EHHA-tik euskalkien mapa berrirantzegitura silabikoari dagozkion aspektuak kontuan izanik, 1 eta 2...

1173

EHHA-tik euskalkien mapa berriran tz

Gotzon AurrekoetxeaUPV-EHU

EHHA-Euskal tzaindia

1. Sarrera

Euskalkien mapetan abera tsa da gure hizkun tza. Bi aipa tzearren gehien eta gu txien baliatu direnak aipatuko ditut: lehena denok ezagu tzen dugun L. L. Bonapartek egindakoa dugu. Garai hartan usa tzen zen metodologia erabiliz burututakoak merezitako ospea hartu eta oso erabilgarri gertatu zaigu diale-ktologo zein bestelakoei.

Bigarrena Henri Guiterrek (1973) Sacaze bildumako datuak baliatuz erai-kitako Ipar Euskal Herriko euskalkien sailkapena da (ikus 1. mapa). Dialekto-

1. mapa: H. Guiter 1973, 103eko mapa koloreztatua Iparraldeko ohiko 3 euskalkien distribuzioari hurbil tzeko

1174

EHHA-TIK EUSKALKIEN MAPA BERRIRAN TZ

logo askoren artean ere ezezaguna den arren, dialektometrian ari tzen garenon-tzat zer ikasi asko daukan mapa da. Bertan ohiko bihurtu den euskalkien eremua kontuan har tzen bada, ohiko zuberera eta nafarrera behereraren arte-ko muga argiki ager tzen dela ikus daiteke, baina ez, ordea, nafarrera behereko euskalkiaren eta lapurteraren artekoa.

Hauek eta oihar tzun handiago edo txikiagoa izan duten beste mapa ba-tzuk argitaratu dira. Baina ez dezala inork pen tsa euskalkien mapen karrera zoro batean sartua naizela. Ez, ez da hori lerro hauek idaztera bul tzatu nauen zioa euskalkien mapa berria(k) egiteko oinarri sendoak ipini behar direlako lehenik. Horretarako nire ustez lau baldin tza bete behar dira: da-tuen mul tzo handi eta eskuragarria (edonork egiazta tzeko modukoa) behar da lehenik; zenbat eta handiagoa hobe. Bestetik, datu horiek erkagarriak izan behar dira eta sinkronikoak. Hirugarren, prozedura sailka tzaile kon-trastatuak (hizkeren sailkapenetan nazioartean adituek onartuak) behar dira erabili. Eta azkenik ajente desberdinen inplikazioa behar da; eta horie-tako bat Euskal tzaindia izan behar da, berak duelako datutegi handiena eta horrelako lan baterako egokituena.

Hemen aurkezten dudanak bestelako helburua du: zeregin horri lotu ai-tzin bidean aurkituko diren arazo ba tzuk plazaratu eta eztabaida tzea, alegia. 1992an hasi eta 1995, 1996 jarraitu dudan bidaiaren beste geltoki bat baino ez.

2. Dialektologia xxi. mendean

Batek baino gehiagok dagoeneko itaunduko zuen: ba ote du zen tzurik euskalkien sailkapenaz eta mapez ari tzeak gaur egun, xxi. mendean bete-be-tean sarturik? Lehentasun osoa euskararen batasunak duenean eta IKTetan, Interneten, zien tziaren alor desberdinetan, ekonomian, eta bizi tza modernoan euskararen agerpena indartu behar den honetan, merezi ote du euskararen bariazioaz oraindik ere norbait ari tzeak? Dialektologook nostalgiko hu tsak ote gara?

Dialektologiaren ikusmolde berrizalea dugunon tzat eta, arkeologia lin-guistikoa egin ordez, hizkun tzaren bariazioa ikergai dugunon tzat, aldaera diatopikoez gain aldaera diastratiko zein diafasikoak iker tzeak berebiziko garran tzia du. Hizkun tzalari orok jada onartua du hizkun tzaren muin-mui-nean koka tzen dela bariazioa eta hizkun tza noran tz doan zehazteko fun tsezkoa dela hizkun tzaren aldaketetan ematen diren mekanismoak zein diren eta nola

GOTZON AURREKOETXEA

1175

fun tziona tzen duten zehaztea. Bidenabar, ez ote da garran tzi tsua hizkun tza noran tz eta zein abiaduratan mugi tzen ari den iker tzea? Eta ez ote da garran-tzi tsua halako une bateko sintesiko argazki bat izatea?

William A. Kre tzschmar-ek oso irakurria den “The future of Dialectolo-gy” (1999) artikuluan dialektologiaren etorkizunerako erronken artean tekno-logia berriak erabil tzea aipa tzen du. Hark dioenaren haritik nazioartean proiek tu asko ari dira gara tzen hizkeren arteko desberdintasunak eta hizkun-tza bariazioa oro har azter tzeko teknologia berriak erabil tzen. Gurean ere ho-rretan ari gara azken urteotan prozedura desberdinak eta metodologia berriak aplika tzen euskal dialektologiari.

