Elorrioko Udala SS-247-2011 ISBN...9 Atzoko hitzak josten Elorrioko historia emakumeen ahotik 0....

1

Argitaratzailea: Elorrioko Udala Egileak: Leire Goitisola Zumaran eta Amaia Nicholson Gorostiaga Itzulpena: Artez Hizkuntza Zerbitzuak Diseinua eta maketazioa: di-da Komunikakzioa Inprimategia: Gertu Inprimategia Lege Gordailua: SS-247-2011 ISBN: 978–84–606–5296-0

2

Atzoko hitzak josten Elorrioko historia emakumeen ahotik

0. Hitzaurrea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91. Eskerrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132. Zenbait ohar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Landa lana Elorrion barrena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Lanaren nondik norakoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224. Denboran atzera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Aro modernoa: legeak vs praktikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Familia: jendartearen zutabea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Lana: bizirauteko ezinbestekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Harremanak: plazerraren ukazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Aldaketa garaia: liberalismoa eta industrializazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Emakumeak kanpokoen hitzetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Lana, lana eta lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Landa eremuetako emakumeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Landa eremutik industrializaziora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Lanbide berriak: zerbitzuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Bainuetxeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Bainuetxe zaharrak vs bainuetxe berriak edo Belerin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Ostatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Trena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Jai eta gertakari aipagarrienak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Emakumea eta bere gorputza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 XX. mende hasiera: emakumearen aldaketa garaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 II. Errepublika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Emakumea eta hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Emakumeak politikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Guda Zibila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455. Gure historia kontatzera goaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Familia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Etxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 Amona: dena eta ezer ez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Maiorazkoa: oinordekotza sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Kontratu familiarra: emakumeen zirkulazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

AurkibideA

3


Nobioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Ezkontza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Ezkondu eta geroko bizitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Haurdunaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Amatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Ezkontza aurretik eta ezkontza eta gero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 Neskame: emakumearen lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Baserrian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Jostunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Tailerrak eta kooperatibak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Errekadistak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Telefonistak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Anbulantziako gidaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Emaginak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Enguentera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Monjak edo lekaimeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Añak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Zerbitzariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Distantziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Mutilak vs neskak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Lehen hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Ikasteko aukerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Euskara eta zigorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Lantegietako eskolak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Eskolatik irten eta etxera lanera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Unibertsitateko emakumeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Denbora librea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Domeketako meza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Erromeria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Harremanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 Janzkera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Jolasak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

4


Jairik jai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Komedianteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Aldaketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Betebeharrak eta beharrizanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Fedea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Auzolana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Janariaren kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Garraioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Modernizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Elorrioarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Harremanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Amatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Irudia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Bozka eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Emakumea eta bekatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Isilekoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Hilerokoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Harreman sexualak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Haurdunaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Amatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Autogestioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Emakume borrokalaria: etxean eta kalean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Guda Zibila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Guda aurretik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Gudan zehar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Guda Elorrion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Guda eta gero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1136. Herritarren plazatik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1157. Gure leihotik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Ahuleziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Ahuleziak indargune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Landa lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Behaketatik ikasitakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Emakumeen hitzetatik haratago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1238. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1269. Eranskinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

7


Elorrioko Udalaren izenean Berdintasun Zerbitzuak mimo handiz eginiko lan hau aurkezten dizuete. Asko hitz egin ohi da emakumeetaz, euren bizimoduaz, historian zehar egin zutenaz eta egin ez zutenaz. Baina benetan ezagutzen al dugu zein izan den emakumeek egindako ekarpena gure gizarteari? Mendeetan zehar ezkutatua izan da emakumeek Historiari egindako ekarpena. Patriarkatuaren historia bazterketaren historia izan da, emakumeak ikusezintasunera baztertuak izan gara, “historia” kontatu izan dutenek horrela erabaki zutelako. Emakume hauen ekarpenak itzalpetik argitara ateratzeaz gain gizartearen memoria kolektiboan dagokien lekua egitea ere garrantzitsua da.

Horregatik, Elorrioko Udalak beka bat atera zuen, herriko emakumeen historia ikertzeko asmoz. Amaia Nicholson Gorostiaga eta Leire Goitisolo Zumaran antropologia ikerlariek lortu zuten beka eta eskuartean duzuena euren lanaren emaitza da “Elorrioko Historia Emakumeen Ahotik”. Hemendik udalaren esker ona ikerketan musutruk parte hartu zenuten emakume guztioi zuen ekarpen garrantzitsuagatik eta noski egileei, lanean jarritako ilusioagatik. Altxor hau zuen interesekoa izango delakoan, irakurketa on!

Elorrioko Udala, Berdintasunerako Zerbitzua 2011ako udaberria

9


0. HiTZAurreA Amaia Nicholson eta Leire Goitisolo nire bulegora gerturatu zirenean ikasturte amaiera zen, maiatza, urtero lez unibertsitatea bor-bor dagoenean. Ñir-ñir egiten zizkien begiek, eta laster asko jakin nuen Amaia eta Leireren pozaren arrazoia: Elorrioko udalak emandako bekaren ikerketa-lana burutua zuten, eta ikerketa-lana esku artean edukitzeaz gain, hau argitaratzeko udalaren konpromisoa zuten. Momentua ez zen arrotza izan niretzat, nik ere bizi izan dudalako horrelako esperientzia. Poza ez da lana bukatzearena bakarrik, interesa apur bat haratago doa, beste batek, norberak egindako lana hartu, kasu honetan erakunde batek, eta lau haizetara zabaltzeko sekulako parada ematen baitizu.

Hitzaurrea egitea eskatu zidaten, eta “Mujer vasca imagen y realidad” liburuari emandako garrantzia aipatu zidaten, ikerketa-lanean erreferentea baita. Bekadunak aurrean nituela 15 urte egin nituen atzera, 1995 urtera, hain zuzen ere. Hiru urtez zuzendu nuen lantalde bati buruz ari zitzaizkidan, bederatzi andrazkok eta gizonezko batek landu eta idatzi ondoren argitaratu zena, eta liburu-dendetan ikusi genuena. 1995 urtea zen.

10


Testuingurua eta garapena.

25 urteko tartea zegoen ikerketa bien artean, eta izpiritu berak lotzen zituen biak, hala nola, gizarte eta hezkuntza egoera berri batek. Ikertzaile biak unibertsitate publikoa dute testuinguru. “Mujer vasca imagen y realidad” gizarte antropologiaren barruan egin eta argitaratu zen, ikuspuntu feministaren ikuspegia, genero aldetik, baztertuta zegoen garaian. Lan hura Eusko Ikaskuntzak sortutako José Miguel de Barandiaran etnografia lehen bekari esker egin zen, Anthropos argitaletxeak argitaratu zuena. Amaiak eta Leirek, aldiz, Elorrioko Udaletik lortutako bekari esker egin dute lana. Lehen lanak euskal andrea, orokorrean, aztertu zuen, egungo honek, aldiz, esparru txikiagoa hartu du Elorrion mugatuta baitago. Lan hau aurkeztu duten bi gazteak gizarte antropologian lizentziadunak dira, ikasketa-eredua D izanik, orain dela 25 urte egin zena, irakasgaiak hainbat lizentziaturatan komunak ziren gizarte antropologia ikasketen barruan egin bazen ere. Bidea hasita zegoen, 1995. urtean zabaldu baitzen. Honetan, ikuspegi feministatik egindako genero azterlanen garapenean mugarri batzuk ezarri ziren, euskal testuinguruan Euskal Herriko Unibertsitatea aitzindaria izan zen horretan, eta Espainiako beste unibertsitate publiko batzuekin batera abangoardia. Beste alde batetik, bi egile hauek jarraipenen eta proiektu berrien adibide dira aldi berean. Proiektuarekin bide berriak urratu dituzte, bai beraientzat, bai ikerketarentzat, emakumeek gizartean hartzen duten lekua aztertu baitute eta emakumeak bere bizitza kudeatzeko lortu behar dituzten helburuak landu dituztelako, ahaztu barik, ondo egindakoagatik dagokien esker ona.

Liburuaren berezitasunak.

Ikuspegi historikoa zehazteko historia feministan espezialista den Miren Llonarengana jo zuten laguntza eske. Ikerketa-lana egin ahal izateko aurkitu duten zailtasunetako bat ikusezintasuna egiaztatzea izan dela aitortu didate, ezin baita apenas emakumerik aurkitu Elorrioko historia batzen duten idazkietan, horregatik, ikusezintasunerako arrazoiak ardatz hartu dituzte euren ikerlanean. Ikusezintasuna XX. mendearen laurogeigarren hamarkadako lehen urteetara arte, egun azterlan feminista eta generokotzat hartzen ditugun azterlanak garatzen hasi ziren garaira arte, ohikoa zen. Ikusezintasuna azterketa -elementu edo -gaitzat hartzea ez da erraza, eta gizarte eta historia testuingurutik ateratzeko trebezia handia behar da. Horregatik da hain garrantzitsua, ezkutuan zegoen errealitatea, eta baita, ezkutuan gordetzeko zeuden arrazoiak ezagutzeko garatu duten metodologia. Amaiak eta Leirek zituzten helburuen artean, andreei beraien ikuspegitik beraiena baino ez den historia kontatzeko aukera ematea zegoen. Ondorioz, ezkutuan zeuden hainbat kontu eta egoera argitara eman dituzte hitza hartzeko aukera emateaz gain, eta honekin errekonozimendu-puntua ere eman zaie, lana argitaratzerakoan plazaratuko dena, Agora.

11


Aurrera begira ekarpenak egiten jarraitzeko premia

Gizartea berritu behar bada, jatorria, egindako bidea eta etenak ezagutzea beharrezkoa da, eta aurrera egin ahal izateko eta emaitza onak eman duen guztiari etekina ateratzeko ezinbestekoa da iragana aztertzea eta batzea. Horregatik, Leirek eta Amaiak ikerketa-lan hau denboran ainguratu badute ere, andreek gizarte eragile lez egin dituzten ekarpenak eta aztertutako inguruan baina urrunago ekarpenak egiten jarraitzen dituztenak kapitalizatzeko ahalmena duen dinamika du. Horregatik, atzera egin dute denboran, XVI. mendera hain zuzen ere, bidea mende honetan hasita egin ahal izateko. Bidea egingo dugu familiaren, lanaren, hezkuntzaren, aisiaren, aldaketen, moralaren, bizitako esperientzien eta gerra zibilaren bidetik. Etxea eta familia ardatz badira ere, azpimarratu beharra dago Elorrioko emakumeek beste lan ezberdin asko egindakoak direla, beste batzuen artean hainbat ofizio eta tailerretan ibilitakoak direlako herriaren garapenean agente aktibo lez. Eta kontakizunean zehar argi geratu bada ere aldaketak sortu dituztela, egia da ere, beste batzuen itzalpean ibili direla beti, lehenengo lineatik urrun. Emakumea gizonaren mende izatea lortzeko erabilitako praktikak ikusten dira, beste praktika batzuk, aldiz, askatzaileak izan dira, eta beste batzuk positiboak izan badira ere, ez dira onartu. Baina liburu honek kontatzen eta eskatzen diguna iragan ezkutuaren aurrean lepoa altxatu barik eta ezer egin barik egon beharrean, zerbait egitea iraganeko emakumeek egindakoa aitortzeko, eta egungo eta etorkizuneko dinamiketako bat berdintasuna izatea lortzeko.

Lerro hauen bidez aitortu behar dut udalek memoria berreskuratzeko ikerketa-lanetarako ematen dituzten laguntzak oso garrantzitsuak direla, era honetara iragana orainaldi bihurtzen dutelako, eta are gehiago ahaztuta geratu denean. Horregatik eskerrak eman nahi dizkiot Elorrioko Udalari, eta bide honetan jarrai dezala eskatuko diot. Eta eskaera hau, historiak isildu dituen kontuak ezagutzeko dudan interesagatik egiten diot. Baita, bitartekoak jarri ditzatela esku artean dudan eta hitzaurrea egin diodan ikerketa honen antzeko lan sakonak egin ahal izateko, zeinetan etnografia ezagutzaren esperientzia den eta generazioen arteko transmisioa.

Teresa del Valle, Gizarte Antropologian Katedratiko Emeritua Emakunde saria 2010 Euskal Herriko Unibertsitatea 2010-08-30

13


1. eSkerrAk

Elorrioko historiaren egutegian milaka urrats eman ditugu iraganeko norantzan. Emakumeen memoria eta kontakizun hurbiletatik abiatuta, primerako billetea eskuartean dugula, sekula probatu gabeko bidaiaz gozatu ahal izan dugu. Hegalik gabeko hegaldi batean legez, emozioz, ikaraz eta ezjakintasunez beterik aurkitu gara. Gure hegaldiak non eta nola lur hartuko duen jakin gabe, inoiz entzun gabeko txorien txioek txoko ezezagunetara eraman gaituzte. Txoko hauek betidanik egon omen dira, guretzat izkutuan baina.

Kaiolako ateak ireki eta jaten emanaz, txioka abesten utziz eta kantu hauei jarraituz, txori hauek helmuga ezezagunak erakutsi dizkigute. Baina izen-abizenak dituzte txori hauek. Elorrioko emakumeak dira. Beraiei eman nahi dizkiegu bereziki eskerrik beroenak. Elkarrizketatuak izan diren eta historia duten emakume hauei. Gure txori hauek gabe ez litzateke posible izango esku artean dugun proiektu hau gauzatzea. Eskerrik asko zuei guztioi:

Rosi Bizkarra, Begoña Velasco, Genara Eguren Amiano, Maria Garaiolaun, Tere Atxa, Maria Jesus eta Juanita Arruabarrena, Mari Burgaña, Sor Ines, Begoña Letona, Mª Karmen Zuazua, Juana Arginzoniz Guenetxe, Maria Anjeles eta Maritxu Pildain, Kristina eta Isabel Agirre, Mari Dolores Pradera, Mari eta Tere Mendizabal Azkarate, Amaia Amesti, Marina Zubia, Dominga Irazola Arietaleanizbeaskoa, Mari Igarza, Puri Gorroño Urizar, Aratxu Kortazar, Maite Eguren Garaizabal, Jeronima Mendiola Atutxa, Dorita Secundina De Larrinaga, Isidra Bernas, Dori Ania Ojanguren. Kontxi eta Kristina Gazetabeitia Arietaleanizbeaskoa, Frantziska eta Felixa Arietaleanizbeaskoa.

Ibilbide honetan zehar herriko beste pertsona batzuen parte hartzea ere beharrezkoa izan dugu. Zer esanik ez eztabaida taldeetan parte hartu duzuen guztiok: Lorea eta Argia, Maialen, Xabi Petra, Mila Villa, Jesus Mari Guridi Txato, Josu Murgoitio, Miriam, Mari Karmen Urien, Amaia Amesti, Anton Garaizabal, Itziar Munitxa, Julia Ojanguren eta bereziki Ibai. Zuretzat besarkadarik beroena eta jakin barrote artean egon arren zure hitzak eta ekarpenak gurekin daudela.

Tarte bat eskaini nahi diegu herri mailan antolatuta lanean dabiltzan emakume ezberdinei; bereziki Lilika eta Alargunen taldeei. Zuei eskerrak uneoro gurekiko izandako jarrera positiboagatik.

14


Elorrioar hauetaz gain, laguntza eman digutenak eskertu behar ditugu: Nere eta Garbiñe; ama-alaba esku zabalak izatearren, Rosi; gure kontaktuen zerrenda osatzearren, Ana Mari Irureta; zure prestutasunagatik, eta, Bego; zuk marko bat merezi duzu egindako guzti-guztiagatik. Igor Basterretxearen etengabeko laguntza ere ezin ahaz dezakegu, gure Elorrioko historiako irakasle bihurtu zarelako.

Proiektu hau ezin izango litzateke burutu Elorrioko Udalak egitasmo honi duen garrantzia eman izan ez balio, eskerrak udaletxeko taldeari. Bereziki langile talde bat eskertzea gustatuko litzaiguke. Hasteko, Berdintasun teknikarikaria den Maitaneri, proiektu honetan sinestearren. Inaxiori ere esker berezi bat, liburutegian orientatzeagatik eta Bittorri materiala uzteagatik. Azkenekoz, esker bat Miriami ere, bere esperientzia gurekin partekatzeagatik.

Esker bero bat beraien jakintza eta esperientzia transmitituz Antropologia irakatsi diguten guztiei eta bereziki Pio Perezi, merezi izan duen ikerketa honetan lagundu eta animatzeagatik. Aitzpea Leizaolari jasotako ekarpenengatik, Josu Larrinagari oporraldian ere gurekin lanean egoteagatik eta Jone Miren Hernandezi emandako babesagatik. Miren Llonari ere, antropologoa izan ez arren, mila esker historia eta genero ikuspegian emandako aholku lagungarriengatik.

Elorriotik kanpo, gure ingurukoen babesa eta laguntza aipatu nahiko genuke: Lexuriri gure anabas gramatikalak zuzentzearren, Sorkuni gu aguantatu eta kotxea uztearren; baita Joserra eta bere kotxeari ere. Andereri kamara utzi eta grabaketak posible egiten laguntzeagatik. Amets eta Izaskuni elkarrizketetan laguntzearren. Olatzi eztabaida taldeak dinamizatzen lagundu eta aholkuak ematearren. Ane Lardi Ahotsen proiektua hurbiletik ezagutzeko aukera eman eta accesa zer den irakasteagatik. Eskerrak baita Maitane Larrauri, Naroa Argoitia, Bakarne, Sandaliori, Naiara eta Andreari egindako ekarpen guztiagatik. Benetan, mila-mila esker denoi.

Gure bulegoa bihurtu den Arrakala Irrati libreari eta Zer Esana gazte komunikazio proiektuari ere asko zor diegu; lokala, kamera eta oinarrizko bitartekoak erraztearren. Jarraitu uhin eta hitzen bitartez zuen ideiak zabaltzen.

Zer esanik ez, Atezuan kuadrilari, egunerokotasunean izandako buruko minen antidotoa izan zaretelako. Mertzi zueri ere.

Xabier Arraterekin ere ezin ahaztu, gure historiako maisu eta aholkulari bihurtu zarelako. Eskerrik asko Jabier.

15


Bukatzeko, eskerrak gure etxeko guztiei, azken bederatzi hilabete hauetan babesa adieraztearren: Maite eta Paul, Marije eta Iñaki eta aldamenean izan dugun Olaiari. Eta zuei ere bai, Malen eta Iñaki. Mila esker.

Eskerrik moreenak iraganeko emakumeentzat isilean egindako lan eskerga horregatik.Ea gaurkook hitz eginaz, biharkoek atzoko hitzak josten dituzten.

