli-citar el certificado de empadronamiento, sino que es posiblehacerlo desde casa en cualquier momento.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 257

Page 258: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

258 Marcos Lloret Romero

Argumentos tan importantes como la localización geográ-fica y la disponibilidad horaria han dejado paso al acceso 24x71 ydesde cualquier ubicación. Esta nueva época se caracteriza por lacapacidad de acceder a la información instantáneamente desdecualquier lugar y en la forma deseada.

Bajo este mismo principio, el valor cultural no está en lastecnologías en sí mismas, sino en el uso que hacemos de ellas. Y esprecisamente en este uso donde se aúnan esfuerzos para acercar lacultura de los pueblos a sus gentes. En este sentido, representa laaproximación del conocimiento universal a todos. Para provocardicho acercamiento no es necesario grandes proyectos ni grandesdesembolsos de dinero, sino ideas y proyectos concretos que apor-ten un nuevo punto de vista.

La tecnología existe, es alcanzable y, la mayor parte deltiempo, operativa. Dejemos de tener fondos de conocimiento(libros, fotografías, revistas, etc.) ubicados en espacios cerradosdonde son sólo unos pocos quienes tienen acceso a los mismos. Es

1. Acceso 24 horas al día durante los 7 días de la semana los 365 días al año.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 258

Page 259: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

259Innovación en proyectos de digitalización

necesario que existan iniciativas de la Administración, unidas ainiciativas privadas, que actúen en tal dirección.

Los proyectos de digitalización tienen como objetivo últimoaprovechar al máximo el potencial de las nuevas tecnologías para des-arrollar un espacio de información y colaboración donde tengan cabi-da y participación todos los ciudadanos y las fuentes de conocimiento.

CONTEXTO DE LA DIGITALIZACIÓN

Todas las iniciativas y proyectos encaminados a cambios enlos procesos de captura de información, y especialmente aquellosbasados en la digitalización, buscan alguno de los siguientes obje-tivos generales:

• Ampliar el acceso. — Acceso universal y a cualquier hora. Acercar la cultura

de los pueblos a sus gentes mediante internet.— Promover la participación activa de los ciudadanos a

través del uso de las TIC.• Tener una colección basada en contenido.

— Catalogación.— Investigación.

• Preservar.Ótros objetivos más concretos que perseguiremos en un

proyecto de digitalización en el ámbito de la Administración son:• Mejorar la accesibilidad, seguridad y fiabilidad de los datos.• Distribuir la documentación a cualquier puesto de trabajo

mediante un navegador Web. • Facilitar la catalogación, búsqueda y reutilización de docu-

mentos.• Ahorrar en coste y espacio.

— Convertir documentos en papel a documentos en imagen.— Eliminar el papel y ahorrar espacio y coste de almace-

namiento de los archivos físicos.— Evitar el desplazamiento de los originales.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 259

Page 260: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

260

Estos objetivos, que debemos valorar a la hora de afrontarcualquier proyecto de digitalización, nos proporcionarán implíci-tamente una serie de requisitos tecnológicos y funcionales quemuchas veces nos condicionarán el proceso de digitalización.

Como ejemplo, si nuestro objetivo en un proyecto fuera pre-servar los originales será fundamental establecer un mecanismo de cap-tura que permita aproximar al máximo la copia al original mostrandomenor consideración aspectos como el tamaño de almacenamiento, ladistribución o la explotación de la información. En otro caso, si lo queperseguimos es ampliar el acceso a la información priorizaremos aque-llos mecanismos que nos permiten proporcionar la mayor informacióna la mayor cantidad de usuarios en el menor tiempo.

Concellos y cultura generalmente persiguen objetivos opuestos,aún cuando las líneas de actuación sean similares. En los proyectos dedigitalización en concellos, habitualmente se busca el reducir costo yespacio, así como el acceso a los documentos desde cualquier puestosin necesidad de viajes de documentación; se busca el convertir losdocumentos en papel a documentos en imagen. En proyectos en cul-tura normalmente se aborda como principal objetivo el preservar losoriginales y el disponer de una colección basada en contenido que seaútil tanto para procesos de catalogación como para investigación.