Ahalegin horretan inor nabarmendu beharko bagenu bi aipatuko nituzke: batetik, Euskal tzaindia egiten ari den “Euskararen Herri Hizkeren Atlasa” (aurreran tzean EHHA) dugu (Aurrekoe txea, G. & Videgain, X., 1993; Aurrekoe txea, G. & Videgain, X., 1994), inoiz amestu ez den geolinguistikako egitasmo erraldoiena; bestetik, maila apalago batean baina norabide berriak urratuz, UPV-EHUko “Eudia” ikerketa-taldea, projekzio luzea duten “Euskara-ren atlas sozio-geolinguistikoa” (aurreran tzean EAS) (Aurrekoe txea, G. & J. L. Ormae txea 2006) eta “Euskara dialektalaren ahozko corpusa” (aurreran tzean EDAK) (Aurrekoetxez, G. & Odriozola, I. & Sánchez, J., 2009) proiektuekin. Bata ala bestea teknologia berriak erabiliz datu-base eta testu-corpus eguneratu-rak sortuz, eta hizkeren arteko hizkun tza distan tzia neurtu eta mapa estatistiko-sailka tzaileak eginez. Baina ez da dena egina, bidean gara; eta ustez, zuzenean.

3. Euskalkien konparaketa eta sailkapena

Zein da hizkeren sailkapena buru tzeko metodologiarik egokiena? Egun nazioartean hizkeren sailkapen eta sintesi mapetan adituek darabilen meto-dologia ikusi esan daiteke gurean ere ezin dela hizkeren sailkapenik egiten hasi sistema kuantitatiboak kontuan hartu gabe. Jean Séguyren lanarekin (1973a, 1973b) abiatu ziren behin betikoz dialektologian azterketa kuanti-tatiboak, prozedura berriei izena emanez: dialektometria. Ondoren etorri dira, H. Guiter, H. Goebl, J. Nerbonne eta bere taldea, F. Inoue eta beste hainbat eta hainbat dialektologo. Lorra tz horiei jarraituz, dihardugu euska-raren kasuan ere aspaldisko hasi ginen bidea egiten (Aurrekoe txea 1992, 1995, 2003, 2005, 2008, 2010; Aurrekoetxea & Videgain 2009).

Hizkun tza datuetatik sistema estatistiko-kuantitatiborako jauzia egitean sor tzen diren arazoak plazaratu nahi ditut hemen.

1176


Ez dugu eztabaidatuko dialektologook jaso tzen dugun hori errealitatea den ala ez. Ildo honetan ados gaude W. A. Kre tzschmar-ek “Methods XIII” bil tzarrean (2008) dialektoak errealitatetik baino gehiago errealitatearen per-tzep tziotik ezagu tzen ditugula, hau da, dialektoak per tzep tzioaren oharpe-nezko artefakto gisa existi tzen direla dioenarekin.

Inkesten bidez jaso tzen dugun “hori” ikergai dugularik, dialektologo edo geolinguista baten tzat lehen zeregina hizkerak konpara tzea eta sailka tzea da, hizkeren arteko harremanak zertan gauza tzen diren zehaztea, alegia.

Hizkeren arteko desberdintasunez eta desberdintasun horiek hizkun tza irizpideak bakarrik hartuz nola neurtu behar diren zehazten ahaleginduko naiz, bada.

4. Datuen prestaketa

Hizkun tza atlasek erakusten dituzten datuek presta tze lan bat jasan behar dute hizkeren arteko konparaketarako. Presta tze lan hauetan sor tzen diren arazo desberdinak aztertuko ditugu, denak ahitu gabe, hala ere: eran tzun ani-tzak, datuen hizkun tza prestakun tza, hizkun tza ezaugarri bat galdera desber-dinetan dagoenean eta arau morfonologikoak.

4.1. Eran tzun ani tzak

Ohiko hizkun tza atlasetan ez bezala, metodologia berriak erabiliz, EHHA egitasmoan herri ba tzuetan eta galdera ba tzuei eran tzutean hi tz bat baino ge-hiago jaso da maiz. Honi dei tzen diogu “eran tzun ani tza”.

Zein fun tzio bete tzen dute kasu hauek hizkerak erka tzean edo nola kon-tatu behar dira hizkeren arteko desberdintasunak honelako kasuetan?

Ipin dezagun adibide bat: demagun gure datu-basean 6 inkesta leku di-tugula eta 4 galdera egin direla; eta horietatik bi galderatan (2 eta 3) inkesta leku batean bi eran tzun jaso direla (bigarren galderan “e” ta “f” eta hiruga-rrenean “h” eta “i”). Eta horrez gain, 2. galderan 4 inkesta-lekuan ez dela eran tzunik jaso, ezta 3. galderan 5 inkesta-lekuan. Gainerako puntu guztie-tan eran tzun bakarra jaso da. Egoera hau ondoko taulan irudikatu da (ikus 1. taula):

GOTZON AURREKOETXEA

1177

1. taula

Galderak

4 j J j j j j

3 h h h, i i ø i

2 e e, f f ø g g

1 a a a b c d

1 2 3 4 5 6

Inkesta lekuak

Zein jokabide hartu behar da eran tzun bat baino gehiago dituzten kasue-tan? Eran tzun ani tzen eragina garran tzizkoa da hizkerak erka tzean, hizkera batetik besterako jauzia leundu egiten baitute.