Amaia Nicholson eta Leire Goitisolo

17


2. ZenbAiT oHAr

Hasteko, argitu nahiko genuke, lan honen helburua ez dela gizarte matriarkatua egon denaren ideia islatzea. Gure xedea emakumeen hitzetatik eta bizipenetatik abiatuz beraiek kontatutako historia azaleratzea izan da. Izkutuan egon den altxorra herritarren oroimen kolektiborako ekarpen bat bilakatzea.

Helburu nagusia hau izanda ere, gure diziplina praktikan jarri, eta herriarentzako tresna bilakatzeko asmoz, kaleko antropologia egiten saiatu gara. Hau da, bulegoetako ikerkuntzatik haratago, hau ere beharrezkoa izan arren, gure diziplinak eskaintzen dizkigun bitartekoekin herri eraikuntzarako baliagarria izan daitekeen ekarpena egiten ahalegindu gara. Herriak herriarentzat egindako oparia.

Lan hau posible egin duten emakumeak hainbat izan dira. Aurrerantzean konturatuko zareten moduan, Gure historia kontatzera goaz atalean, aipu bakoitzak zenbaki bat darama. Zenbaki hauetako bakoitzak emakume baten ahotsa islatzen du. Hauen anonimatoa errespetatzeko asmoz, ez dira beraien izenak azalduko.

19


3. SArrerA

Historia iragana da; eta oraina ulertzeko ezinbesteko tresna. Guk, gure aldetik, antropologia bitarteko, errealitate baten berri erakusten saiatuko gara. Diziplina honen ildo den antropologia feminista delakori jarraituz, Elorrioko emakumeei aukera emango diegu beraien historia konta dezaten. Guzti honekin ate berri bat irekitzen saiatuko gara eguneroko ogia dugun androzentrismoa1 gainditzen saiatuz.

Proiektu honek helburu bi betetzen ditu: batetik, historia kolektiboa jasotzea (ipuinak, kondairak, mitoak, ohiturak, bizipenak, balioak, jolasak...) eta bestetik, emakumeek esparru horietan egin dituzten ekarpenak ikertu eta hedatzea, herritarren jakintzarako eta adituen intereserako. Testigantzen bidez jasotako ondarea Elorrioko jendartearen memoria kolektiboa izango da. Egungo jendarteak emakumeen errealitatea erakusten laguntzen ez duen garaietan, emakumeek, eta bereziki elorriokoek, historian zehar egindakoa azalaraziko dugu.

Emakume elorrioar hauengandik jasotako testigantzek herriaren memoria, kultura eta identitatea erakutsiko digute, neurri batean, gu hiru elementu horien transmisioaren emaitza garela esan baitaiteke. Testigantzek ez dizkigute gertakariak soilik kontatzen, izan ere, mundua ikusteko modu ezberdinak ekartzeaz gain, pentsamenduak eta balioak, kezkak eta itxaropenak hurbilagotik sentiarazten dizkigute.

Bestalde, zientzialarioi testigantzak oso interesgarriak suerta dakizkiguke ikerketarako. Elorrioko emakumeen bizimodua, Elorrioko kultura eta balioak edota geografikoki landa eremuan kokatuta egoteak aurkezten dituen berezitasunak ikerlariarentzat ikerketa eremu zabala eta anitza eskaintzen du. Neurri batean, euskal herritarroi aukera ematen digu identitateari eta norberari buruzko ikuspuntu berriak ezagutu eta hausnartzeko.

Ezin dugu ahaztu, emakumeek, isilean eta menpeko egoera batean berezkoak ez diren izaera, rol eta jokabideak hartu dituztela. Honen ondorioz, bizimodu berezia bizitzea exijitu zaie. Izan ere, jarduera honen haritik marraztu den emakumearen erretratuak zenbait topiko hankaz gora jar ditzake.

Batez ere, arestian azaldutako oroimen kolektiboaren eraikuntzan antzemandako hutsune eta beharrizanek bultzatu gaituzte gure interesak praktikan jartzen. Lan honen helburua eta

1 Androzentrismoa: ikerlanak gizonezkoaren ikuspegitik aztertzeko erabiltzen den korrontea da.

20


antropologia feministarenak bat datoz neurri batean. Izan ere, emakumeon azterketaren bidez islatzen diren pentsamolde eta iritzien elementuak gure komunitatearen iragana eta ezagutza bultzatzeko bitartekoak dira. Antropologia feminista androzentrismoaren kritika eta generoaren eraikuntzaren ikerketatik abiatzen den korrontea da hain zuzen ere.

Oraintsu arte, kultur ondasuna jasotzeko orduan, garrantzi gutxi eman zaio ahozkotasunari2. Gaur egun, ahozkotasunaren garrantzia ez du inork zalantzan jartzen. Izan ere, azken urteotan, Estatu frantsesean, Alemanian, Austrian, Argentinan, Estatu espainolean eta munduko beste herrialde askotan oroimenari eta ahozko historiari buruzko eztabaida eta ikerketa ugari sortu dira, egungo herritarren ahoetan historia hurbila inoiz baino gehiago entzuten delako. Honen haritik, gizaki talde ikusezinak edo menpeko egoeran dauden taldeen memoria soziala berreskuratzeko mugimenduek garrantzi handia berreskuratu dute azken hamarkadetan. Esaterako, Euskal Herrian memoria historikoa biltzeko eragile ezberdinak antolatzen hasi dira. Hau da, iragana eta oroimen kolektiboa berreskuratzeko beharra dugu, are gehiago, iraganeko gertakarien zergatiak argitu gabe egoteak zauriak oraindik orain itxi gabe utzi ditu.

Gu geu emakumeak izanik, beharrezkoa ikusten dugu esparru honetan sakondu eta urratsak emateko beharra. Hau dela eta, ohartuko zareten bezala, lanaren atal mamitsuena lehen pertsona pluralean idazteko erabakia hartu dugu. Aurretik jaiotako emakumeen emaitza gara, beraien bizitzen oinordeko, eta baita, kontatutako historiaren testigu ere. Gauzak horrela, emakumeengandik jasotakoa beraiek esan bezala idaztera ausartu gara.

Gure ardura da egin gabeko lana egitea eta hau hedatzea. Ez soilik emakumearena, baita gure herriarena ere, Euskal Herriarena. Genero ikuspegitik, aipagarria da, gogora ekartzea emakumeak trataera ezberdinak jaso dituela jendartearen esparru anitzetan. Androzentrismoa da historia kontatzeko orduan garaile eta emakumeak bigarren maila batean geratu gara egoera honen aurrean.

Ez da kasu isolatua Elorrioko historian bertako emakumeak menpeko egoera batean agertzea. Egun bizi dugun mundu globalak Elorrion ere badu eraginik. Esan ohi da, globalak arinago edo beranduago, beti eragiten duela herri mailan.

Honen adibiderik garbiena historia ofizialean emakumerik ez agertzearena da. Baita beraien testigantzak eta bizipenak kontutan hartu ez izanarena ere. Bestetik, errealitatearen eguneroko

2 Ahozkotasuna: ahozko komunikazioaren bidez jasotako informazio iturri mota da. Besteak beste, bertso, ipuin, kantu edo hitzen bidez jasotako informa-zioa litzateke.

21


espazio publikoetan emakumeei tarte bat eskaini ez izanarena dago; gure kale, plaza eta enparantzetan begi-bistakoa da. Begiratu besterik ez dago gehienak, guztiak ez esatearren, gizonezkoren bati eskainiak daudela, historian zehar egondako emakumeen izenak gutxietsiz. Kasu gehienetan ezjakintasuna da horren ondorio. Aipatu baita ere, Elorrion, gainontzeko Euskal Herriko beste edozein herritan bezala, emakumeari aktore sozial gisa parte hartzea eragotzi zaiola.

Landa lana Elorrion barrena

Gure ikerketa lerroa gauzatzeko eta informazioa lehenengo eskutik jasotzeko ezinbesteko irizpidea Elorrion gure herrian baino denbora gehiago pasatzea izan da. Antropologoaren lana batez ere behaketara mugatzen da. Behatutakoa ikertu eta jendea ezagutzera heldu behar da. Gure lana Elorrioko herria eta herritarrak nolakoak diren jakitea izan da hasiera batean eta batez ere Elorrioko emakumeek historian zehar egin dutena biltzea. Baina gure lana ez da horretan amaitu. Aurreko mendeetan Elorrio nolakoa zen ere jaso dugu; nolako bizimodua zuten elorrioarrek, baina, batez ere, emakumeen bizi tankera ezagutu nahi izan dugu. Horretarako, herriko beste bat gehiago moduan sentitu asmoz, udaletxe, baserri, taberna, liburutegi, etxe eta kaleetan barrena asko bidaiatu dugu.

Gure helburu nagusiena emakumeen hitzak jasotzea izan denez, emakume hauengana ailegatu behar izan gara. Horretarako, bitartekari lanak egin dizkiguten elorrioar jatorrak ezagutu ditugu bidean. Hauek emandako helbide eta telefono zenbakietatik abiatuta, Elorrion bertan hogeita hamalau emakume elkarrizketatu ditugu.

Bederatzi hilabetetan, Elorrio ezagutu dugu, hara eta hona mugitu gara, emakumeek kontatutako historia gure pausoek ere ezagutu dute. Kalean gora eta behera ibili gara, Bisixo kalean, edo baita, Berriotxoa kalean ere. Leku ikusgarriak ikusi ditugu, bai landa eremua usaindu ere; Miota, Gazeta edota Argiñeta izan. Errebonbilo figura irmo bat kalearen erdian aurkitzeak harritu gaitu, eta aldiz, poxpolinen irudi bat faltan bota dugu.

Honetaz gain, herriko beste jende batengana ere heldu gara. Emakume hauen ahotsek beste ate batzuk ireki eta herriko adin ezberdinetako emakume eta gizonezkoekin eztabaida taldeak sortu ditugu belaunaldi ezberdinetako iritziak jaso asmoz.

22


Lanaren nondik norakoak

Sarrera honetaz gain, beste hainbat orri gelditzen zaizkizue zuen gozamen eta intereserako. Elorrioko emakumeen historiaz zerbait gehiago jakiteko asko bidaiatu beharko duzue. Ez bakarrik orrietan barrena, baita zuen irudimen eta memorietan ere.

Lehenik eta behin, sarrera historikoarekin egingo duzue topo, hau da, XVI., XVII., XVIII. eta XIX. mendeetan zehar euskal emakumeek eta bereziki elorrioarrek garai hartan izandako bizimodua ikusiko duzue. Bigarrenik, XX. mende hasieran jaiotako emakumeei hitza emanez, beraien bizipenak, balioak edota bizimoduak irakurtzeko aukera izango duzue. Atal honetan zehar, zerbait bereziarekin aurkituko zarete. Izan ere, arestian aipatu bezala, gu baino askoz lehenago jaiotako emakumeen emaitza gara. Horregatik, emakumeengandik jasotakoa lehenengo pertsonan azaltzera ausartu gara. Ondoren, hirugarren atalean, herritarren plazatik deitutako atal honetan, herritar ezberdinen ahoetatik eztabaida taldeetan jasotako iritzien ondorioak eta hausnarketak irakur ditzakezue. Azken tartetxoa guretzako gorde dugu, gure leihotik atala deiturikoa, bederatzi hilabete labur hauetan zehar ikusitakoa, behatutakoa, elkar trukatutakoa, azken batean, bizitakoa, azalduko zaizue.

Besterik gabe, sar zaitezkete bidai honetan. Gozatu, hausnartu eta kritikatu lasaitasun osoz.

25


4. denborAn ATZerA Sarrera honetan, aurrerago Elorrioko emakumeen ahotik jasotako historia osatzeko, beraien aurretik bizitako emakumeen historia aurkeztuko dugu.

Jendartearen historia luzea eta sarritan ezjakina da, hala ere, Aro Modernotik, hau da, XV. mende amaieratik abiatuko gara. Hasiera honetan Erregimen Zaharrak ezarritako baldintza sozialez arituko gara. Ondoren, 1870. urtetik aurrera Euskal Herrian gertatzen diren aldaketak beste data garrantzitsu bat bihurtzen dira, Industrializazioaren etorrerak lan eta gizarte-egituraketan eragin baitzuen. Azkenik, emakumeei hitza eman aurretik, hogeigarren eta hogeita hamargarren hamarkadetan sortutako baldintza sozialek emakumeei eragin zizkieten aukera berriak landuko ditugu.

Aro Modernoa: legeak vs praktikak

Hasteko, Aro Modernoko emakumearen bizitzaren inguruko ezer gutxi dakigun arren, emakumeek betetzen zituzten funtzio eta lanak nolako baldintzetan zeuden islatzen saiatuko gara. Sarritan harritu egingo gara garai hartako emakumeek egiten zutenaz eta historiako liburuek kontatu ez digutenaz, beste batzuetan aldiz, jakindakoak irakurriko dituzue.

Historiako garai honetaz hitz egiten dugunean, XVI., XVII. eta XVIII. mendeez ari gara. Gizonak menderatutako jendarteaz, emakumeak legalki karga bat zireneko garaiaz eta derrigorrez gizon bat ondoan behar zutenekoaz: aita, gizona, neba edota gizon zaindari bat eduki beharreko mendeez ariko gara hain zuzen ere.

Garai hartako legeek eta autoritateen estatutuek islatzen dute nola kudeatu nahi zen jendartea eta zeintzuk ziren garaiko bizi arauak. Nahiz eta teorian eta legalki autoritateak bizi arau hauek horrela planteatu, praktikan arauok ez ziren modu horretan gauzatu. Aurrerago irakurriko ditugun errealitateek erakusten dute idatzita zegoena ez zela kalean ikus zitekeena.

26


Familia: jendartearen zutabea

Familia zen jendarte hura egituratzen zuen elementu garrantzitsuenetako bat. Euskal jendartean, eredu sozial eta elkarbizitzarako oinarrizko zutabea zen. Ezkontza bi familia ezberdinek esku-hartzen zuten kontratu ekonomiko bat besterik ez zen. Horren adibide asko daude eta horietako kasu argia da Elorrioko Maria Jacinta de Arriola Belarro eta Martin de Arespakotxaga Mendiolaren arteko ezkontza. Martin ofizioz merkataria eta Maria Jacinta merkatari ohi baten alaba izanik, Arriola Belarro familiari ezin hobeto zetorkion beraien alaba merkatari batekin ezkontzea garaiko lanbide garrantzitsuena merkataritza zela kontuan hartuz. Honen oinarrian oinordekotzaren jarraipena zegoen, hau da, familia baten ondarearen etorkizuna eta prestigio soziala3.

Honela ba, maiorazkoaren funtzioa instituzio honetan ezinbestekoa bihurtu zen. Jabetza hau soilik gizonak jaso bazezakeen ere, ohar gaitezkeen legez, emakume batzuk alargun gelditzean jabetza honen kudeatzaile bihurtu ziren. Familia batzuetan, seme faltan, leinuaren ondasunaren jarraipena bermatzeko alaba nagusiari uzten zioten oinordekotza. XVI. mendean Elorrio inguruko leinurik boteretsuenak ziren Martzana eta Ibarratarren etxeetan gertatutakoa da adibide garbiena. Ibarratarrak adibidez, gizonezko oinordekotzaren faltan, XVI. mende erdialdean Katalina de Ibarrari utzi behar izan zioten lekukoa. Martzanatarrak aldiz, 1596an beraien ondasun guztiak oinordeko bakarrari uztera behartuak aurkitu ziren, Maria Antonia de Martzanari alegia4. Emakumearen parte hartze aktiboa etxeko ondareen kudeaketan alargun-aldiarekin lotzen bada ere, gizon asko ziren garai hartan, lanean kanpora joaten zirenak denbora luze baterako: Ternuara arrantzaleak, Andaluziako lurraldeetara saltzaileak… Senarrak kanpoan egonda, emakumeak beregain hartzen zuen gizonaren ondarearen ardura eta lana aurrera eramatearen karga. Alargunak zirenak berriz, beraiek egiten zuten gizonaren lana. Hauek, botere sozial handiko emakumeak zirelarik. Honen adibide da Elorrioko emakumeen parte hartzea burdinaren nazioarteko komertzio sarean. Sare hau, konpainiek osatzen zuten eta sozioak toki ezberdinetan aurki genitzazkeen: Sevillan, orduko Indietan nahiz Elorrion bertan. Basterretxeak esan bezala, sozio hauek gehienetan gizonak izan arren, baziren Elorrioko Doña Ana de Arrate, Doña Tomasa de Maortua eta Doña Ana de Vera bezalako emakumeak. Hauek alargun gelditzean, beraien senarren komertzioaren jabe eta kudeatzaile bihurtu ziren5.

3 I. Basterretxea: La sociedad elorriana en el siglo XVII. Ejemplos de vida cotidiana en una villa moderna del Duranguesado. 2009. Durango. 17-24.orriak. 4 I. Basterretxea: Hierro y palacios. Elorrio-Sevilla. Mercaderes elorrianos en Sevilla durante los siglos XVI y XVII. 2004. Bilbao. 78.orria. 5 I. Basterretxea: Hierro y palacios. Elorrio-Sevilla. Mercaderes elorrianos en Sevilla durante los siglos XVI y XVII. 2004. Bilbao. 203-205.orriak

27


Lana: bizirauteko ezinbestekoa

Merkataritzak garrantzia handia izan zuen garai hartan. Herrialdeen arteko mugak gainditzen laguntzeaz gain, merkataritzak berak emakumeen arteko mugak apurtzen ere lagundu zuen. Salerosketa eta trukea hedatzen joan ziren heinean, emakumea protagonismo sozial gehiago lortuz zihoan. Nahiz eta legalki ofiziala edota onartua izan ez, emakume askok legeei muzin egin eta beraien jardun ekonomikoarekin jarraitzen zuten. Erregimen Zaharrean, esan daiteke emakumea zela merkataritza kudeatzen zuen subjektua eta ez soilik maila integratzaile batean, baita esparruaren arduradun bezala ere; burdinaren salmentan, itsaso bidezko salmentan, jantzi eta erropen salmentan etab. Gutxi izan arren, Bizkaiko Foru Aldundiaren artxiboan aurki dezakegun bezala, bada soldatapean lan egin zuten zenbait emakumeren kontratu ziurtagiririk ere.

