Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  ·...

48

Transcript of Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  ·...

Page 1: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele
Page 2: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele
Page 3: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Edukasaun Timor- Leste:

Dalan ba oin

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial1 Dezembru 2003

Page 4: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Akronimu no Abriviasoens

KFTL/CFET Konsolidasaun Fundu ba Timor-Leste

EPL/ECE Edukasaun Primeiru ba Labaraik

PDG/GDP Produtu Domestiku Grosu

RIG/GER Rasio Inskrisaun Grosu

FMI/IMF Fundu Monetario Internasional

MEJKD/MOEYCS Ministerio Edukasaun, Juventude, Kultura no Disportus

PDN/NDP Planu Desemvolvimentu Nasional

RIN/NER Rasio Inskrisaun Netu

RSEP/PSAS Realizasaun Survei Eskola Primario

APP/PTAs Asosiasoens Parentes-Profesores

REP/STR Rasio husi Estudantes ba Profesores

Osan Lokal: US Dolar mak dominante

Tinan Fiskal: 1 de Julho to’o 30 de Junho

Anu Letivu 2000: Outubru to’o Junho

Vise Prezidente : Jemal-ud-din Kassum, EAPVP

Direktur Nasaun : Xian Zhu, EACNF

Menejer Nasaun : Elisabeth Huybens, EACDF

Direktur Sektor : Emmanuel Jimenez, EASHD

Menejer Ko- Servisu : Alfonso de Guzman, EASHD

Kin Bing Wu, HDNED

Page 5: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Agradesimentu

Relatorio ne’e, particularmente, Survei Achievementu Eskola Primario nian ((The

Primary School Acheivement Survey (PSAS), )), hanesan resultadu husi prosesu

kolaborativu ida ke boot hamutuk Ministeriu Edukasaun, Kultura, Juventude no

Disportus, liu husi ni-nian Projetu Fundamental Qualidade Eskola.

Ami hakarak fo obrigadu ba exselentisimu Senhor Armindo Maia, Ministru

Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, hodi suporta estudu ne’e no fo oreintasaun

(guidance/bimibingan) atu garantia tempu fiksu ba kompletamentu ba estu ne’e. Ami

mos hakarak atu fo obrigadu ba Senhor Antonio Pires, Deputi Direktur Geral nebe

fasilita perparasaun ba kampu de invistigasaun (field trials) ba PSAS no garantu katak

facilidades computadores ministerio nian bele usa hodi hatama PSAS nian dadus

Staff balun husi MECYS (Ministerio Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus/

MEKJD) fo suporta ba estudu PSAS. Ami mos partikularmente hato’o agredesimentu ba

asistensia nebe Senhor RUI da Costa Belo fo, Assistensia Direktur Kurikula nian no

Senhora Delfina Borges, Asistencia Direktur Edukasaun Primaria. Senhor Belo halo

tradusaun inicial husi qistionarius Engles ba Bahasa Indonesia no Senhora Borges ajuda

identifica no clasifika eskolas kona ba perparasaun enkuadramentu (frame) ida kona

ba eskola-estudantes-sampel.

Aspetu operasional husi PSAS nian hetan suporta barak husi FSQP, nebe fo fasidades

transportasaun hudi halo servisu iha kampu de trábalho, no suporta hodi print

instrumentus no komputerizasaun datas. Ami mos particularmente iha tusan senhor

Francisco Osler, Direktur Projetu husi FSQP, no senhora Tracey Morgan, nebe servisu

voluntario ba edukasaun, nebe fo nafatin suporta ba servisu ne’e. Ba sira hotu husi

FSQP nebe fo asistencia, ami hakarak mos hato’o; ami nian sinseira obrigadu.

Ami fo obrigadu barak ba edifisiu Estatistika Ministerio Finansas no planeamnetu,

ba sira nia kolaborasaun iha PSAS. Senhor Manuel Mendonca (Chefe edificio Estatistika

nian) no Senhor Elias dos Santos Ferreira (Manager Kampu nian) nebe fo garantia

kooperasaun maximu no suporta husi edifisu Estatistika ba buat hotu kona ba servisu

kampu no hatama data ba komputador. Edifisui Estatistika hili Enumerador ida ke diak

(ema nebe halo konta/sura) hodi servisu iha kampu de trábalo nebe fo tulun atu forma

no maneja team kampu nian, diriji test ba instrumentus, treinu ba personalia sira, no

halo monitor ba survey lolos (actual). Senhor Ferrerira nian kontribuisaun boot tebes

no liu tan esforsu kolaborativu. Nia inisiativu, atensaun ba buat hotu, atensaun li-liu

Page 6: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

ba qualidade no nesisidade ba ezekusaun tempu (pelaksanaan waktu) ba survey nian.,

kontribuisan boot ba projetu nian susesu. Ami mos hato’o gratitude ba team survey sira

nebe toma konta halo test matemátika no qistionarius. Ba sira hirak ne’e hotu ami fo

sinseiru obrigadu.

Ba dala ikus ami hakarak fo abrigadu ba Senhor Aderitu Punef, ida nebe

especialmente nomeia hodi fo tulun iha estudu ba PSAS nian ne’e. Senhor Punef fo

asistencia ke valor teb-tebes (bantuan yang tak ternilai) ba orientasaun hot-hotu husi

estudu ne’e, partukularmente hanesan tradutor iha workshops ba treinamentu,

perparasaun no tradusaun qistionarius, no hatama data (data entry).

Ba sira seluk hotu nebe la temi, sira nebe fo contribuisaun pa PSAS, Ami fo ami

nian sinseiru obrigadu,. Ba dala ikus liu ami hato’o obrigadu ba estudantes, profesores

no ema sira seluk nebe participa iha PSAS ne’e. Sira nian asistensia no dadus nebe sira fo

sei usa atu hari sistema edukasaun ida ke diak liu ba Timor-Leste.

Page 7: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

Konteudu

Page

Istoria kona ba Desemvolvimentu Edukasaun 1

Destroisaun no Hetan hikas Sistema Edukasaun 2

Dezafius Edukasaun iha Medio Praju 3

Hadia asesu no koverage 4

Garantia labarik kompletu eskola ho osan eskola rezonavel 6

Hadia realizasaun estudante nia 8

Sustensaun fianansas ba edukasaun 14

Hametin kapasidade ba jestaun sektoral 16

Dalan ba oin 17

Asesu no koverage, garantia completamente osan eskola ida rezonavel 17

Hadia realizasaun 17

Hari sistema finanseiru ida sustentavel 18

Hametin Kapasidade Jestaun 18

Tabelas

Tabela 1 : Numeru Repetisaun, Promusaun no Dropout husi Klase no Generu (%), 2001 7

Tabela 2 : Distribuisaun inskrisaun husi tinan no klase (pursentangen), 2001 7

Tabela 3 : Lingua ba Instrusaun husi Quintile, 2001 12

Tabela 4 : Finanseiru ba Sector Edukasaun 2000/1 – 2005/6 14

Tabela 5 : Enkuadramentu gastu ba medio praju, KFTL 15

Figuras

Figure 1 : Trendes Inskrisaun, 1976/77 – 2001/02 1

Figure 2 : Atendencia Eskola ho Quintile Rendementu no Tinan 2

Figure 3 : Inskrisaun ho Generu Quintile, 1999 no 2001 3

Figure 4a : Razoens la ba tuir Inskrisaun, Tinan 5-6, 2001 5

Figure 4b : Razoens la ba tuir Inskrisaun, Tinan 7-12, 2001 5

Figure 4c : Razoens la ba tuir Inskrisaun, Tinan 13-15, 2001 6

Figure 5a : Tes Eskor Matemátika husi Klase no husi Generu 8

Figure 5b : Pursentu Los husi Tipe Eskola no Klase 9

Figure 5c : Eskor tes husi primeira lingua husi klase 9

Figure 5d : Eskor tes husi Distritu no husi Klase 10

Page 8: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

Appendix 19

Sumario Dezafius no Strategia 19

Annexus

Annexu 1 : Avaria pursentangen los iha tes Matemática husi Estudantes Klase 3 no 4 23

Annexu 2 : Karakteristiku Estudantes nia husi Tipe Eskola, 2003 24

Annexu 3 : Karakteristiku Profesores nian husi Tipe Eskola, 2003 27

Annexu 4 : Karekteristiku Eskola nian husi Tipe Eskola, 2003 30

Annexu 5 : Karakteristiku Edificio Distritu nian, 2003-11-20 32

Annexu 6 : Partisipasaun Parental no Kbiit foti desizaun ba Eskola, 2003 35

Annexu 7 : Efeitu Nivel hasoru Estudante no Karakteristiku Eskola husi resultadu, 2003 37

Annexu 8 : Probabilidade estimasaun relasionadu ho 50 pursentu los ou boot, 2003 38

Page 9: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

1

Timor–Leste, nebe hetan hikas nia independencia iha 20 Maio 2002, iha ema

hamutuk 828,000 mak hela ba, nebe koalia 33 lia indigenous (puru). Timor leste

iha rai ekonomia agraria no nia GDP (produto domestico grossu) mais ao menus

$480 cada ema (kapita). Timor leste iha vantangen ida ou sorte ida entre nasoens hirak

nebe ho rendementu-ki’ik liu la hetan–reservasaun olio ho gas- ke bele usa hodi financia

ba desemvolvimento. Maibe, ida nee presisa tinan barak atu realisa. kestaun importante

mak nee: Nesisidades saida mak bele halo iha tinan tolu ou lima tuir mai hodi hari

fundasaun diak ba desemvolvimento ba nasaun ida nee? kestaun ida ke ita labele nega

mak ne’e, educasaun sai hanesan parte ida importante hodi hatan ba kestaon nee. Nia

prepara fundasaun ida ba discursu democratica liu husi alfabetizasaun (literacy/ema

nebe hatene hakerek no le), nia fo tulun atu hasae productivitas, no nia prepara kbiit ou

kapasidade (skills) no abilidade hodi aumenta forsa ba servisu formal ida. Educasaun sai

fundamental teb-tebes ba desemvolvimento ba nasaun, katak buat importante hitu husi

buat sanulu nebe timor oan sira alista tiha ona sai hanesan top ba prioridade nasional.,

no plano ba desenvolvimento nomos alocasaun osan sai hanesan reflesaun ba funsaun

central. Reportagen badak ida nee hare hikas ba prestizu iha tempo trasisaun no fo

valor ba opsaun medio praju (Jangka Menengah) hodi hasae coverage, aumenta qualidade,

garantia finansas ba sustensaun educasun no hametin sector ba jestaun (menagemento).

Investe ba educasaun iha periode

ba pre-independencia insufisiente hela

no nia resultado, mak oras nee ema

nebe lahatene le no hakarek as teb-

tebes, liu 40 prosentu husi populasaun

adultus lahatene hakerek no le,

incluindo metade husi feto, no mais ou

menus un terso hosi feto adultus. Iha

tempo ocupasaun Indonesia, manage-

rial, administrativo, professional, no

posisaun teknicos mesak ema Indonesia

mak okupa (ense) hotu. Iha sector

edukasun nian, 20 pursento husi

profesores sira iha escola primario no

80 purcentu iha escola secundario laos

timor oan.

EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN

Figura 1: Trende Inskrisaun nian, 1976/77 – 2001/02

Istoria desemvolvimentoba educasaun

Page 10: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

Destroisaun no hetan hikassistema educasaun

2

Figura 2: Atendencia eskola ho rendementu Quintile Iha tinan 1976 no 1999,

Educasaun primario aumenta (moris

tan), mas escola sekundario junior no

escola sekundario senior aumenta

neneik-neneik (figura 1) resultado ba

ne’e mak, geresaun foinsae sira hetan

nivel ba educasaun as liu fali gerasaun

katuas sira. Iha tinan 2001, 57 prosentu

hosi populasaun adultus hetan scola

ituan, ou la escola, 23 procentu hetan

educasaun promario deit, 18 procentu

escola sekundario, no 1.4 procentu

hetan educasaun boot. Distancia (gap)

jerasaun kona ba hetan edukasaun en-

tre sira nebe tinan 30 ba kraik no sira

hirak tinan 30 baleten hanesan evidente

iha figura 2. Figura nebe ke hanesan

hatudu mos katak ema nebe kiak liu Quintiles rua katak sira nebe ituan liu ba atende

scola, no sira nee grupu ida ke diak liu, numeru inskrisaun husi sira la to’o100 prosentu.

Nee sai hanesan dificuldade no dezafiu particular atu cria (forma) recursu umano.

Referendu ba independencia husi Indonesia liu tiha, mais ou menus 90 purcentu

husi escola hirak mak estraga (aat) no mais ou menus entre escola hat husi lima mak

destroi no profesores hirak nebe laos timor oan fila hikas ba sira nin rai, sistema educasaun

estraga ho lalais.

Nasaun hahu campaina rapido ida hari-hikas lakleur Nasoens Unidas nia forca

manutensaun ba pas to’o, no administrasaun transitorio hari. Ho tulun mai husi educador

dedicadu Timoroan barak ho tecknikal no suporta finanseiru husi comunidade

internasional, hodi tinan rua badak nia laran, rehabilatasaun ba escolas, selu profesores

foun, no sistema edukasaun hala’o hikas fali. Aluga (selu) profesores sira iha tinan ida

nia laran ( 4000 ba leten to’o fulan Augustu 2000) no sistema edukasaun hala’o husi

tinan foun ba eskola nian hahu komesa fulan Outubro 2000, kondisoens eskolas hirak lai

sai hanesan obstaklus atu komesa tinan foun eskola nian.

Inscrisaun aumenta ho rapido, no barak, husi inskrisoens foun hirak nee mesak

feto, labarik kiak no labarik rural oan sira, rame-rame ho optimismo no osan escola

temporariomente halakon (figura 3).

1 To encourage speedy reenrolment when the schools reopened, fees were cancelled for all returning students. Since that time there has been a reintroduc-

tion of fees. There is as yet no clear policy on this nor regulation of imposition or exemption. The impact of the reintroduced fees should be monitored.

Page 11: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

3

Atu fo coragen rapido ba

reinskrisaun wainhira escola hirak loke

hikas, osan escola cancela ba alunus

hotu ke fila hikas ona. Iha tempo nee

comesa ona re-introdusaun kona ba

osan escola. To oras nee sidauk iha

papel pulitiku (policy) ida ke claro kona

ba nee no sei dauk iha regulamento ba

imposisaun ou exepsaun. Impacto husi

reintrodusaun osan escola nian tenke

halo monitorio.

Iha edukasaun primaria, rasio

grosu inskrisaun (GER) aumenta husi 89

pursentu antes transisaun ba 110

pursentu ba tinan 2001, no rasio ba net

inskrisaun (NER) husi 51 ba 70 pursentu.

Ne’e prestiso ida ke significante, fo skala

destroisaun no periode trasisaun badak.

Progresu tuir mai halo entre

tinan 2001 no 2003. Ne’e evidensia ida

kona ba aumenta numero profesores

ba escola primario husi 2,992 ba 4, 080,

no rasio ida kona ba coresponde tun

husi alunus-profesores husi 67 ba 45;

iha nivel secundario junior, numero

alunus aumenta husi 29,586 ba 38,180,

numeru ba profesores sira aumenta

husi 884 ba 1,103.

Planu Desmvolvimentu Nasional

(NDP), formuladu (dirumuskan) baseia

ba konsultasaun nasional, iha mediu

praju ida ho tinan-tolu tau focus ba

enkuadramentu (framework) planea-

mentu fiscal no planeamentu ba

desmvolvimentu ida ba tinan lima nia

laran, husi 1 Julho 2002 to’o 30 Junho

2007. Hetene (recognizing) katak perstizu edukasaun ne’e ki’ik, ne’e tamba nivel

investimentu publiku dala uluk ba edukasaun mos kiik no insifisiencia (la efisiensia),

NDP halo edukasaun sai hanesan aliserse (landasan) ida atu hamenus ou halo kman kiak

no hari nasaun.