4.2. Datuen hizkun tza prestaketa

Bai lexikoan eta baita gramatika ezaugarrietan ere bil tzen diren datuek egoki tzapen bat behar dute hizkerak erka tzen hasi aurretik.

Eman dezagun valen tzieraren hiru hizkera (variedad 1: Ontinyent; varie-dad 2: Sagunt; variedad 3: Elx) konpara tzen ditugula 2. singularreko ‘te’ ize-nordain atonoaren arabera (Clua and Lloret 2004, 3; eta 2006, 38-39). On-doko datuak genituzke (ikus 2. taula):

2. taula

Variedad 1 Variedad 2 Variedad 3a. et parle [etpárle] [tepárle] [tepárle]b. t’anime [taníme] [taníme] [taníme]c. animant-te [animánte] [animánte] [animánte]d. anima’t [anímat] [anímat] [anímate]

Ikusten denez, izenordaina aldaera ez silabiko batekin [t], eta bi silabiko-rekin [et] eta [te] azal tzen da bildutako datuetan.

1178


Ikusmolde tradizionalaren arabera hizkera hauen arteko desberdintasun edo diferen tziak hauek lirateke: 1 eta 3 hizkerak bi kasutan bereizten dira (a) eta (d). Hizkera 2 hizkera 1-etik aldaera batean bereizten da (a); eta hizkera 3-tik beste batean (d). Baina hau ilusioa baino ez da, errepresentazio fone-tikoak benetako hizkun tza egitura ezkutatu egiten duelako.

Eredu sor tzailearen markoaren araberako hizkun tza analisia eginez, eta egitura silabikoari dagozkion aspektuak kontuan izanik, 1 eta 2 hizkeretan izenordainaren sakoneko forma /t/ ez silabikoa li tzateke; aurretik edo a tzetik ager tzen den [e] hori bokal epentetikoa baino ez li tzateke. Bi hizkeren arteko desberdintasuna ondoko honetan da tzake: hizkera 1-ean epentetikoa izenor-dainak eta adi tzak osa tzen duten taldearen periferian jar tzen dela (1a [etpárle] vs. 1c [animánte]) eta 2 hizkeran beti leku finkoan, izenordainaren eskuinetan (2a [tepárle] vs. 2d [anímante])

3 hizkera guztiz bestelakoa da (3dko [anímate] aldaerako [e] ezin da justi-fikatu epentetiko gisa). Beraz, sakoneko forma /te/ da eta azken bokala galdu egiten du beste bokal baten aurrean ager tzen denean.

Horrela litzateke barietate bakoitzaren egitura:

a. Variedad 1: /t/ eta epentesia periferianb. Variedad 2: /t/ eta epentesia izenordainaren eskuinetanc. Variedad 3: /te/ eta kontaktoan diren bokalen galeraEta hizkera bakoitzaren egitura kontuan hartuz hizkuntza distantzia des-

berdina lortzen da.

4.3. Ezaugarri bat galdera baten baino gehiagotan dagoenean

Demagun hizkun tza ezaugarri bat aztertu nahi dela, adibidez, deklinabi-dean mugagabe / mugatu oposaketaren ezagu tza dela aztertu nahi den ezauga-rria. Eta horretarako 5 galdera desberdinetan bildu den informazioa erabili nahi dela; hain zuzen ere bokal desberdinez amaitutako bost inesibo mugaga-be (ikus Aurrekoe txea 1995, 1996). Beraz, hizkun tzaren egiturazko ezaugarri bat azter tzeko 5 datu erabiliko lirateke herri bakoi tzean. Zer egin behar da 5 datu desberdin aldi berean azter tzeko? Kasu honetan ezaugarrien ezagu tza kasu guztietan bete tzetik behin ere ez bete tzerainoko tartea dago.

Ezaugarri honen arabera 6 hizkera (H1, H2...) erka tzen badira ondoko taula edo an tzekoa eraiki daiteke:

GOTZON AURREKOETXEA

1179

3. taula

-atan -etan -itan -otan -utan

H1 + + + + +

H2 + + + + -

H3 + + + - -

H4 + + - - -

H5 + - - - -

H6 - - - - -

Taulak erakusten duen bezala H1 hizkeran kasu guztietan jaso da muga-gabearen marka, baina H6 hizkeran behin ere ez; gainerakoek tarteko kasuak bildu dituzte. Hizkun tza errealitate hau kontuan izan behar da hizkerak erka-tzean.

4.4. Arau morfonologikoak

Azkenik, arau morfonologikoen arazoa azter tzen dugu. Eman dezagun “-a + a” dugula (ho ts, -a amaieradun hi tzari artikulua eran tsi zaiola), eta jaso diren eran tzunen artean ondoko amaierak ditugula: -aa, -a, -ea, -e, -ia, -ie eta -i. Berauen arteko desberdintasuna arau morfonologiko desberdinak izatean da-tza. Arau guztiek balio berbera badute ere, hizkera batetik bestera ematen di-ren arauak desberdinak direnean edo arau kopurua desberdina denean bi-dezkoa li tzateke desberdintasun linguistikoa ere desberdina izatea.