Aipatutako lanbide hauetako emakume guztiak ezkonduak ziren. Hala ere, ezkondu ahal izateko doterik ez zeukaten familietako emakumeak ere bazeuden. Hauek, kontratu ekonomikorik sinatzerik ez zeukatenez, bizirauteko etxekoandre bihurtzea beste irtenbiderik ez zeukaten. XVI. mendeko etxekoandreak gizonen azpiko egoera batean bizi ziren. Horretaz gain, emakumeen artean ere, etxekoandre hauek beherengo mailan zeuden sozialki.

Serorak edo freirak bezala ezagutzen ziren emakume batzuk ere bazeuden. Hauek apezpikuaren baimenarekin, ermitak eta elizako bestelako eraikinak garbitzeaz arduratzen ziren. Eliz kontuetan gizonezkoa kudeatzailea izan arren, emakumea izan da erritu erlijiosoetan familia ordezkatzera joan ohi zena. Euskal Herrian, elizak gizarte tradizionalean izandako eragina handia izan dela aipatu beharra dago.

Harremanak: plazerraren ukazioa

Ezkontza kontratu ekonomikoaren bitartekaria izateak, eta hau Elizak kudeatzeak, pentsaraz diezaguke zer nolako garrantzia eta kontrola zuten eliza agintariek garai hartan.

Industrializazioak Europan eragina izan aurretik, sexualitateari dagokionez, autoritateen errepresio paternalista zela medio, bi joera zeuden. Batetik, sexua bekatu gisa ulertzen zuen kolektiboak; jende sinestunek, sumituek eta obeditzaileek. Bestetik, “Republicas de hombres y mujeres honradas” deitutako instituzioetan elkartzen ziren. Landa eremuetako komunitate hauek, “sexuaren plazerra” ezagutu eta era tolerante eta anitz batean bizi zuten6.

6 J.C. Enríquez: Sexo, género, cultura y clase. Los rumores del placer en las Repúblicas de los Hombres Honrados de la Vizcaya tradicional. 1995. Bilbao. 13.orria

28


7 I. Basterretxea: La sociedad elorriana en el siglo XVII. Ejemplos de vida cotidiana en una villa moderna del Duranguesado. 2009. Durango. 31- 36.orriak. 8 Alkaueta edota celestina: Bikoteetan bitartekari lanak egiten zituen emakumea. 9 Sorgintasuna: nahiz eta ofizialki sorginkeria izan, gure testuan sorgintasuna jartzea erabaki dugu. -keria atzizki horrek, sorginen praktika gaizkiarekin lotzen baitu . 10 Besaide bilduma, Los inquisidores, Fundación Sancho el Sabio con el patrocinio de la Caja de Ahorros de Vitoria y Álava. 1993. 11 J.C Enriquez: Sexo, genero, cultura y clase. Los rumores del placer en las repúblicas de los hombres honrados de la Vizcaya tradicional. 1995. Beitia ediciones de historia. 12 Desbideratuak: garaiko jendarte hartako talde hegemonikoaren arauak betetzen ez zituzten pertsonak

Bikote gehienak gurasoen akordioen ondorioz ezkontzen zirenez, maitasuna eta sexualitatea matrimoniotik kanpo bilatzen zuten. Praktika hau gizonezkoentzat onargarriagoa zen emakumezkoentzat baino, emakumeak zigortu egiten baitzituzten. Hauek, familiako kideen artean, gizonen artean edota emakumeen artean gertatzen ziren.

Kultura sexual herrikoiak jarrera eredu asko zituen ulermen, balore ezberdin eta elkartasun arau kolektiboekin. Eliza katolikoak komunitatearen izaera asexuatua hedatzen zuen. Emakumea bereziki gizaki egonkor, pasibo, isil, ilun eta asexuatu gisa definitzen zuen. Baina praktikan auzo guztietan egoten ziren “bekatuarekin” lotutako gertakariak. Bortizki izaten zen era ezberdinetan erreprimitua, bide horietako bat kartzela izan ohi zen. Elorrioko Maria Martinez de Amuskibarrek esaterako, zuzenean bizi izan zuen kartzela zigorra ezkondu gabe mulato batekin harremanak eduki eta bi seme izateagatik7.

Alkauetak edota celestinak8 zapalduta zeuden beraien lana askatasunez egiterik ez zeukatelako. Maitasuna modu naturalean bizitzerik ez zegoen jendarte hartan, bitartekari lanak egiten zituzten alkauetak bezalako pertsonaiek funtzio garrantzitsua betetzen zuten.

Hauek emaginekin batera sorgintasunarekin9 lotu izan dituzte umeak hiltzea egotzita. Eliza praktika hauek bortizki zigortzen hasi zenean, eginkizun hauek izkutuan egitera behartu zituzten. Garai hartan hainbat emakume erahil zituzten lan hauek egiteagatik. Ez zen argudirorik behar celestina, emagina edota emakume sexu langilea erahiltzeko. Ahozko transmisioari esker jaso izan dira honen zenbait adibide. Izan ere, Inkisizio garaian, Durangaldean emakumeen aurkako hainbat eraso bortitz gertatu ziren akelarrearekin, Anbotoko damarekin edota beste sinesmenekin lotuta10.

Emaginaren ogibidearekin lotuta, XVI. mendetik aurrera emakume hauek egiten zuten lana zigortzeko, galeria11 izeneko kartzelak zeuden. Txiroentzat entzerruak deituriko kartzelak izaten ziren. Baita eskaleentzako edota autoritateak desbideratuak12 kontsideratzen zituztenentzako ere.

XIX. mendera arte ez zen emakumezko sexu langileentzako instituzio propio bat eraikitzeko beharrik edota bitartekorik izango. Mende honetan hasi ziren, “damutuen etxeak” edota “establecimiento provisional de mujeres del mal vivir” eraikitzen. Hauen xedea emakumeak moralizatzea eta beraien damua barneratzeko zantzu gisa, ekarpen soziala egitea zen eskulanaren bitartez. Euskal Herriko adibiderik garbiena 1857an Bilbon, Begoña auzoan eraiki zen “Casa de Nuestra Señora de la Caridad” deiturikoa dugu.

29


Aldaketa garaia: liberalismoa eta industrializazioa

Aro Modernoari bukaera Iraultza burgesekin eman zitzaion. Iraultza hauek prozesu zabalago baten barnean kokatu behar ditugu, eta hauek batez ere 1776ko Amerikako Estatu Batuetako iraultzarekin abiatzen dira. Gure kasuan prozesu hau Frantziako Iraultzak egituratu zuen, Euskal Herrian zuzeneko eragina izan baitzuen, Iparraldeko hiru lurraldeei dagokionez, ondorioak zuzenean jasan baitzituzten. Hegoaldean berriz, prozesua luzeagoa izan zen, Estatu espainolean errealitate ezberdin bat bizi baitzen.

Iraultza Frantsesa emakumearen askatasunaren inguruko kontzientziaren abiapuntu izan zen. Honez gain, Ipar Euskal Herriko hiru lurraldeetako antolaketa ereduari zegokionez, ondorio larriak antzeman ziren. Hauetan, Frantziak bultzatutako berdintasun juridikoaren ideiaren haritik, bertako erakunde tradizionalak deuzestatu ziren. Erakunde hauek Euskal Herritarrentzat eskubide berezi batzuk bermatzen zituzten, kaparetasun unibertsala kasu. Erakunde hauen galerak Ipar Euskal Herriko hiru lurraldeok Frantziako estatuak asimilatzea ekarri zuen, (euskara gutxietsiz, uniformizazio kulturala eraginez, batasun ekonomikoa bultzatuz etab.). Honekin batera, Euskal Herriaren zatiketa gertatu zen. Zatiketa hau arlo ezberdinetan gauzatu zen; arlo kulturalean, ekonomikoan, sozialean eta nazionalean batik bat. Ondorioz, Iparralde eta hegoaldearen arteko muga ezarriz.

Frantziako Iraultzako ideiak hegoalderantz hedatzen hasi ziren Konbentzio Gudaren bitartez. Honek geroago, Foruetan oinarritutako antolaketa sistema kolokan jartzea ekarri zuen hegoaldean. Euskal Herriaren ahulezi ekonomikoari irtenbidea ematen zion sistema hori galtzeak “drama” itzela suposatu zuen. Guda honek, Donostia eta Hondarribia hartu zituen militarki denbora gutxiren barruan eta frantziar tropa hauek, Tolosaldean kokatu eta Nafarroa zein Arabako sarrerarako gune estrategiko bihurtu zen. Hala eta guztiz ere, ez ziren Iruñearaino heldu bertan behera utzi zutelako erasoa.

Geroago, Napoleon Bonaparten injerentzia medio, Independentzia Guda hasi zen eta 1812an, lehenengoz, Cadizen Konstituzio Liberala aldarrikatu zen, Errepublikaren oinarria izango zena. Estatu espainolak Independentzia Guda irabazteak frantsesen menpean galdutako eskubide guztiak berreskuratzea ekarri zuen, foruak barne. Frantziar Iraultzako ideiak barneratuta izan arren, tradizionalisten artean banaketa gertatu zen. Hauen artean, alde batetik, euskal antolaketa eredu propio baten aldekoak, karlistak. Bestaldetik, aldaketen defendatzaileak, Iraultza frantsesaren aldekoak, liberalak. Hauen arteko gatazkek ordura arte boterean zegoen Erreginaren postua kolokan jarri zuen, bere tokia mantentzeko liberalen alde egin zuelarik13.

13 M. Ugalde: Nueva síntesis de la Historia del País Vasco. Desde la prehistoria hasta el gobierno de Garaikoetxea. 2004. Donostia.

30


1868tik aurrera, liberalek boterea hartzeak, 1873ko Errepublikari ireki zizkion ateak. Lehenengo Errepublika honek gutxi iraun zuen garaiko baldintza sozial eskasengatik. Honek indarra galdu ondoren, Monarkia parlamentarioaren aldeko hautua egin zen. 1876an, Guda Karlistari bukaera eman zitzaion, foruak behin betiko galduz eta liberalismoari hasiera emanez.

Orokorrean, Elorrioko herriari dagokionez, XIX. mendearen azken hamarkadak garai ezegonkorrak, dinamikoak eta iraultzaileak izan ziren. Elorrioar gehienentzat garai tristea izan zen, hainbat urtez borrokatu ostean foruak galdu baitzituzten. Ez hori bakarrik, mendez mende mantendutako hainbat ohitura jada lege bilakatuta zeudenak hondoa jo baitzuten.

Garai honetan Elorrioko herria bitan banatu zen, giza antolaketa eta jardunbidea ulertzeko bi muturretako jokabideak azalduz. Honen adierazle dira karlistadetan aurrez aurre gudan jardun beharreko garaiak.

Sasoi honetan aipatzen dira konstituzioetako testuetan lehendabizikoz nazio subiranotasuna, gizonen sufragio zentsitarioa (emakumea gutxietsiz, berau ez baita aipatu ere egiten) eta gizartean zenbait eskubide eta askatasun (prentsa askatasuna, hezkuntza eskubidea edota kultura askatasuna) ezartzeko beharra. Guzti honek eta egoera politiko ezegonkorrak erregea postutik at utzi zuen. Erregealdi motza izan zen, batetik, oposizio politikoa izan zelako (errepublikarrak eta karlistak) eta bestetik, herriak gogo gabe hartu zuelako Erregea. 1873ko otsailaren 11n, Saboiako Amadeok abdikatu egin zuen eta egun honetan Lehenengo Errepublika ezarri zen. Ez zuen urtebeterik ere iraun hasierako errepublika honek, hamaika hilabeteko iraupena izan baitzuen.

Landa eremuetan aldiz, Elorrion bertan, krisialdia erabatekoa izan zen. Gainera, esan beharra dago Elorrio eremu karlista izan zela. Diru faltak eta azken karlistadetan foruak galtzeak sekulako aldaketa ekarri zuen.

31


Emakumeak kanpokoen hitzetan

Euskal Herria eta bertoko beste txoko asko eta asko oso bisitatuak izan ziren XVIII. eta XIX. mendeetan zehar. Hurbiltzen ziren bidaiari, jendarte behatzaile edota bisitari gehienak txundituta gelditzen ziren Euskal Herriko emakumeen bizimoduaz jabetzean. Emakumeek egiten zituzten lan gogorrak tarteko, sekulako erakargarritasun puntua izaten zen Euskal Herria kanpoko kazetari eta argazkilarientzat. Senitarteko ekonomia arloan, emakumearen rol protagonistak bere indarra erakutsi zuen etxeko dirua kudeatzeko orduan batez ere. Garaiko emakumea, orokorrean, euskalduna eta bereziki bizkaitarra oso langilea eta ekonomiaren kudeaketan arduraduna zela ondo zekiten kanpotarrek14. Horren erakusle esanguratsuetako bat da Alexander von Humbolt naturalista eta bidaiariak 1801ean Euskal Herriko lurraldeetan zehar bidaiatzean hausnartutakoa:

“Respecto a la laboriosidad, parecen haber cambiado los papeles ambos sexos en las Vascongadas… En ninguna parte he visto como aquí tantos trabajos y tan penosos ejecutados por mujeres. En la parte española labran frecuentemente, inclinadas sobre la agria laya…, la tierra más refractaria y más dura; en Bilbao llevan, en la descarga de los buques, los más grandes pesos sobre la cabeza desde el río a los almacenes, en particular barras de hierro, con que allí se hace frecuente comercio; hasta en la fragua las vi ocupadas con el martillo y el yunque.”15

XIX. mendeko bidaiari askoren ahotik irakurri ahal izan dugu emakumeek lan gogorrak burutzen zituztela, baina, aldi berean zeukaten adinerako itxura fisikoa zeharo makaldua zuten. Haurdun zeuden emakumeen kasuan adibidez, umea jaio aurreko momenturaino lanean aritzen ziren. Askotan, lana bera erabiltzen zen erditze prozesua arintzeko.

Kanpoko behatzaileez gain, Euskal Herrikoak ere izan ditugu bertoko emakumeen bizitzak aztertzen, Eulalia Abaitua Allende-Salazar (1853-1943) bilbotarra kasu. Eulalia Abaituak XIX. mende amaiera eta XX. mende hasierako Euskal Herriko gertakari ezberdinak bildu zituen: errituak, lanak, hiriburua, landa eremua, emakumea etab. Hauen artean, Elorrion bertan ateratako argazkiak ezagunak dira. Uda garaian, bere txoko bihurtu zen Elorrio eta bertan Elorrioko emakume tradizionalaren bizitza bildu zuen argazkietan. Batez ere, landa eremuko emakumea azaltzen zen bere argazkietan; laiarekin senideak lanean, kantina buru gainean esnea garraiatzen etab. Argazki hauetan erraz antzeman daiteke garaiko emakume tradizionalaren lana nolakoa zen16.

14 N. Aresti. Las trabajadoras vizcaínas (1870-1936). Bizkaiko gaiak. 2006. Bilbao. 7- 12.orriak.15 N. Aresti. Las trabajadoras vizcaínas (1870-1936). Bizkaiko gaiak. 2006. Bilbao. 12.orria. 16 Nerea Arestiren Las mujeres vizcaínas liburuan ikus daitezke Eulalia Abaituaren argazki bildumako adibide batzuk.

32


Lana, lana eta lana

XIX. mendea “behar izanen” garaia izan zen. “Behar izan” hauek asetzeko ez zegoen lana bezalako tresnarik. Aro honetan zehar emakumea jo eta ke aritu zen lanean helburu bakarra beraien familia aurrera ateratzea izan zelarik.

XIX. mendearen erdialdean, Bizkaiko jendartea landa eremuari lotutako giroan bizi zen. Familiako kide guztiek laguntzen zuten baserriko lanetan. Gaztetxoenak ere oso adin goiztiarretik erakusten zuen bere kemena. Kontutan izan behar dugu, garai haietako baserriak auzolanaren bitartez bizirauten zutela. Familiako kide bakoitzak rol jakin bat zuen, guztien lanaren emaitza familiaren batasuna lortzea izaten zelarik.

Emakumeei zegokionez, Galizian, Asturiasen, Cantabrian zein Euskal Herrian etxearekin eta ortuari lotutako ardurez jabetzen ziren. Horrez gain, abeltzaintzaz eta landa eremuetan ikusten zen gizonen antzera lanean. Ia beti emakumea zen lehena jaikitzen zena etxean eta azkena izan ohi zen oheratzen. Beste lan asko egiteaz gainera, etxeaz ere arduratzen zen.

Garai hartako etxeko lanetaz ari garenean, aipatu, honek ez daukala egun erabiltzen dugun etxeko lanaren esanahaiarekin zerikusirik. XIX. mendeko emakumeek, etxeko lanak egitean, ondorengo ekintzak burutzen zituzten: etxea eta familia zaindu, janaria prestatu, familiako kideen zainketaz eta garbiketaz arduratu, ogia egin, ura eta egurra garraiatu, gazta egin, artoa birrindu, sagarrak eta gaztainak jaso, sua piztu, arropa garbitu, etab.

Eulalia Abaitua Allende-Salazar (1853-1943)

Bilboko alde zaharrean jaio eta garai hartako emakume argazkilari bakanetakoa izan zen. Gaztetan Herrialde Katalanetara joan zen ikastera. 1873an II. Guda Karlista zela eta, bikotearekin batera Liverpoolera (Erresuma Batua) joan zen bizitzera. Bertan, emakume konbentzionala izateari utzi eta jakin-min berri batzuen bila argazkilaritzarekin egin zuen topo.

Liverpooletik Euskal Herrira bueltatzean, Begoñako bere etxean laboratorio bat ezarri zuen. Orduan hasi zitzaion inguruari argazkiak ateratzeko gogoa eta interesa pizten. Besteak beste, ohiturak, jaiak edota pertsonak ziren bere argazkien xede.

Bere lanetan ikus dezakegun bezala, lanak soilik ez dira aitzindariak emakume batek egiten dituelako, arte honetan emakumeon ikuspegia txertatzen duelako baizik. Horregatik, nabaria da bere lanetan emakumearen errealitatea islatzeko nahia.

33


Emakumeak esparru pribatuan eta etxeko lanetan harremantzen baziren ere, ukaezina da hauek merkatuetan izaten zuten presentzia nabarmena. Abereen salerosketan izan ezik, gainontzeko ia lan guztiez arduratzen zen.

Aipatutako guztia gauzatzeko, Bizkaiko emakumeek sekulako distantzia luzeak egin behar izaten zituzten. Familiaren sostengu ekonomikoa lortzeko azokan produktuak saltzea zen helburua. Oso ohikoa zen emakume hauekin “regateatzea” bueltan etxera diru piskat eramateko sekulako presioa izaten baitzuten.

Garai hartan kontraesaten ziren arau sozialen ispilu, aipatu, emakumeak espazio publikoetan ikustea ez zela batere normala, salbuespenak salbuespen, egunero izaten ziren emakumeak goizetik eguerdiraino merkatuetan, hau da, leku publikoetan.

