GGuuííaa ppaarraa oo pprrooffeessoorraaddoo

Mª Dorinda Mato Vázquez. UDC

Francisco Álvarez Fontenla. UDC

Ángel Gómez Saíz. Mestre, inxeñeiro técnico industrial

Para os Museos Científicos Coruñeses

IInnttrroodduucccciióónn

As actividades que nos propoñen Dorinda Mato, Pancho Fontenla e Ángel Gómez pre-tenden facilitar o labor do profesorado para traballar cos seus alumnos algúns conceptos daevolución biolóxica. A visita á Casa das Ciencias para ver a exposición «O asombro de Mr.Darwin» pode ser un excelente punto de partida.

A transformación das especies por mor da selección natural non é de doada comprensión.A cuestión da evolución, e sobre todo a relativa á selección natural, choca con mensaxes queforman parte substancial da nosa cultura. Presenta bastantes problemas para a aprendi-zaxe, daí o oportuno da súa profundización. Así, fronte á idea da evolución como un pro-ceso que lle acontece a un ser vivo, ou a un grupo reducido, cómpre subliñar que ofenómeno afecta a unha poboación. É nese contexto no que, en base á variabilidade e éxitoreproductivo, teñen lugar uns cambios irreversibles ao azar, algúns dos cales, non todos, omedio ambiente selecciona favorablemente durante un certo período de tempo.

Unha das dificultades para a apendizaxe reside nos problemas para acceder ao concepto de«tempo profundo», pola tendencia a xulgar os fenómenos naturais á escala humana de-tempo. Tampouco axuda a visión espontaneista que considera aos seres vivos limitados aosque viven na actualidade, sen entender as extincións como algo habitual. Esta imaxe coin-cide cunha interpretación da evolución desde unha óptica finalista, como proceso que ne-cesariamente leva á mellora, ao progreso, entendendo a todo cambio como adaptción e senasimiliar que os cambios son beneficiosos só circunstancialmente. Mais o principal atrancopara a aprendizaxe reside no enfoque «lamarckista» do cambio biolóxico, que impregna acultura popular.

Polo tanto, semella axeitado ter en conta as ideas previas dos alumnos, desenvolver activi-dades variadas e favorecer o debate de modelos alternativos.

Xosé A. Fraga

33

AAccttiivv iiddaaddeess

DDaarrwwiinn ee oo sseeuu tteemmppoo

1. Os alumnos buscarán información, individualmente, sobre «a vida de Darwin e o seutempo», en distintos medios (biblioteca, Internet,…) para expoñer na aula. Que é o que máis destacan? (…o mestre faralles ver os 20 anos que tardou Darwin enpublicar a súa teoría, destacando a importancia da observación, da curiosidade, docoleccionismo, de facerse preguntas, … ).

2. Darlles un amplo listado de personaxes e acontecementos científicos, sociais, políticos,artísticos,… e que sinalen os que son coetáneos con Darwin.

AA vviiaaxxee ddoo BBeeaaggllee

1. Ofrecerlles un listado das datas e das escalas feitas polo Beagle e que as sinalen nun mapamudo. Achegadas cunha liña, terán o percorrido da viaxe. Corear as zonas do interior queforon obxecto de exploración.

2. Indicarlles un listado de termos mariñeiros que indican distintas partes dun barco (proa,popa, babor, estribor, eslora, mesana, cabestrante,…) e que digan o que significan.

3. Que imaxinen que están embarcados como grumetes no Beagle e que narren como seríao seu traballo nun día de navegación (que xantarían, como durmirían, que verían, …).

4. Darlles un debuxo dunha «rosa dos ventos» e que a interpreten. Cunha «rosa dos ventos» manual que se movan segundo distintos rumbos.

5. Usando unha corda, facer distintos nós mariñeiros, a partir dun esquema entregado poloprofesor.

6. Aportarlles unha fotocopia de «La Voz de Galicia», do 12-11-2004, onde se amosa opercorrido da regata da volta ao mundo. Que digan as diferenzas que atopan entre a viaxedo Beagle e o da regata.

7. Amosarlles debuxos de distintas embarcacións da época (fragata, goleta, bergantín,…)e que as describan, sinalando semellanzas e diferenzas.

8. Pórlles algún problema no que teñan que facer cambio de unidades (de millas mariñas aquilómetros, e viceversa).

55

OObbsseerrvvaacciióónn--DDeessccrriippcciióónn

As seguintes actividades, aínda que as amosamos seguidas deben formar parte de todo otraballo. Explicar o que é observar e describir (primeiro paso do método científico);diferenciar entre observacións cualitativas e cuantitativas; usar todos os sentidos; describirnon é interpretar,… Para que as observacións sexan máis correctas, hai que aportarinstrumentos de medida: nonius, cinta métrica, lupa, balanza,…

1. ColeópterosDiante dunha «caixa de colección», ou no seu defecto dunha lámina con fotos ou debuxosde coleópteros, que describan, a lo menos tres, e que sinalen as semellanzas e diferenzasentre eles.