Arazo hau jada beste lan batean ere (Aurrekoe txea 1996) aztertua dut, baina irtenbiderik aurkitu gabe gelditu zen hartan.

Gurean dialektologian ari den askoren ustez beharbada nahikoa da -aa, -ie eta -ea formak desberdinak direla esatea. Baina hizkeren arteko hizkun tza distan tziak neur tzerakoan distan tzia berdina ote dago -a forma duen hizkera-tik -ia duenera edo -i formara? Desberdintasun horiek modu desberdinez kuantifikatu behar direlakoan gaude. Uste hau jokoan parte har tzen duten arau morfonologiko desberdinetan oinarriturik dago. Kasu honetan ematen diren arau morfonologikoak hierarkia batean sartuz ondoko egitura hartuko luke:

1180


-a + a -aa -ea [1] -ia [2] -ie [3] -ee -ii [4] -a -e -i [5] -aa -a -ea -ee -e -ia -ie -ii -i --- --- 1 1 1 1 1 1 1 [1] --- --- --- --- --- 2 2 2 2 [2] --- --- --- --- --- --- 3 3 3 [3] --- --- --- 4 4 --- --- 4 4 [4] --- 5 --- --- 5 --- --- --- 5 [5]

(“---” ez da araurik gauzatu; “1” lehen araua gauzatu da; “2” bigarren araua...)

Zuhaitz hierarkiko honetan ematen diren arau morfonologikoak hauek dira:

[1] a > e / ___ a #[2] e > i / ___ a #[3] a > e / (i, u) ___[4] V > V1 / V1 __[5] V1 > Ø / V1 __

Egitura honetan arau morfologikoak mailakatu egin dira. Maila bakoi tzean arau bat ager tzen da. Arauon hierarkia gauzatu da horrela. Zertarako? Batetik arauon hurrenkera bistara tzeko; bestetik kodaketa numerikoa errazteko.

GOTZON AURREKOETXEA

1181

5. Datuen kodaketa

Hizkun tza datuak nola aztertu eta egokitu behar diren ikusi ondoren datu hauei dagokien kodaketa erabaki behar da, hain zuzen ere programa estatis-tiko automatizatuek zenbakizko datuekin fun tziona tzen dutelako.

Baina nolako kodaketa buru tzen den halako desberdintasun linguistikoa lor tzen denez, garran tzi handia du behar bezalako analisia egin eta behar be-zalako kodaketa egiteak.

Aurreko arazoei irteerak proposa tzeko hiru sistema erabiliko ditugu: siste-ma bitarra, sistema hamartarra eta binakaturikoa.

5.1. Eran tzun ani tzak

Dialektologia edo geolinguistikaren historian zehar oso gu txitan erabili izan dira eran tzun ani tzak hizkeren konparaketan. Horietako bat J. Séguy-ren saioa dugu (1973b). ALGko datuen azterketa dialektometrikoan, eran tzun ani tzei kodaketa bitarra erabiliz eman zien irteera.

5.1.1. Sistema bitarra

Sistema bitarraren arabera ezaugarri baten ezagu tza edo ezagu tza-eza da kontuan har tzen dena. Eran tzun ani tzak daudenean, ostera, sistema bitarra erabil tzeko datu-taula eraldatu behar izaten da, eran tzun bakoi tza bakarka azter tzeko. Eraldaketa horretan eran tzun mota bakoi tzari lerro bat eskain tzen zaio eta inkesta-leku bakoi tzean ezagu tzen den ala ez marka tzen da (ikus 4. taula).

1182


Taula honetan 4 galdera eta 6 inkesta leku irudikatu dira: lehen galderak 4 eran tzun mota ditu (a, b, c eta d), bakoi tzak lerro bat har tzen duelarik; inkesta-leku bakoi tzean eran tzun bat baino ez da jaso. Bigarren galderak 3 eran tzun mota ditu, baina “2” zenbakia duen inkesta-lekuan 2 eran tzun ager-tzen dira (e eta f); 3 eran tzun mota daudenez gero, hiru lerrotan ezarri dira. Inkesta-leku batean ez denez eran tzunik jaso, ezaugarri hori ez duela ezagu-tzen ulertuko da (-). Hirugarren galderan 2 eran tzun mota jaso dira (h eta i), baina inkesta-leku batean (“3” inkesta lekuan) bi eran tzunak jaso dira; bi eran tzun mota daudenez bi lerrootan ezarri dira eta hemen ere inkesta-leku batean ez da eran tzunik jaso. Laugarren galderak eran tzun mota bakarra du (j). Ondorioz, lerro bakarra izango du.

Sistema honen arabera, bi eran tzun jaso diren inkesta-lekuetan aukera dugu eran tzun bakoi tza modu independientez trata tzeko. Ikus dezagun 2. gal-dera: 2 inkesta-lekuan bi eran tzun jaso dira (“e” eta “f”); bada “e” eran tzunari dagokion lerroan inkesta-leku horretan “+” ezarri da eta “f”-ri dagokionean ere berdin.

Orain hizkeren arteko desberdintasunak neur tzeko moduan gaude (ikus 5. taula). Hizkerak binaka konpara tzen baditugu ikus daiteke “1” inkesta-lekutik “2”ra dagoen desberdintasuna “1” dela, ezaugarri batean baino ez dira desberdin.