XX. mende hasieran, Hego Euskal Herriko emakumea langile hitzaren sinonimoa zen: lantegietan, tailerretan, baserrian edota etxean lan egiten zuen. Baserriko lan gogorrenetan ere gizonen pareko aritzen ziren.

“ En el campo ella cuida del ganado a la vez que el hombre, vende la hortaliza y la leche en el mercado, avía la comida, cuida de los niños, labra la tierra, lava en el río metida hasta la rodilla, elabora el pan; trabaja con todos y se acuesta la última. En la costa del mar ayuda al hombre en cuanto puede, compone las redes, remienda las velas, vende el pescado, gobierna la casa y sostiene como puede los chubascos de su marido cuando viene de la taberna; y si la apuráis, maneja como el mejor marino una barca en ciertos puertos y lleva ella sola pasajeros de un punto a otro.”17

Tradizionalki emakumeak burututako lan oro gaizki ordaindutakoa izan da. Lan baldintza eskasetan aritu behar izan dute eta sarritan gizonek egiten zituzten lan berberak egin eta gutxiago kobratu dute. Beste alor gehienetan antzera, egoera latzak jasan ditu emakumeak. Egoera hau ez da Elorriora bakarrik mugatzen. Hau ez da Euskal Herrian gertatu den kasu isolatu eta bakan bat. Fenomeno hau herrialde ezberdinetan antzeman da. Honen arrazoi nagusia jendarte sisteman bertan aurkitzen da. Sistema patriarkal eta andozentrista hark zuzen-zuzenean eragin du emakumeen bizimoduetan. Emakumeek, beraien kabuz hautatu ezin eta inposatutakoarekin isilik gelditu beharra zeukaten. Egun, oraindino ere, zoritxarrez ezaguna egiten zaigu egoera hau.

Ezin aipatu gabe utzi, XX. mendearekin batera aurrerapen teknologiko eta industrialak medio, emakumearen eginbeharretan egokitzapen batzuk nabaritu zirela.

17 J.M. Basarrialde: La mujer vascongada, en La Vasconia. Mayo de 1894.

34


Landa eremuetako emakumeak

Garaiko egitura familiar tradizionalek, legeek eta ohiturek zuten eraginak bultzatuta baserrietako emakumeek argi zekiten nola egiten zen baserriaren transmisioa. Kasu gehienetan, maiorazkoaren legea aplikatzen zen; hau da, familiako semerik zaharrenari egokitzen zitzaion baserriaren jabetza. Baserriaren jabetzaren hartzaileak leinu sistemaren jarraipena mantentzeko ardura zuen. Ezagutzen da semerik izan ez eta baserriaren jabetza alabei egokitu zitzaien kasurik.

Maiorazkotik at gelditzen ziren seme-alabek aitaren edota kasu batzuetan neba-anaia autoritatearen menpe geratzen ziren. Ez zen soilik baserriaren mantenua zalantzan jartzen, beharrezkoa zen gurasoen zaintza bermatua egotea hauen heriotza eguneraino. Batzuek diotenaren arabera, seme-alaba asko zorrekin gelditzen ziren gurasoen zaintzak eta ondorengo heriotzak suposatzen zuen dirutzagatik.

Legez, semeen antzera alabek ere, eskubide berbera zuten hautatuak izateko baina praktikan ez zen ohikoena emakumeen eskuetara pasatzea. Mercedes Arbaizaren arabera, Bizkaia mailan oinordekoen %40-45a emakumea izan omen zen18. Aurretik komentatzen genuen antzera, baserriaren transmisioa, ez zuen soilik mantenua helburu, gurasoekiko afektua eta zainketa kontutan hartu beharreko faktoreak baitziren.

Sistema tronkal honen hautaketa on batek ezkontza zuen gakoa, hau da, bikotekide on bat aurkitzea. Gurasoek hautatzen zituzten beraien andre eta gizonak, eta ez seme-alabek. Noiz, norekin eta non, gurasoen eskuetan geratzen zen erabakia. Elorrion bertan ere hainbat kasu izan ziren, badago familia bereko hiru ahizpa beste familia bateko hiru anaiarekin ezkondu zireneko kasua. Geroago ikusiko dugun bezala, XX. mendean ere gertatu dira horrelakoak.

XIX. mendeko sistema tradizional honek beherakada izan zuen Bizkaiko herrialde gehienetan. Industrializazio prozesu sakon eta arinak, modernizazio sozialarekin eta ekonomikoarekin batera aldaketak ekarri zituen aurretik finkatuta zeuden senidetasun egituretan.

Landa eremutik industrializaziora

1850. urtetik aurrera, Bizkaia industriaren lurralde bihurtu zen. Mendi eta haran askoren ustiapena ekarri zuen, hauen itxura morfologikoa erabat aldatuz. Gallarta inguruan mehatzak sortu ziren.

Arrazolan ere izan zen bai harrobia eta bertatik burdin minerala ustiatzen zuten. Hala eta guztiz ere, sektorerik boteretsuena burdingintza izan zen. Bertako langile gehienak gizonezkoak eta migratzaileak izan ziren.

18 M. Narbaiza: Familia, trabajo y reproducción social.

35


Bestalde, industria garapen honen haritik, beste lantegi asko ere sortu ziren eta hauetan emakumea izan zen protagonista nagusia. Ezin da aipatu gabe utzi, emakumearen esku hartzea oso garrantzitsua izan zela lantegi hauen mantenurako. Estatu espainoleko probintzietatik emakume asko etorri ziren Bizkaia aldera eta hauetako asko berton geratu ziren gero.

Lantegi hauetan lehergailuak egiten zituzten, proportzioan hauek izan ziren emakume gehien lanean jarri zituzten enpresak. Batzuetan lana egiteko ez zegoen lantegira joan beharrik, materiala etxera eraman eta han egiten baitzuten lan. Dinamitaren fabrikazioa aurrera eramateko emakumeen presentzia nabarmena izan zen.

Eibarren, Orbea enpresan esaterako, Elorrio eta eskualde osoko tailerrik ezagunena izan zen. Bertan Guda Zibila aurretik rifleak eta pistolak egiten zituzten. Ostean berriz, bizikletak.

XX. mendearekin batera, emakume bizkaitar asko bere herriko lantegietan hasi zen lanean. Elorrion esaterako Albert, enpresa alemaniarra, izan zen arlo honetan aintzindari.

Bizkaiko Industriaren Iraultzan emakume askok hartu zuten parte, emakumeek egin ohi ez zituzten betebeharrei aurre eginez. Moralaren ikuspuntutik, emakume izateak eta hauek zertan lan egiten zuten ikusteak, arau sozial askorekiko anbiguotasuna eta desoreka sortu zuen.

Industria iraultzak berrikuntza handiak ekarri zituen lana ulertzeko orduan. Bizkaian, itsasadarra industrializatzeko prozesua eraldaketa-prozesu moduan dokumentaturik dago. Faktore horren eraginez, XIX. mendearen bukaeran, batez ere nekazaritzatik bizi zen gizarte batean, emakumea euskal baserrietako betiko etxeko lanetan, nekazaritzan, abeltzaintzan, basogintzan eta artisautzan aritzen zena, meatzetan eta burdingintzan jarduten hasi zen.

XX. mendeko lehen hamar urteetan aurrerago ikusiko dugun bezala, emakumeek neskame gisa eta ostalaritzan aurkitu zuten etxeko errenta handitzeko bidea. Une hartan zerbitzu eta lan eskaintza ezberdinak sortu baitziren.

Lanbide berriak: zerbitzuak

Etxeko lanen zerbitzua, zerbitzarien lana, bular-emaileak eta sukaldariaren lana XIX. eta XX. mendeko emakume gehiengoaren patua izan zen. Neskame gisa Elorriotik gehienbat Bilbora, Donostiara, Bergarara eta gutxiengo bat Gasteizera hurbiltzen ziren lanera.

Garaiko Elorrio ezagututa, baten batzuk herrian bertan gelditzen ziren zerbitzari lanetan kanpotik ailegatutako aristokraten zerbitzura, baina, orokorrean gehiengoak kanpora egin zuen alde.

36


Batez ere, klase sozial altuetako lanbideetan zerbitzari, neskame edo bular-emaile aritzeak kontrol ezarriak pairatzea ekartzen zuen. Kartila berezi bat izaten zuten eta kartila hauetan etxeetako nagusiek langileen “aurrekariak, informeak eta gorabeherak” idazten zituzten.

Egia esan, baldintza haiek ez ziren baldintzarik xamurrenak. Astean behin, igandeetan, jai eguna izaten zuten. Denbora tarte hau bikotearekin paseatzeko, zinemarako edota etxera bisitan joateko aprobetxatzen zuten. Eguneko gainontzeko ordu guztiak beraien zerbitzuetara egoten ziren.

Erropen lisatze eta garbiketa prozesuak familiako emakumearen ardurara gelditzen ziren. Landa zein kale eremuetan garbilekuak izaten ziren. Emakumeentzat leku hauek beraien artean harremantzeko edo traturako eremu bilakatzen ziren. Eginkizun hau emakumeari lotutako rol tradizional bat izanik, bertan, emakumeak eta haurrak batzen ziren soilik. Orduko emakumeek gune garrantzitsutzat kontsideratzen zuten, batez ere, etxean hitz egiten ez ziren gaiak azaltzen zirelako eta bestetik, askatasunerako espazio bat izaten zutelako.

Ba omen zeuden etxez etxe arropa zikinak batzen ibiltzen ziren emakumeak. Ondoren pieza kopuruaren arabera kobratu ohi zuten. Hauentzat bideragarria zen etxeko lanez gain etxetik at beste eginkizun honetan aritzea, beste diru sarrera batzuk lortzeko. Emakumeen eginkizunen artean, arropen garbiketa lan gogorrenetariko bat bezala kontsideratuta zegon. Arropa garbiketa egun oso bateko lana zen eta gehienetan hilean behin egiten zena.

Lisatzaileen lana ere, oso astuna zen. Izan ere, lisatzaileen lan honen ondorioz agertzen ziren orduko min eta gaixotasun gehienak. Oso ohikoa omen zen emakumeen esku, bizkarhezur eta birikietan kalteak agertzea. Postura gogorretan lan egin beharra zeukaten, plantxak zuen pisua eta kankarro zahar hark sortzen zuen kea medio.

Bainuetxeak

XIX. mendearen erdialdetik XX. mende hasiera bitartean, bainuetxeak izango dira Elorrioko udetako bizitasunaren ardatz. Garai honetan bainuetxeek izan zuten garrantziaz jabetzea ezinbestekoa da Elorrioko egoera soziopolitiko eta ekonomikoa ulertzeko. XIX. mendean garraiobide berriek eta osasunari lotutako terapia berritzaile eta goratuek bainuetxe hauekiko grin berezia sortu zuten burgesiarentzat.

XIX. mende bukaeran, toki honetara hurbiltzen zen bezero mota ez zen ezinbestean gaixoa. Aitzitik, jendartean gertatutako aldaketen ondorioz sortutako bezero mota horrek ez zuen zertan gaixorik egon behar. Gauzak horrela, Elorrioko bainuetxeetara hurbiltzen zen jendea, gizarte klase altuetako jendea zen, burgesiaren eta aristokraziaren baitan bizi ziren pertsonak

37


batik bat. Egia da, bainuetxe hauek aisirako joera izan zuten heinean, egoera berri batzuetara moldatu beharra izan zutela.

XIX. mende bukaeran, gizarteko hainbat arlotan krisialdia nagusitu arren, Elorrioko bainuetxeek salbuespen egoera bat bizi izan zuten. Egoera horren arrazoiarenfuntsa trenbideari zor zaio, Durango eta Bilborekin lotura egokia baitzuen.

Bainuetxe zaharrak vs bainuetxe berria edo Belerin

Antza denez, bainuetxeetako ur sulfuratuek ez zuten indarrik hartu 1869. urtera arte. Bainuetxe zaharrak 1840an eraiki arren, itxuraz, aurretik ba omen ziren beste bainuetxe zaharrago batzuk zurezko egiturekin osatutako barrakoietan.

1876. urte sasoian berreraiki zen bainuetxea karlistada garaian itxita mantendu ostean. 1877an, Bizkaiari erreparatuz jenderik gehien erakartzen zuen bainuetxea omen zen Elorriokoa.

1886an, egitura aldetik ahuldu izanak eta jabeak kalte hauei aurre egiteko bitartekorik jarri ezak bainuetxearen beherakada eragin zuen. 1902an Jasokundeko Agustindarrei saldu zitzaien jabegoa.

Une hartatik aurrera, bainuetxea jarduera terapeutiko eta lasaigarri gisa erabiltzetik erlijio-gune izatera pasatu zen.

Belerin, idazki batzuetan irakur daitekeen moduan, 1826an aipatu zen bainuetxe modura19. 1861ean bainuetxe berriak solairu bakarra omen zuen eta hamazazpi urteren buruan, sekulako eraldaketak izan zituen. 1878an, konponketa sakonak egin zitzaizkion eta goitik behera berritu zuten eta Hego Euskal Herriko bainuetxe nagusienetakoa izan zen.

1880ko denboraldian, Euskal Herriko jendeaz gainera Madril, Santander, Toledo, Valladolid, Zaragoza, Andaluzia edota Logroñotik etorri ohi zen jendea. Honez gainera, nazioarteko jendea ere etortzen zen Paris edota Londresetik besteak beste.

1936. urtea jotzen da bainuetxearen azken datatzat, urte hartako, egun batez milizianoak barrura sartu eta bi orduren barruan jendea bainuetxetik ateratzeko agindua eman ostean hutsik geratu baitzen20.

Bainuetxeek zutik iraun zuten denboran, emakumearen lana gakoa izan zen berauen biziraupenerako. Bainuetxeen garbiketa, mantenua, zerbitzua eta orokorrean funtzionamenduan sekulako eskuhartzea izan zuten Elorrioko emakumeek.

19 L. Madina & R. Ajuria: Hurrengo Geltokia, Elorrio. 2006. Elorrio. 13.orria 20 L. Madina & R. Ajuria: Hurrengo Geltokia, Elorrio. 2006. Elorrio. 13.orria

38


Ostatuak

Nekazaritza giroko herrixka honetako bainuetxeek, lo egiteko eskaintza urria zuten eta honengatik bezeroek joan etorrian ibili behar izaten zuten. Egoera hori saihesteko eta prezio merkeagoak sortzeko ostatu berriak ireki ziren. Udatiarrentzat non lo egin eta non jan aukera berriak zabalduz. Garaiko egoera ekonomikoari aurre egin ahal izateko ere aukera aparta zen.

XIX. mende amaieran sortu ziren Las Delicias, La Unión, Buenavista, Mallabi, Kitolis, El Vergarés, Chamberi ( Madrilgo bezeroak hartzen zituen ostatua zen) besteak beste. Ostatu gehienetako langileak emakumeak ziren eta nahiz eta jabeak ez izan bertan lanean aritzen ziren zerbitzari gisa. 1922an, Las Delicias soilik zen martxan zegoen ostatua. Halere, Paz, Arroita eta Arrati ostatu berriak agertu ziren.

Izen-abizen entzutetsuak zituzten udatiar familia askok Berriozabal, Ybargoitia, Urquijo, Gonzalez, edo Modet familiek esaterako beraien jauregietxeetan igarotzen zuten uda21.

XX. mendea hastearekin batera, 1907an, bainuetxe zaharra erlijio gune bihurtu zen eta garai horretan ailegatu zen bainuetxeetara krisialdia.

Trena

1882an, trena Durangora iritsi zenean, Elorriora joateko modua erraztu zen. Garai horretan abiatu ziren Elorriorako trenbidea eraikitzeko proiektuak. Foru Artxiboetan aurkitutako idatzien arabera, bainuetxeetako jabeek euren bezeroen onurarako, bainuetxeetan geltokia egitea proposatu zioten administrariari22.

1905eko uztailaren 16a data esanguratsua izan zen elorrioarrentzat, egun honetan bukatu baitziren aurretik aipatutako trenbidearen proiektuaren lanak. Data honetatik aurrera trenaren garaia bilakatu zen. Trenak ordura arteko ohiturak eta usadioak errotik aldatu zituen. Zerbitzu azkarragoa, erosoagoa eta merkeagoaz gain, karga handiagoak garraiatzeko aukera eskaini zuen. Trenak 34 km/h-ko abiadura harrapa zezakeen, prezioak km-ko eta pertsonako ordaintzen ziren eta hiru klase ezberdinetan bidaiatzeko aukera zegoen.

Bainuetxeetako bezero hauek, “bezero nomada”, bihurtu ziren trenaren etorrerakin batera, joan etorrian ibiltzen baitziren, eguneko bidaiak eginez.

21 L. Madina & R. Ajuria: Hurrengo Geltokia, Elorrio. 2006. Elorrio. 13.orria Oharra: Jauregi hauek XVII. eta XVIII. mendeetan eraiki zituzten merkatari handiek, geroago udatiar hauen eskuetara iritsi zen.22 L. Madina & R. Ajuria: Hurrengo Geltokia, Elorrio. 2006. Elorrio. 19.orria.

39


Jai eta gertakari aipagarrienak

Garai honetan, jaiak ugariak eta askotariakoak izan ziren. Balentin Berriotxoa dohatsu aitortu zuteneko jai-ospakizuna esaterako, garaiko ospakizun handiena izan zela esan daiteke. Beatifikazioa XX. mende osoko ospakizun jendetsuena eta goi-mailako pertsona kopuru handienetakoa bildu zituena izan zen. 1906an ospatu zen jaia. Begibistakoa zen jaiak zuen kutsu erlijiosoa. Batzorde antolatzaileak alde batetik, eta Elorrioko Udalak bestetik, ospakizunaren doituriko jaia antolatu zuten; besteak beste nekazal produktuen azoka eta lehiaketa, literatura eta musika lehiaketa, ezpatadantzarien eta gorularien antzinako jolasak eta goi-mailako su artifizial ederrak.