NDP iha hanoin ( hare ba oin) katak to’o’ 2020, ema Timor-leste nia oan sira sei

sai edukadu, hetan saudi diak(sehat), sai productivu boot, fiar an, hasa’e valores

nasionalismu, la halo diskriminasaun no egualidade (equity) iha kontestu global ida nia

Figura 3: Inskrisaun ho Quintile no Gender, 1999 no 2001

Page 12: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

4

laran. Objetivus mak: atu halo diak status edukasaun ba ema Timor-Leste nian; atu

contribuí hadia economía, social no cultural moris diak ba individuals, familias no

comunidades tomak iha Timor-Leste; no atu promove egualidade generu no garantia

puder ba feto Timor-Leste.The eight key programs are to: (1) expand education access

and improve internal efficiency; (2) to improve the quality of education; (3) to build

internal management capacity and improve service delivery; (4) to promote non-formal

education and adult literacy; (5) to promote Timor-Leste culture and arts; (6) to pro-

mote physical education and school sports; (7) to promote youth welfare; and (8) to

develop tertiary education.

Esensia husi programas walu (8) mak: (1) atu haluan asesu ba educasaun no halo

diak efisiensi husi laran ( internal efficiency); (2) atu halo diak qualidade ba educasaun;

(3) atu hari’i capaisdade jestaun (manegementu) internal no halo diak servisu ke halo

(delivery/pelayanan yang diberikan); (4) atu promove edukasaun non- formal

noalfabetisasaun (literacy) ba adultus sira; (5) atu promove artes no cultura Timor-

Leste nian; (6) atu promove edukasaun fizika no disportu eskola nian, (7) atu promove

isin diak ba foinsae (juventudi) sira; no (8) atu desemvolve edukasaun tertiario.

Atu realiza NDP nia visaun ne’e, numeru husi dezafiu balun sei persiza atu inderesu

ba (tau matan ba) iha tinan tolu to’o tinan lima tuir mai: buat hirak ne’e inclui: (i) hadia

asesu no sustentaveis (coverage) (pencapain); (ii) garantia katak labarik sira completo

sira nia scola ho osan escola ida ke ho rasaun diak (ho osan eskola ida ke rezonabel). (iii)

aumenta prestiso alunus sira nian, pertikularmente le alfabetizasaun no numerasun (iv)

sustensaun financas ba educasaun; no (v) hametin capasidade ba jestaun sektoral.

Maske impresaun ba progreso halo kona ba haluan inscrisaun, asesu ba escola

primario sei sai hanesan problema (isu) ida. Labarik hamutuk 67,000 entre tinan 6 no

tinan 11 la ba escola, barak liu husi sira hirak ne’e tinan entre 6 no 7. Problema ke

serius no barak liu iha areas rural: metade la conta populasaun escola nian hela iha

Centru Rurais no 20 prosentu hela iha rural parte leste nian (parte loron sa’e). Populasaun

labarik nebe mak clasifika la conta escola hanesan deit, fahe ba mane ho feto. Iha nivel

sekundario junior, GER tun ba 51 pursento no NER tun ba 25 pursento. Iha nivel sekundario

senior GER contunua tun ba 28 pursento no NER tun ba 17 pursento. Labarik barak mak

tama escola tarde no hasoru obstaklu (resiku) atu drop out (hasai husi escola) sedu.

Rasaun laba atende escola (la mai escola) ne’e importante atu considera hodi

desenvolve strategia ke susesu hodi atinji objetivo ba educasaun. Figuras 4a, 4b, no 4c

hatudu katak labarik sira la ba escola diferente iha tinan ho rasaun. Labarik hirak tinan

Challenges to Educationin the Medium Term

Hadia Asesu no coverage (pencakupan)

Page 13: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

5

2 Malaria sai hanesan problema ida no profesores barak hetan tuberkulosus aktivu, tes kaben ba mestres nain 400 liu iha fulan Agustu 2000, hetan katak

profesores hamutuk nain 4 to’o 5 maka positivu hetan tuberkulosu. Barak mak laiha lensa corektivu ( oklu lensa ba matan) tamba sira nian oklu rahun

ou at iha tinan 1999 liu ba no sira la bele (la mampu) / ou hela fatin dok difícil ba sira atu hetan hikas oklu foun.

Figura 4a: Rasoens la tuir inskrisoens, Tinan 5-6, 2001

Figura 4b: Rasoens la tuir inskrisaun, Tinan 7-12,2001

5-6 hamutuk, 70 pursentu considera katak sira nia tinan laos tinan ba escola nian. Labarik

hirak tinan 7-12, hamutuk 22 pursentu considera katak sira nian tinan laos tinan ba

escola nian. Ba grupu hirak tinan hanesan, hamutuk 32 pursentu husi sira ke kiak liu no

26 pursentu husi riku oan sira la iha interese atu ba escola.

Husi parte procura (demand/permintaan), sira hirak laiha enterese temi hanesan

rasaun maioria hodi la atende escola, particularmente ba gropu tinan bot sira. Fo

pursentangen kiik liu husi salario servisu nian ba iha economia, ne’e dificuldade ba

parentes barak atu hare sira nia oan nia educasaun relasionadu ba kresementu

Page 14: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

6

rendementu (growth income/

pertumbuhan pendapatan) ba futuru.

Fracu husi pedidu/oferta (permintaan))

ba escola tenke resolve ba bainhira

economia comesa funsiona ho diak no

hamosu insentivo ke forca hodi bele

hetan educasaun. Husi parte oferta

(suply), distancia entre uma ho escola

sai hanesan factor importante temi

hanesan non-inscrisaun (non-enroll-

ment). Maioria alunus lao deit ba escola.

hola tempo 30 minutus atu bele to’o iha

escola. Maibe, alunus barak, ke la’o oras

ida nia laran. Parte seluk husi oferta

(suply) relasiana ho factores nebe afeta

ba prokura (demand/permintaa) ba

educasaun: fizikalmente condisaun

eskola nian kiak (ladiak), limitasaun ba

material atu aprende/estuda, lingua sai hanesan parede, qualidade kona ba instrusaun,

profesores la mai hanorin (falta) no relevancia kona ba kurricula.

Prepara coverage universal ba labarik hotu importante, maibe garantia katak sira

completo escola siclu primario no hetan kbiit (skills) ba alfabetizasaun (hate le no

hakerak) no numerasaun (hatene sura) basiku dalaruma importante liu. Oras ne’e,

hamutuk 20 no 25 pursentu studante repete, no hamutuk 10 pursentu drop out ( sai husi

eskola) kada nivel clase iha edukasaun primario no edukasaun sekundario junior.

Edukasaun sekundario senior ladun drop out ( ladun sai) no numeru ba repetesaun

aparte tamba studantes hirak mak sobrevive ba nivel ne’e iha tendencia atu continua

no sira hirak ne’e mai husi familia riku sira nia oan nebe bele selu sira hodi mantein sira

nia escola. Feto iha repetisaun ladun no numeru drop out (sai husi escola) no numeru ba

promusaun a’as (boot) (Tabela 1).

Se nivel internal efisiensia sei nune’e nafatin (persist), ne’e dala ruma 47 pursentu

deit hosi sira hirak tama iha primeira clase (Grade 1) mak sei completo Sexta clase (six

grade), 53 pursentu sei drop out (seisai husi escola). Mais ou menus, sira hirak drop out sei

completu quearta clase (four grade) husi sira nia escola wainhira halo repetesaun.

Criticalmente, nivel skills hetan husi labarik hirak ne’e kiik teb-tebes, ne’e hanesan sira

la ho loron naruk iha escola hodi bele aprende literasaun no alfabetizasaun basiku. Wainhira

repetesaun no drop out boot, labarik ituan deit mak hetan kbiit (skills) nebe mak persisa

no sai trabalhador productivo, particularmente iha sector formal (tabela 2).

Figura 4c: Rasun la tuir inskrisaun, Tinan 13-15, 2001

Garantia labarik completu escola horasaun osan escola ida ke rezonavel.

Source: TLSS 2001.

Page 15: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

7

Tabela 1: Repetesaun, Promusaun no numeru ba dropout husi klase no generu niain (%), 2001

Klase primario K-1 K-2 K-3 K-4 K-5 K-6

Feto

Repetente 20 24 25 25 25 23

Promusaun 70 68 66 67 66 68

Sai escola (dropout) 11 9 9 9 10 9

Mane

Repetente 20 23 24 24 23 20

Promusaun 70 69 68 68 69 72

Dropout (sai husi escola) 10 8 8 8 9 8

Clase sekundario K-7 K-8 K-9 K-10 K-11 K-12

Mane

Repetente 23 25 24 9 10 11

Promusaun 71 68 69 87 86 87

Dropout (sai husi escola) 6 6 7 3 4 2

Feto

Repetente 21 23 24 9 8 8

Promusaun 75 70 70 89 90 90

Dropout (sai husi escola) 5 7 6 2 3 2

Source: School Mapping 2001.

Tabela 2: Distribuisaun ba Inskrisaun kona ba tinan ho Klase (%), 2001.Tinan Pre-primario Klase 1 Klase 2 Klase 3 Klase 4 Klase 5 Klase 6 Klase 7 Klase 8 Klase 9 Klase 10 Klase 11 Klase 12

3 10.1 0.14 26.7 0.35 34.7 2.2 0.2 0.16 24.4 31.1 2.3 0.27 3.7 29.1 16.8 1.5 0.2 0.18 0.4 17.8 26.1 11.3 1.1 0.19 O 9.1 20.8 20.7 9.3 1.1 0.110 O 5.2 14.0 23.1 19.9 8.6 0.911 O 2.4 8.2 16.3 21.0 16.7 6.3 0.4 0.112 O 1.4 5.6 12.1 20.2 22.2 14.6 6.0 0.8 0.113 O 0.7 2.8 7.2 13.8 20.3 20.4 12.3 5.9 1.0 0.114 O 0.4 1.6 3.4 8.6 15.9 21.6 19.2 13.1 4.9 1.6 0.9 0.115 O 0.3 1.0 1.8 4.2 8.9 17.9 22.6 20.9 13.5 9.4 4.2 0.616 O 0.1 0.5 1.3 2.2 4.5 12.7 18.0 24.5 23.3 20.9 9.5 5.517 O 0.2 0.7 0.4 1.2 3.6 13.4 19.4 26.2 27.2 26.1 12.318 O 0.4 0.2 0.4 1.2 6.0 10.9 18.7 24.4 32.3 36.719 O 0.2 0.1 0.1 0.7 2.2 4.5 12.3 16.5 27.0 44.920 O 0.4 0.8 3.0 6.4 15.1 34.821 O 0.1 0.4 1.4 2.4 6.6 21.922 O 0.1 0.1 0.2 0.4 2.1 9.123 O 0.1 0.1 0.6 5.024 O 0.1 0.3 2.925 O 0.1 0.1 0.1 2.1Total% 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

No. ofStudantes 2,484 69,772 33,593 24,129 18,706 15,606 14,944 10,743 7,968 6,958 5,535 3,580 2,101

Source: School Mapping 2001.Note: katak numeru hirak iha box metak indica pursentagen alunus nebe komesa tama escola ho tinan 6, ne’e tinan normal ba escola nian hanesan mostnasaun barak seluk. Box boot ho kores naroman indika siri hirak ofisialmente tama eskola ho tinan hitu.

Page 16: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

8

Repetisaun boot no drop out mos caro teb-tebes. Estimasaun osan/cost (biaya)

cada studante oras ne’e da-daun ba alunus tinan 6 iha edukasaun primario hamutuk $

300, maibe osan lolos (actual) ba alunus completor husi escola primario $600, deve ba

adisional cost mosu wainhira studantes repete clase.

Numeru ba repetisaun no drop out boot iha relasaun besik entre kualidad at no

estudante nia realizasaun (achievement) ki’ik (tun). Survei Achiementu Escola Primario

(PSAS 2003) husi Ministerio Edukasaun, Cultura no Disportu Juventudi (MECYS) komfirma

resultadu ne’e. PSAS avalia sample ida kompostu husi estudantes 3,478 iha 3 klase no 4

klase iha eskolas 95 usa tes anesan iha matemática. Qistoens testu ho Portuguese .

Acompanhamentu qistinarios fo (aplica) ba eskolas, profesores no estudantes sira iha

sample nia laran atu halibur informasain kona ba sira nian hahalaok (karakteristiku) atu

avalia determinantes husi realizasaun (achievement). Temuan ( finding ) ne’e prepara

evidencia ba nesisidades ba educador sira atu fo atensaun liu ba maneiras nebe atu halo

diak kualidades.

Test halo ho Portuguese tamba

portuguese hanesan lingua ofisial ba

instrusaun. Terseira no quarta clase sira

nebe iha tinan eskola 2002/2003 tuir los

hanorin ho Portuguese wainhira sira

komesa hahu eskola iha tinan 2000.

qistoens kona ba test halo baseia ba buat

nebe ofisiais husi Ministerio Edukasaun

Cultura Juventude i Disportus konsidera

hanesan estandar ke apropriadu ba

terseira klase. Quistoens kompostu

misturadu problemas artimetika no

problemas versus (word) Exersisio

hamusu desafiu kona ba fo instrusaun iha

ligua ida nebe maioria profesores no

alunis sira la toman (la familiar).

Hadiah realizasaun (achievement)ba estudante

3 The tests were conducted in Portuguese because it is the official language of instruction. Third and fourth graders in the 2002/03 school years were

supposed to have been taught in Portuguese ever since they started school in 2000. The questions were set according to what MECYS officials consid-

ered to be the appropriate standard for Grade 3. The questions contained a mixture of arithmetic problems and word problems. The exercise thus

revealed the challenges of providing instruction in a language that is not familiar to the vast majority of the teachers and the students.

4 However, due to the differences in the characteristics of these two cohorts mentioned above, and also due to high dropout rate between Grades 3 and

4, it is impossible to separate what might be attributable to differences in the cohorts, what might be due to selection, and what might be due to the effect

of a smaller student-teacher ratio in Grade 4.

Figura 5a: Skore tes Matematika husi klase no Gender

Source: PSAS 2003.

Page 17: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

9

Diferencia entre klase (grades).

Figura 5ª hatudu katak rata-rata(on av-

erage), skor husi 3 klase 28 pursentu los

(coretu). Skor ba 4 klase ho rata-rata 37

pursentu coretu (los). Diferencia entre

skor ne’e interesante tamba boot liu

uituan deit ba diferencia iha realizasaun

(achievement) entre klase rua ne’e

hanesan mos iha nasaun seluk.

Diferenca Jeneru (Gende)r. Figura

5ª mos hatudu katak feto sira nia skor

ki’ik liu mane, no aumenta ituan deit

entre klase 3 no 4.

Difereses Urban/Rural no

Publiku/Privadu. Sample stratifika

(fahe) ba tipe husi eskola nen (6) urban

publik, urban privadu, rural publik, ru-

ral pribadu, remote publik no remote

privadu. Differences rata-rata skor iha

klase 3 entre eskolas urban no rural en-

tre eskolas publiku no privadu ki’ik

maibe aumenta iha klase 4 ( figura 5b).

Maibe, tamba diferenses

karakteristiku husi grupu rua nebe temi

iha leten ne’e, no mos tamba numeru

dropout boot entre klase 3 no klase 4,

ne’e imposible atu separa (fahe) saida

mak halo diferensa entre grupu rua ne’e,

ou dala ruma tamba selesaun, no

dalaruma tamba efeitu husi rasio husi

estudantes–profesores iha 4 klase.

Diferense entre grupu ba lingua

(lia). Studantes hirak nebe mak sira nian

primeira lingua (bahasa ibu) lahanesan

ou diferenca, diferente mos iha scor.

Figura 5c hatudu katak Midiki ho kairui gropus ke hetan scor a’as teb-tebes. Sulpresa,

tamba studantes balun izizi katak sira nian premeira lingua mak Portuguese e hetan

score rata-rata ki’ik liu husi sira hirak nebe koalia Tetum. Exame subsequente

(selanjutnya) hatudu katak estudantes hirak ne’e tradisionalmente la koalia Portuguese

no mai husi familias kiak.