4. irudia

Galderak

4 j + + + + + +

3i - - + + - +

h + + + - - -

2

g - - - - + +

f - + + - - -

e + + - - - -

1

d - - - - - +

c - - - - + -

b - - - + - -

a + + + - - -

1 2 3 4 5 6

Inkesta lekuak

GOTZON AURREKOETXEA

1183

5. taula

1

2 1

3 3 2

4 5 6 4

5 5 6 6 4

6 6 7 5 3 3

1 2 3 4 5 6

Sistema bitarra J. Séguyk (1973b) erabili zuen lehen aldiz dialektologian. Berrikiago Hans Goebl-ek ere erabili du SEDeko datuekin (H. Goebl 1997; H. Goebl & G. Schil tz 1997).

5.1.2. Sistema hamartarra

Datuak berak izanik, baina sistema bitarra erabili ordez hamartarra erabiliko bagenu, galdera bakoi tzak lerro bat hartuko luke eta bi hizkeren artean ezaugarri bera dagoenean ez li tzateke desberdintasunik kontatuko (ikus 6. taula).

6. taula

1

2 0

3 1 0

4 3 3 2

5 3 3 3 3

6 3 3 2 2 2

1 2 3 4 5 6

Taula honen araberako hizkun tza distan tziak desberdinak dira aurreko sistemaz lortutakoekin konparatuz gero. Ikus daitekeenez, hizkeren arteko desberdintasunak txikiagoak dira sistema hamartarrean bitarrean baino.

1184


5.1.3. Sistema binakaturikoa

Kode bakar batean eran tzun bakoi tzean lortutako datu guztiak sar tzen dira sistema honen arabera. Kodeak galdera baten eran tzun gisa agertu diren hi tz edo ezaugarri bezainbat digito izango ditu. Kodearen irakurketa bertikala egiten da eta ez horizontala. Konpara tzen diren bi hizkeren artean digito bera denean ez da desberdintasunik kontatuko.

Sistema binakaturikoan galdera bateko eran tzun guztiak ezar tzen dira kode bakar batean: lehen galderan 4 eran tzun daudenez (a, b, c, d) 4 digito-tako kodaketa erabiliko li tzateke: “a” eran tzunaren kodea “1000” li tzateke, “b”rena 0100, “c”rena 0010 eta “d”rena 0001. Bigarren galderan 3 eran tzun daudenez (e, f, g), 3 digitotako kodea. Hirugarren galderan bi eran tzun (h eta i) daude eta 2 digitotako kodea. Eta 4. galderan eran tzun bakarra denez digito batekoa (ikus 7. taula). Honelako taula genuke:

7. taula

galderak

4 1 1 1 1 1 1

3 10 10 11 01 00 01

2 100 110 010 000 001 001

1 1000 1000 1000 0100 0010 0001

1 2 3 4 5 6

Inkesta lekuak

Eran tzun ani tza duten inkesta-lekuetako kodeak bi digitotan “1” zenbakia izango dute eta eran tzunik jaso ez denetan digito guztiak “0” izango dira.

Hizkun tza distan tzia neur tzean ondokoak lor tzen dira:

8. taula

12 13 3 24 5 6 45 5 6 6 46 6 7 5 3 3

1 2 3 4 5 6

GOTZON AURREKOETXEA

1185

Goragoko taulekin erkatuz ikus daitekeenez, sistema bitarrean lor tzen di-ren desberdintasunekin bat dator sistema binakaturikoa. Sistema hamarta-rrean lortutakoak, aldiz, txikiagoak dira.

5.2. Datuen hizkun tza prestaketa

Gorago burututako hizkun tza prestaketa aurreko eta ondorengo hizkun tza desberdintasun-kopurua aldatu egiten da. Hizkeren arteko diferen tziak edo des-berdintasun fonetiko eta fonogikoak hauek lirateke (Clua & Lloret 2006, 39):

Hizkun tza prestakun tza gabe hauek lirateke desberdintasunak:

9. taula

Variedad 1 Variedad 2 Variedad 3

Variedad 1

Variedad 2 1

Variedad 3 3 3

Baina hizkun tza prestakun tza eman ondoren hauek:

10. taula

Variedad 1 Variedad 2 Variedad 3

Variedad 1

Variedad 2 0

Variedad 3 4 4

Argi dago, beraz, datu linguistikoen hizkun tza analisia egin behar dela hizkeren arteko konparaketa egin aurretik.

5.3. Hizkun tza ezaugarri bat galdera batean baino gehiagotan

Leku-denborazko kasuetan mugagabearen ezagu tza (edo erabilera) azter-tzean datu-baseko bost erregistrotako datuak erabili dira gorago.

1186


Gorago aztertu den kasuistika guztia kontuan hartuko duen kodaketa eraiki tzeko sistema desberdinak erabiliko dira.