PROCESOS DE DIGITALIZACIÓN

A la hora de afrontar cualquier proyecto de digitalización,debemos tratarlo en su conjunto y realizar un análisis cuyo resul-tado nos marcará las pautas a seguir en el proceso. Si representa-mos de forma gráfica las fases de un proyecto de digitalizaciónobtendremos el siguiente esquema:

Marcos Lloret Romero

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 260

Page 261: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago
Page 262: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

262

Antes de iniciar el proceso de captura es necesario analizartodas las fases del proyecto para poder definir objetivamente todosaquellos requisitos que tendrá.

Catalogación. Una vez definido el mecanismo de captura ydigitalización es necesario que estudiemos qué información quere-mos obtener de los materiales (fecha de publicación, autor, des-criptores, CDU6, lugares de edición y publicación, etc.). Para ellodefiniremos una serie de atributos descriptivos diferenciando losobligatorios de los opcionales. Si por el contrario decidimos utili-zar un formato de catalogación basado en un estándar de facto(MARC7, ISBD8, ISAD(G)9, etc.), estos atributos descriptivos esta-rán establecidos a priori por él. Es conveniente definir también elformato mediante el cual se generará el número de registro únicode cada material dentro del catálogo. Este código de registro podría

Marcos Lloret Romero

3. El TIFF (Tagged Image File Format) es un formato padronizado de archivo que per-mite el almacenamiento e intercambio de informaciones gráficas en formato raster pro-venientes de «scanners», frame grabbers y de programas de retoque y edición de fotos.4. JPEG (Joint Photographic Experts Group) es un formato de imagen en el Web quefue creado para reducir la talla de las fotografías al comprimirlas. JPEG se refiere al for-mato de los ficheros gráficos que utiliza este estándar de compresión.5. PNG son las siglas de Portable Network Graphics, un formato de compresión deimágenes aprobado por el World Wide Web Consortium (W3C) como sustituto delformato GIF. Los archivo tipo GIF utilizan un algoritmo de compresión de datos queestá patentado, mientras que el formato PNG no está patentado y no necesita licenciapara su utilización.6. CDU (Clasificación Decimal Universal). La CDU es un sistema de clasificación temá-tica de los libros que permite asignar a cada tema un código específico. La CDU sellama decimal porque las cifras usadas para catalogar los libros se consideran comodecimales, no como números enteros. Cada decimal, a su vez, puede subdividirse enun nuevo número decimal, sin que el orden de los números se altere.7. MARC (Machine Readable Cataloging) define los mecanismos de intercambio, usoe interpretación de la información bibliotecaria. 8. ISBD (A). Descripción bibliográfica internacional normalizada para publicacionesmonográficas antiguas.ISBD (CF). Descripción bibliográfica internacional normalizada para archivos de orde-nador.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 262

Page 263: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

263Innovación en proyectos de digitalización

contener información sobre la ubicación física del material en elfondo así como información numérica secuencial asociada almismo en el catálogo.

En este proceso de catalogación, una vez definido el forma-to, deberemos seleccionar el mecanismo mediante el cual cataloga-dores, investigadores, bibliotecarios y, en general, cualquier perso-na que pueda aportar información al catálogo tendrán acceso almismo. Si diferenciamos en cuanto al tipo de acceso las herra-mientas de catalogación podríamos tener:

• Herramientas cliente / servidor. Útiles si las personas quevan a catalogar están ubicadas físicamente en el mismolugar (la misma red de datos).

• Herramientas Web. En este caso se aprovecha un canalcomo internet, donde cualquier persona con permiso deacceso puede acceder al catálogo y a su catalogación.