Diferecias entre distritu. Figura 5d hatudu deferensa kona ba testu scor entre

distritus. Distritu hot-hotu maioria hetan score boot iha clase 4 liu fali klase 3, exeptu

Figure 5b: Pursentu Los husi tipe eskola no husiklase

Figure 5c: Eskor tes kona ba primeira lingua no Klase

Source: PSAS 2003.

Source: PSAS 2003.

Page 18: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

10

(uniku/kecuali) Ermera. Baucau ho

Lautem halo scor diak liu iha klase 4 liu

distritu sira seluk. Oecusi hetan score

rata-rata ke ki’ik teb-tebes husi clase rua

ne’e. (3 no 4)

Factores saida deit mak contribui

ba estudante ho realizasaun

(schievement) ki’ik no repetisaun ho

numeru dropout boot? Hare hikas husi

resultadu nebe hetan husi Survei

avaliamentu Poverti 2001 no PSAS 2003,

no husi intervista ho profesores no

estudantes sira, factores anesan mak

limitasaun ba livrus textu no material ba

hanorin ho aprende nian, oras ba

instrusaun ituan deit ou badak,

perparasaun profesores la suficiente,

difikuldade kona lingua, infrastrutura nia fisikal ladiak, no absentisimu (falta lamai

eskola) entre profesores ho estudantes boot. Discusaun ba kada probleme hirak ne’e

mak tuir mai ne’e”

● Livros testu no materials ba aprende. Barak liu metade husi alunus mak laiha

livros. Nia resultado mak, atividades kona ba aprende no hanorin barak liu

hola forma husi mestre hakerek sira nia notas iha quadru no alunus kopia ba

iha sira nia kadernos de exercicio. Ne’e konsumi tempo barak no ne’e prevene

mestre sira atu utiliza metodu nebe mak eficiente no efektivo hodi hanorin.

Tamba limitasaun husi material le nian ne’e halu profesores sira imposible

atu fo trablaho decasa.

● Oras ba instrusaun. Oficialmente schola prepara oras lima ba instrusaun kada

loron ida ba loron 180 ba tinan ida. Kada sesaun ba klase 1 to’o klase 3 sei

hotu metade husi oras nebe perpara ona, no ba klase boot (upper grade) 40

munitus. Praticamente, escola balun fahe oras lima ne’e ba oras rua troka

malu.- Oras rua (8-10 dadersan) ba primeira no terseira klase, no oras tolu

(10 dadersan- 1 loronkraik ba Quarta no Sexta clase, Ne’e katak labarik sira

simu instrusaun ho oras ituam do que izize atu atinji objetivo curricular.

● Preparasaun Mestre sira nian. Husi 3,000 profesores nebe recruta liu husi

exame iha tinan 2000 liu ba, barak maka iha qualfikasaun misturadu, susesu

iha tinan tolu nia laran, kandidatus hirak nebe mak selesionadu kurang husi

Figure 5d: Eskor tes ba Distritu no ba Klase

Source: PSAS 2003.

5 About 100 had the “required” qualifications. The teachers were examined in mathematics, science, and social science, using questions taken from

frequently used Grade 6 textbooks. The older teachers who had taught only in Grade 3 or Grade 4 for many years seemed to have forgotten Grade 6

mathematics and science, unlike the younger high school graduates against whom they were competing. All teachers employed had the equivalent of

senior high school qualifications, although older Grade 4 primary graduates from Portuguese times were also employed. These teachers are now em-

ployed at all levels to teach Portuguese, with quite a few studying for the bachillerato to upgrade their qualifications.

Page 19: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

11

10 pursentu. Profesores persiza treinu (penataran/upgrading) iha area con-

tent (nebe sei musu ho kurikula primario foun), no mos iha pedagozia ke

apropriadu (cocok) ba kada area ba materia no kondisoes sala ba aula Timor

nian ke klot ho numeru alunus ke barak iha sala ida nia laran iha tinan crucial

ba dala uluk. Iha ano letivu 2003/04, 65 pursentu profesores husi eskola

primario hetan ona trinu ruma ko ba edukasaun. Mais ou menus profesores

100 iha qualifikasaun nebe keiha require ne’e. Profeores hirak ne’e hetan

test matemática, sencia, no sensia social, usa provas (pertanyaan) ke

frequentemente usa ihalivru textu sexta klase (kelas 6 nian. Profesores

tuan sira nebe mak hanorin deit terseira klase (kelas 3) ou quarta klase

(kelas 4)iha tinan barak nia laran sira hare anexan haluah tiha ona materia

matemática ba sexta klase nianno sensia, au kontrario (sebaliknya) labaraik

foinsae sira nebe mak foin akaba sira nian estudukompete kontra

sira(profesores tuan sira). Profesores hotu neeb recruta (employed) iha

equivalencia kualifikasaun SMA (SLTA) Maske acaba quarta klase antigu sira

hsu Portuguese nia tempumos rekruta hotu. Profesores hirak ne’e agora ne’e

da-daun honorin iha nivel klase hot-hotu. Atu hanorin Portuguese,maske

balun studa bachilleradu( diploma) atu hasa’e sira nian qualifikasaun.

● Lingua ba Instrusaua. Constituisaun hatudu (designa) tiha ona Portuguese ho

Tetum sai lingua official no linigua Indonesia ho Engles sai hanesan lingua ba

trabalho (servisu). Governo liu husi Ministerio Edukasaun Kultura Juventude

no Disportus (MECYS) mandatu ona katak lingua Portuguesa sai hanesan lin-

gua ba instrusaun. Implementasaun kona ba papel politika (kebijakan) ida

ne’e, hahu ho clase 1 no 2 iha tinan 2000 no progresivamente muda cada

tinan-tinan iha clase ida. Livros protuguese sei gradualmente troka livros

hirak Indonesia nian, maibe, suplay mak ituan liu, no praticamente profesores

barak sei depende ba Tetum hodi esplika lisoens ba labark sira.

● Implementa papel politika (kebijakan) ba lingua foun hasoru desafiu husi

rasoens balun. (i). Iha parte hot-hotu uniku profesores hirak nebe acaba

educasaun secundario antes 1975 sira mak koalia Portuguese. Sira seluk,

kompostu husi maioria profesores ke nebe hetan educasaun formal iha tempo

Indonesia. Governo organiza treinamentu kursus hodi aprende lingua Portu-

guese ho oras uituan kada semana, maibe ne’e lato’o ba prfesores sira atu

hetan lingua foun ba nivel profesiency nivel sufisiente atu usa lingua ne’e

hanesan medio ba instrusaun, pur exemplo, atu coalia efectivamente ho

alunus, fo sencia no skils, no observa evaluasaun resultado ba materias hotu

escola nian. (ii) studantes sira aprende husi profesores hirak nebe mak sira

rasik la iha proficiency iha portuguese kuran liu ba sira atu compriende diak

lingua ne’e. Se waihira lingua governa prosesu kona ba hanoin( ideas) no

cognitivo, se karik kuran ou laiha profesiency lingua ba instrusaun ne’e sei

impede atu domina ou compriende concepto, no ne bele diminui ou halo at

performasaun. (iii). Ba alunus barak, mak Portuguese ba sira sai hanesa terseiro

ou quartu lingua. Labarik nebe mak sira nia primeiro lingua laos Tetum, presisa

Page 20: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

12

atu aprende uluk lingua ne’e. (maske Tetum sai hanesan lingu primeiro ba 16

pursentu deit husi populasaun, lingua ne’e sai hanesan lingua franca ba ema

barak mak no ne’e la dificil atu hatene.) Ne’e katak labarik sei aprende sira

nian premeira lingua iha uma, tuir mai Tetum se ne’e laos sira nain premeira

lingua ( bahasa ibu), tuir mai Protuguese, Studantes nebe comesa sira nian

scola antes 1998 mos aprende lingua Indonesia. (iv) Suplay ba material hodi

aprende lingua nia ituan liu. Wainhira aprende lingua la acompaina ho livro ,

ne’e dificil atu desemvolve literacy ba qualker lingua. (v) Oras ne’e daun-

daun, Tetum mak usa liu iha escola nebe alunus hirak nebe kiak liu ba atende,

no Lingua Indonesia no Portuguese usa liu iha escola nebe labarik ema riko

nia oan sira mak ba atende. Introdusaun lingua foun ba instrusaun iha escola

sai hanesan desafiu ida iha areas hiran kiak do que areas hirak nebe riko sira

hela ba. (tabela 3)

● Infrastrutura nia fisik. Maske 80 pursentu liu mak sala eskola hirak destroi no

bele usa hikas iha fulan 18 nia laran depois de disturbasaun (kerusuhan) no

sunu hiha 1999 nia laran, kondisaun husi eskola barak mak sei ladiak. Sala de

aula barak mak laiha janela tamba ne’e iha tempu udan anin hu udan ben

tama ba iha sala laran. Barak laiha eletrisidade , ituan deit mak iha. Eskola

barak mak laiha be mos ou toilet, nebe indireitamente efeita kondisaun

saniamentu eskola nian. Falte de toilet afeita liu ba labaik feto sira no dala

ruma sai anesan halangan ba sira nian prezensa (atendensia), Mais ou menus

20 pursentu husi estudantes mak iha mesa ho banku eskola nian.

● Absentismu (falta la mai tama) Profesores no Estudantes. Absentisimo (falta)

profesores nian boot anesan mos estudantes sira nian. Absentisimu estudantes

nian saibe-beik anesan sinal ou awal husi dropout(sai husi eskola). Tuir Survei

avaliasaun Poverty (Poversty Assessment Survey/PSA), entre estudantes sira

hira fal antes survey ne hala’o moras recorda (tercatat sebagai) anesan rasaun

hodi lamai tama eskola, Tuir 22 pursentu estudantes husi quintile kiak liu nia

oan no, sulpresamente (menherankan), 46 pursentu estudantes husi quintile

riku oan sira.Resultadu hetan husi survey ne’e mos hetan apoio

(membenarkan)husi PSAS 2003 (hare iha enexu 2 no 3).

Hahalok (karakteristiku) husi performasio sira ke boot ( sira nebe eskor ba 50

pursentu ou liu coretu/los) fo sugestaun policy tuir mai, dala ruma efectivu hodi aburras

achievementu ( anexu 8):

Tabela 3: Lingua Instrusaun ho Quintule, 2001 (Lanugage of Instruction by Quintile, 2001)

Kiak liu Quintile 2 Quintile 3 Quintile 4 Riku liu Total

Tetum 52 54 42 47 37 47

Bahasa Indonesia 44 42 48 43 53 46

Portuguese 4 5 10 10 10 8

Total 100 100 100 100 100 100

Source: TLSS, 2001.

Page 21: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

13

● Atendente pre-escola aumenta score probabilidade 50 pursentu ba leten coretu

iha testo.

● Mai be, entre estudantes sira nebe atende pre-escola, sira hirak nebe ni

average(nilai rata-rata) (falta la mai) sira nian falta ho skor boot no sira nian

test score ki’ik.

● Alunus Quarta clase sira iha score probabilidade 50 pursentu coreto(los) ou

liu sira hirak terseira clase.

● Escola nebe mak iha numeru ba dropout ituan dala ruma iha score ba average

(rata-rata) boot.

● Labarik nebe repete clase hetan score ki’ik liu alunus hirak la repete clase.

● Varialble hodi controla relevancia ba studantes sira nian background, compara

ba sira nebe koalia mistura Portuguese ho Tetum iha sala laran, studantes

nebe sira nian lingua ba instrusaun Tetum los deit (puru) iha probabilidade

atu sai performer ida ke a’as to’o 9 pursentu, nebe equivalencia ho aumenta

0.96 husi standar deviasi. Instrusaun ke iha Portuguese deit ou mistura ho

Portuguese, Tetum no lingua sira seluk la iha significante statistical. Ne’e fo

sugestaun katak Tetum iha bareira ke ki’ik atu bele aprende do que lingua

seluk ou mistura lingua seluk.

Hadia qualidade ba educasaun. Maske PSAS sai hanesan primeiro modelo ba nia

an rasik iha Timor –Leste no resultado sei considera deit hanesan sugestivo ou indicativo,

Findings (Temuan) indica ba isu serius balo kona ba qualidade educasaun nebe ezizi

atensaun urgente.

Facta katak score husi studantes terseira clase sira ki’ik teb-tebes tenke sai hanesan

causa ida hodi toma consiante no subjecto ida hodi continua investigasaun. Curicula

tenke hare hikas fali no test recalibra liu hodi fo garanteia katak medida test ba futuru

apropriado ho studantes sira nian nivel ba estuda (educasaun). Relasaun entre necisidade

kona ba profesiensi ba lingua ofisial ba instrusaun no compriende subjeto materia sei

halo exame iha loron ikus, no experincia husi nasaun seluk nebe iha relasaun ho isu

sensitive hirak ne’e tekne explora ba policy no practica nebe dalaruma diak ba Timor

Leste. Purtantu, informasaun ke hetan bele intrudus liu husi livro orientasaun ba

profesores sira (Teacher guide) no serve ba cursus treino ba profesores sira.

Haluan asesu ba Pre-escola no fo coragen regular ba alunus mai tama escola

(atende escola) dalaruma sei iha efeito positivo ba achievemento, Repete clase sei

redus ne’e probabelidade. Wainhira moras sai hanesan rasaun boot ba estudante nia

absensia (Falta la mai tama escola), intervensaun hodi prevene no cura presisa halo

hamutuk ho autoridade saude sira. Redus repetente sai hanesan uniku esforsu ba

promusaun autmatika, ne’e laos intervensaun ida ke efectivo. Mas, tuir mai ne’e bele

halo escola efectivo liu no tulun atu redus repetisaun: (i) hanaruk oras ba instrusaun

nebe fo opurtunidade ba estudantes hodi estuda; (ii) prepara livros barak, bilingual

Page 22: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

14

primers, no disionario Portuguese no disionario premeiro lingua (bahasa ibu); (iii) fo

treino ba profesores konaba subjecto-espesifiku pedagosia nian no diagnosa ba problemas

estuda; no (iv) husu tulun husi comunidade atu monitor absensia ba profesores sira

(falta la mai hanorin) no aumenta atendencia rugular ba estudantes iha escola.

Tendencia katak scor ba labarik feto ki’ik liu labarik mane sira, intrevensaun atu

hadia achievemento tenke toma conderasaun ba iha desemvolvimentu kona ba cur-

ricula. Skor ba alunus quarta clase boot liu numeru ida husi standard deviasi husi alunus

treseira clase nia leten, mantein labarik sira estuda oras barak iha escola (loron naruk)

ne’e sei bele tulun sira hodi estuda barak. Strategia effectivo ida kona ba lingua

instrusaun, integra hamutuk ho suporta instruksional sai ida deit, sei hadia achievemento

(pencapain) ba estudante iha eskala ida ke boot.