Sistema bitarra erabiliz hauek izango lirateke hizkeren arteko desberdinta-sunak:

11. taula

H1 H2 H3 H4 H5 H6

H1

H2 1

H3 2 1

H4 3 2 1

H5 4 3 2 1

H6 5 4 3 2 1

Hizkeren arteko desberdintasun handiena 5 da (H1-H6); hau da, batean (H1) kasu guztietan mugagabea da, baina bestean (H6) behin ere ez. Gaine-rako hizkeren arteko konparaketan tarteko desberdintasunak lor tzen dira.


Sistema hamartarrean hizkun tz datuek hartu duten egituratik abiatuz, mul tzo bakoi tzari zenbaki bat ematen zaio. Eskuartean diren aukera desberdi-nak honela eratu daitezke:

a1) H1: mugagabeko morfema bost aukeratatik batean ere ez bada ezagu-tzen: “0” kodea;

a2) H2: mugagabeko morfema behin ager tzen bada: 1

a3) H3: mugagabeko morfema bi aldiz agertuz: 2

a4) H4: mugagabeko morfema hirutan jaso bada: 3

GOTZON AURREKOETXEA

1187

a5) H5: mugagabeko morfema lau bider ezagu tzen bada: 4

a6) H6: denetan ager tzen bada: 5

Datuak horrela kontatuz gero desberdintasunak sailka tzean aukera guz-tiak desberdin tzat jo tzen dira:

12. taula

H1 H2 H3 H4 H5 H6

H1

H2 1

H3 1 1

H4 1 1 1

H5 1 1 1 1

H6 1 1 1 1 1

Hau da, talde batetik bestera distan tzia bera izango da beti. Lor tzen diren distan tziak ikusita ondoko itauna egin daiteke: nahikoa ote da horrela koda-tzea? Ez ote du kodaketa sistema honek benetako hizkun tz errealitatea ezkuta-tzen? Ez ote da informazioa gal tzen? Ez ote dago a1) aukera a2)tik, a6)tik baino hurbilago?


Hizkeren desberdintasuna ezaugarri honi dagokionez bost datutan oinarri tzen denez, bost digitotako kodaketa eraikiko li tzateke: kasu bakoi-tzari kodaketaren gune edo posizio bat egokituko zaio eta bi aukera izango ditu (0 eta 1). Forma mugagabea lortu bada kodea “1” izango da eta ez bada “0”. Horrela, bost zeroko kodeak (“00000”) mugagabea behin ere ez dela jaso esan gura du eta “11111” kodeak oposaketa bost kasuetan egiten dela. Hona hemen adibide ba tzuk (lehenik kodaketa ager tzen da eta ondoren bost amaierak):

— (H1) 11111: -atan, -etan, -itan, -otan, -utan— (H2) 11110: -atan, -etan, -itan, -otan, -uan.— (H3) 11100: -atan, -etan, -itan, -oan, -uan.

1188


— (H4) 11000: -atan, -etan, -ian, -oan, -uan.— (H5) 10000: -an, -ean, -ian, -oan, -utan.— (H6) 00000: -an, -ean, -ian, -oan, -uan.— ...

Bost digitoko kodeotan lehen zutabeak -a hizkiz amai tzen den deklina-gaiaren datuak ordezka tzen ditu (-an denean “0” digitoa eta -tan denean “1”), bigarrenak -e hizkiz amaitutakoarenak, e. a.

Distan tzien neurketan sistema hamartarretik urrundu egiten da guztiz sis-tema hau. Hartan desberdintasuna nabarmen tzen zen, baina kuantifika tzeko zailtasunak genituen; honetan, aldiz, goitik beherako irakurketaren bidez des-berdintasunak modu erraz batez kuantifika daitezke.

Nola zenbatu edo kuantifikatu desberdintasunak? Goitik beherako irakur-ketaren bidez digito desberdintasuna zenbatu egingo da zutabez zutabe. Adibidez “00000” aukeratik “10000” aukerara dagoen distan tzia kuantitati-boa “1” izango da:

— 00000 (kasu guztietan forma mugatua jaso da)

— 10000 (lehenengoan forma mugagabea eta besteetan mugatua)

Hau da, lehen zutabean baino ez dago desberdintasuna, beste guztietan digito bera ager tzen baita. Ondorioz, distan tzia “1” izango da.

Distan tzia bera egongo da, halaber, 00000-tik 01000-ra nahiz 00001-ra: hau da, bigarren kodean bigarren digitoa da desberdina eta hirugarren kodean bosgarren digitoa; bietan ere behin baino ez da desberdinki gauzatu (-a amaieradun eran tzunak hiru kodeotan mugatuak dira, -e amaieradunetan bitan forma mugatua jaso da, baina batean mugagabea, -i amaieradunetan hiru hizkeratan forma mugatua, -o amaieradunekin ere berdin, eta -u amaier-adunetan bitan mugatua eta batean mugagabea). Hiru hizkerak binaka har-turik digito batean baino ez dira desberdinak; beraz, euren arteko distan tzia “1” izango da.

Aldiz, 00000-tik 00011-ra distan tzia “2” izango da: lehenengo hizkeran ez da mugagabeko morfema bat bera ere agertu (horregatik dira digito guztiak “0”), baina bigarrenean bi kasutan ager tzen da mugagabeko morfemari dago-kion digitoa. Kodeok bitan direnez desberdin distan tzia “2” markatuko da.