Urriaren lehengo igandean ospatzen den Errebonbiloen jaia beste jai garrantzitsuenetako bat da. Alarde batekin ospatzen den jai hau, geroago Errosarioko Amaren ospakizun liturgikoa oroitzeko bihurtu den erritua da. 1571.urtean, Amandarroren bost semeak, Don Tello Bizkaiko Jaunaren aginduz eraikitako herriko harresira hurbiltzen ari ziren. Atzean utzita zeuzkaten austriar erregearen zerbitzura emandako egunak eta Lepantoko Golkoan izandako bataila eta gero, amandarrotarrak turkiarren aurka borrokatu ziren. Lepantotik bueltan, Elorrioko harresiaren barnealdetik zetorren jai giroaz jabetu ziren. Izan ere, momentu hartan Errosarioko amaren omenezko prozesioa egiten ari ziren. Egoera horren aurrean, amandarrotarrek arkabuzak hartu, eta behin eta berriz tiro eginez salbak jotzen hasi ziren. Modu berezi hartan ospatu zuten etxerako itzulera, eta horixe da, errebonbiloen jaien jatorri erromantikoa. Lehen aipatu bezala, nahiz eta Lepantoko guda errebonbiloentzat gakoa izan, askoz lehenagoko tradizioren batean du bere jatorria.

Bestelako jaiak ere baziren, garrantzi txikiagoa zutenak baina denboran luze iraun zutenak: bainu etxeetako jokoak adibidez edo dantza aretoko jai pribatuak. Bestetik, zezen jaiek ere bazeukaten beraien lekua. Zezen jaiak, corpus cristi egunean egiten ziren, garrantzitsuak izan dira jai egitarauetan jendearen parte hartzea handia baitzen.

Emakumea eta bere gorputza

XIX. mendeko arau sozial eta moralak medio, emakumeek zenbait jarrera femenino hartuarazi zituzten. Garai hartako araudiak egungoak baino askoz zorrotzagoak eta zehatzagoak ziren. Erlijioaren moralak, sexualitatearen definizio mugatuak eta gorputzarekiko zuten ikuspegi ahulak sekulako errepresio sexuala garatu zuen.

Emakumeen azaletik bizi beharreko elementurik nabarmenetarikoena ezkontza eguneraino birjinitatea mantentzearena zen. Nolanahi ere, ezkondu ostean, senarrarekiko leial jokatzea eta

40


erlijioak agindutako printzipioak bere horretan mantentzea ahaztu gabe. Hiru baldintza hauek, garai hartako emakumeentzat urrezko arauak izan ziren.

Emakume dantzariak, aktoreak eta batez ere sexu langileak gizarteko baztertuak bezala kontsideratzen ziren. Emakumeen kolektibotik at sailkatzen ziren, inpuruak edota anbiguotasun puntu bat adierazten zutelako beraien osotasunean. Garaiko emakumearen izaeraren kontrara beste lan hauek burutzen zituzten emakumeak estigmatizatuak egoten ziren.

Begiratze hutsaz antzematen zitzaien zer lan eginaz ateratzen zuten bizimodua. Nahiz eta batzuk eguneroko lan gisa hartu, beste batzuk, lan puntual modura hartzen zuten. Aldiz, XIX. mendean prostituzioan aritzeko politika arauak ezarri ziren hauen kontrola egiteko batez ere, praktika bera arautu eta zainketa bereziak egiten zituzten.

Ezkondu aurretik birjinitatea galtzeak berriz, sekulako bazterketa zekarren emakume hauekiko. Ama ezkongabea izateak ere jendartean izugarrizko esanahi gogorraren sinonimo zen.

41


XX. mende hasiera: emakumearen aldaketa garaia

Industrializazioak ekarritako aldaketa sozio-ekonomikoen garapenak bestelako aldaketa batzuk ekarri zituen. Batez ere emakumeek jasan zituzten aldaketetan zentratuko gara. Aldaketa hauen eraginik handienak 20. eta 30. hamarkadetan antzemango ditugu.

Besteak beste, Lehenengo Mundu Gerrak eragindako aldaketen emaitza zuzena izan zen emakumeek ordura arte lanean aritu ez ziren lanak hartzea. Gizonezko asko gudara joan behar izateak berton gelditutako emakumeek haien postuak hartzea ekarri zuen batez ere, tailerretan, lantegietan, irakasle eta bulegoetako lan postuetan. Emakumea lan merkatura integratu arren, etxeko lan banaketan ez zen aldaketarik gertatu.

Honek guztiak emakumearekiko eraldatze prozesua arindu zuen bizi ereduan aldaketa berriak sortuz. Baldintza sozialak aldatzean, femenino eta maskulinoaren arteko muga ikusezinaren inguruko prozesu asimilatzailea gertatu zen emakume eredu berriak sortuz. Bai, hamarkada berri honek emakume garaikidearen irudi berria ekarri zuen, garçonne23 alegia. Emakume hauek zigarriloak erretzen zituzten, bekainak depilatzen zituzten, ezpainak margotu eta eskote zabal eta dotorez apaintzen ziren. Batez ere hiriburuetako kontua izan zen aipatutakoa. Honen helburua autonomia pertsonala eta beraien eskubide propioak lortzeko borroka zen. Aldarrikapen edota emakume eredu hau aipatzean, ezin dezakegu alde batera utzi, aldaketa honen iturburua aurreko mendeko emakumeen aldarrikapenei zor zaiela. Izan ere, XX. mendea izango baitzen aurreko urteetako aldarrikapenen fruituak islatuko zituen mendea.

Emakume kopuru handi bat sektore tertziarioan inkorporatu izanak emakumeen bizi ereduan eragin zuen. Hezkuntza sistemako irakasleen feminizazioa XX. mendean hasteak badu seguraski horretan eraginik. Bizkaian oso ezagunak izan ziren Diputazioaren bidez lan mundura hurbildutako irakasleak. Umeen alfabetizazioan sekulako eragina izan zuten andereño hauek.

Irakasleen feminizazio honen ondoren erizainena etorri zen. Azken batean, 20. hamarkadatik aurrera, emakumeentzat lan mundurako eskaintzak areagotu ziren; irakasleek, erizainek, idazkariek, telefonistek, dendariek, etab.-ek kolektibo berri bat sortu zuten. Hala eta guztiz ere, 1938. urte bueltan ondoko hauxe zioen lege berri batek:

“Liberar a la mujer casada del taller y del trabajo”, “Se estaba prohibiendo de nuevo el acceso de una mayoría femenina al mundo laboral en condiciones de igualdad. Desde luego, aquella ley no acabaría con una realidad tozuda, que seguiría exigiendo el esfuerzo diario de tantas

23 Ordura arteko emakume tradizionalaren aurrean eredu aurrerakoi eta eraldatzaile baten isla.

42


mujeres dentro y fuera del hogar. Sin embargo, eso sí, la nueva situación truncaba por largo tiempo la aspiración de muchas mujeres de ampliar el horizonte de sus vidas y poder elegir un futuro profesional diferente al de esposa y madre”.

Elorrion bertan, mende hasierara arte abeltzantza eta nekazaritzari lotutako bizi eredua bazegoen ere, gerora etorritako aldaketek ondorio asko izan zituzten herritarren egunerokoan. Aldaketa honen faktore izan ziren trenak batetik, trenak ekarritako higikortasun aukerak, elektrizitatearen etorrera, tresna berriak, (ibilgailuak, telefonoak, zinemak…) edota hirugarren sektorearen moderninazioa. Azken honek lehen sektorearen murrizketa eta industria eta bankuak heriaren boterea izatea ere ekarri zuen.

1920. urtean gertatutako hazkunde demografikoa ere ezin ahaz dezakegu. Izan ere, Elorrion 1910ean 2854 biztanle bizi baziren, hurrengo hamarkadan berrehun gehiago izan ziren. Elementu hauek nola ez, herritarren lan baldintza eta egituraketan eragina izan zuen bai gizonen zein emakumeengan. Mende hauetan zehar, gertatzen ari ziren aldaketa sozialez gain, gertakari politiko garrantzitsuak ere izan ziren; besteak beste, II. Errepublika eta Guda Zibilak.

II. Errepublika

1931.urteko apirilaren 14an, Primo de Riveraren diktadura igaro ostean, II. Errepublika aldarrikatu

zen. Eibar izan zen Estatu espainol mailan errepublika aldarrikatu zuen aitzindarietako herria.

Garai berri honetan, geroago ikusiko dugun bezala, emakumezkoen eskubideen eta euskal

nortasunaren aintzakotasunaren aldeko egitasmoek geroz eta garrantzi gehiago hartuko dute.

Elorrioarren nazio ikuspegiaren izaerak eta nortasunak eragin handia izan du bere historian.

1894an izan ziren nazionalismoaren lehen antolakuntza hastapenak. Geroxeago, 1906. urtean,

Sabino Aranaren jarraitzaileek nazionalismoaren aldeko lehenengo erakunde ofiziala sortu

zuten. Sentimendu hau ondoren azaltzen den gertakarian islatzen da. Izan ere, II. Errepublika

espainiarra ezarri eta hurrengo egunean, Bizkaiko hainbat udalek, Euskal Errepublika aldarrikatu

zuten Gernikan. Asmo hau bultzatu zuten udalen artean Elorriokoa zegoen. Federazioz

Espainiako Errepublikari atxikiriko Euskal Errepublika lortzea zen helburua.

Euskal Errepublika eraikitzera begira egindako lehen urratsa, euskal ikastola sortzea izan zen. Berau 1933ko otsailaren 2an ireki zen Berriotxoa aretoan, hezkuntza euskaldun eta kristaua irakasteko asmoz. Momentu hartan Errepublikak eskaintzen zuen hezkuntz laiko eta espainolaren aurrean irtenbide bat izan nahi zuten bide berri honek. Euskal Ikastola hauek Euskal Herrian zehar hedatuz zihoazen, Euzko Ikastola Batza izan zen beraien federazioaren

43


izena. Elorrioko Euzko ikastolak 110 umerentzako hezkuntza eskaintza zeukan, nahiz eta denbora askorik ez zuen iraun. Izan ere, geroago, irailean hain zuzen ere, Escuelas Católicas deitutako instituzioak Elorrion eskola bat ireki zuen. Instituzio berri honen helburua Gobernu laikoaren aurrean eskaintza katolikoa ematea zen.

Emakumea eta hezkuntza

1860 eta 1930. urteen artean emakumeen hezkuntza eremu pribatuan lan egitera bideratua zegoen. Ondorioz, emakume alfabetatuen tasa oso txikia zen Bizkaiko probintzian. Bigarren mailako ikasketak egiten zituztenen gehiengoa gizonezkoa zen XIX. mendean. Emakumeen kasuan aldiz, batzuk lanbide ikastetxeetara joan ziren, gehienetan irakasle ikasketak egiteko; eta beste batzuk, klase sozial altuagokoak zirenak eta beraz burgesak, kulturari lotutako ikasketak egiten zituzten.

Mende berriaren hasieran, emakumezkoen erlijio-ordena batzuk kokatu ziren Bizkaian bertan. Frantses kutsua zuten erlijio ikastetxeak zabaltzen hasi ziren, non etxeko lanak, ohitura egokiak eta frantses hizkuntza irakasten zituzten.

Mendean aurrera egin ahala, apurka-apurka, ugaritu egin ziren bigarren mailako ikasketak egiten zituzten emakumeen multzoa, baina ez ziren denak unibertsitatera joaten. Datu argigarri gisa esan, Deustuko Unibertsitateak 1959. urtean onartu zuela lehenengo emakumezko ikaslea.

Euskarazko hezkuntza ezkutuan egitera behartuta zegoen testuinguru soziopolitiko hartan. Dena dela, aurrez aipautako ikastola hauetan emakumeek aktiboki egin zuten lan. Ikastola eredu berriak 1950.eko hamarkadatik aurrera indartzen hasi zirenean emakumeek berebiziko garrantzia bereganatu zuten.

Emakumeak politikan

Emakumearen parte hartze politikoa hezkuntzara mugatzen ez bazen ere, eusko ikastolen sorreran emakumeek izan zuen garrantziaz hitz egitea ezinbestekoa zaigu.

Emakume Abertzale Batzak (EAB) adibidez, emakume abertzaleen erakundea, 1922ko apirilaren 10ean eratu zuen garaiko alderdi politikoa zen EAJ, Euzko Alderdi Jeltzalearen barruan. Aipatutako kolektibo hau propaganda abertzalean, ongintzan, euskal emakume eta umeentzako heziketan eta ideia abertzaleen trasmisioan aritzen zen.

44


Guztira 20.000 kide izan bazituen ere, Elorrion, 200 emakume izan ziren talde honetan afiliatu zirenak. Beraien zeregina euskararen irakaspenean oinarritzen zen batez ere. Baina ekitaldi ezberdinak eta San Juan Bautista bezalako jaiak antolatzeaz ere arduratzen ziren. Aipatzeko da beraietako asko poxpoliñak zirela, euskal dantzariak alegia.

EABk zenbait fase izan zituen bere ibilbidean baina ezin izan zen guztiz garatu, bitarte horretan Gerra Zibila heldu baitzen. Hala ere, garai ezberdina etorri zenez, emakumeen estereotipo berriak sortu ziren eta emakumeak antolatzeko modu ezberdinak agertu ziren.

Elorrion antzeman ez bada ere, euskal emakume katolikoak, komunistak, sozialistak eta errepublikazaleak Agrupación de Mujeres Antifascistas izeneko erakundean (AMA) bildu ziren garai hartan. Erakunde hau 1933. urtean sortu zen eta Dolores Ibarruri, La Pasionaria, zuen buru. Euskal Herrian, Palmira Arnáiz zuen bozeramaile. Faxismoa borrokatzea helburu nagusi izanik, talde honek bere lana zenbait gaitara zuzendu zuen. Batez ere, askatasuna, justizia, bakea, lana, kultura, hezkuntza, emakumeen eskubideak hobetzea eta emakumea politikan eta gizartean sartzea zituen helburu. Batzorde Nazionaletako bat Bilbon jarri zuten. Emakume Langileen Etxeak irekitzeko eginkizuna eman zitzaion emakumeei formazio kultural, politiko eta profesionala emateko. AMAk 60.000 kidetik gora izan zituen estatu osoko herrietan barreiatutako taldeetan.

Eragile Frankistei zegokionez, Sección Femenina izenekoa da aipatu beharreko bat. Madrilen sortu zen 1934an Falangeak bultzaturik. 1936tik aurrera, Bizkaia izan zuen bere ordezkaritzen artean eta bere helburua emakumeak prestatzea zen. Hauek familiako ama ideal izatea zen xede, beti ere, espainiar aberriaren zerbitzuetan.

Acción Católica de la Mujer izeneko eragile erlijiosoa ere garai hartan zegoen beste emakume talde bat izan zen. Hau Bilbon sortu zen 1920an. Talde eragile honi dagokionez esan, Madrilen sortu zuela Gisasola kardinalak 1919ko martxoaren 29an. Gizarte mugimendu kristauaren barruan feminismoa txertatzeko asmoz. Horretarako, emakumeen elkarte katolikoei bilgune berri honekin bat egiteko eskatu zitzaien laneko eta gizarteko arazoetan sasoi berrietara egokitzeko. Aipatzekoa da Estatutuetan bertan jasotzen zirela elkartearen beraren helburuak; hau da: espainiar emakumeen interes erlijioso, moral, juridiko eta ekonomikoen defentsa.

Azkenik, aipatutako talde hauetaz gain, jakin badakigu garai hartako Euskal Abertzale Ekintzako emakumeak ere antolatuak eta borrokalari gogorrak zirela. Zoritxarrez, XXI. mendeko azken hamarkadan alderdi honen kontra gertatu diren erasoak medio, ezin izan dugu informazio gehiagorik eskuratu, dokumentazio eta artxibo guztiak sumariopean daudelako.

45


II. Errepublikako Espainiako Konstituzioak adinez nagusiak ziren emakumeei (hau da, garai hartan 23 urte edo gehiago zituzten emakumeei) botoa emateko eskubidea bermatu zien lehenengoz Estatu espainiarrak. Europa eta Estatu Batuetako herrialde batzuetan eskubide hau aitortua zen jada baina 1930. urtera arte ez zen Estatu espainarrera heldu. XX. mendean zehar, Estatu espainolean, hezkuntzarako eta lanerako eskubideak borrokatzeaz gain, sufragio unibertsala aintzatesteko aldarrikapenak areagotu ziren. Botoa emateko aukera lortu aurreko mendean, Concepción Arenal eta Emilia Pardo Bazán indar handiz agertu ziren emakumeen giza eskubideen aldeko borrokan.

Nazioarte mailan, 1919an, emakumearen lan baldintza eta soldata duina aldarrikatu asmo zuen erakunde bat sortu zen.

Errepublikaren 1936ko porrotaren ostean erregimen frankista ezarri zen eta 1978ko Konstituziora arte ez zen hauteskunderik egin. Egoera berri honek emakumearen baldintza sozio politikoak guztiz aldatu zituen.

Guda zibila

Azken errepublika honek oinarri modernizatzaileak zituen helburu. Hala ere, oinarri hauek ez ziren errotu aspaldidanik itxi gabeko arazo historikoak konpontzeko gai izan ez zirelako. Gatazka historiko honen luzapena armadaren joera eskuindarrak eta hauen errepublikarekiko gorrotoak, elizaren oposizioak, lurjabe handien posizioak eta eskuindarren lurraldetasun interesek elikatu zuten.

1936ko uztailaren 17an, Marokoko soldaduek Franco jenerala buru zutelarik altxamendu bat abiarazi zuten. Denbora gutxian Kanariar irlak, Balearrak, Andaluziako mendebaldea eta Penintsulako ipar ekialdera zabaldu zuten altxamendua. Denbora batez, Kantauri itsasertza salbuespena izan zen. Honen ondorioz, nazionalen eta errepublika zaleen arteko guda piztu zen, Guda Zibila alegia.

Matxinada hasi eta batera, Europatik errepublikaren aldeko brigadak etortzen hasi ziren baita Mussolini eta Hitlerren tropak ere. Espainiak askatasunaren eta mehatxu faszistaren aurkako borrokaren ideia erromantikoa ordezkatzen zuen Europa mailan. Elementu honek herrialde ezberdinetako jendearen parte hartzean eragin handia izan zuen frontearen barnean.

Bada Guda Zibilean garrantzia handia izan zuen beste ezaugarri bat ere. Izan ere, orduan, parte hartu zuen lehengoz emakumeak soldadu gisa milizia ezberdinetan. Dolores Ibarruri, La Pasionaria, Gallartako emakumea izan da gertaera berritzaile honen adibide ezagunena.

46


Nafarroaren eta Arabaren kasuan, oso okupazio goiztiarra izan zela aipatu behar da kontserbadore eta karlistek indar handia baitzuten eremu geografiko horretan. Bestalde, honen kontrara, Bizkaian eta Gipuzkoan, Eusko Jaurlaritzak Euskal Errepublikaren alde egin zuenez, fronte errepublikarrak indarra izan zuen.