Iha sumario, hadia qualidade ba educasaun izize hodi halo desenvolvementu ba

curricula ida ke relevancia nebe enderesu ba iha nesisidade nasaun nian, Trasisaun

kona ba lingua ba instrusaun husi labarik sira nian primeiro lingua (bahsa ibu/lingua

Tabela 4: Finansas ba sector educasaunn 2000/1 – 2005/6

Tinan CFET TFET Bilateral Total GDPAjudu External ($ Million)

Total ($ Million)

2000/01 10.1 10.5 21.2 45.1 321

2001/02 11.8 8.8 23.7 50.1 385

2002/03 17.7 4.5 18.3 41.1 377

2003/04 17.6 15.8 16.8 50.2 336

2004/05 19.4 0 14.5 33.8 427*

2005/06 20.2 0 13.5 33.7 457*

Divisaun husi rekursu tolu (Shares of the three sources)

2000/01 22% 23% 47% 100%

2001/02 24% 18% 47% 100%

2002/03 43% 11% 45% 100%

2003/04 35% 31% 33% 100%

2004/05 57% 0% 43% 100%

2005/06 60% 0% 40% 100%

As % of GDP

2000/01 3.1% 3.3% 6.6% 14.0%

2001/02 3.1% 2.3% 6.2% 13.0%

2002/03 4.7% 1.2% 4.9% 10.9%

2003/04 5.2% 4.7% 5.0% 14.9%

2004/05 4.5% 0.0% 3.4% 7.9%

2005/06 4.4% 0.0% 3.0% 7.4%

Sourse/Sumber: MOF, Menisterio Edukasaun Kultura Juventude I Disportus no Ajensia bilateral; IMF ba estimasuan GDPNote: CFET ba 2000/01 no 2001/02 Gastu aktual, no ba 2002/03 revisi orasamentu. GDP iha 2004/5 no 2005/6 estimasaun IMF nian badala uluk. Tinana ba dala uluk estimasaun fundus tinan ida ne’e nian.(Source: MOF, MECYS and bilateral agencies; IMF for GDP estimates.Note: CFET for 2000/01 and 2001/02 are actual expenditures, and that for 2002/03 is revised budget. GDP in 2004/5 and 2005/6 areprevious IMF estimates. The earlier years are the Fund’s recent estimates)

Page 23: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

15

nebe ita hetan ba dala uluk husi ita nian inan ho aman) to’o ba iha lingua official

Portuguese ho Tetum, prepara material aprende ho hanorin, halo avaliasaun (assess-

ment/penilain) periodiku ba estudante no kontinua fo treino ba profesores. Ne’e iha

implikasaun rekursu no bele realiza iha institusional no plano ba expenditure (Rencana

anggaran belanja) no prepara sustensaun.

Iha competisaun pedidu barak ba investimentu ba iha sistema, husi kedas prepara

infrastrutura to ba capacity building (preapara recursu umanu) no garantu suplay mate-

rial ba escola. Ne’e importante ba governu atu desenvolve prosesu prioritizasaun ba

investement no garantu katak cost (presu) ba sasan esensial nebe mak sosa fila-fila

(mosu fil-fila) tenke financia adequadamenete ( dibiayai secara teratur) To ohin loron

despesa publiku hetan suporta husi orsamentu substasial asistencia external, total

maneja barak liu ba programa assistensia tecnikal no projetu standalone. Metade husi

gastu (belanja) governo secara kasar taka husi revenue domestico. Recursu external

taka sira restu. Educasaun sai comandu ba orsamentu boot liu husi orsamentu ba estadu,

hamutuk 4 pursentu husi GDP. Trust Fund ba Timor Leste aumenta 2-3 pursentu, no

Tabela 5: Enkuadramentu Gastu ba Praju Medio, Sektor Edukasaun CFET

Subsector 2002/3 2003/4 2004/5 2005/6

Awal perkembangan anak 1% 1% 1% 1%

Eduksaun Primarui 46% 42% 43% 43%

Edukasaun sekundario junior 16% 16% 17% 17%

Edukasaun sekundario senior 10% 10% 10% 10%

Edukasaun teknikal no vokasiunal 4% 4% 4% 4%

Edukasaun nonformal 3% 2% 2% 2%

Edukasaun Universidade 6% 8% 7% 7%

100% 100% 100% 100%

Total ($ million) 17.7 17.7 19.4 20.3

Source: MOF.

6 2002/3 is the revised budget, 2003-6 are the budget projections from the original budget framework.

ajudu bilateral , 6-7 pursentu, Total, ajuda external perpara equivalencia 12- 14 pursentu

husi GDP hodi finacia ba educasaun iha Timor Leste. Total husi osan ajudu barak ne’e,

iha possibledade atu hari hikas nasaun ne’e ba tinan rua nia laran. Tamba ne’e,

investimentu hirak ne’e representa dalaruma oportunidade uniqe ida ba rekonstrusaun,

Governu agora presiza atu hahu prepara orsamentu ba iha tempo nebe komitmentu

husi ajudu hahu atu hotu (surut/susut). Tabela 4).

Wainhira Gastu (pengeluran/capital expenditure) capital mos hatama, total

rekeremento (permintaan) finanseiru aumenta ba $17.7 milaun no liu $ 20.3 milaun iha

periodu hanesan. Dezafiu finansas ba edukasaun mak: (i) Maneja ajuda ba kontunuasaun

no halo stabilidade ba gastu (fundus/Pembiayaan). (ii) garantu egualidade (kesamaan)

Sustenta financa ba educasaun

Page 24: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

16

ba gastu (belanja) ho garantia gastu suficiente iha nivel primario; (iii) Usa rekursus atu

suporta unputs komplementario hanesan livru textus, material instrusan nian, no

orientasaun (penunjang), desenvolvementu ba kurrikula; (iv) identifica osan eskola

nian (cost/biaya) drivers no adopta strategia cost-efektivo; (v) Halo insentivo estrukturadu

hodi hamosu performasaun ke diak liu.

Fo atensaun ba iha areas strategia hat, sei tulun pozisaun governu atu halo to fim

no progresu significante strategiamente: (i) Hameting capasidade ba manajementu no

administrasaun, implementa papelpolitikus ho susesu; (ii) clarifica papel politiku ba

asuntu inti no fahe comprensaun ho stakeholders, hodi servisu deit ba objetivo general

ida; ( iii) prepara rekurse nebe ke bele prediksaun no adequadu hodi fo garantia ba

sektor ne’e atu desemvolve tuir nia objektivo preoritario iha maneira sustentable ida;

no (iv) Halao campanya publiku ida hodi informa ba inan ho aman no komunidade kona

ba sira nia direitu no resposabilidade iha sistema nia laran.

Iha nesisidade urjenti ida atu hari kapasidade administrativo no jestaun

(manajement). Iha nivel sentral ministeriu, aspeto desenvolvimentu organizasional barak

husu atensaun: Posisaun esensial sidauk ence (posisi penting belum terisi). Tenke desemvolve

sistema jestaun informasaun ida. Estatisku inscrisaun (pendaftaran) basiku presisa halo

recolhamento tuir tempo los ( waktu yang pasti) hodi prepara base ba planeamentu no

orsamentu. Iha mos nesesidade ba sistema jestaun financial ida atu prepara informasaun

kana ba usa orsamento (pelaksanaan anggaran). Iha nivel distritu, superintendentes (

superiors/kapala sekola) ho sira nia deputi ou ajudante presisa material nebe ke bele

suporta sira hodi hametin sira nia relasaun ho scolas, pur exemplo, hametin sistema

komunicasaun, teknicu jestaun interaktivo, no treino teknikal kona ba isu katak profesores

no cefe escola nian husu ou persisa guidance (asistente). Iha nivel escola, chefe escola

persisa fo autorizasaun barak (perlu diberi kuasa yang lebih banyak) ho rekursu, suporta

financial no tekhnikal no autonomo hodi hetan solusaun ba sira nain problemas.

Porsesu ida hodi desenvolve posisaun ba papel politiku (kebijakan) formal, informa

husi peskizador no halo debate luan, ne’e tulun atu akompanya desemvolvementu tuir

preoridade ba objektivo no atu ses ne-neik ou solusaun dalaruma hetok

contradictorio.Toma konsiderasaun ba qistoens inti tuir mai ne’e, sei tulun hodi kria

plano diak ida ba desemvolvimento: (i) Target no justifikasaun atu asesu kada nivel ba

edukasaun, hodi define scope (jankauan) ba servisu nian, nivel ba fundus (Biaya), no

medidamentu ba progresu; (ii) oras instruksional annual (tahunan), troka dupula (troka

dala rua), livro texto nebe diside ona (ketetapan buku text) strategia ba trazisaun husi

primeira lingua (bahasa ibu) ba Portuguese, gostu qualifikasaun ba profesores sira nian

(hasrat keinginan guru) no rasio kona ba alunus-profesores, hodi bele kria standar ba

qualidade husi imput no base orsamento ba escola; no (iii) relasaun entre governu ho

sektor privadu hodi deside no financia ba edukasaun, hodi fo imagen (gambaran) kona

ba total kapasidade no ezizensia kona ba rekursu ba servisu nebe ke halo. Plano lejeslativu

ida nebe governa sektor ne’e sei prepara base legal ba operasaun (pelaksanaan) no atu

Hameting capasidade iha sectorJestaun (management)

Page 25: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

17

establese linhas autoridade no klarifica nivel husi resposabilidade iha ministerio de

edukasaun vis-avis stakeholders no preparasaun servisu husi setor privadu sira.

Iha obstaklu quadrupula hat (dalahat) maka sira hirak halo papel politiku/Pembuat-

kebijakan (policy makers) hasoru: (i) halo diak liu asesu no coverage no garantia nia

kompletamente ho Cust (biaya ida ke rezonavel; (ii) Hasa’e (aumenta) estudante nia

realizasaun (achievement); (iii) Atinji sustennablidade financeiru husi sector publiku

wainhira hasuru pedidu (permintaan) ba recursu; no (iv) hadia liu iha sektor ne’e, husi

sektor central ba to’o iha distritu no iha nivel escolas nebe nesisidade atu hari kapasidade

professional ba staff sira sei iha resultadu signifikante no imidiata ida.

Hadia asesu no coverage, garantia nia completamente tuir cust (biaya) ida ke

resonavel. Ba escola primario, nebe inskrisaun alunus universal no kompletamento, sai

hanesan objektivu, parte intervensaun procura (suplay) inkluindu preparasaun profesores

barak, sala ba aulas nian ( sala de aula) Material ba estuda ou aprendijajen nian no

aktividades ko-kurrikular interesantes hodi halu schooling experience ( experiencia ba

educasaun nebe simu iha escola) bele sai enteresante liu ba estudantes sira. Mas, buat

hirak ne’e intervensaun ke karu, nebe diak liu tau tuir hamutuk ho esforsu atu halu diak

efisiencia. Halu diak liu qualidade escola nian no enderesu ba kasu repetisaun (alunus

repetente), sei iha potensia atu hadia diak liu efektividade ba eskola hodi prepara

unquartu (ida baluk hata) ba fatin ( fatin ba escola nian ) no profesores. Iha fatin hirak

nebe mak faze ba populasaun tinan escola nian buras teb-tebes ou iha areas remot hirak

nebe ke la merese hetan (lahetan fatin ba escola no profesores), loke ou aumenta sala

ba aulas nian ou eskolas ho multi klase ki’ik (eskola ho maioria barak liu mak klase

ki’ik) dala ruma presisa atu hari’i tan no selu profesores ou redeploy (hatama hikas ba

servisu) Ba populasaun hirak mak nunka atende escola, estrategia ida atu stimula pedidu

ne’e ( demand ne’e) sei bele tulun, inkluindo kampaina informasaun publiku hodi informa

(fo hatene) ba parentes sira kona ba tinan ba escola nian los mak oinsa no importansia

kona inskrisaun (inrolamentu) no atendensia lor-loron nian ( mai escola lor-loron) Hahan

eskola ou subsidio similar (hanesan) ba familias kiak sira. Hasaen plano servisu hamutuk

ida entre governo-privadu sektor NGO (ONG) sei bele tulun hodi halaun provisaun

servisu nian ba iha qualker nivel ba edukasaun.

Hadia diak liu Realizasaun (Achievment) (pencapaian). Resultadu PSAS nian ho

claro demonstra nesisidade ato fo atensaun ba qualidade. Se qualidade la bele hadiah,

se la halo buat ruma signifikante wainhira hasoru objetivus seluk. Sujestaun ba strategia

mak, revisaun no hafoun (halofoun) kurrikula hodi halo kurikulu ne’e sai relevant,

desemvolvementu sistematika ida husi edukasaun iha primeira lingua (bahasa ibu) atu

nune’e fasil halo trasisaun ba iha lingua ofisial, provisaun ( perpara) livru testus ba

alunus hotu, kontinuasaun treinu jabatan (latihan jabatan) ba profesores sira, provisaun

(prepara) livru orientasaun (teacher guiede) no ajudus instruksional ba profesores,

halo monitorio no evaluasaun ba alunus sira nian estudu ba lor-loron nian ho sistimatiku

feedback ba profesores no alunus sira, kontinuasaun treino ba profesores sira atu perpara

profesores sira ho preparadu diak, ho atensaun spesifiku ba resuldatu esatudu nian no

Dalan Ba Oin

Page 26: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

18

halo monitorio input ba profesores sira, no haluan ou aumenta edukasaun pre-eskola.

Tuir mai (in adition), haluan edukasaun ida ba dala uluk ba labarik ki’ik sira (ECE) ho

sentru parentes sira, atividades grupu halimar no komunal seluk (ECE) bele hasa’e osan

eskola-efektive (cost-effectivines) intervensaun husi nivel primario.

Hari’i sistema finanseiru ida ke sustentavel. Iha mediu praju, korente de (aliran)

ajudu ba jestaun (manegement) sai kritis ( susar). Ho preparasaun papel politiku ke

adequadu no estrategia plano, ne’e possible atu atrai (dada) no financa donor

direitamnete ba areas prioridade. Ne’e ezizi copia detalho statistikal no sistema moni-

tor, hodi prepara informasaun ne be ke presiza ba duadores sira hodi avalia nesisidades

no impaktu programa. Hari’i sistema ne’e tenke continua simultanianmente ho

desemvolve kapasidade atu forma papel politiku ( kebijakan-2). Fo atensaun ba

intervensaun custu (biaya) efektivo, hanesan multipula (dupula/ganda), combinasaun

pakote nebe kombina ho silabu foun, material ba aprendijajen, livru orientasaun ba

profesores ( teacher guide) in-servis training ( latihan jabatan) testing ho feedback, no

jestaun basiku ba eskola sei halo sistema ne’e servisu diak liu tan. Prepara fundus

discrisiunario ba distritus no eskolas bele kria ambiente ida ke possible ba administradores,

chefe eskola nian no profesores hodi bele halo sira nia servisu ho diak. Probabilade kria

salario foun hodi aumenta kustu sharing ( biaya tanggunggan bersama) iha edukasaun

senior sekundario no tertiario atu ba subsidio edukasaun primario.

Hamentin capasidade ba jestaun (manegement). Ita hotu kompriende katak

barak liu husi adminstravo Timor-Leste nian no staff professional sira relativamente sei

foun ba sira nia servisu, desemvolvimentu professional kontinuamente persisa sei halo ba

iha areas espesifiku no tenke plano no selu adequadamente. Akuntabilidade ba

administrativo internal no kontrola persiza hametin hodi halo diak liu efisiensia sistematika.

Kria sistema servisu ida ba partisipasaun Komunidade sei tulun hadia hahalok nebe mak

lalos/sala (kekiliruan) ba nivel eskola nian no hametin governasuan ba iha sistema.

Pedidu (permintaan) ba sector edukasaun iha numerus barak (barak liu) no iha

nesisidade ke fo prioridade no intervensaun sequensia hodi tau atensaun liu ba iha parte

hirak husi sistema ne’e, nebe persiza atensaun urgente no dalaruma iha impaktu

significante no la hotu (laiha fim) ba desemolvimento. Ministerio Educasaun iha nasaun

hotu normalmente hola tinan barak atu desemvolve kapasidade atu maneja sektor ne’e,

formulasaun ba papel politiku, haluan no hadia seveisu nebe mak halo, no monitor ho

halao avaliasaun ba resultados. Timor-Leste hetan ona ba ni an rasik hodi hola strutura

tempo ida ke normal ba iha tinan balun, hodi nun’e bele hasuru desafius boot (extraordi-

nary chalenges) nebe mosu idepois de independensia, nebe iha tempu hanesan modera

magnitude husi investimentu no gastu (expenditires), atu mantein nivel nebe projetadu

ona ba praju medio husi Governu nian enkuadramentu kona ba gastu (expenditure/biaya).

Wainhira halo strategia intervensaun hirak ne’e, importante liu mak labele halua

procesu politiku husi partisipasaun popular no kondisaun-hari. Ne’e tenke halao base

regualar ida, maske ita la imidiatamente sente kedas nia resultado. Obrigatorio

formulasaun ba papel poilitiku, konsultasaun barak no luan ho sociadade sivil no stake-

holders sira. Jestaun gastu ( belanja) ba edukasaun no allokasaun (alokasi) tenke

konsultativu. Halo informasaun publiku halo trasnparente no sitema kontabilidade ida.