Desberdintasun hauek hizkeretara eramanez gero, ondokoa genuke (13. taula):

GOTZON AURREKOETXEA

1189

13. taula

H1 H2 H3 H4 H5 H6

H1

H2 1

H3 2 1

H4 3 2 1

H5 4 3 2 1

H6 5 4 3 2 1

Ikus daitekeenez, sistema bitarrean lor tzen diren desberdintasunak eta bi-nakaturikoan lor tzen direnak berdinak dira kasu honetan ere.

5.4. Arau fonologikoen kodaketa numerikoa

Arau morfonologiko baten azal tzeko gorago eraikitako egitura (ikus 4.4. paragrafoa) erabiliz arau bakoi tzaren gauza tzeari kodaketa bat eman dakioke. Honek arau bakoi tza bereiz azter tzeko aukera ematen du eta kode sistema desberdinak ezar tzea ahalbide tzen du.


Sistema bitarrean forma bakoi tzaren agerrera “+” eta ezagu tza-eza “-” koda-tzen bada, kasu guztietan distan tzia berdina izango da, “1” (ikus 14. taula):

14. taula

H1 H2 H3 H4 H5 H6

H1

H2 1

H3 1 1

H4 1 1 1

H5 1 1 1 1

H6 1 1 1 1 1

H7 1 1 1 1 1 1

1190



Sistema hamartarra erabiliz eta forma bakoi tzari kode bat emanez gero kode guztiak desberdinak izango dira; eta ondorioz, kasu honetan ere kasu guztietan distan tzia bera emango du: “1”.

15. taula

H1 H2 H3 H4 H5 H6

H1

H2 1

H3 1 1

H4 1 1 1

H5 1 1 1 1

H6 1 1 1 1 1

H7 1 1 1 1 1 1


Arau bakoi tzari kodaketa numerikoa ezar tzean, maila bakoi tzean ager tzen den arau morfonologikoaren ezagu tza “1” kodearekin adieraziko da sistema binakaturikoan; ez ezagu tza “0” kodearekin, aurreko kasuetan bezalaxe. Hiz-kerak ezaugarriekin lotuz gero, hau izan daiteke, adibidez, egoera:

— H1: -aa (arau morfonologikorik ez); hau da 00000

— H2: -a ([5] arau morfonologikoa); hau da, 00001

— H3: -ea ([1] arau morfonologikoa); hau da, 10000

— H4: -ia ([1], [2] arau morfonologikoak); hau da, 11000

— H5: -ie ([1], [2], [3] arau morfonologikoak); hau da, 11100

— H6: -i ([1], [2], [3], [4] eta [5] arau morfonologikoak); hau da, 11111

Ondorioz, hizkun tza desberdintasun edo distan tziak hauek izango dira:

GOTZON AURREKOETXEA

1191

16. taula

H1 H2 H3 H4 H5 H6

H1

H2 1

H3 1 2

H4 2 3 1

H5 3 4 2 1

H6 5 4 4 3 2

Sistema bitarrean eta hamartarrean baino distan tzia edo desberdintasun linguistikoak modu zeha tzago baten ordezka tzen dira sistema binakaturikoan. Errepresentazio fonetikoaren azpian diren arau morfonologikoak hobeto isla-tzen dira kodaketa honen bidez.

6. Ondorioak

Honezkero argi dago datuen azterketa geolinguistikoa egin aurretik, bildutako datuen azterketa linguistikoa egin behar dela; ezinbestekoa dela erabiliko diren datuen hausnarketa egin eta hizkun tza sisteman duten fun-tzioaz galde tzea. Analisi honen bidez maiz ematen diren diakronia-sinkro-nia ikuspuntuen nahasteak edota fonetika-fonologia ikuspuntuenak, sai-hesten dira.

Bestalde, analisi kuantitatiboak erabil tzeak hizkeren sailka tze prozedura objektibizatu egiten du eta isoglosen gainean eraikitako hizkeren konparake-tek duten subjektibotasuna gaindi tzen. Analisi kuantitatiboek dituzten ahulu-neak kontuan izan behar dira, hala ere; horien artean koka tzen da oso garran-tzi tsua den datuen ordezkagarritasuna.

Hizkun tza aldagaiek analisi kuantitatibo-estatistikoetara eramateko koda-tze-sistema desberdinak aurkeztu dira, eta euren arteko desberdintasunak zer-tan diren aztertu ondoren, gure helburuetarako egokienaz galde tzera heldu gara, helburua hizkun tza distan tzia neur tzeko izari finena lor tzea baita.

Aztertu diren hiru kodaketa aukeretatik (hamartarra, bitarra eta binaka-turikoa), lehena baztertu egiten da hizkun tza aldagaien xehetasunak ez di-

1192


tuelako egokiro bil tzen. Sistema bitar eta binakaturikoa aproposagoak dira (batez ere azken hau) eta hizkun tza datuek erakusten duten errealitatea on-doen isla tzen dute.

7. Bibliografia

Allières, J., 1994, “Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikoaz”, in R. Gómez eta J. A. Lakarra (arg.), Euskal Dialektologiako Kongresua, ASJUren gehiga-rriak XXVIII, Donostia, 45-58.