Iparraldeko kanpaina 1937an hasi zen, nazionalak Asturias, Kantabria eta Euskal Herrira sartu asmoz. Hala ere, 1937a aurretik, Euskal lurraldeetan fronteak egon ziren. Kokapen estrategiko garrantzitsuenetakoa izan zen Elorrio inguruko Intxorta mendia; lehendik ere, 36ko urrian nazionalak bertatik bota zituzten. Urte honetako irailaren bukaeran, Mola jeneralaren tropak Oria ibaian behera sartu ziren baina frontekoek erasoari eutsi zioten. 1936ko urria zen nazionalak Intxortara heldu zirenean, baina, apirilaren 24ra arte ez zuten lortu bertako frontearekin amaitzerik. Intxortako frontea lau batailoitan banatu zen: Martiartu, Kirikiño, UHP eta Gipuzkoa. Guztira ez ziren 2.000 kidera heltzen. 1937ko martxoan, Martiartu batailoiari eman zitzaion ingurua defendatzeko zeregina eta Elgeta-Intxorta lerroa bere ardurapekoa zen.

Martxoaren bukaeran, Intxortako frontekoak azkenengo defentsan hasi ziren. Izan ere, martxoaren 31n Mussoliniren aireko tropek nazionalekin batera Elorrio bonbardeatu zuten. Baina ez zuten apirilaren 21era arte erasoa hasiko frontearen kontra. Apirilaren 21, 22 eta 23an aurrez aurreko eta lurrez zein aireko erasoaldia gertatu zen. Hala ere, ez zuten lortu Intxorta lerroko frontea gainditzerik. Pablo Beldarrainen agindupean, fronteko estrategia militarraren aurrelanketa ongi prestatuta eramatea izan zen honen arrazoia. Nahiz eta kopuruz gutxiago izan, estrategia militarrari zegokionez, emankorragoak izan ziren.

Egun hauetan zehar erasoei eutsi arren, apirilaren 24an Tellamenditik Gipuzkoako batailoiaren ahultasuna medio, nazionalak Elorrion sartu ziren. Gauzak honela, Martiarturen batailoiak alde egin behar izan zuen inguratuta gelditzeko arriskua zeukatelako.

Elorrio erortzeak, Kanpazar menpean hartzeko aukera ekarri zuen. Atzera guardia okupatuta egon izanagatik Kanpazar-Elgeta-Intxorta lerroa utzi egin behar izan zuten. Elorrio erori ondoren, Durangorako bidea ez zen eragozpena izan tropa frankistentzat. Hilabete batzuk beranduago, Gernika eta Bilbo bonbardeatu zituzten. Bilboko Burdinezko Gerrikoa garaitu zutenean, ez zuten Bilbo soilik bereganatu. Izan ere, Hego Euskal Herriko Burdinezko Gerriko honen galerak nazionalen aurkako guda galtzea suposatu baitzuen.

48


Familia, batasuna. Jendartearen zutabe (Dominga Irazolaren familia).

49


4. Gure HiSToriA konTATZerA GoAZ

Gu gara oraindik idatzi gabeko eta ezkutatzen den historiaren oinordeko eta lekukoak, XX. mende hasieran jaiotako emakumeok hain zuzen ere. Hurrengo lerroetan, ikusitakoa, bizitakoa eta ukatutakoa kontatzera goaz. Ez dugu ezer berezirik kontatuko, soilik, gure historia. Gure bizitza xumea. Gutaz hitz egiteko emandako aukera eta tarte hau aprobetxatuz, gordetako, isildutako eta inoiz azaleratu gabeko historia irakurriko duzue ondorengo orrietan.

Gutariko bakoitzak bizitza ezberdina izan dugu, baina, denok jaio gara antzeko baldintzetan. Denok emakumeak baina, emakumeak izanda ere, ezberdinak eta ikuspegi oso anitzetakoak. Hau horrela dela jakinda, gehienon bizipenak aintzat hartuta kontatuko dugu historia.

Inoiz kontatu gabeko historia honek galdera asko erantzungo ditu, duda batzuk argitu eta irakurleak berak Elorrioko historian XX. mendean zehar emakumeok izandako bizimodua eta aldaketak hausnartzeko tartea izango du.

Irakur dezagun bada, gure aurreko belaunaldiek eta guk geuk Elorrion bizitako historia.

Familia

Familia genuen orduko jendartearen zutabe, gure egunerokoa familiaren izatearen baitan mugitzen zen: gure bizitza, gure oinordekoa, gure leinua, gure izena eta izana bera ere bai. Familia zen herritar bakoitzaren epizentroa, auzolanaren isla eta kolektibitatean bizitzearen adibide argia. Hau da, familia zen guretzako batasuna, orduko gizartea egituratzeko eta antolatzeko ezinbesteko taldea.

“Orain esaten deutsue: “ama ez nator bazkaltzen!” Ta trankil trankil gelditzen diez, ta lehen familixia zan lehenengua, hori lehen ezin zan eiñ!”17*

* OHARRA: liburuan emakumeen aipamenetan zenbaki bat dago, honek elkarrizketako grabazioei egiten die erreferentzia, aipu hori datu basearekin lotzen baitu zenbaki horrekin.

50


Etxea

Hiru belaunaldi ezberdin batzen ginen etxeko mahaiaren inguruan: gu, txikienak; gure gurasoak, aiton amonak eta baita osaba-izekoren bat edota lehengusu-lehengusinaren bat ere. Gu, ilobok, asko izaten ginen, batez ere egun berezietan batzen ginen.

Baserrian lan asko egoten zen; abereekin, ortuan, edota, baserri barruan; eta beharrezkoa zen laguntza. Bizi irauteko lana egitea besterik ez zitzaigun gelditzen. Gutxienez zortzi anai arreba izaten ginen. Orduko familien seme-alaba kopuruaren bataz bestekoa hamar bat zen.

Kasu batzuetan, baserrian lan asko zegoenean, eta etxekoek ezin genuenean karga guztiarekin aurrera segi, apopilotzan25 jasotzen genituen mutilak. Apopilo kopurua baserriaren aberastasun eta lan kopuruaren arabera finkatzen zen. Hauek gurekin bizi ziren eta familiako senideak bezala tratatzen genituen. Guretzako lan egiten zuten eta trukean jana eta lo egiteko tokia ematen zitzaien. Sarritan, beraien etxerako jana ere banatzen zitzaien.

“Baserrixan eiñ dogu lana. Goixian jeiki ta behixak jetzi, garixa, artua,… gero basora juan, morroi bikaz juaten giñen. Miñoa miestu, garbittu, mantenimentua eiñ. Apopilotzan Auki giñuzen bi mutil”.10

25 Apopilo: baserrietan jana eta lo egiteko tokiaren truke lan egiten zuten gizonak .

Etxea osatzen genuen belaunaldi ezberdinak. (Dominga Irazolaren argazkia).

51


Amona: dena eta ezer ez

Gure etxeetan, amona zen etxeko nagusia, esperientziaz eta boterez betea. Amona zen etxearen funtzionamendurako beharrezko pertsona. Oso gutxitan ikusten genituen gure amonak gaixo, lanik ez egiten edota sukaldeko txokoan eserita. Nahiz eta gaur egun baino askoz lehenago zaharkitu, egungo amonen aldean sendoagoak eta gogorragoak ziren. Orduko amonen bizi-esperantza ez zen egun dugun bezain luzea eta orduko garaietan amek laster hartzen zituzten gure etxearen kargu eta funtzioak. Arrazoi honen funtsa bizi ereduan aurki dezakegu, izan ere, denok ikus dezakegun modura, baldintza ezberdinetan bizi gara.

Etxearen arduraren transmisio kudeaketak bide zuzen bat zuen: amonegandik amengana eta amengandik hauen alabengana. Honek adierazten zuen etxearen egongortasuna garai bakoitzean nork ematen zuen. Amak ziren etxeko beharraz arduratzen zirenak, etxearen dinamika kudeatzen zutenak, hori bai, gero, denok egin behar izaten genuen lana. Etxe batzuetan, emakume zein gizonek lan berbera egiten genuen , laiaketan, goldaketan, ortuarien zainketan edota bestelako zereginetan.

Ohikoa izan ez arren, amona sutondoan ere egoten zen. (Tere Mendizabalen argazkia).

52


“Nire nebiak taillerrian eitten eban lana, gero, etxian ez ban ezer eitten. Hori bai, gabian porruak eta taluak eitten euskuezen, baiña beste guztixa emakumiak.”28

Baina beste etxe batzuetan, etxetik kanpoko lana gizonezkoentzat soilik izaten zen. Gizonei gehiago exijitzen zitzaien kanpoko lanei dagokienez eta emakumeon lana etxe barrura mugatzen zen. Gehienetan, lan banaketa zuzena izaten zen etxean eta, gutariko bakoitzak ardura bat izaten zuen. Bestela, zeregin konkretu batzuk izaten genituen. Aipatu behar dugu, indarra eskatzen zuten lanetan bereziki gizonek parte hartzen zutela. Hala ere, honekin ez dugu esan nahi guk lanik egiten ez genuenik. Azken batean, etxea aurrera atera behar zen indar edo indarrik gabe; emakumea ala gizonezkoa izan.

“Eskola bukatzean, aitta, ama ta koñatuagaz juaten nintzen basora laguntzera enborrak mobitzen toki batetik bestera, malluketiakin…”16

Eskuz-esku amonetatik, ametara eta ametatik alabetara. Puri Gorroño

53


Maiorazkoa: oinordekotza sistema

Gehienetan, emakumeak ginen senarraren etxera joaten ginenak. Gure amen eta amonen antzera, guk ere bide berdinari ekin genion eta, honen arrazoia sinplea da: maiorazkoa26. Etxe bateko ondarearen oinordekoa etxeko seme nagusienari ematen zitzaion eta, anai-arrebetan nagusiena mutila ez bazen edo beste mutilik ez bazegoen, alaba nagusienari ematen zitzaion.

“35 urtekin alargun geldittu nintzan, eskerrak Katalinen dotia neukala 5000 pezetakua. A ver, amak donaziñua ei eutsan, donaziñua, anai-arrebon nagusixenai, etxia zan. Ta ipini eutsan maiorazguan, bostoi ezkondu arte han kuarto baten egoteko eskubidia geunkela. Etxiaz aparte bakoitzari diru bat eta , gaztienari, gehixau.”31

Beraz, gu ginen azkenak. Dena dela ama alargun geldituz gero, eta seme- alabak oraindik gaztetxoak izanik, bera gelditzen zen oinordekoarekin gu hazi eta heldu izatera iritsi arte. Gauzak horrela, gizona zen gehienetan etxearen jabea eta ezkontzean oinordekoa jasotzen zuena. Neba edo anaia nagusienak oinordeko hau jaso arren, bere ardura beste anai-arreba guztioi ezkondu arte jaten ematea eta gela bat uztea izaten zen. Horrela batzen ginen hainbeste lagun etxe berean. Batetik, etxeko oinordekoa jasotzen zuenaren emaztea eta hauen seme-alabak eta bestetik, hasieratik bertan bizi ginenak.

Aipamen bat behar du maiorazkoaren kontuak ,beti ere, gauzak argi izateko. Jabetza, hau da, baserria, familiarena zenean soilik transmititzen zen. Elorrioko auzoetan zehazki, aberatsena edo aberatsenetakoa Gazetako auzoa zen. Han, jabetza asko zegoen eta errentan gutxi. Hau maiorazkoa ematen zen seinale izan zitekeen.

“Auzo aberatsena zela esaten eben Gazeta. Han ez euan errentarik. Dana zan propiedade pribaua: bi errota, argia bertan auzoan zeuan dinamoaren bitxartez. Errotak uruna eitteko ibiltten zien. Guda garaixan itxi eiñ ebezen.”9

“Gazeta auzua: ur asko zeuan zona honetan, depositua eiñ zan ta argia be bertoko auzokideentzat eiñ zan. Elektrogazeta, ixa 100 urte, gerra aurretik jarri eben gu gaztiak giñenian. Auzo guztixentzat emoten zauen argixa baiña ez egun osorako. 9xetan argixa kentzen eben ta 7retan barriro emon. Beti bonbila bat edo bi piztuta egun guztirako ta gabaz. Zergaittik? Dinamoak lan eiñ ahal izeteko, kotxeko baterixia modukua izango da.”30

26 Maiorazkoa: Leinu bateko jabetzaren oinordeko sistema; lehentasunez seme nagusiari, ondoren hurrengo mutilari eta azkenik alaba nagusiari heredatzen zitzaion.

54


Kontratu familiarra: emakumeen zirkulazioa

Emakumeen zirkulazio bat gertatzen zen maiorazkoaren ondorioz. Izan ere, emakumeok ginen normalean gizonaren baserrira bizitzera joaten ginenak han, bizi berri bati hasiera emateko asmoekin.

Orduan, ezkontza bi etxe ezberdinen arteko hartu eman bat izaten zen. Batzuetan gurasoak bideratuta; hau, batez ere, landa eremuan nahiz eta, kasu batzuetan eragin gutxi izan. Ezkontzak leinu baten oinordekoaren biziraupena bermatzen zuen. Horregatik zen garrantzitsua beste leinuaren izena eta izana. Kasu batzuetan, emakume batzuk gizon batekin ezkontzearren dotea eman behar izaten genuen. Dirutan edo abereetan ordezkatuta ere eman ohi zen. Beste kasu batzuetan aldiz, jatorrizko leinu berbereko lehengusuen arteko ezkontzak gertatzen ziren. Gure amonak ere, honelako kasuen lekuko izan ziren. Nahiz eta leinu berbereko senideen arteko harreman bat izan, aurrera eraman ohi ziren, eta gainera, harremanetan haurrak ere izaten genituen.

“Bi ahiztok beste bi anaixekin ezkondu ginen. Gurasuak eiñ eben arreglua. Neba hil zanez, aittak gizon bat nahi eban etxerako ta, emakumiok ez giñuenez orduko biharrak betetzen, ba, indar fuertia bihar eben. Aittak ez zozkun derrigortzen belarrak batzen, edo egurra ebasten. Horretarako gizon bat bihar eban. Hiru ahiztak ezkondu giñen asteburu berberian beste bi lengusuekin. Gu bi ahiztok bi lengusu anaiekin baiña hirugarren ahiztia gure aittaren beste lehengusu batekin ezkondu zan. Txala hil zan ta asteburu guztixan pasau giñun etxe honetan ospatzen, hiru eguneko bodia. Aittak esan zoztan ezkontzeko, baina nik, Felix asko maitte neban, ya lo creo.” 16

Amak sarritan arduratuta egoten ziren etxeko seme zaharrena ezkongaia zenean. Hau ezkontzea funtsezkoa baitzen baserriaren izena eta oinordekotza mantentzeko.

“Nire amak esaten eban: “bi alaba ta seme bat dekoaz. Baiña semia behintzat ezkondu deixela.”12

55


Nobioak

Ezkondu aurretik nobiotan pasatzen genituen urte batzuk. Horretarako, nobioa aurkitzeko domekak izaten ziren aproposenak. Domeketan, mezetara joan osteko erromeriatan ezagutzen genituen gure etorkizuneko senarrak.

“Gizona plazan ezagutu non, aitta ondarrutarra, baiña, ama Elorrixokua. Behin, plazan ikusi ginan ta ezagutu ta dantzan eiñ, dantzan eiñ da hori…”31

“15 urtekin hasi nintzan nobixuakin ta 22 urtekin ezkondu nintzan. Ta hortik aurrera, ama egoten zan gehixau dendan. Dendan drogerixaz aparte guardasolak arreglaten zien.”28

Gramolatik ateratako soinuari esker, gure gorputzak martxan jarri eta orduantxe hurbiltzen zitzaizkigun ondora dantza eske. Gehienetan mutilak hurbiltzen ziren dantza egiteko eskabidean eta geroago, etxera laguntzen ziguten suerte pixka batekin. Bestela, sarritan, bakarrik joatea tokatzen zitzaigun etxera edo baserrira.

“Gaztetan zenbat dantza! Poztasuna emoten dosta dabonliña entzutian. Ez euan zuzeneko musikarik, balkoitik altaboz bi… Neskak hasten giñen dantzan ta gero etortzen zien mutil bi eta esateoskuen “Zer, guruzue dantzan eittia?” Ta bueno, ba beti bi mutiletako bati gustau eitten jakon bat ta bestia, laguntzen. Ta gero dantzan… Gero gizon bat juaten zan ta kobrau egitten autsen. Baiña ondo ebatuta ez e? A distanzia! Ta holan egitten giñun nobixuak…”20

Beste kasu batzuetan aldiz, gurasoak ziren gure nobioak eta gure etorkizuneko senarrak nortzuk izango ziren erabakitzen zutenak. Hasieran esan bezala, ezkontzak harreman afektiboa baino gehiago funtzio ekonomiko bat betetzen zuenez, gure familiek erabakitzen zituzten ezkongaiak. Ahozko hitzarmen hau oso errespetatua izaten zen. Ilusioz eta ezjakintasunez beteta egoten ginen.

56


Ezkontza

Ezkontza igaro erritu bat zen. Gure bizitza zeharo aldatzen zuen ospakizun eguna. Etxearen ardura gure gain hartzen genuen eguna.

Hogeitabost urte ingururekin ezkondu ohi ginen. Ezkontza goiztiarragoak ere baziren eta berantiarragoak ere bai. Gizonaren baserrian ospatu ohi ziren. Asteburu horretan, abereren bat sakrifikatu eta hura janaz ospatzen zen jai giroan. Elizan ezkontzen ez baginen, apaiza bera etortzen zen etxera gu ezkontzera. Ezkondu eta gutxira, haurdun gelditzen ginen. Familia handiagotzeko senide berrien bila segituan hasten ginen martxan.

“Ezkontzia baserrixan izan zan ta muebliak erosteko 10.000 pezeta eman zozkuen dote moduan.”9

Kontratu familiarraren lehen urratsa, ezkontza. (Amesti alarguna)

57


Ezkondu eta geroko bizitza

Ezkontzeak ordura arteko lana eta bizimodua amaitzea zekarren. Ondorioz, jostun edo neskame izateari uzten genion. Momentu horretatik aurrera, etxean sortzen ziren beharrak betetzeari ekiten genion. Gutariko batzuk aldiz, ez ginen ezkontzen, eta, neskame gisa jarraitzen genuen lan egiten. Beste batzuk gurasoen kargu gelditzen ginen etxean.

Emakume talde handi batek “soltera” izatea erabaki genuen, guk geuk gure bizitza propioa egiteko askatasunarekin. Erabaki hau ez zen dirudien bezain erraza.