2. PimpínsDada unha lámina ou fotocopia, dos distintos pimpíns das Illas Galápagos descritos porDarwin, que describan os seus peteiros.Clasificalos usando como criterio o tipo de alimentación (insectos grandes ou pequenos,sementes grandes e duras, sementes pequenas e duras, néctar, …).Establecer unha correspondencia entre os tipos de peteiro e distintas ferramentas usuais(crebanoces grande, cortametais, pinzas, alicates, crebanoces pequeno)

3. Caparazóns de galápagosQue describan os debuxos e simetrías dos caparazóns das tartarugas das distintas IllasGalápagos.

4. OrquídeasDarlles fotografías ou unha planta natural e que describan e debuxen unha orquídea.Que digan como é a simetría da flor da orquídea? O polen está diseminado ou agrupado enmasas desperdigadas? Cal é o papel do «labellum»?En que pensan que está baseada unha hipótese que di que as orquídeas aínda están enevolución?

5. Observación dun terrario con miñocas:

6. Construír un terrario para miñocas con distintos niveis de solo e na parte superioralgunha folla e trociños de carne crúa.Describir e debuxar o terrario coas galerías feitas polas miñocas. A observación debe facersedurante varios días.Que hai no interior das galerías?, Por que se di que as miñocas rexeneran o solo?

SSeemmeellllaannzzaass ee ddiiffeerreennzzaass

Normalmente estamos máis afeitos a ver as diferenzas que as semellanzas, mais temos queter claro que para que existan diferenzas ten que haber moitas semellanzas…

66

Nestas actividades trátase de facer unha táboa de dobre entrada, unha para anotar assemellanzas e outra para as diferenzas atopadas entre as fotografías amosadas:

1. Un gato, un lince e un tigre

2. Unha laranxa, un limón

3. As patas de distintos animais (lámina da revista Muy Interesante, febreiro-09)

AAss iiddeeaass eevvoolluucciioonniissttaass aanntteess ddee DDaarrwwiinn

Presentarlles textos, ou referencias, de distintos autores (algún dos que citamos), todosprevios a Darwin, para que indiquen os que «apuntan» ideas evolucionistas e os que sonclaramente fixistas.

1. Idade Antiga: Xénese, Anaximandro, Heráclito, Empédocles, Aristóteles,...

2. Idade Media: Isidoro de Sevilla, Agustín de Hipona, Alberto Magno,...

3. Idade Moderna: Leonardo de Vinci, José de Acosta, Bernard Palissy,...

4. Os séculos XVII e XVIII: O racionalismo e as primeiras Sociedades científicas,...Textos, ou referencias, de autores como Linneo, Leibniz, Robinet, Redi, Spallanzani,Malebranche, Wolf, De Maillet, Bufón, Maupertuis, Diderot, Erasmus Darwin,...rematar coa teoría evolucionista de Lamark.

5. O inicio do século XIX: Félix de Azara, Cuvier, Lyell, Spencer,...

OO tteemmppoo xxeeoollóóxxiiccoo

A comprensión do paso do tempo presenta dificultades para entender as ideasevolucionistas.

1. Facer unha análise critica dun catecismo de finais do século XIX que amosa que o mundofoi creado hai 6.000 anos, seguindo aos distintos personaxes que figuran na Biblia.

77

Semellanzas Diferenzas

2. Dado que hoxe se estima que hai 4.500 millóns de anos que rematou a formación daTerra. Supoñer que ese momento representa as 0 horas dun día e indicar a que equivalenas distintas horas dese día, por exemplo «Hai 2.100 millóns de anos apareceron os primeiros organismos pluricelulares. Son as ________ horas»«Hai 200.000 anos que apareceu o Homo sapiens, faltan _____ ____ para que remateo día»

3. Imaxinar e relatar como se viviría nun tempo no que non houbera electricidade,máquinas e tecnoloxía, e mesmo que non existira a linguaxe.

4. Para medir magnitudes tan grandes, precisamos establecer unha escala.É válida a escala usada nos mapas de estradas para medir o tempo pasado dende a apariciónda vida?, e se usas a escala 1 cm = 1.106 anos, canto papel precisas para representar a historiada Terra?O encerado da túa aula mide 4 m., que escala terías que usar?De que maneira plasmarías, graficamente, a historia da Terra, para que todos os teuscompañeiros poidan comprendela?

PPrraanntteeaammeennttoo ddee hhiippóótteesseess

Nesta actividade, trátase, de presentar ao alumnado un feito e que eles plantexen unhahipótese que tente explicalo.Facerlles ver que toda hipótese debe partir de observacións, non debe ser contraditoriacon ningún dato xa contrastado da ciencia, tampouco «fantástica» nin arbitraria, debe sersometida a proba e ter poder predictivo e explicativo. Toda hipótese é provisoria esusceptible de ser correxida.