Retoque / Maquetación. Solo en el caso de que los origina-les se encontraran deteriorados será conveniente analizar el meca-nismo de retoque que abordar. En los proyectos que busquen ladigitalización fiel de los originales no parece necesario realizarmodificaciones sobre los mismos. En aquellos proyectos donde lainformación del documento digitalizado sea importante (i. e. unafirma en un documento, un sello…) deberemos aplicar técnicas deretoque sobre los originales destacando la zona o zonas donde se

ISBD (CM). Descripción bibliográfica internacional normalizada para material carto-gráfico.ISBD (G). Descripción bibliográfica internacional normalizada general.ISBD (M). Descripción bibliográfica internacional normalizada para publicacionesmonográficas.ISBD (NBM). Descripción bibliográfica internacional normalizada para materiales nolibrarios.ISBD (PM). Descripción bibliográfica internacional normalizada para música impresa.ISBD (S). Descripción bibliográfica internacional normalizada para publicacionesseriadas.9. ISAD (G). Norma para la descripción de las imágenes fotográficas.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 263

Page 264: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

264

ubique la información que deseamos obtener. Siempre que realice-mos cualquier modificación del original deberemos identificarlocomo una copia del mismo. De esta forma, siempre tendremoslocalizados aquellos cambios realizados sobre los originales.

Almacenamiento. Es importante medir y definir el mecanis-mo de almacenamiento físico de la información digitalizada.

Imaginemos que vamos a digitalizar 2000 documentostamaño DIN A410 y hemos definido que utilizaremos el formato deimagen TIFFxi (300 dpi), cada fichero ocupará aproximadamente100 KB, ocupando un espacio total en disco de 200 MB. En cam-bio si lo que digitalizamos son 2000 fotografías y hemos definidoque utilizaremos el formato de imagen JPEG extendido (300 dpi),cada fichero ocupará aproximadamente 900 KB, ocupando unespacio total en disco de casi 2 GB.

Distribución. En esta fase ya debemos disponer de los docu-mentos digitalizados y catalogados, con lo cual decidiremos lainformación que es pública y cuál no. Se puede llegar al acuerdode publicar solo un tipo de material, o referido a un autor, o porun periodo de fechas, un tema, etc. Además de definir qué esimportante hay que definir como (acceso desde internet, accesodesde los ordenadores del museo…).

En la distribución de la información deberemos tener encuenta la legislación vigente en materia de derechos de autor pues-to que internet es una enorme puerta de entrada de usuarios a

Marcos Lloret Romero

Dispositivos de almacenamiento Disco duro/Cinta/DVD/CD-ROM

Características del almacenamiento

Almacenamiento redundanteCopias de seguridadRéplicas de disco

10. DIN A4 es un formato de medidas (297 x 210 mm) similar al tamaño de un folioy corresponde al papel de uso más corriente.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 264

Page 265: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

265Innovación en proyectos de digitalización

nuestra información pero, por desgracia, también lo es para lacopia ilegal. Es por esto por lo que deberemos establecer mecanis-mos de protección de los originales que velen por la autenticidadde la información.

Explotación. La última fase del proyecto, pero quizá una delas más importantes, es la explotación o utilización del archivodigital con el fin de dar a conocer la información a los usuarios o,incluso, como posible fuente de obtencion de recursos. Entre algu-nos ejemplos de uso en proyectos de digitalización destacamos:

• Consultas al catálogo digital mediante múltiples criterios.• Envío de una postal a un amigo.• Descarga de una imagen como fondo de escritorio.• Participación activa de los ciudadanos en los procesos de

catalogación. Imaginemos que mostramos fotografías digi-talizadas de la década de los 30 a los ciudadanos teniendocomo utilidad la posibilidad de añadir comentarios sobrelas fotografías.

• Solicitud de copias.• Puntos de información.

Una vez descritas todas las fases en un proyecto de digita-lización tan solo queda comenzar nuestro primer proyecto de digi-talización.

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 265

Page 266: CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:35 Página 2consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/cultura_e_novas... · 2010. 12. 23. · Encontros Cultura e Concellos (4º. 2004. Santiago

CULTURA E NOVAS TECNOLOXIAS 8/9/06 09:36 Página 266