Kalean ez zegoen ondo ikusita emakumeok ezkongabeak izatea. Emakumeon garai hartako funtzio nagusiak ezkondu, umeak izan eta familia eta etxea aurrera ateratzea baitzen.

Sistemaren egituraketa familien osaketak ahalbidetzen zuen eta honen lehenengo pausua ezkontza izan ohi zen. Horregatik, erdi derrigorrezkoa zen ezkontzea. Gizartea mantentzeko ezinbesteko motorea zelako familia.

Beste aldetik, ez zen erraza soltera izatea biziraupenerako baliabide propioak norbere kontura bilatu behar genituelako.

Haurdunaldia

Haurdun egon arren, ez zegoen lan ez egiteko aitzakiarik. Orduan, ez zegoen amatasun baja hartzerik. Etxean, baserrian zein kalean emakumeok gure zereginekin jarraitzen genuen.

Sarritan, haurdunaldi batzuetan arazoak egon ohi ziren eta, ondoezik ateratzen ziren haurrak. Egoera hau maiz gertatzen zen eta zoritxarrez, emakume hauetako gehienak galdu zuten haurren bat haurdunaldian edota haurdunaldia eta geroko hasierako urteetan. Garai hartan ez zegoen egungo bitartekorik eta gaixotasunek modu gogorrago batean erasotzen zuten gure haurrengan. Zergatia jakin gabe hiltzen zitzaizkigun gure eskuetan.

“Lau seme-alaba izan giñan, neba bat ta hiru ahizta. Mutila 16 urterekin hil zan eta ahiztetako bat be oso goiz hil zan.”4

“Aitta ta hiru alaba bizi izan gaz, ama ez giñun ezagutu. Mutil bi be hil zien, gure nebak, gaixotasunak jota.”10

“Gu sei neba-arreba giñen, baiña amak bederatzi euki zitxuan, baiña bixi sei: lau neska ta bi mutil, bat difteriaz hil zan bi urtekin.”31

58


Amatasuna

Ama izatea emakumeoi jaiotzatik atxikitako ardura bat zen. Ama izatea tokatu zitzaigun, eta horrela bizi genuen. Garai hartako gure funtzio nagusienetako bat zenez, hau horrela ez izatean, edo huts egitean, gaizki sentitzen ginen. Guk geuk hartzen genuen guztiaren karga.

Arrazoi ezberdinek ekar zezaketen ama bezala huts egitea eta momentu hauek gogorrak egiten zitzaizkigun. Batetik, baliabide teknologikorik ez zegoenez, maiz, haurdunaldi asko gaizki ateratzen ziren eta beste batzuetan erditu ostean izaten ziren arazoak.

“Bost alaba hazi doaz eta bidian hiru galdu nabezen. Hiru abortu euki dittuaz, gogorra eitten da baiña… Aurrera eiñ bihar.”8 Medikuak esan eustan bi euki nabezela… Ez dakit nora eraman zitxuan.”17

Ama izatea, ezkondu eta geroko beharra. (Tere Mendizabal).

59


Bestetik, ama ona izatea oso garrantzitsua zen bai guretzat eta baita herriko besteentzat ere. Emakume on bat izateko, ezinbestean ama ona izan behar genuen, gure ardura zen hurrengo belaunaldiak egoki haztea.

Aipatu behar da, arraroa zela emakumeok ama ez izatea. Orduko jendarte eta familia aurrera ateratzeko ezinbestean oinordekoak behar ziren. Ugalketa gaitasunak ematen zion izaera emakumeari; eta horretan huts eginez gero, guregan gelditzen zen karga.

“Medikuak esaten ostan, “¿No has cogido la medicina o qué?” Behin Bilbotik nentorrela Elorrixoko estaziuan ba… Prakak odolez beteta, ni etxera juan nintzan. Etorri nintzan etxera, medikura be juaten nintzan baiña inork ezoztan ezebez esaten … Behin enbarazua neukala abortua euki naban. Medikuak esan eustan bi euki nabezela… Ez dakit nora eraman zitxuan.”17

Heziketa, amon ardura. (Puri Gorroño).

60


Lana

“Andrian biharra ixilekua zan, ta gixonena ez”31

“Guk biharra ein dogu ahal zan beste. Arduratu bihar ixan gara anai- arrebakin ezkondu arte. Orduan etxian gizonezkuak eukan lana edo ofizixua. Emakumiak etxian. Ez zan ikusten emakumiak euren gertakizunik euki eiñ bihar dabela. Hortaz, beti errebelatu ein naz, pentsatu dodalako eztala justua. Zan epokako baloreak emakumia zan etxerako eta gizonezkua ondo zainduta eukitteko, ta orduan, gizon danak, bai etxeko anai nagusixa, pentsaten eben neskak euren umiak zaintzeko geuazala.”1

Dena zen lana garai hartan, biziraupenerako lana egin beharra zegoen etxea aurrera ateratzeko. Oso goiz hasten ginen lanera joaten. Hamalau urte ingururekin eta batzuetan, baita lehenago ere. Eskola utzi eta lanean hasi behar izaten genuen.

“Nik berez 13 urtera arte ikasi neban baiña, falta asko eitten non ze peskaderixan lan egin behar non…”25

Neskame edo jostun lan egitea zen ohikoena. Oso gutxi izaten ziren Lehen Hezkuntzako ikasketei jarraipena ematen zietenak. Hauek salbuespen txiki bat baino ez ziren.

Eskolan josten irakasten ziguten eta emakume izateko hezitzen gintuzten. Eskolatik bertatik hasten zen etorkizunean emakumeok betebehar genituen rolak ondo betetzeko heziketa. Aste guztirako beste etxe batera neskame joatea zen beste aukera posibleetako bat. Dena den, ikusiko dugun bezala, baziren beste hainbat ogibide ere.

“Guk ahiztok be lan asko eitten giñun etxetik kanpora: arraina saldu, jertsiak eiñ, gero ofizinak garbittu, ez dakit zenbat lan! Ta hile bukaeran, ez genekon erropa bat erosteko dirurik.”25

Ezkontza aurretik eta ezkondu eta gero

Ezkondu aurretik egiten genituen lanek ez zeukaten zerikusirik ezkondu ondoren egiten genituen lanekin. Lehenengo kasuan, etxetik kanpora egiten genituen lanak izan ohi ziren: tailerrean, azokan (produktuak salduz), arropa garbitu, errekadista lanak, telefonista lanak, emagin modura, kooperatibista lanak, aña modura edo irakasle lanak esaterako. Aldiz, bigarren kasuan, hau da, ezkondu ondoren, txori txikirik irabazi gabe eta gure gogoz etxea aurrera ateratzeko lanak zeuden. Egia esan, batzuk ez ginen ezkondu eta monja sartu ginen edota lanean jarraitu genuen soltera gisa.

“Nire aitta ta ama zaindu behar nabezen eta bueno ba… Soltera izatea erabaki naben …”22

61


Neskame: emakumearen lana

Neskame gisa lan egitea zen ohikoena emakume guztiontzat. Eskola bukatu ostean, kanpoko jauntxo edo herriko etxe batera joaten ginen lanera. Elorrioko hamar nesketatik zortzi bat neskame ibilitakoak izango gara. Lan mota honekin bizia aurrera ateratzeaz gain, etorkizunean gure etxeetako lana zein izango zen ikusarazten ziguten.

Denbora luzerako Elorrioko emakume asko, Gasteizera, Bilbora, Getxora, Donostiara, Madrilera edo Estatu Batuetara ere joaten ginen jauntxoen etxeetara lanera.

“Niri Bergarako lagun batzuk esan ziten amerikano batzuk zeudela Hotelian eta hogeitabi urtekin amerikanuakin juan nintzan. Esan ziten biajau eitten ebela asko ta alaba bat eukiela 10 urtekua ta bihar zutela nonor bera zaintzeko josten zekixena. Harek amerikaniak ez zekixen botoi bat josten. Berak nahi zun gizonen botoiak josiko zittun emakume bat ta ni juan nintzan Ameriketara. Lehen Frantziara juan nintzan, gero Bartzelonara ta geruau, Ameriketara.”25

Ohikoena Bizkaiko hiribura lanera joatea zen. Hala ere, hiriburu inguruko herrietara ere joan ohi ginen; Areetara edo Algortara esaterako. Kanpora joan ezik, Elorrion bertan etxe eta jauregi nagusietan ibiltzen ginen lanean.

Elorrio herri erakargarria izan da kanpoko jendearentzat, batez ere, balnearioek izandako indarragatik. Elorriora hurbildutako familia asko uda pasatzera etortzen ziren eta hiru hilabeterako lan segurua izaten genuen neskame bezala beraien etxeetan. Nahiz eta askotan umeak zaintzeko norbait eduki, etxeaz eta errekaduez arduratzeko beste neskaren bat ere hartzen zuten, gu geu hain zuzen.

Inoiz gure baserrietan laguntza behar zutenean, neskame lanak utzi eta baserrira lanean joatera behartuak egoten ginen, momentuan beste beharrizan batzuk zeudelako.

“Hamairu urteaz gerra aurretik Bergarara juan nintzan. Zazpi ume ta ni, beste bat, zortzi. Ni baiño urte bete gazteaua be zaintzen neban.”30

“Hemeretzi urtegaz Arenetara juan nintzan krixada, ta, zazpi urtera bueltau nintzan interna egon ostian. Hamabost egunian behin etxera etorten nintzen. Frantsesez de domestic esango eben moduan. Bi emakume solteran etxian egon nintzan lanian. Zazpi urtean behin etorri nintzan gabonetan, eurakin gabonak zelebratian, aparte afaltzen giñun, geure kontura, beste mahai batian”10

62


Baserrian

Baserriko lana oso gogorra zen etxeko guztientzat: aitona-amonentzat, gurasoentzat, zein seme alabentzat. Sekula lanik falta ez zen tokia zen baserria. Etxeko senide guztiok parte hartzen genuen baserriaren mantenuan: abereen zainketan, ortuan haziak erein, gero fruitua jaso etab. Eta noski, aipatutako lan honek guztiek suposatzen zuten eguneroko lana. Baserri barruko zereginak, kortako beharrak, laia hartu eta errenkadan jarriz (zazpi-zortzi bat lagun batzuetan gutxiago) lurra irauli, basora joan eta hango sasi zikinak batu eta egurrak mugitzen lagundu, ganaduari azpiak atera, hauek zaindu eta larrera atera ondoren, batu eta kortan utzi. Oiloen kasuan ere, hauei jaten eman eta arraultzak batu.

“Laixiaz iraultzen giñun lurra. Danak illaran jarri ta danok batera jorratzen giñun lurra.”5

“Hamar neba-arreba izan gaz, ta, baserrixan danok eiñ izan du lan. Aitta ez neban ezautu, Arrazolako minetatik nahiko gaixo atera zan. Soluan, basuan, goldaketan, laixan… edozetan ein dot biherra. Nire ahiztak neskame juan zien ta ni, gaztiena nesketatik, etxian geldittu nintzan lanean.”8

Eta noski, behin ortuariak jaso ostean, kantina eta barazkiak soinean hartu eta herriko azokara jaisten ginen egunero oinez produktuak saltzera. Batzuk asto gainean ere jaitsi izan gara, esnea, porruak, patata edo artoa saldu eta diru piskat ateratzeko asmoekin.

“Esneduna nintzen. Azokara joeten nintzen hasiera batian ,ta gero, karruaz juaten nintzen: arrautzak, berdurak…. Oso pozik ibiltzen nitzen. Oin dela bi urte arte azokara jueten ixan naz. Berrogeita hamar urte eman doaz egunero Elorrixora jueten.”5

Sekula lanik falta ez zen tokia, baserria. (Dominga Irazolaren argazkia).

63


Eguneroko bizitza landa eremuan. (Dominga Irazolaren argazkia).

“Ni gaztetan astuaz juaten nitzan Berrizerarte esniaz. Han, trena hartu ta Eibarrera saltzen. Gero, bueltako trena hartu ta bardin. Baeuan beste tren bat apiakin27 mobitzen zana Apatatik Arrazolara. Zortziretan hasten zan trena Berrizen Donosttitik etorrena ta Eibarren bederatzixak laun gitxiautan buelta.”31

Esan behar da, sasoian sasoiko produktua erein eta jasotzen zela. Baserrian bertan ere, txerriak hazten ziren. San Martin egunean hauek hil eta txerri boda egiten zen egun honetan txorixoak edo odolosteak egiteko.

“Ni saltzen plazara joaten nitzan, Elorrixoko plazara. Otzaria buruan jarri ta platerora, ba, arrautzak, esnia, berduria, legunbria etab. saltzen. Udan, plazara egunero. Neguan astian birritan, bendejia saltzen.”18

“Baserriko bihar guztiak egin behar izaten genduzan. Anai bat kartzelan ta bestia soldautzan ta beraz, golda, artua, hazixak, garixa, azpixak atera ganauai, ortua, azokara, esnia saldu, satsa atara, behixak batu etab. Dana, dan-dana geuk, andrazkuok eitten giñun.”18

27 Apia: Pixuzko zuhaitzen enborrak.

64


Jostunak

Jostearen oso zaleak ere izan gara. Josten irakatsi digute eta guk ere irakatsi dugu. Garai hartan, arropa gutxi geneuzkan eta genituenak konpondu egiten ziren, aldatzeko ere ez geneukan eta. Herritarrentzako ez ezik, gutariko askok soldaduentzako ere egin izan ditugu lanak. Orain ez bezala, lehen, behar asko zegoen jostun gisa eta josteko makina lepoan hartuta kalerik kale ibiltzen ginen lanean edo bestela, etxeetara ere joaten ginen. Bestela, norbere etxean egiten genuen lan. Jendea bera hurbiltzen zitzaigun zerbait josteko eskatuz. Etxeetan josten ere irakasten genuen. Batez ere neskatilak izaten ziren gure etxeetara josten ikastera etortzen zirenak.

“Emakumiok gudarixentzako puntozko eskularruak eiñ genittun. Nik mordo bat ein nabezen.”4

Jostunak asko mugitzen ginen. Emakume asko batzen ginen honen aitzakiapean. Gutariko askok bizitza osoa igaro dugu jostun gisa eta nagusitan ere, albo batera utzi ez dugun zeregina da.

27 Apia: Pixuzko zuhaitzen enborrak.

Jeronima Azpitarte Atutxa

Jaiotzez Dimakoa. 24 urterekin Elorriora etorri zen lanera neskame bezala. Berton, bere senarra ezagutu eta Ibarra baserrian bizi da. Maitasunak bultzatu zuen baserrira begirako lanetan jarduten hastera. Egun ere, baserrian bizi da semearekin batera. Oraindik lanean dihardu.

Berrogeita hamar urtetan zehar, egunero plazara joaten izan da karroarekin. Esne saltzaile lanetan ibili izan da eta baita barazki eta arraultza batzuk saldu ere.

Hasiera batean, azokara joaten zen kantinarekin eta gerora, karroa hartu zuen. Ez zuen esnea bakarrik saltzen baita ortuariak ere (arraultzak, berdurak..). Oso pozik ibiltzen zen. Orain dela bi urtera arte azokara joaten izan da. Berrogeita hamar urte eman ditu egunero Elorriora joaten.

65


Tailerrak eta kooperatibak

Gazteak ginela berrikuntza asko hasi ziren etortzen Elorriora eta beraiekin batera aldaketa asko. Bizimodu aldaketak batez ere. Gure herri inguruan kooperatiben eta industrien garapena gertatu zen eta honekin batera, lanaren hazkundea. Emakumeok ere erraz integratu ginen lan poltsa honetan nahiz eta gizonen baldintza berdinetan lanik ez egin. Industrializazioaren maila goren horretan, Elorrioko enpresetara etorkin ugari hurbildu ziren eta hauek ere lan poltsa honetan sartu ziren.

Garaiko enpresen artean, Fundiciones Ariño izan zen aintzindarietakoa, gerra aurretik. Honekin batera, Linze, Forjas, Zubia edota Albert. Azken hauek alemaniarrak ziren. Gerra ostean berriz, Ire lantegia agertu zen. Gerora Funcor bezalako enpresak sortuz joan ziren.

Paz Dora de Larrinaga

1922an jaiotako emakume hau errotariaren iloba zen. Poxpolinen taldeko partaideetako bat izan zen. San Roke eskolan ikasi eta bere trebeziak garatuz jostun aritu izan zen sastrerian. Ikastetxean irakasleak esaten zuen Dorita josten trebea omen zela. Gaztetan, horregatik, sastrerian egon zen lanean.

Bere trebetasunak jota guda garaian beste emakume askoren antzera gudarientzako puntozko eskularru mordo bat egin zituen.

Horrez gain, 20 urterekin neskame joan zen Bilbora alargun gelditu zen emakume bati laguntzera. Lagun baten bitartez, Durangoko emakume batek etxe horretan kokatu zuen eta tratu oso ona egin zuten.

Dominga Irazola Leanizbeazkoa

Mendearen bigarren hamarkada bukaeran San Agustinen jaiotako emakume honek gazte- gaztetatik hasi eta gaur arte josten jarraitu du. Bere amaren ogibideari eutsi eta errekadista izateaz gain, etxean zein kalean josteari ekin dio. Berrogeita hiru urte bete ondoren hasi zen etxetik kanpora josten, ordura arte josten lan asko egiten zuen, baita irakasle gisa ere. Jostunak neska gazteei irakasten zien eta ikastaroak ematen zituen iraunkorki. Ordutik aurrera makina lepo gainean jarri eta, kalerik kale herritarren erropak josten ibiltzen zen.

66


Elorrio industrigune indartsua izan zen eta honek lana ekarri zuen. Gaztetan emakume asko joaten ginen industrigunera tailerretan zerradurak egiten edota burdin piezak hartu eta hauek mugitzen jarduten genuen. Gogorra zen tailerretako lana. Bero asko egiten zuen eta baldintzak oso eskasak ziren. Buzo urdinekin ibiltzen ginen denok lanetik etxera bidean.

Industrializazioaren maila gorenean, kanpoko jende ugari hurbildu zen Elorriora. Mantxatik familia asko etorri ziren honuntz. El Moral de Calatravatik batez ere. Familia hauetan, lehenik, senarrek aurkitu zuten lana eta hauek ziurtatzen zuten etxea. Emaztea eta seme-alabak geroxeago etortzen ziren.

“Castellano asko etorri zien batera fabriketara. Guk eurakin ez giñun traturik. Nik neure lagunak neukozan ta… Gu plazan batzen giñan, erromerixatan. Gainera, ez nekixan castellanoz.”25

Lantegi gehienak kooperatibak ziren. Hauetan, bazkide eta langile izateko ordaindu beharra zegoen. Langilearen soldata sexuaren araberakoa zen.