——, 1992, “Nafarroako euskara: azterketa dialektometrikoa”, Uztaro 5, 59-109.

——, 1995, Bizkaieraren egituraketa geolinguistikoa, EHU, Leioa.

——, 1996, “Hizkun tz datuen formalizazio numerikoran tz”, ASJU, XXX-2, 455-467.

——, 2003, “Iparraldeko hizkeren sailkapena (1): lexikoa” (ASJUn argitara-tzeko).

——, 2005, “Nafarroako euskararen sailkapenaz”, in P. E txebarria & H. Knörr (arg.), Nerekin yaio nun. Txillardegiri omenaldia, Euskal tzaindia, Bilbao, 109-124.

——, 2008, “Different patterns of geolinguistic structure”, in Miscellanea Prof. Hans Goebl. Salzburgoko Uniber tsitatea, Salzburgo.

——, 2010, “The correlation between lexical, phonological, morphological and syntactic parameters”, XIII Methods in Dialectology (Leeds 4-9 Au-gust, 2008), in B. Heselwood / Cl. Upton (arg.), Proceeding of Methods XIII. Papers from the thirteenth International conference on Methods in Dia-lectology, 2008, Peter Lang, 207-218.

Aurrekoe txea, G. / Perea, M. P. “The Dialectal Survey: a Critical Revision of some Methodological Aspec ts”, Dialectologia et Geolinguistica, 17, 3-11.

Aurrekoe txea, G. / I. Odriozola / J. Sánchez 2009, “EDAK: A Corpus to Analyse Linguistic Variation”, in P. Cantos Gómez / A. Sánchez Pérez (arg.), A survey on Corpus-based Research Panorama de investigaciones basa-das en Corpus, Asociación Española de lingüistica de corpus, 489-503.

GOTZON AURREKOETXEA

1193

Aurrekoe txea, G. / Ormae txea, J. L., 2006, “Research project - “Socio-geolin-guistic atlas of the Basque language”, Euskalingua 9, 157-163 (English version) [www.mendebalde.com).

Aurrekoe txea, G. / Videgain, X., 1993, “Euskal Herriko Hizkun tza Atlasa: galdesorta / cuestionario / questionnaire”, Euskera 38-3, 529-647.

——, 1994, “Historia y futuro del Atlas Lingüístico Vasco (EHHA)”, in P. García Mouton (arg.), Geolingüística. Trabajos europeos, Biblioteca de Fi-lología Hispánica, C.S.I.C., Madrid, 79-96.

——, 2009, “Le projet Bourciez: Traitement géolinguistique d'un corpus dia-lectal de 1895”, Dialectologia 2 [www.plublicacions.ub.es/revistes/dialec-tologia2/], 81-111.

Clua, E. & Lloret, M.-R., 2004, “Clasificación de variedades dialectales me-diante técnicas de análisis multivariante, a partir de un corpus oral”, VI Congreso de Lingüística General (U. Santiago de Compostela)-en aurkeztu-tako eskuizkribua.

——, 2006, “New Tendencies in Geographical Dialectology: The Catalan Corpus Oral Dialectal (COD)”, in J-P. Montreuil (ed.), New Perspecti-ves on Romance Linguistics, Amsterdam / Philadelphia, John Benjamins, 31-48.

Goebl, H., 1997, “Some Dendrographic Classifications of the Data of CLAE 1 and CLAE 2”, in W. Viereck & H. Ramisch (ed.), The Computer Developed Linguistic Atlas of England 2, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 23-32.

Goebl, H. & Schil tz, G., 1997, “A Dialectometrical Compilation of CLAE 1 and CLAE 2. Isoglosses and Dialect Integration”, in W. Viereck & H. Ramisch (ed.), The Computer Developed Linguistic Atlas of England 2, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 23-32.

Guiter, H., 1973, “Atlas et frontières linguistiques”, in G. Straka / P. Gar-dette (arg.), Les dialectes romans de France à la lumière des atlas régionaux (col. de Strasbourg 1971), Paris, 61-109.

Kre tzschmar, W. A., 1999, “The Future of Dialectology”, in Dialectal Varia-tion in English: Proceedings of the Harold Orton Centenary Conference 1998. Leeds Studies in English New Series Vol. 30, [ed., with Katie Wales], 271-287.

1194


——, 2008, in The Thirteenth International Conferece n Methods in Dialectol-ogy. Abstrac ts, University of Leeds.

Séguy, J., 1973a, “La dialectométrie dans l’Atlas linguistique de la Gascogne”, RliR 37, 1-24.

——, 1973b, Atlas Linguistique de la Gascogne, vol VI + volume annexe + ma-trices dialectométriques (phonétique diachronique, phonologie, morpho-syn-taxe, morphologie verbale, lexique), CNRS, Paris, « Notice explicative ».

——, 1973c, Atlas linguistique de la Gascogne. Complément du volume VI, CNRS, Paris.

EHHA-tik euskalkien mapa berrirantzegitura silabikoari dagozkion aspektuak kontuan izanik, 1 eta 2...

Documents

Transcript of EHHA-tik euskalkien mapa berrirantzegitura silabikoari dagozkion aspektuak kontuan izanik, 1 eta 2...