Page 27: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

19

APPENDIX

Akses no coverage limitadu- rasaun hodi latuir

inscrisaun

■ Parental fiar katak sira nian oan nia tinan seiki’ik husi tinan eskolan nian ou laos tinan ke lospara eskola nian(tuan liu ona atu ba eskola)

■ La iha enterese ba atende■ Karu liu■ Serivisu iha uma ou servisu agrikultura.■ Suransa, bok ema (harassment/mengoda) (li-liu

ba feto)■■■■■ Fatin eskokola dok husi uma

Repetente no drop-out bot, kompleta eskola ki’ik,

estudantes nia realizasaun (achievement) ki’ik

■ Kurang (falta livru testu ba estuda/aprende.■ Oras ba instrusaun (aprende no hanorin) badak,

li-liu troka malu oras dala rua ‘multiklase” eskola

nebe iha tempu ba instruksiona lor-loron; eskolah

la usa oras ba instrusaun di-diak■ Perparasaun ba ladiak kona ba preservasaun

(pemeliharaan) husi profesores eskola primario,

90% balten la iha perparasaun persevasaun oras

da-daun ba profesores secundario sira■ Lingua ba instruksaun sai anexan bareira (sebagai

etmbok penghalang) atu aprende; profesores sira

la iha profeciensia iha lingua Portuguese; suplay

materials ba aprende-lingua ituan liu.■ Fisik kona ba infrastrutura ladiak, inkluindu laiha

be mos ou toilet,direitamente afeita labarik feto

liu labarik mane■ Absentismu (falta la tama) ba profesores sira boot

tamba moras anesan malaria no tuberkulosu.■ Asentisimu ba estudantes sira nian boot tamba

moras.

Halo diak asesu no coverage

■ Hal kampaina informasaun, suporta programaeducasaun parentes sira nian kona babenefisiohusi ba taunaran eskola sedu no hetan edukasaunke boot.

■ Halo kurikula ke relevan hodi halo intrudusaunbarak kona ba topiku sensia-basiku (atu halo diaksaude agrikultura, ambiente)

■ Adopta regulasaun ke strik no enforsa penaltu(larangan) kona ba ganguan() no violencia husiprofesores no estudantes

■ Establese eskola ki’ik ba kumunidade iha arearemote, desemvolve bilingual, foti desizaunrasik, material estuda no aprende ba alunus hotinan oi—oin, prepara klase oi-oin (multi- grade)

Sumario Desafius no Strategia

Desafius Estrategias sugestadu bokan ba oin

Garantia hodi kompletu eskola, hasa’e estudante

nia realizasaun (achievement) (pencapaian)

■ Revisaun kurikula■ Prepara livru textu ba estudantes kona ba

desmvolvimentu-Timor no materials ba

instruksional-rasik■ Enforsa oras instruksional ihs eskola hot-hotu atu

asae/aumenta oportunidade atu aprende/

estuda.■ Desmvolve livru orientasaun ba profesores sira,

prepara treinu servisu ( latihan jabatan) no treinu

pre-servisu, ho tau fokus liu ba diagnosa kona

ba problemas aprende /estuda (learning/

pengetahuan) no ensinu (hanorin) multiklase.■ Desmvolve disionario Tetum no Portuguese labarik

nian, disionario Tetum no varius lingua (lingua sira

seluk); Desemvolve livru bilinguan primers (livru

ba primeira lingua no lingua ba instrusaun), li-liu

ba primeira klase iha insinu primario.■ Halo diak/ho kompletu (regular) avaliamentu ba

estudantes no prepara feedback ba profesores,

parentes no estudantes kona ba oinsa atu hadia

avaliamentu ne’e.■ Prepara extra klas depois de oras ba eskola nian

no klas(eskola) iha tempu ferias (summer klasses)

atu aselera aprende ba alunus hirak tinan boot

no performers pelaku sira)

Page 28: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

20

Hari sistema finansas ida ke sustentabilidade

■ Maneja korente de ajudu ba komunidade no

stabilidade fundus.■ Garantu egualidade kona ba gastu hodi garantia

gastu suficiente iha nivel primario ne bele ezizi

(persisa/memerlukan) ko subsidio iha areas sira

seluk ou inkrisi (aumenta).■ Suporta inputs complementario (saling

melengkapi/menigisi) anexan desemvolvimentu

kurikula, livru testus, materials intruksional no

orientasaun.■ Identifika (bika atu hetan) custu (biaya) drivers

adapta strategia cusut-effectivu( biaya efektivu)

performasia-inkluindu insentivus.

Hametin kapaisdade manegementu sektoral

■ Prepara ema ke profesional kona ba planeamentu,

orsamentu, formulasaun papel politiku(perumusan

kebijakan).■ Hametin akontabilidade administrativu internal.■ Kria enkuadramentu servisu (framework/

kerangka kerja) ba partisipasaun komunidade atu

hadia salah (kekiliruan oversight) iha nivel eskola

nian no hametin governasaun (regulasaun) kona

ba sistema.

■ Kordena hgo Ministerio Saude nian hodi halo

intervensaun■ Suporta programas osan eskola-efectivu (cost

effective) ba foin hahu tama eskola■ Prepara fundus diskrisionario (osan nebe ke ema tuir

sira nian kemampuan atu selu) ba eskla atu sosa

procura (suplay), muebiliar eskola nian, no matearia

livru le nian, prepara asistencia ho jestaun finansial

no orientasaun ba akontabilidade (pembukuan).■ Halo kampaina informasaun publiku ba parentes

sira kona ba pratuka diak hodi oinsa mak oan

sira boot lalais, importancia kona atendensia

eskola nian no trábalo de casa hodi hamusi

realizasaun (achievement), no benefisio kona ba

edukasaun. Ne’e ezizi (husu) parentes sira nian

corangen partisipasaun kona ba jestaun basiku-

eskola nian atu hametin invovementu

komunidade iha edukasaun.

Financia la klaru ba Edukasaun (uncertainty/

ketidaktentuan)

■ Dependensia liu ba finansa external.■ Prioritizasaun la sufisiemte iha finansas

edukasaun nian.■ Inadekuadu kapaisdade (kapasidade la to’o) atu

avalia intervensaun osan (biaya) efektivu no

formula (merumuskan) relevant papel politiku.

Limitadu (keterbatasan) kapasidade jestaun

sektoral

■ Problema barak iha kedas ona (inherited/

diwariskan) husi pre-independensia; Wainhira

indenpendensia ona experiencia la barak no staff

atu confronta(hasuru) dezafio (tantangan

efectivamente).

Page 29: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

23

Annexus

Page 30: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

24

Page 31: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

23

Annexu 1: Pursentagen Average (rata-rata) los (correto) iha test Matematika husi Klase 3 no Klase 4

Diferenciaiha estandar

Klase 3 Klase 4 deviasi% rata-rata Standard Variasaun % rata-rata Standard Variasaun entre

los deviasi Koefisiente los deviasi Koefisente klase

Rata-rata iha sample) 27.75 16.54 0.60 36.79 17.8 0.48 0.55(n=1790) (n=1688)

Mane 28.69 15.7 0.55 37.9 17.5 0.46 0.59(n=918) (n=863)

Feto 26.82 17.2 0.64 35.34 18 0.51 0.50(n=870) (n=824)

Tipe Eskola Urban:Publiku 28.65 17.3 0.60 38.68 18.7 0.48 0.58

(n=609) (n=593)Privadu 26.68 14 0.52 39.27 15.5 0.39 0.90

(n=180) (n=176)Rural: Publiku 29.51 15.4 0.56 33.62 16.1 0.49 0.27

(n=557) (n=516)Privadu 23.58 16.0 0.71 39.6 19.4 0.49 1.00

(n=191) (n=233)Remote: Publiku 23.63 15.0 0.59 36.64 16.3 0.44 0.93

(180) (n=150)Privadu 30.56 23.6 0.77 44.95 24.5 0.55 0.61

(73) (n=83)Primeira linguaPortuguese 22.40 13.5 0.60 28.62 15.3 0.53 0.46

(n=92) (n=88)Tetum 22.28 14.7 33.07 16.3

(n=375) 0.66 (n=374) 0.49 0.73Bahasa Indonesia 30.76 11.3 - - - - -

(n=4)Bunak 31.29 14.1 0.45 31.76 19.3 0.61 0.03

(n=59) (n=62)Baikeno 14.70 11.7 0.80 27.81 17.6 0.63 1.12

(n=68) (n=73)Mambae 25.61 14.8 0.58 31.58 14.3 0.45 0.40

(n=343) (n=313)Tokodede 25.33 11.9 0.47 38.25 13.8 0.36 1.09

(n=17) (n=19)Kemak 29.22 16.8 0.57 37.79 20.8 0.55 0.51

(n=152) (n=69)Makasae 33.1 17.6 0.53 46.32 17.5 0.38 0.75

(n=295) (n=342)Makalero 27.41 16.8 0.61 45.26 12.5 0.28 1.06

(n=31) (n=26)Naueti 27.43 8.5 0.31 27.32 12.1 0.44 -0.01

(n=19) (n=19)TetumTerik 40.71 11.8 0.29 36.44 19.8 0.54 -0.36

(n=29) (n=40)Galole 28.57 16.9 0.59 38.62 14.1 0.37 0.59

(n=65) (n=47)Lacede - - - 15.38 (n=2) - -Carhili 30.76 (n=1) - - - - -Waimoa 36.04 17.9 0.50 43.15 16.2 0.38 0.40

(n=62) (n=59)Midiki 46.93 19.8 0.42 70.38 14.9 0.21 1.18

(n=5) (n=10)Kairui 42.83 9.5 0.22 58.87 11.8 0.20 1.69

(n=22) (n=13)Seluk tan 34.46 16.9 0.49 40.77 16.1 0.39 0.37

(n=129) (n=108)

Source: PSAS, 2003

ANNEXUS

Page 32: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

24

Annexu 2: Karakterisitku estudante nian husi tipe Eskola, 2003

Urban Urban Rural Rural Remote RemotePrivadu Publiku Privadu Publiku Privadu Public

Estudantes klase 180 609 191 557 73 180Husi Feto 43.9% 51.9% 48.2% 47.0% 57.5% 44.4%Husi rata-rata 29.4% 39.2% 50.8% 49.9% 21.9% 45.0%Tinan rata-rata iha klase 3

Estudantes Klase 4 176 593 170 516 83 150Husi feto 51.1% 49.2% 44.7% 48.3% 49.4% 51.3%Husi rata-rata 38.1% 48.2% 57.6% 63% 68.7% 56.0%Tinan rata-rata iha klase 4 10.60 10.85 11.35 11.35 10.88 11.05

Primeira linguaTetum 36.0% 29.3% 11.7% 16.3% 0% 18.6%Portuguese 0% 3.0% 0% 10.2% 0% 11.3%Seluk tan 64% 67.7% 88.3% 73.5% 100% 70.1%

Total familiasTotal familia iha uma laran 7.52 7.39 7.04 7.29 7.24 7.41

Edukasaun Parentes sira nianInan hetan edukasaun 52.7% 55.0% 27.7% 32.0% 32.7% 33.3%Aman hetan edukasaun 58.0% 56.8% 29.6% 34.3% 30.8% 34.2%Valores boot inan etan husi edukasaun 7.65 7.76 7.04 6.57 5.91 6.55Valores rata-rata boot aman hetan husi edukasaun 8.60 8.55 6.74 7.30 6.12 7.32Parentes nabe le Jornais 37.3% 43.1% 16.1% 11.0% 7.1% 24.2%

Rekursu uma nian

Iha: Be torneira 53.9% 54.5% 34.1% 24.3% 13.5% 32.1%Eletrisidade 60.1% 61.2% 10.8% 10.2% 4.5% 8.2%Radio 62.6% 61.8% 43.5% 42.3% 25.6% 28.5%Televisaun 20.8% 27.9% 1.7% 2.6% 2.6% 1.2%Jaleira 8.7% 14.1% 0.8% 0.7% 2.6% 0%

Han daderMatabisu?Be-beik 79.4% 75.4% 72.0% 74.8% 59.0% 72.7%

Experiensia EskolaTama dadersan 82.0% 71.5% 89.2% 83.2% 100% 96.1%Tuir pre-eskola 6.2% 14.7% 15.0% 15.8% 15.4% 14.8%Tinan wainhira hahu eskola 7.39 7.31 7.25 7.32 7.26 7.62Hetan ha-han husi eskola 0.6% 1.0% 0.8% 2.8% 0.6% 5.1%La’o deit ba eskola 94.9% 95.7% 99.4% 99.1% 99.4% 97.3%Gosta ba eskola 99.7% 100.0% 98.9% 98.5% 100% 99.4%Tamba: hakarak atu aprende 94.9% 93.0% 93.4% 90.2% 94.2% 94.8%

Hetan tulun atu manan osan barak 3.4% 3.1% 4.4% 5.5% 3.8% 4.2%

Estudante la mai semana liu ba 32.1% 38.9% 41.0% 42.8% 44.2% 37.9%loron falta 2.19 2.23 2.38 2.33 2.33 2.15Rasaun faltaMoras 57.3% 60.4% 67.4% 54.5% 76.3% 69.4%Ajuda familia 32.3% 34.7% 26.5% 40.1% 23.7% 25.1%Ajuda maluk 2.1% 0.5% 0.8% 0.5% - -

La iha enterese ba eskola 3.1% 1.2% 2.3% 1.9% 0% 0.9%Eskola dok husi uma 2.1% 0.7% 0% 0.9% 0% 1.8%Rain 3.1% 2.6% 3.0% 2.1% 0% 1.8%

Profesores falta semana liu ba) 12.0% 23.4% 21.9% 21.2% 25.6% 23.6%

Page 33: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

25

Profesores seluk la mai troka 74.1% 79.1% 79.2% 82.9% 67.9% 81.5%

Lingua ba InstruksaunPortuguese 0.3% 3.1% 0.3% 4.2% 5.2% 7.9%Tetum 0.6% 1.4% 2% 42.0% 0% 0.3%Portuguese & Tetum 37.9% 32.0% 48.9% 30.9% 35.7% 31.5%Portuguese, Tetum & Indonesian 47.8% 53.5% 47.5% 51.5% 49.4% 43.9%Portuguese, Tetum & seluk tan 13.5% 10.0% 2.8% 9.4% 9.7% 16.4%

Sasan eskola nian, livrus, no trabalho de casa)Iha: Livru textu 44.1% 36.4% 17.7% 35.7% 52.6% 40.9%

Livru notas 97.2% 84.9% 86.4% 85.2% 76.3% 84.5%Lapis/lapizeras 89.6% 80.2% 77.3% 82.4% 74.4% 80.9%

Fo trabalho de kasa 96.6% 98.4% 97.0% 97.8% 86.7% 80.8%Tempu/oras kada semana 2.58 2.14 2.62 2.40 1.92 2.45Se mak fo tulun halo trabalho de casa?

Lahetan tulun 70.5% 64.9% 80.9% 72.4% 85.7% 59.2%Aman 6.4% 8.8% 4.6% 6.8% 5.6% 7.7%Inan 3.2% 6.2% 4.0% 4.0% 2.4% 8.5%Maun ho alin sira 14.3% 15.9% 8.3% 15.9% 6.4% 17.9%Ema seluk 5.6% 4.2% 2.2% 0.9% 0% 6.7%

Hetan livru textu husi :Eskola l 34.0% 26.0% 12.2% 29.4% 30.1% 35.2%Parentes 1.7% 4.2% 4.4% 2.8% 10.3% 2.4%

Rpetente (incluindu multipula/berlipatKlase 1 15.2% 13.1% 9.2% 14.6% 6.4% 10.9%Klase 2 12.9% 14.5% 7.2% 9.6% 7.7% 8.8%Klase 3 10.1% 12.8% 8.6% 8.8% 9.6% 5.5%Klase 4 3.9% 4.5% 4.2% 2.8% 4.5% 0.6%

Rata-rata abiliadde (kemampuan) profesores sira nianDiak 50.3% 35.1% 37.5% 23.5% 47.4% 22.9%Nato 44.3% 52.4% 58.9% 51.9% 41.7% 61.6%Ladiak 5.4% 12.6% 10.6% 17.7% 10.9% 15.5%

Experiensia hanesan trabalhador merkaduIta boot servisu? 96.2% 95.3% 93.6% 92.6% 87.2% 91.5%Servisu saida mak ita halo?