1. Darwin, na súa viaxe no Beagle, interesouse polas illas coñecidas como atolós, que estánformadas por material calcáreo, fundamentalmente corais, e cunha lagoa central que chegaa medir ata 20 Km. de diámetro.

Por que estas illas teñen tal forma?

Presentar as hipóteses: (1) «dos cráteres» e (2) «da acumulación de corales» previas aDarwin.

Pensas que as hipóteses (1) e (2) son satisfactorias?

Que observacións realizou Darwin, para rexeitar a (1) e a (2)?

Que nova hipótese plantexou Darwin?

Que predicións fixo Darwin?

88

Que significación pode ter o feito de que unha hipótese posterior («da glaciación») nonestea en contradición coa que propuxera Darwin?

PPrroobbaass ddaa eevvoolluucciióónn

1. Anatomía comparadaForon as similitudes anatómicas existentes entre gran cantidade de animais as que fixeronsupor unha orixe común entre distintas especies.Comparar os osos das nosas extremidades superiores cos que teñen as ás dun paxaro.Atopar similitudes entre esqueletos de distintas especies (homo, simio, balea,...)

2. EmbrioloxíaA partires da coñecida lámina de embrións de varias especies en distintas fases do seudesenvolvemento, facer un puzzle.Dar unha táboa de «n x n» con algún embrión colocado no seu lugar, e os outros soltos,para que os sitúen no lugar correspondente.As grandes similitudes, nas primeiras etapas do desenvolvemento, dificultarán a correctarealización do puzzle.

3. PaleontoloxíaO achado de fósiles permitiu aos paleontólogos reconstruír o desenvolvemento de milleirosde organismos que viviron no pasado.

3.1. Diante de varios fósiles (reais ou en fotos) que os alumnos indiquen os que seformaron por «reemplazo», «molde» ou «preservación»

3.2. Facer un fósil por «molde» usando plastilina, escaiola, aceite de oliva, un pincel eunha cuncha de bibalvo. Prememos cun pouco de forza a cuncha contra a plastilina evemos se ficou gravada a pegada da cuncha co pincel mollado no aceite untamos aplastilina vertemos a escaiola no oco que ficou na plastilina e esperamos que seque candoa escaiola estea dura, quitamos a plastilina.

3.3. Con papel lixeiro e un lapis brando, obter calcos das codias de distintas árbores.Comparar os resultados.

3.4. Con frecuencia nos xornais aparecen fotos e noticias de descubrimentos de distintosfósiles. Buscar tales noticias, comparalas, clasificalas, e comentalas.

4.-BioxeografíaA análise da distribución da flora e da fauna nas distintas zonas da terra, revela que apresenza das especies non é a mesma nos continentes.

4.1. A que se pode deber esta biodiversidade? Que papel poden xogar as chamadas «barreiras xeográficas»?

99

Cal pode ser a causa da existencia de marsupiais só en Australia?Por que non hai gorilas nas selvas amazónicas, sendo as condicións ambientais semellantesás das selvas africanas ?Por que aparecen cunchas de moluscos mariños nos curutos de algunha montaña?

4.2. Comparar o organismo de animais sudamericanos e africanos e tentar explicar as súassemellanzas e as súas diferenzas:Avestruz-ñandú; Camelo-Llama; Leopardo-Xaguar;...

5.-Bioloxía molecular:A proteína «citocromo c», que está presente en todos os organismos. A do mono Rhesussó defire da do home nun único aminoácido dos 104 que está composta.

IInntteerrpprreettaarr uunn ss iisstteemmaa

Dar a cada grupo de alumnos unha «caixa (de zapatos) trucada» (*) e ben pechada. A partires de observacións «indirectas» (a única limitación é non abrir nin deteriorar acaixa ), terán que realizar unha serie de suposicións do que hai no seu interior, e con elaschegar a construír un mmooddeelloo tteeóórriiccoo do sistema existente no interior da caixa.Non se trata de dicir o que hai exactamente no interior da caixa.

Antes de someter a caixa a unha determinada manipulación, escribir a pregunta para a quese quere obter resposta; describir o procedemento que se vai seguir; feito isto, escribir asobservacións correspondentes, e deste xeito só fica facer unha suposición.

Examinar e comparar todas as suposicións (datos) recollidas e discutir a súa compatibilidade.Rexeitar as suposicións inconsistentes (que sexan incompatibles coa meirande parte dasoutras, dando razóns para o seu rexeitamento). Dar razóns que apoien as suposiciónsconsistentes.

Describir un mmooddeelloo que teña en conta todas as observacións e non contradiga ningunhadas suposicións compatibles.

(*): Trátase de construír un sistema no interior da caixa. Por ex. construír algún tabique,introducir algún elemento que pode rodar (bolas...) ou non.

1100