Hare, tau matan ba itaboot nia maun alin sira 30.3% 30.9% 23.8% 30.2% 37.2% 29.7%Ajuda halo servisu uman nian 53.9% 57.6% 61.8% 63.6% 57.1% 55.5%Ajuda halo servisu agrikultura(to’os no natar) 23.3% 27.6% 23.5% 20.6% 19.2% 26.7%Servisu tuir Estrada 0.7% 0 0% 0.3% - -

Source: PSAS 2003

Hahalok (Karakteristiku) familia estudante nian. Ladun iha variasaun barak kona ba back-ground (latarbelakang) hahalok estudantes nian ba tipe eskola neen ne’e. Kona ba numeru emaiha uma laran (house school size), tinan wainhira hahu tama eskola, la’o deit ba eskola, relacionaba eskola, relaciona ba aprende/estuda, no halo servisu hodi ajuda familia. Maibe iha diferenciaboot entre edukasaun parentes sira nian iha fatin urba no rural ( ho parentes estudantes sira nianiha urban hetan point benefisio 20 pursentagen barak liu estudantes rural sira), Parentes hiraknebe le jornais no iha rekursu uma nian. Iha mos diferencia boot entre areas urban no rural atuasesu ba fasiliaddes: liu metade estudantes husi area urban nain hetan asesu ba be (we) noeletrisidade, compara ba 5 to’o 8 pursentu deit husi estudantes iha area remote.

Urban Urban Rural Rural Remote RemotePrivadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku

ANNEXUS

Page 34: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

26

Lingua(lia) nebe mak koalia iha uman. Tetum anesan primeira lingua (bahasa ibu) ba 36pursentu husi estudantes eskola privadus, 29 pursentu husi estudantes eskola publiku, no kuranghusi 20 pursentu estudantes eskola rural no remote.Maioría estudantes barak husi eskola hot-hotukualia lingua seluk ida do queTetum no Portuguese. Laiha labarik iha eskola privadu koaliaportuguese iha uma, nune’e mos iha eskolas urban publiku, 3 pursentu deit husi estudantes hirakne’e mak koalia Portuguese.

Lingua ba Instrusaun (bahasa Pengantar pendidikan) iha relatorio hateten katak, hamutuk40 to’o 50 pursentu husi estudantes hirak ne’e katak lingua nebe usa iha eskola laran makcombinasaun Portuguese, Tetum ho Bahasa Indonesia. Estudantes ho pursentangen ituan teb-tebes (0.3- -08 pursentu) fo hatene katak Portuguese diet mak usa anesan lingua ba instrusaun(bahasa pengantar).

Absentisimo estudantes nia (Kealpaan siswa). Iha reportagen fo hatene katak, 32 pursentuestudantes husi eskola urban privadu to’o 39 pursentu eskola urban publiku, no 40-43 pursentuestudantes husi eskola rural sira falta (latama eskola) iha semana ba dala uluk. Numeru konaloron falta nian rata-rata liu loron 2.2 ba tipe eskola hot-hotu, nebe besik metade husi loron-limaba semana ida. Rasaun inti husi falta mak moras, numeru falta nian ne’e sa’e husi 55 pursentuestudantes husi eskola rural publiku to’o 76 pursentu estudantes husi eskola remote privadu.Rasaun inti ikus mai mak ajuda familia. Estudantes sira fo hatene falta (absentisimu) barak husiproifesores sira, faltas profesores sira nian sa’e husi 12 pursentu iha eskola privadu to’o 25 pursentuiha eskola remote. Mais ou menus 70-80 pursentu estudantes fo hatene katak la iha profesoresseluk troka hodi mai hanorin. Loron eskola nian nebe lakon deit tamba falta husi estudantes ouprofesores boot teb-tebes.

Repetente no tinan boot. Entre 10 no 15 pursentu estudantes repete klase 1; 9-15 pursenturepete klase 2; 7.5 –13 pursentu repete klase 3 no 5 pursentu ba kraik repete klase 4. Eskolas ruralprivadu no remote privadu iha numeru ba repetente ki’ik liu husi eskola sira seluk. Tinan boot saianesan problema boot liu husi buat hotu, maibe boot liu iha klase 4 ( 38-63 pursentu) liu fali klase3 (29-51 pursentu). Katak Ne’e mos problema serius boot iha eskola publiku do que eskolaprivadu.

Page 35: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

27

Annexu 3: Karasteristiku Profesores nain husi Tipe Eskola 2003

Urban Urban Rural Rural Remote RemotePrivadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku

DemografiaNumeru proferes iha sample laran 28 104 22 60 10 19

% Feto 50.0% 54.8% 31.8% 20.0% 10.0% 10.5%% hanorin ba shits dader nian 71.4% 66.3% 95.5% 86.7% 100% 73.7%Tinan 40.0 42.3 37.3 35.9 35.7 38.3% Koalia Portuguese diak liu 3.6% 10.6% 3.3% - - - % Koalia Teteum diak liu 14.3% 26.0% 18.2% 35.0% - 10.5% Kolia Indonesia diak liu 10.7% 15.4% 10.7% 15.4% 9.1% 26.7%

Moris iha distritu 89.3% 73.1% 95.5% 86.7% 100% 73.7%

Qualificasaun academikusPrimario (SD) - 10.6% 4.5% - - 5.3%Pre-sekundario (SMP) 3.6% 6.7% 4.5% 1.7% 10.0% 5.3%Sekondary (SMU) 14.3% 11.5% 27.3% 35.0% 10.0% 10.5%Tekhnikal-vokational (SMK) 46.4% 50.0% 45.5% 35.0% 40.0% 68.4%Universidade - 1.9% 4.5% 5.0% - -Seluk tan 35.7% 19.3% 13.7% 23.3% 40.0% 10.5%Experiancia tinan hanorin nian 12.3 14.6 9.7 9.0 11.00 8.68Hanorin iha tempu Indonesia nian 64.3% 76.0% 81.8% 65.0% 90.0% 63.2%NLa atende treino professional(latihan jabatan) 1.11 1.94 1.32 1.20 0.70 0.95Hetan treino Protuguese 53.6% 62.5% 50.0% 35.0% 50.0% 36.8%Atu hakarak husik hela (sai husi) hanorin 21.4% 5.8% 22.7% 25.0% 30.0% 5.3%

Kondisoens ServisuTipe kontrat nian

Permanente 60.7% 95.2% 77.3% 95.0% 70.0% 84.2%Kontractu tinan ida 1.0% 14.3% 4.5% 1.7% - 10.5%Voluntario 1.9% 10.7% 13.6% - 10.0% 5.3%

Oras hanorin iha eskola kada semana 33.2 30.5 30.2 29.4 33.2 31.3Oras prepara lisoens 2.93 2.76 2.93 2.77 2.82 2.21Fo trabalho de kasa ba alunus 100.0% 100.0% 100% 100% 100% 100%Oras avalia trabalho de casa 2.20 2.17 2.21 2.20 2.18 2.21Hadia/tarde simu salario 3.6% - 4.5% 5.0% 20.0% 5.3%

Materials hanorian nianIha: Orientasoens ba lingua Protuguese ke iha 14.3% 26.9% 31.8% 28.3% 20.0% 21.1% Orientasoens ba livru matematika 10.7% 24.0% 22.7% 35.0% 20.0% 36.8%

Studantes la iha ba livrus testuLivrus textus ba Portuguese 64.3% 65.4% 54.5% 65.0% 80.0% 84.2%Livru textus ba matematuka 75.0% 57.7% 40.9% 55.0% 60.0% 73.7%

Absentenisimo profesores (latama)Absent semana uluk 10.7% 8.7% 9.1% 16.7% 30.0% 5.3%Loron absent(latama) 3.33 3.43 1.0 3.5 1.6 1.0Halo sevisu seluk ke hetan pagamentu 3.6% 5.8% 9.1% 5.0% 10.0% 15.8%Oras halo servisu seluk hetan pagamentu 3.0 1.3 3.0 2.33 2.0 14.3

Sintimentu ba problema iha edukasaun(boot or boot liu):Kiak ba infrastrutura 32.1% 32.7% 36.3% 51.6% 50.0% 52.6%Kuran be(we) no sanitasi 17.8% 21.2% 18.2% 30.0% 40.0% 21.1%Kuran livru testus 60.7% 46.1% 50.0% 65.0% 80.0% 68.4%Usa Portuguese 17.8% 17.3% 18.1% 41.7% 30.0% 36.9%La adequado hetan treino profesores 7.2% 15.4% 31.7% 50.0% 30.0% 47.4%

ANNEXUS

Page 36: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

28

Konfusaun ba direction (Petunjuk )ministerio nian - 16.3% 31.8% 26.7% 40.0% 26.3%Kurikula la relevan 14.3% 25.9% 27.2% 41.7% 70.0% 42.1%Kurang transporte ba prefesores 21.4% 26.9% 50.0% 51.6% 70.0% 63.2%Abstenismo ba Alunus (Alunus faltador) - 6.7% 36.4% 58.3% - 26.3%Kurang inan-aman nia involvementu 3.6% 12.5% 4.5% 13.4% - 36.9%Kuran ou falta rekursu ba disionario 42.4% 39.2% 31.8% 56.7% 50.0% 52.6%Lack of contact with district 17.9% 25.9% 22.7% 35.0% 50.0% 26.4%

Razaun inti ba realizasaun (achievement) kiik studantes nianKurang suporta husi familia 21.4% 39.4% 9.1% 28.3% 20.0% 21.1%Matearial kurang/inadequado 53.6% 47.1% 72.7% 46.7% 70.0% 73.7%Bareira(parede) ba lingua 25.0% 9.6% 13.6% 18.3% 10.0% 5.3%

Persiza barak buat hirak tuir mai ne’ehodi tuluh imi nia servisu?Livru testu ba matematika 67.9% 64.4% 54.5% 58.3% 40.0% 78.9%Livru testu ba Portuguese 71.4% 65.4% 45.5% 58.3% 50.0% 73.7%Livru testu ba bilingual 75.0% 73.1% 54.5% 58.3% 60.0% 78.9%Material ba audio visual 71.4% 76.9% 59.1% 63.3% 40.0% 84.2%Matearial ba aprendijajen distansia/Distance learning materials 75.0% 77.9% 59.1% 61.7% 50.0% 89.5%Material le ba biblioteka/Readingmaterials for library 78.6% 67.3% 50.0% 58.3% 30.0% 78.9%

Hakarak liu fo treino ba iha /Would like training on:Hanorin matematika/ 67.9% 70.2% 77.3% 85.0% 100% 73.7%Hanorin Portuguese 60.7% 71.2% 77.3% 88.3% 100% 73.7%Determina hanorin multiklase (kelas ganda) 53.6% 70.2% 68.2% 76.7% 80.0% 68.4%Evaluasaunn ba studante realizasaun 28.6% 51.9% 40.9% 76.7% 60.0% 63.2%Jestaun Aula/Classroom management 35.7% 52.9% 36.4% 75.0% 60.0% 57.9%Desemvolvimentu psikolosikal 60.7% 56.7% 36.4% 85.0% 60.0% 68.4%

Karakteristiku pricipais/Principals’ characteristicsTinan 42.8 39.2 37.0 39.2 40.0 40.2Feto 44.4% 22.6% 10.0% 10.0% 30.0% -Qualifikasaun akademiku

Primario - - 3.3% - - -Pre-sikundario - - - 10.0% 10.0% -Sikundariu - 9.7% 3.3% - 10.0% -Profesores sira nian colegio /Teacher’s college - 71.0% 90.0% 90.0% 70.0% 100%Universidade - 19.4% 3.3% - 10.0% -

Sertifikadu hanorin 88.9% 83.9% 90.0% 90.0% 90.0% 100%Experiensia tinan hanorin ba profesores 17.78 19.42 13.67 11.30 10.80 14.20Tinan experiansia hanesan diretur ba eskola 6.22 5.48 4.36 3.90 3.90 4.00

Source: PSAS 2003

Urban Urban Rural Rural Remote RemotePrivadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku

Notas kona ba profesores sira nian karakteristiku (Hahalok)

Tinan,jeneru (gende)r no moris fatin. Hamutuk metade ou liu mak porfesores urban siramesak feto, maibe tiur informasaun, feto 23 pursentu deit mak sai mestra ou profesora iha eskolarural no 10 pursentu iha eskola remote, indikasaun possible katak ne’e limitasaun ida husi grupuedukadu husi feto iha areas rural. Profesores iha areas urban mesak ferik ho katuas, ho tinan 40,no profesores iha areas rural mesak ho tinan mid-30 (tinan 35). Tinan experiencia ba anorin niankompostu husi average (rata-rata) 12 iha eskola privadu to’o tinan 15 iha eskola publiku no tinan9-10 iha kada eskola rural no remote. Barak tebes ke sira moris iha fatin distritu ida nebe sirahanorin ba, la lika hare husi tipu eskola nian, partikularmente sira ne’e mesak profesores entre

Page 37: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

29

eskola rural no remotu. Nomos, entre 63 – 90 pursentu iha tipu eskola o-oin mak profesores siramesak profesores hirak tempo Indonesia nian.

Qualificasoens. 11 pursentus husi profesores iha eskolas urban publiku, 5 pursentu profesoresiha eskola privadu rural no 4.3 pursentu mak iha eskola publiku remute nebe iha deit edukasaunprimario. Qualifikasaun katak numeru barak liu husi profesores hetan ba tipu eskola hot-hotu mesaktreino tekniku/vokasional (SMKK)- 72 pursentu iha eskolas privadu 62 pursentu iha eskolas publikuurban, 46 pursentu iha eskolas rural no 74 pursentu iha eskola remote.Numeru boot liu ba dala rua(segundu) mak edukasaun sekundario geral (SMU), konta ba 22 pursentu iha eskolas privadus, 14pursentu iha eskola publiku urban, 40 pursentu iha eskola rural no 13 pursentu iha eskola remote.

Motivasaun. Entre 86 no 93 pursentu sai profesores tamba sira gosta ( hakarak) hanorin.Barak liu husi profesores urban sira iha sitimentu ne’e ( gosta hanorin) do que profesores rural sira.Hamutuk 10 pursentu profesores husi eskola remute dehan katak sira hili hanorin tamba laihaoportunidade servisu seluk tan. Entre 14 no 24 pursentu husi profesores rural hakarak atu husik helahanorin (sai husi hanorin) vs, 6 pursentu iha eskola publiku urban no 21 pursentu iha eskola remote.

Material ba hanorin no aprende. Pursentangen ki’ik liu husi profeores mak iha livruorientasaun Portuguese, matematika, Sensia social no Sensia, no studantes ho pursentangen idake boot liu mak laiha livru testu ba materia rua ne’e (Portuguese ho matematika). 10 pursentushusi profesores eskola areas remote balun fo hatene katak sira simu sira nian vencementu tarde.Hamutuk deit 14-27 pursentu profesores mak iha (hetan) orientasaun atu hanorin Portuguese, nohamutuk 10-37 pursentu mak iha (hetan) orientasaun atu hanorin Matematika. Profesores sirahalo reportagen katak liu metade ba 80 pursentu husi sira nian estudantes laiha livru testu baPortuguese, no liu 40 – 75 pursentu husi sira nian estudantes liha livru textu ba Matematika.

Absentenismo no halo sevisu (emploimentu) seluk. Hamutuk 14-16 pursentu husi profesoresrural sira absent (falta) ba primeiru semana ba loron eskola nian, mais 9 pursentu husi eskolapubliku no 11 pursentu husi profesores eskola privadu falta (latama). Figuras hirak ne’e hetanhusi profesores sira nian reportagen, maibe, ne’e ki’ik liu absent profesores nian nebe profesoressira nain alunus fo hatene. Alunus sira fohatene katak sira nian profesores sira absent (falta)loron tolu liu iha eskola privadu, publiku no rural, no loron 1.5 iha eskolas remote.14 pursentuprofesores husi eskola remote balun iha vensementu husi servisu seluk, compara ho 6 pursentuprofesores husi eskola rural no publiku urban sira, no 4 pursentu profesores iha eskola privada.Oras servisu husi servisu seluk sira halu sa’e husi 1.3 ba 11.3 oras kada semana, a’as no boot liu 30–33 oras ba oras eskola nian no oras 2-3 hodi halo preparasaun ba lisaun no mais ou menus oras 2hodi halo koreksaun ou avaliasaun iha uma.

Profesores sira nian persepsaun (tanggapan) ba problemas. Iha edukasaun refleta konsensusboot ida katak falta (kuran) livru testu hanesan problema boot ou boot teb-tebes iha edukasaunhasoru ba tipu eskola hot-hotu. Profesores barak iha rural no remote liu profesores urban konsiderainfrastrutura ke kiak kurang be no saniamentu, kurang usa Portuguese, inadequadu treinu baprofesores, konfusaun direktivus husi minitru, kurikula irelevant falta transportes ba profesoresfalta (kurang) rekursus diskrisionario, no kurang ou falta kontaktu ho distritu sai hanesai problemaboot ou boot teb-tebes. Ba profesores eskola urban publiku sira, sira nain avaliamentu kona baproblemas boot ou boot teb-tebes mak (tingkat permasalahan besar dan yang lebih besar, adalah)falta/kurang recursus discrisionario, infrastrutura kiak, kurikula la cocok (irelevan) kurantransporte, kurang kontaktu ho distritu no kurang be ho saniamentu. Hanesan lingua ba instrusaun,barak liu dala rua ba profesores eskola rural no remote do ke profesores urban sira dehan katakne’e hanesan problema ida. Maske tuir indikasaun ba profesores sira rasik kona ba profesiensy baPortuguese, ne’e laiha variasaun barak ba qualker tipe ba eskola.

Profesores sira konsidera katak rasaun inti ba realizasaun (achievement) ki’k ba estudantemak material inadequadu material (material lato). Tuir mai kurang suporta husi familia, no ba dalatulu (terseiru) bareira ba lingua. Liu metade ida ho baluk ba tress-quartu husi profesores siraconsidera katak sira persiza barak ba livru testu metematika , livru testu Portuguese, livru testu babilingual, material ba audiovisual material ba estuda (aprende) distansia (distance learning materi-als) no material le nian hodi bele tulun sira nia servisu. Ne’e tipu (jenis) ba eskola hot hotu hasuru.Sira mos indica katak sira hakark treinu hanorin Matematika, Portuguese, Portuguese hanesan segundulingua, hanorin iha multi klase, no desemvovimentu psikologia no manegementu ba eskola no aula.

To’o iha fase la dun importante, sira ezizi persisa treino iha avaliasaun ba estudante.

ANNEXUS

Page 38: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

30

Annexu 4: Karakteristiku eskola husi tipe eskola nian, 2003

Urban Urban Rural Rural Remote RemotePrivadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku

No. eskolas iha sample 9 31 10 30 5 10(rata-tata ukuran eskola) (no. estudantes)) 245 379 244 236 180 171

Klase 1 71 98 71 73 51 58Klase 2 48 77 59 51 39 37Klase 3 40 67 44 43 26 34Klase 4 32 48 28 30 22 17Klase 5 30 43 21 21 24 14Klase 6 25 43 21 18 17 12

Rasio estudantes-profesoresKlase 1 na na na na na naKlase 2 43 43 40 41 39 33Klase 3 34 36 32 38 26 29Klase 4 22 27 21 28 22 15Klase 5 22 28 21 19 24 13Klase 6 20 29 18 16 17 12

numeru Repetisaun/Klase 1 11.7% 11.9% 24.2% 16.2% 7.0% 20.9%Klase 2 12.5% 13.5% 20.5% 12.1% 2.2% 17.0%Klase 3 13.7% 13.3% 27.0% 10.6% 1.3% 16.2%Klase 4 15.1% 10.0% 8.5% 7.2% 2.5% 7.3%Klase 5 12.3% 7.0% 2.4% 7.2% 1.0% 3.4%Klase 6 4.5% 6.0% 2.8% 3.2% 11.8% 10.3%

Sai eskola/Dropout rateKlase 1 27.0% 8.4% 23.5% 13.9% 13.0% 5.0%Klase 2 21.3% 9.5% 24.1% 9.4% 14.8% 1.5%Klase 3 22.6% 10.8% 21.2% 9.2% 13.5% 0.7%Klase 4 22.3% 10.3% 27.2% 10.2% 19.2% 2.3%Klase 5 17.5% 11.4% 30.0% 14.0% 18.4% -Klase 6 14.0% 8.6% 22.9% 15.1% 41.8% 4.2%

Rekursu escola/Iha biblioteka - 22.2% 10.0% 13.3% 20.0% -Aula ba profesores 44.4% 25.8% 60.0% 30.0% 40.0% 40.0%

Be hemu 88.9% 71.0% 70.0% 56.7% 20.0% 80.0%Eletrisidade 44.4% 45.2% - 3.3% - 10.0%Toilet ba alunus sira 88.9% 67.7% 80.0% 83.3% 60.0% 90.0%Each student has a desk 88.9% 64.5% 70.0% 63.3% 80.0% 90.0%Subsidio governu 55.6% 48.4% 80.0% 23.3% 40.0% 20.0% Total subsidio $29.0 $54.8 $28.5 $10.0 $14.0 -Suprevisaun escola/School

Frequensia visitasKada fulan ou liu 14.3% 12.0% 16.7% 15.0% 33.3% -Dala hat kada fulan 28.6% 16.0% - 10.0% - 50.0%Dala rua kada tinan - 12.0% - - - -Tinan-tinan 42.9% 16.0% 50.0% 25.0% - 25.0%Okasionalmente 14.3% 44.0% 33.3% 50.0% 66.7% 25.0%

Inspektur ba halo observasaunObserva klase 44.4% 61.3% 50.0% 50.0% 60.0% 30.0%Revista rekords/ 44.4% 54.8% 60.0% 50.0% 20.0% 20.0%

Source: PSAS 2003

Uniku sample husi eskola hirak ki’ik liu mak responde ba qistoens kona ba financa eskola nian. Figures nebe relata husieskolas remote privadu, la los ( laiha kredibilidade)

Page 39: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

31

Notas karateristiku kona ba eskola nian

Eskola nia medida (size) no rasio estudantes-profesores (STR). Eskolas urban nia medidaboot ho numeru ba alunus to’o 379 (rata-rata) Eskolas privadu urban, no publiku rural no eskolasprivadu, numeru studantes husi 235-245( rata-rata) Maske eskolas remote iha estudantes 171to’o 180( rata-rata). Rata-rata STR iha klase tolu sa’e husi 43:1 iha publiku urban tun to ki’ik ba26:1 iha privadu remote ou 29:1 iha eskola publiku remotu ba iha tinan tuir mai numeru drop outtuir klase.

Efisiensi internal. Numeru ba repetisaun no drop out (sai husi eskola) boot, partikularmenteiha klase ki’ik hat uluk. Eskola privadu iha repetisaun ki’ik liu no iha numeru ba drop out boot liueskola publiku. Eskola rural iha repetisaun no numeru drop out boot liu eskola urban, no eskolasremote numeru drop out ki’ik.

Recursus eskola. Eskolas kiak ho rekursu accorss ba board, mais eskola rural disadvatangenliu. La iha eskola privada urban no publiku remote iha biblioteka; 22 pursentu deit husi publikuurban no 13 pursentu husi eskola publiku rural iha biblioteka. Eletrisidade predominantementeurban, eskola rua ne’e 45 pursentu eskola publiku urban no privadu iha hotu eletrisidade., comparadeit ho 3 pursentu eskola publiku rurais, 10 pursentus eskola remote, no eskolas rural ou remotemos laiha eltrisidade. Eskola privada barak iha fatin rua ne’e areas rural no urban, Maibe, ihafasilidade basiku ba sira nian profesores no estudantes, hanesan aula ba profesores nian, meja bakada estudante, be hemu no toilet ba estudantes.

Inspesaun ba Eskola ladun halo. Hamutuk 40 –50 pursentu husi eskola urban no publikurural no 25 pursentu deit husi eskolas remote mak sira ba visita (hare) ocasionalmente (dalarumadeit); 50 pursentu husi eskola remote, queatrely (visita fulan hat dala ida). Hamutuk 40-50 pursentuhusi eskola privada hetan visita anualmente (kada tinan dala ida).

ANNEXUS

Page 40: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

32

Annexu 5: Karasteristiku edufisiu Distritu nian 2003

Mean orpercentangen

Chefe eskola (kepala sekolah 13Ajudante (wakil kepala sekolah 13Total intervista 26Feto (%) 11.5Tinan 44.2 30-39 23% 40-49 58% 50 /ba leten 19%Moris iha distrutu mak hanesan 77%Hela besik edifisio 50%Hela ho familia rasik 85%Nivel edukasaun ke hetan/Highest attainment Sekundario (SMU) 19% Tekhnical-vocational (SMK) 23% Universidade 58%Materia especial Matematika no sensia 8.3% Artes ho humanidade 25% Sesnsia social no jestaun 66.7%Eskola ba liur 27%Eskola iha Indonesio 23%Koalia lingua Portuguese 27% Tetum 100% Bahasa Indonesia 27% Sira seluk 50%Diak liu profesiensi iha Portuguese 15% Tetum 46% Bahasa Indonesia 31%Posisaun uluk Ministerio edukasaun 8% Edifisio edukasaun distritu 32% Kepala sekolah/Principal or head teacher 28% Teacher 32%Posisun ou jabatan nebe hetan Promusaun husi edifisio laran 90% Ho promusaun ou transfer husi edifisio/repartisaun seluk 10%Servisi iha distritu iha tempo Indonesia/ 85%Tinan experiencia ba administrador 14Tinan sai administrador iha distritu ne’e 7Halo ona observasaun hanorin visita ba eskola Nunca 4% Dalaruma deit 62% Be-beik 35%Fo conseilo atu hadia hanorin ba visitasaun iha eskola Nunka 4% Dalaruma deit 39% Be-beik deit 58%Fo conseilo kona ba curricula ba visitasaun eskola Nunca/ Never 12% Dalaruma deit 46%

Page 41: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

33

Be-beik deit 42%Reunion alunua sira nain inan ho aman tempu visitasaun ba eskola Nunka 4% Dalaruma deit 77% Be-beik deit 19%Rasaun inti(utama) saida ba visita eskola Infrastrutura 8% Prolemas ba profesores 39% Fahe livru textu 4% Inspesaun (hare) ba hanorin ho estuda 42% Reuneaun ho parentes sira 8%Transportasaun hodi halo visita ba eskola/ Ba ho motor ou vihekulus rasik/ 29% Ho motor ou vehikulus kolega nian 4% Transporte distritu nian 67%Visita eskola fulan uluk ba/ Lahalo 8% Dala 1 to 5 69% Dala 6 to 10 4% Dala sanulu liu 19%Continuasaun visita fulan uluk Oras ida liu ho kareta ou motor 23% Oras 1 to 2 ho careta ou motor 35% Kurang husi oras 2 ho careta ou motor 42%Visita ba Ministerio iha Dili fulan uluk Laiha 12% Dla 1 to 5 76% Dala 6 to 10 4% Dala 10 liu 8%Transporte atu ba visita ministru iha Dili Ba ho motor ou kareta rasik 10% Maluk sira nian kareta ou motor 5% Ba ho trans porte distritu nian 60% Ba ho Bis 25%Karik visita distritu seluk hodi troka experiensia? Nune 31% Visita kada tinan hodi troka experiesia 1 44% 2 22% 3 22% 4 11%Problemas edukasaun boot e seriu liu mak saida? Infrastrutura 15% Kuran livru testu 12% Usa Portuguese 8% Kuran be no saniamentu 12% Preparasaun Profesores inadequadu (lato’o’) 15% Desizaun ke confusaun husi Ministerio 8% Kurikula la relevant 19% Kuran Tansporte 19% Kurang recursu ba diskrisionario 12% Kuran involvementu husi parentes 0 Absentizimo ba Profesores 8% Alunus nia Absentisimo (falta la mai eskola) 4%

Source: PSAS, 2003

Mean orpercentangen

ANNEXUS

Page 42: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

34

Notas karakteristiku repartisaun husi distritu

Ofisial distritais sira ho tinan rata-rata 44, no 12 pursentu deit mak feto. Hamutuk 77

pursentu mak moris iha distritu nebe oras ne’e dadaun sira servisu ba. Hamutuk 58 pursentu husi

sira hetan educasaun universidade, 23 pursentu hetan educasaun teknikal no vokasional, 19 pursentu

educasaun sekundario. Hamutuk 27 pursentu mak estuda iha (liur) estrajeiru, 23 pursentu estuda

iha Indonesio. Pursentagen boot fo ba iha graduasaun husi univesidade no luar husi Timor-Leste,

criteria basiku-diak ba selesaun mais ou menus ( agak) iha transparancia (jelas).

Offisiais distrital hot-hotu kolia tetum, 27 pursentu mak koalia Portuguese, no 27 pursentu

tan mak koalia Indonesio. Hamutuk 50 pursentu maka koalia lia (lingua) indigenous (Vernakular)

hetan reportagen katak iha pursentangen ida ke ki’ik, iha profisiensia diak liu ba lingua Tetum

(46 pursentu), Bhasa Indoenesia (31 Pursetu), Portuguese (15 pursentu).

8 pursentu deit husi ofisial distritais sira mak uluk servisu iha Ministerio educasaun tempu

Indonesia nian. Mais, 32 pursentu uluk servisu iha repartisaun distritu, 28 pursentu mak uluk

servisu hanesan chefe ba eskola (kepala sekolah), no 32 pursentu mak profesores. Hamutuk 90

pursentu tama ba posisaun oras ne’e da-daun liu husi promusaun, no sira restu liu husi transferensia.

Mobilidade social cria husi governu foun ne’e mos los (jelas) husi sira nian background

(latarbelakang). 85 pursentu mak servisu iha distritu iha tempu Indonesia. Rata-rata, sira iha

(hetan) experinsia tinan 14 sai hanesan administrador no tinan 7 servisu ba distritu.

Buat hirak nebe mak offisial distritais sira considera sai hanesan problema serio iha

educasaun la consistente ho opiniaun profesores sira nian. 4 pursentu deit mak considera

absentisimo estudante no 18 pursentu considera absentisimo profesores sai hanesan problema

serio ida. Laiha sira ida mak considera kuran involvementu parental (ianan-aman) sai hanesah

afeta (pengaruh) ba educasaun. Barak liu mak tau concern (atensaun/perhatian ba iha curricula

no kurang transporte (respectivamente 19 pursentu). 12 pursentu deit mak iha considerasaun ba

kuran livru testu hanesan problema seriu ida. ( faktu katak, falta ou kuran livru testu pervasiva

teb-tebes (problema boot ida) katak ne’e impede tiha ona prosesu hanorin no aprende (estudu).

No (sedangkan) 39 pursentu fohatene katak objectivu husi sira nian visat ba eskolas hodi hare

problema profesores sira nian no 42 pursentu hodi halo inspesaun (amati) ba hanorin no aprende,

kurang/falta koinhesementu (recocniza) kona na livru testu laiha (la available livru testu) no

absentinsimu (falta lamai eskola) ba estudantes ho profesores sai hanesan qistaun problema ke

mosu kona ba responsabilidade offisial distritu sira nian hodi tau atensaun ba problema repetisaun

(repepete klase), dropout (sai husi eskola) achievementu (pencapaian) estudante sira nian.

Superintendetes (kepala sekola) no sira nia ajudantes (76 pursentu) viagen ba Dili hodi ba

tuir reuniaun ia menisterio iha fulan ba dala uluk (awal bulan) barak liu sira nebe ba visita eskola

(69 pursentu). Tamba Estrada a’at, hola tempu loron ida ho balun ou liu hodi viagen husi distritu

ba Dili. Incluindu oras ba reunian rasik, viagen ba Dili bele significa kata loron 2 – 3 absent (falta)

husi repartisaun distritu nian (la tama kantor) Nesisidade atu viajen ba Dili ne’e sempre nesesita

ho kuran komunikasaun efisiente-telefone ou mail elctronico. Qualker direktivu nebe mak hakerek

(segala surat Perintah/instruksi yang ditulis) servente sira mak lori ou fahe, ho posiblidade ituan

husi resposta ho feedback urgente. Purtantu, tempu ba ofisiais distrital nian la usa efisientemente

atu halu maximu impactu ba sira nian lidera sira no servisu.

Page 43: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

35

Annexu 6: Partisipasaun Parental no foti desizaun kona ba Eskola, 2003

Urban Urban Rural Rural Remote RemotePrivadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku

ParitsipasaunparentalIha asoiasuan paresntes-profesores/ 66.7% 80.6% 90.0% 53.3% 100% 70.0%Frequencia ba reuniaun

Ful-fulan ou liu/ 22.2% 16.1% 20.0% 10.0% 50.0% 20.0%Quartalmente 44.4% 41.9% 50.0% 40.0% - 60.0%Dala rua kada tinan/ - 12.9% 20.0% - 20.0% -Anualmente - 6.5% - 3.3% - 20.0%

Discusaun ba topiku inti iha asosia saun laran (la mutualmente esklusive)

Bisys no orsamentu/Expenses and budget 66.7% 64.5% 60.0% 43.3% 80.0% 40.0%Facilidades 55.6% 67.7% 70.0% 33.3% 60.0% 70.0%Koleksaun ba fundus 55.6% 38.7% 60.0% 33.3% 100% 40.0%Metodus ba instruksional 22.2% 29.0% 20.0% 20.0% 20.0% -Displina estudantes nian 66.7% 64.5% 80.0% 50.0% 100% 50.0%Performance (Penampilan) estudantes 33.7% 61.3% 70.0% 46.7% 100% 40.0%

Autonomia no foti desizaunChefe eskola influnzia ouinfluenzia liu ba desizaun tuir mai

Aluga profesores 25.0% 21.4% 26.7% 22.2% 60.0% 28.6%Hasai profesores 37.5% 24.1% 44.4% 50.0% 60.0% 50.0%Evaluasaun ba performance profesores sira nian 37.5% 35.7% 37.5% 35.7% 77.8% 46.7%Disidi (Menentukan) salario ba profesores 37.5% 10.7% 33.3% 23.3% 40.0% 14.3%seleksi profesores ba treino 22.2% 25.0% 44.4% 46.7% 60.0% 42.9%Hili metudu usa ba hanorin 25.0% 26.7% 66.7% 46.7% 60.0% 42.9%Desemvolve material ba hanorin/Developing teaching materials 37.5% 31.0% 66.7% 46.7% 80.0% 28.6%Adaptasaun cirikula ba kondisaun local 37.5% 27.6% 44.4% 43.3% 80.0% 42.9%Determina oras hanorin ba profesores 37.5% 32.5% 66.7% 40.0% 60.0% 28.6%Determina ukuran klase 25.0% 32.1% 55.6% 43.3% 60.0% 28.6%Selesaun kona ba admisaun ba estudantes/ 33.3% 41.4% 60.0% 53.3% 60.0% 25.0%Menetukan standar ba promusaun estudantes/ 50.0% 36.7% 77.8% 56.7% 60.0% 28.6%Evaluasaun ba estudantes 25.0% 35.7% 55.6% 53.3% 60.0% 28.6%Taka eskola 25.0% 32.1% 22.2% 60.0% 80.0% 28.6%Aumenta klase foun eskola hirak ke iha ona/ 33.3% 13.8% 40.0% 30.0% 60.0% -Disidi (Mnentukan) osan eskola nian 50.0% 25.0% 66.7% 40.0% 100% 28.6%Disidi estudantes ida nebe malaselu osan eskola nian/ 25.0% 31.0% 66.7% 40.0% 60.0% 28.6%Desisaun kona ba konstrusaun bafasilidades eskola nian 25.0% 14.3% 44.4% 43.3% 60.0% 28.6%Manutensaun no rehabilitasaun fasilidades 12.5% 32.1% 66.7% 53.3% 80.0% 28.6%Desisaun hodi oin sa mak bele gastafundus eskola nian 22.2% 32.1% 44.4% 43.3% 60.0% 28.6%Halo orario hodi reuniaun ho comunidade 50.0% 42.9% 66.7% 53.3% 60.0% 42.9%

Financas ba eskolaEskola nebe studantes selu osan eskola(% husi eskola hirak nebe responde ba resposta 4 3 5 5 2 1

(44.4%) (9.7%) (50.0%) (16.7%) (40.0%) (10.0%)Rata-rata total kada alunu selu osankada tinan ba eskola hirak ne’e ($) $15.7 $20.3 $23.4 $43.0* $6.5 $5.0

Source: PSAS 2003

ANNEXUS

Page 44: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

36

Notas ba partisipasaun parental no hola desizaun ba eskola

PSAS hatudu variasaun ba partisipasaun parental kona ba atividades (urusan) eskola no

halo-desizaun iha eskolas. Wainhira financas expenditure (biaya) publiku maioriamente salario,

tendensia eskola nian mak foti dalan seluk (halo esforsu) hodi hetan fundus ho parestes sira atu

suplementa (aumenta/menambah) nesisidade ba suplai no, buat seluk tan mak hetok sira aluga

extra profesores. Tabela iha leten ne’e prepara descriptive (uraian) statistika balun.

Partisipasaun parental. Hamutuk 80 pursentu husi eskolas publiku urban, 53 pursentu eskolas

publiku rural no 100 pursentu eskolas publiku remote iha asosiasaun parentes –profesores (PTAs).

Pursentagen ida ke boot husi eskolas rural no privadu remote mos iha PTAs. Mas, PTAs husi eskola

hirak ne’e mosu la activu liu, 40 pursentu 60 pursentu deit mak asuru malu quartalmente. Wainhira

sira hasoru malu, discusaun ba topoku inti mak gastu (biaya), orsamentu (budget), coleksaun ba

fundus, facilidades, no disiplina; pursentangen ida ki’k liu husi PATs mak discusaun ba hahalok

(performance) estudantes nian no pursentangen ki’ik barak liu husi discusaun kona ba metudu ba

instruksional.

Finansa ba nivel-eskola. Los ke (unfortunately), eskola barak la iha abilidade atu perpara

informasaun konaba osan hira mak sira cobra karik liu husi osan ba eskola nian, contribusaun husi

paresntes sira no lui husi sourse (sumber seluk) hanesan impresario no duadores external sira.

Tamba ne’e imformasaun mak perpara iha tabela husi leten ne’e considera la credible (non-

cridible) tamba sample isze ne’e ki’ik liu. Bele oin sa, evidencia anecdotal mosu katak eskolas fila

hikas ona ba pratika uluk hodi dada osan (biaya) hosi parentes, maske, ne’e para tiha iha ona

periode ba transisaun. Problema atu hare ba futuru mak karik pratika hirak ne’e sei hotu hodi la

fo coragen ba labarik kiak nia oan sira husi atendementu ba eskola.

Autononia ba eskola. Eskola privadu iha fatin ruan urban, rural no remote aprivita forca

halo desizaun iha area asai (memecat) profesores, determinasaun salario, selesaun ba profesores

ba tuir treino, hili metudu atu usa, desemvolve matearial hanorin nian, adaptasaun kurikula ba

kodisaun local, halo determinasaun oras servisu ba profesores, halo determinasaun (seting) standar

fa estudantes, halo determinasaun (seting) ba tatol osan eskola nian, aumenta klase foun ba

eskola, no perpara orario reuniaun ha sira nian comunidade.

Eskolas rural, pulbliku ou privada aproveita autonomia barak liu eskola urban konaba

determinasaun oras servisu ba profesores, halo determinasaun medida ba klase (Class size) ,

determina standar ba estudantes, evaluasaun estudantes, taka eskola, halo desisaun ba estudantes

oinnusa mak labela selu osan eskola nian, halo desisaun kona ba construsaun fasilidades eskola

nian, manutensaun ba eskola, no oinsa mak bela usa no gastu osan eskola nian. Forsa desisaun

hirak hanesan ne’e tenke iha balansu ho acountabilidade hodi nun’e forca koko judisialmente

nomantein studante sira diak diak (kesejateraan) no standar.

Iha sumario, ba chefe eskola nian ho profesores atu maneja sira nia eskola ho diak, sira

tenke desemvolve outreach skill ke diak liu ho comunidade, atu involve parentes sira, atu cobra

fundus, atu exercicio desizaun konaba alunus nebe mak bebas husi osan eskola nian ou atu perpara

suporta adisional (tambahan bantuan) ba estudantes ho manaira ida ke justu (bijaksana), haruka

profesores sira ba treino, lobi atu hetan livru testu no livru orientasaun ba eskola, no sai hanesan

lidera instruksional ida atu hamusu professor sira nia performasaun (penampilan) no achievementu

ba estudantes. Buat hirak ne’e hotu sei inclui (badaen) skill administrativo no entrepreneiro

(usahauan) husi chefe ba eskola nian (kepala sekolah). Atu desemvolve badaen (skills) hirak ne’e

persisa treino especifik. Hetan conpetente ( kecakapan) kona ba lidera eskola nian sei posible

possible atu desemvolve manejementu basiku-eskola ho acontabilidade ba comunidade. Pelo

contrario (sebaliknya) ne’e sei halo system ne’e responsive liu ba iha nesisidade ba stakeholders

no halo diak liu servisu.

Page 45: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

37

Annexu 7: Efeitu hasoru Nivel estudante no karasteristiku eskola nian no resultadu, 2003

Standard EfeituKoefisientes Errus p-valor medidas

Mean skores 26.72 1.66 0.000

Karakteristiku estudantes nian

% (husi mane iha eskola) 2.23 0.54 0.000 0.131

% (husi rata-2 klase estudantes ba nivel eskola nian) 1.19 0.47 0.012 0.07

Primeira lingua(compara hotetum)

Portuguese -4.1 1.36 0.003 0.242

Mambae -0.82 1.52 0.588 0.048

Makasae 3.63 1.17 0.002 0.214

Seluk tan 3.16 0.99 0.002 0.186

Latarbelakang familia

% (husi pareantes hirak le jornais iha eskola) 1.52 0.65 0.019 0.09

Rekursu uma nian aggregated(kumpul) ba nevel eskola) 0.25 0.18 0.177 0.014

(Experiencia eskola no oportunidade atu aprende)

multi klase -6.23 1.95 0.002 0.361

Atende pre-eskola 0.22 0.91 0.808 0.013

Mean eskola kona ba loron falta (1) 1.71 4.43 0.699 0.147

% Atende pre-eskola 1.92 4.83 0.690 0.123

Alunus iha livru 0.16 0.55 0.766 0.009

Alunua repete klase ida -0.38 0.55 0.485 0.022

Profesor falta uluk -1.08 0.079 0.080 0.23

Aluga mestretuir alunus abilidade 3.5 0.45 0.000 0.063

(Adisional tinan eskola liu husi inscrisaun iha Klase 4) 8.84 0.9 0.000 0.523

Mean eskola aluga professor tuir estudantes nia abilidade 2.84 2.12 0.182 0.128

Rasio Alunus-Profesor iha klase 3 -0.11 0.05 0.016 0.398

Troka iha STR entre klase 3 no 4 -2.41 2.29 0.293 0.128

Lingua ba instrusaun

Kompara ho Portuguese & Tetum

Portuguese 1.15 1.66 0.487 0.095

Tetum 1.62 2.04 0.426 0.043

Portuguese, Tetum, seluk tan 0.73 0.69 0.288 0.131

Source: PSAS 2003

ANNEXUS

Page 46: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

Sumario relatorio ida husi Banco Mundial

38

Annexu 8: Probabilidade estimasaun relasionadu ho 50 pursentu Los ou A’as 2003

Estimasaun Estimasaun RelativuLog Odds se p-valor Probabilidade Diferencia Estimasaun

Mean -1.975 0.108 0.00 12.2%

Estudantes nia karakteristiku

Mane diak liu feto 0.272 0.075 0.00 15.4% 3.2% 31.3%

Liu Quarta klase ba leten 0.016 0.071 0.83 12.4% 0.2% 1.6%

Primeiru lingua (kompara ho Tetun

Portuguese 0.098 0.176 0.58 13.3% 1.1% 10.3%

Mambae -0.390 0.168 0.02 8.6% -3.6% -32.3%

Makasae 0.608 0.144 0.00 20.3% 8.1% 83.7%

Seluk tan 0.287 0.129 0.03 15.6% 3.4% 33.2%

Aman le jornais 0.092 0.097 0.35 13.2% 1.0% 9.6%

Rekursu Uma) -0.005 0.026 0.85 12.1% -0.1% -0.5%

Experiensia eskola)

Efeitu atende pre-eskola 0.259 0.113 0.02 15.2% 3.1% 29.6%

Eskola mean loron falta (1) -0.482 0.214 0.03 10.8% -1.4% -38.2%

Atende pre-eskola 0.372 0.249 0.56 18.7% 6.5% 45.1%

Multiklase -0.456 0.197 0.02 8.1% 04.1% -36.6%

Estudante iha livrus 0.094 0.079 0.23 13.2% 1.0% 9.9%

Estudante repete klase ida -0.110 0.067 0.07 11.1% -1.1% -10.4%

Mestre falta semana liu ba -0.131 0.079 0.10 10.9% -1.3% -12.3%

Mester avalia estudantes nia abilidade 0.323 0.073 0.00 16.1% 3.9% 38.1%

Adisional tinan ba Eskola nian

Klase 4 0.806 0.099 0.00 23.7% 11.5% 123.8%

Rata-rata (mean) eskola husi mester avalia ba

estudante nia abilidade (2) 0.685 0.230 0.00 32.8% 20.6% 98.4%

Rasio Alunus-profesor iha Klase 3 -0.020 0.005 0.00 23.5% 11.3% -2.0%

Troka iha STR entre klase 3 ho 4 -0.597 -1.690 0.09 17.3% 5% -45.0%

Lingua instrusaun

(kompara ho misturadu Portuguese ho Tetum)

Lingua instrusaun: Portuguese 0.331 0.259 0.20 16.2% 4.0% 39.2%

Lingua Instrusaun: Tetum 0.671 0.228 0.00 21.3% 9.2% 95.6%

Lingua instrusaun: Port,Tetum no seluk (3) 0.019 0.097 0.84O 12.4% 0.2% 1.9%

Source: PSAS 2003

Notas/catatan

(1) Probabilidade prezente (mai/tama) hanesan efeitu husi estudante ida nebe iha sala laran

katak (yaitu) numeru standar deviasi ida husi rata-rata ba leten iha absentisimo hasuru

estudantes ida nebe mak iha sala laran (katak) yaitu numeru standar deviasi ida husi rata-

rata ba kraik iha absentisimo estudante.

(2) Probabilidade prezente katak efeitu husi estudantes ida iha sala laran katak (yaitu) numeru

standar deviasi rata-rata ida ba leten iha mean aluga profesores ho abilidade hasoru estudantes

ida nebe mak iha sala laran katak (yaitu) rata-rata numeru estandar deviasi ida ba kriak husi

husi rata-rataiha mean mean aluga profesores abilidade.

(3) Husik hela gropu instrusaun, Portuguese ho Tetum.

Page 47: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele

EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN

Page 48: Edukasaun Timor- Lestesiteresources.worldbank.org/INTTIMORLESTE/Resources… ·  · 2004-03-30Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, ... mak nee: Nesisidades saida mak bele