“50.000 pezetan jendia Funcorren sartzen zan. Kooperatibia zan. Asko zan gutzako hori ta azkanien, 10.000gatik sartu ginen ,ze, nire gizona bihargiñ ona zan. Solteratan ni be egon nintzan taillerrian, en Industrias reunidas de Elorrio. Orduan, emoten euskuen cinco treinta eta bestiei once cincuenta. Guk osaba bat geunken etxian soltero ta harek esan euskun ia zelan kobreten neban bost eta bestiek hamaika lan bardiña einda ta, urten ein nitzan kanpora.”31

Funcor-en adibidez, lantegia izateaz gain, ikasteko aukera ere eskaintzen ziguten lantegian bertan. Hasiera batean, bertakoentzat soilik izan bazen ere, denbora gutxira, jende asko joaten hasi ginen.

Sasoi hartan, kooperatiben mugimendua haziz zihoan eta Durangalde osoan errotzen hasi zen hainbat fabrikekin batera. Azken hau da beste askoren artean adibideetako bat.

Guk ere, mugimendu hau gogorki indartu nahi genuen, nola ez. Denon auzolanarekin lortu genuen Elorrio aurrera ateratzea eta.

Hirurogeita hamargarren hamarkadan berriz, beste industrializazio mota bat antzematen hasi zen. Mende hasierakoa, fundizioen inguruan zentratutakoa izan bazen, bigarrengo hau inguruko lehengaien kooperatiben ingurukoa izan zen batik bat.

Gure seme-alaba asko eta asko kooperatiba hauetako langileak izan dira, eta gu, sortzaileak. Zentzu honetan ere, ezberdintasun handiak nabaritu izan ditugu.

67


“Kooperatiba mundua nitzako dana izanda ikastia. Langile gehixenak kanpotarrak izan diez beti. Gengozan kooperatibak sortzeko mugimendu baten Matienan, lortu gendun talde horrek dirua bilatzia lokala topateko ta denda montatzeko. Hasieran, Auzuena zeukan izena. Aldi bardiñien, bertoko inguruko kooperatiba baten barruan gengozan. Gerora, Eroski bihurtu zana. Denda arduraduna izan nintzan. Toki ezberdinetan egin izan dot lana. Diferentzi asko bizi izan bihar ixan dotez etxian ta enpresan. Enpresan arduraduna izan arren, ta beste ardura asko eduki arren, karnazerua nola gizona zan, neuk baiño gehixau kobratzen eban.”1

Errekadistak

Aipatutako lanbide hauetaz gain, beste emakume batzuk bestelako lanak egiten genituen. Horien artean errekadistak geunden. Harantz eta honantz ibiltzen ginen janaria, paketeak edota edozelako materialak garraiatzen. Elorrion ez ezik, batzuetan trena hartu eta Bilbora edo Donostiara arte joan behar izaten genuen errekadista lanetan. Lan honen figura ezagunena Elorrion, Ambrosia dugu.

Ambrosia Atxa

Emakume hau dugu mende erdialdeko errekadista famatuenetarikoa. Handik hona eta hemendik hara ibiltzen zen egunero errekaduekin. Bilbora, Donostiara edota Elorrion bertan. Herritar guztien artean da ospetsua emakume hau.

Telefonistak

Telefonista ere ibiltzen ginen klabijekin. Telefonoa heldu zenean, 1945. urte inguruan, herriko emakume batzuei azterketa bat egin ondoren, hiru ahizpa hasi ziren lan honetan beharrean. Hauek Gazetabeitiarrak izan ziren. Berriotxoa kalean kokatuta zegoen pisu batean zeuden klabijak eta ahizpa hauek ere bertan bizi ziren. Bitartekari lanak egiten zituzten. Herriko jendea kanpoan zeuden lagunekin, senideekin, nobioekin, emazteekin, edo beste edozeinekin komunikatzeko ezinbesteko figurak ziren.

“Bilboko kolejixotik buelta eittian, klabijekin hasi giñen lanian telefonista. Nik hamabost urte neukozan, ta sumar restar ta dividir nekin ta eskoletako inspektoria etorri zan eskolara examiñia eitten, ta maistriari galdetu eutsen ta orduan, esamiñia eiñ bir izan giñun. Gu aukeratu giñun ta

68


lanian hasi giñan hiru ahiztok Berriotxoa kaleko telefonikan. Klabijakin, euazan holako aparato bat, hogeta bost telefonokin. Euren etxetik guri deitzen euskuen ta guri “tirrin” etxen euskun ta txapa bat jausten zan da harek joten ban “tirrin” ta tapa eiñ bihar zan ta guk klabijia sartu. Apuntau, telefonua markau, Bilboko linea hartu ta sartu bi klabijak ta eurakin berba eitten genun. Hogeta hamar urte ibili gara klabijekin lanian. Jentiak pentsaten eban tontokeri bat zala baiña ez e? Pentsa Madrilera deitzeko… Bi horas de demora ta Donostiara lau, ze Bilbora deitxu bihar zendun. Gero, eurak Donostiara. Gu bertan bizi ginen. Klabijak gela baten euzan ta gu be han bixi giñen. Jentia etxera etorten zan.”31

Telefonoaren berrikuntzak herritarrentzako jakinmina ekarri zuen. (Kontxi Gazetabeitiaren argazkia).

69


Papera, boligrafoa eta klabijak komunikatzeko ezinbesteko tresnak. (Kontxi Gazetabeitiaren argazkia).

Kristina, Katalina eta Kontxi Gazetabeitia

Guda Zibila bukatu ostean, eta hiru ahizpek ikasketak burututa, sortu berri zen Telefonikan hasi ziren lanean. Oso berria zen herritarrentzako. Hezkuntza jasotako familia izatea zen lanean hasteko oinarrizko ezaugarria, eta hauen kasuan, hiru ahizpak hasi ziren. Hiru ahizpek azterketa bat gainditu beharra zeukaten. Behin hori gainditu ostean, hogeita hamar urte egon ziren lanean. Berri-Otxoa kalean kokatutako etxe batean zegoen Telefonika eta bertan bizi ziren. Jendea joaten zitzaien etxera. Denentzat zegoen irekita. Gaur egun ere herrian ezagunak eta oso maitatuak dira.

70


Anbulantziako gidaria

Ohiko ogibidea ez bazen ere, lan berezia izan zuen hurrego emakumeak. Klabijetako ahizpa hauetariko bat, Katalina hain zuzen ere, geroago, Anbulantzian hasi zen lanean. Kontutan hartu behar da, emakumea izanik, oso zaila zela testuinguru hartan halako karneta emakume batek eskuratzea. Behin karneta lortuta, gaixoekin ibiltzen zen aurrera eta atzera. Honetaz gain, anbulantzia hau beste material batzuk garraiatzeko ere erabiltzen zuen; adibidez, baserrietarako produktuak kooperatibatik eramateko.

“Katalina ibili zan anbulantziaz denbora asko, herriak ipini eutsan kotxia, eukan karnet de primera. Anbulantzian ta sindikato agrikolakin be ibili zan gauzak saltzen. Pentsua ta…, Cooperativa Agricola de Elorrion telefonista be egon zan. Gero, sindikatuaz grado ikastaro asko eman zittun ta asko mobitzen zan batzarrez batzar.” 31

Emagina

Beste aukera batzuetara jo zutenen artean, Elvira Inurrita aipatu beharra dago. Emakume hau herriko partera edo emagin bezala zen ezaguna. Honek herriko emakumeei laguntzen zien haurdunaldietan. Esaten dute Elvirak dohai berezi bat zuela bere lanerako eta etxez etxe ibiltzen omen zen emakumeekin egoteko eta izaten zituzten arazoetan lagundu ahal izateko.

“Gure ama juan zan Donostian parto batera ta medikuari lagundu eutson. Medikuak esan eutsan balio zeuela, dona zuela partera moduan eta behin Elorriora etorritxa laguntzen hasi zan, lehengusuari, bateri , besteari… Gerora medikura joaten ziren emakumiak Elvirana bidaltzen zitxun. Horrela hasi zan partera moduan, medikuen permisuakin. Baiña karo, orduan, medikuak kobrau eitten eben parto guztiak eta gure amak ez. Orduan, ba, jendiak eskertzeko borondatia ematen eutsen: janarixa, dirua… edozer. Beste batzutan ezebez.”25

“Orduan, zortzi egun egoten zien emakumiak ohian umia euki ta gero ta, gaiñera olixo saldia hartzen. Berak eitten zun dana: bazkarixa, etxeko biharrak… dana.”25

Katalina Gazetabeitia

Katalina, hiru ahizpetako erdikoa zen, eta herriko emakumeen artean bazeukan gauza bereizgarri bat: “carnet de primera”. Honek gidatzeko baimena ematen zion eta beraz, herriak anbulantzia bat jarri zion bere lanak egiteko. Gaixoak garraiatu, kooperatibako produktuak ekarri, frutak, arraina garraiatu… Herrian zeuden behar guztietarako zegoen Katalina bere furgonetarekin.

71


Elvira Iñurrita

Elvira Inurrita mende hasieran jaio zan Bartzelonan. Zazpi urte zituela egin zuten buelta bere amaren jatorrizko herrira, Elorriora. Aita Begoñakoa zen. Ogibide ugari izan ditu bere bizitza guztian zehar: errekadista, neskame, labadera, txurruak saltzen edo arraina saltzen besteak beste.Baina egindako behar guztietatik emagin gisa egin zuen lanagatik da ospetsua.

Gaztetan Madrilera joan zen “donzeila”gisa eta han ezagutu zuen gero bere senarra izango zena. Hau soldaduska egitera joana baitzen hara. Lezon ezkondu ziren denbora batera eta Donostian bizi izan ziren urte batzuez. Bertan bizi zirela, mediku batek aukera eman zion erditze batean laguntzeko eta berak gustura lagundu zion. Medikuak esan omen zion dohai berezi bat zeukala eta bi bider pentsatu gabe laguntzen hasi zen. Bertan zegoela, hiru ume izan zituen eta Elorriora bueltatu zirenean, beste hiru.

Elorrion zegoela, herriko emakumeei haurdunaldietan laguntzen hasi zen. Bere borondate guztiarekin, erditze momentuan laguntzen zieten, eta baita erditu eta geroko egunetan ere; olio zopak eginez adibidez. Emakumeen zein herritarren medikua bilakatu zen. Elvira emagina Elorrion zein Elorriotik kanpo ezaguna.

Kristina Arroita

1871an jaio eta 1956an hil zen Gazetan. Emakume langile eta alaia zen. Auzoko emakumeei erditzean laguntzeko trebetasuna zuen emakumea zen. Nicomeda Arruabarrenaren ama zen.Poltsiko baten dirua eta bestean kartak izaten zituen. Julepearen oso zalea zen, joko zalea alegia.

Eguentera

Kontutan hartuz gero nola bizi ginen, oso ohikoa zen baliabide propioekin sortutako erremedio naturalak eta etxekoak erabiltzea. Ondoez bakoitzarentzat sendagai bat egiteko ahalmena genuen etxeko produktuekin.

“Emakume askok kuretan zekixen baiño ez eukien titulorik. Zelan ikasi guk gauzak eitten? Ba, gure amari ikusita. Bestiak be belarrak erabiltzen ebazan kuretako. Gure amak jabon txinbogaz eitten ebazan masajiak. Baiña oingo txinbo ez da lehengu. Lehen, belarrekin egiten zen txinbua.Oiñ, batek daki…”25

72


Sor Mikaela ere ospetsu genuen bere enguentoengatik.Bitarteko naturalak erabiltzen zituen gaixoei soluzioak bilatzeko eta gaur egun oraindik ez dakigu zehatz-mehatz zer erabili ohi zuen sendabelar hauek egiteko. Antza denez, asunak azaletik zehar igurtzen omen zituen eta baita alkohola ere. Sor Mikaela monja zen, bokazio berezi bateko emakumea.

Monjak edo lekaimeak

Bokazio berezidun beste emakume talde bat zen monjena. Guk monja sartzeko erabakia hartu genuen. Erlijioarekin izandako harreman estuaren fruitu, bokazio berezi batek jota monja izatera heldu ginen. Batzuk Elorrion bertan eta beste batzuk Lekeitiora ere joan ginen. Ez zen ohikoena monja sartzea sinesdunen artean aukeretako bat hori izan arren.

1700. urtean, Elorriora etorri ziren Ermutik Elorrioko Santa Ana Dominiken konbentua eraikitzera.

Monja bilakatzeko dote bat eman behar izaten genuen konbentuan. Gure sarrerarekin batera, arropak, izarak edota koltxoia ematen genuen dote horren truke.

“Konbentu barruko damia edo sora izateko dotea itxi biziñun komentuan. Dotia izten ebanak sorak zien ta ez bazotzien izten, legak zien. Azken honek komentuko lan eskasak eitten ebezen. Oin gutxira arte, zerrenda bat zeuan ze sartu bizan dotien barruan: dirua, erropak, izarak,…”21

“Konbentuan ere berrogeita hamar urtetan zihar aldaketa asko ezagutu duz. Lehen errezo guztixak latinez eitten genduzen; oin, gaueko errezua ez dou eitten. Oraziño guztixak normalean kantu bidez izaten diez. Egun dana erdaraz. Euskaraz, zerbait kantetan dogu. Nahiz ta gure ofizixuan erdaraz abestu gure artian euskaraz eitten du, danok baigaz euskaldunak.”11

Monja izateko formazioari erreparatuz, lehenengo sei hilabeteak postulantado deiturikoa izaten zen. Urte bete geroago, nobiciado, eta azkenik, profesioa egiten zen hiru urterako. Profesión solene hasieran eta profesión perpetua azkenik. Horiek ziren urratsak behin betiko profesioa izateko.

Sor Mikaela

Monja izateaz gain, bere enguento eta etxeko sendagaiengatik izan zen ospetsua. Elviraren oso hurbileko pertsona izan zen eta berarekin batera herriak asko miresten zuen lekaimea. Herriko zein kanpoko jendea hurbiltzen zen berarengana laguntza eske.Sor Mikaelak mirari asko egin zituen. Gaixotasun asko sendatzen zituen eta.

73


“Nire ahiztak gazte-gaztetatik argi zeukon monja izan gura zeuala. Hamabost urtegaz monja eiñ zan. Hasieran, gurasuak preguntaten zotzien ia zelan juan ahal zan hain gazte izanda ta ahiztak beren fediaz erantzun zeuan, gauza asko konta eutsien bere fedien inguruan. Argi utzi otsien eurek ez bazotzien izten monja joaten, Jaingoikuaren aurrean ordaindu biharko ebela.Parrokuak be ikusi zauen zelako heldutasuna zeukon. Oso alaixa zan, ta pentsau, nire amak lanak ta koltxoiak eraman bihar izan ebazan konbentura dote bezala, ta baserri baten erosi ebazan, batzuk etxerako ta beste batzuk konbenturako dote moduan. Ba, nire ahiztiak danak eraman ebazan konbentura.”20

Priora nagusia, sakristana bi edo hiru, prokuradora, erizainak, tornerak eta porterak. Soluan ere egiten zuten lana batzuek. “Hermanas legas” deitzen ginen. Ez genuen profesio dibinorik egiten. Nahiz eta monja kopuruari dagokionez aldaketak gertatu, egiten diren ariketak eta eramaten den dinamika oso antzekoak dira.

“Gure egunak nahiko antzekoak diez.Goizean, 6:15an koruan errozarixuarekin hasten gaz, ta gero, ofizio dibinua eitten du. Hau ta gero, otoitz piskat eitten du ixilian. 9:30etan armozsatzen joaten gaz ta gero, 12:20rako bakoitzak bere lanak eitten dauz: sukaldarixak bazkalordurako janarixa, madre priorak bere ardurak betetzen dauz, prokuradorak sekretarixa rola izaten dau, tornerak konbentura hurbiltzen danari harrera egin, beste bat erropa garbitzeaz arduratu… Ahal dabenak santisimoari kuku bat eitten dotsa ta gero, koruan batzen gaz. Hau ta segidan, jatera. Jan ostean, errekreua eukitten du ta 14:00etatik 15:00etara siestara juaten gaz. Gero, salan berbalditxo bat eiñ ta beste errezarixo bat errezau ta biharrera bueltatzen gaz. 18:00retan errezarixua ta 19:45ean afaldu, ta ostean, errekreora barriz be. Konpletak errezau ta ogera. Errezuak zikluen arabera eitten duz.Oiñ adibidez, B zikloan gauz, hurrengo urtian C zikloan ta garixuman edo adbientuan izan aldatzen diez dinamikak.”11

Sor Ines

Torre Zabala auzoan jaio zen 1941 ean. Zortzi neba-arreba eta gurasoak bizi ziren. Gurasoak biak ere Elorriokoak.

4 urtera arte Miotako eskolan ibili zen. Hamabost urte bete zituenean lanera joan zen. Hamabost urtetatik hemeretzi urtera arte neskame modura jardun zuen. Hemeretzi urterekin konbentuan sartu zen. Lehenengo sei hilabeteak postulantado, urte bete geroago nobiziado, eta azkenik profesioak egin zituen hiru urterako. Gero, profesion solene eta, perpetua azkenik. Berrogeita zortzi urte hor barruan daramatza eta paraisuan bezala sentitzen omen da. Konbentuko gozogilea da bera eta egun enkargu bidez soilik egiten dute lan.

74


“Eskaliak, kaleko jentia etorten da diru eske. Baiña guk janarixa emoten dotzegu musutruk, kafia, bokata bat… Guk geuk pastelak eitten duz enkargu bidez bakarrik.On hogeita hamar urte hasi giñan diru piskat atarateko ta oiniñobe hor gabiz.”11

Añak

Herrian jauntxo ugari zegoenez eta hauei zerbitzatzeko emakume asko behar zenez guk horretan egiten genuen lan. Ez soilik neskame gisa “aña” moduan ere bai. Hau da, bular emaile bezala. Emakume politak eta dotoreak izaten ginen, arropa dotorez jantziak. Gu izaten ginen bularra ematen ibiltzen ginenak. Umeen amek arazoren bat zutelako egiten genuen lan hau. Batzuei bularra gogortu eta ezinezkoa egiten zitzaien esnea isurtzea, beste batzuek ordea, bularrik eman nahi ez zietelako. Honetan lan eginez gero, diru irabazi handiak jasotzen genituen. Aña modura lanean ibiltzea jornal onaren seinalea izaten zen.

“Añak oso dotoriak zien, umiei bularra emoten zien…”12

“Nire ama aiña bezala ibili zan lanian, dotore jantzitxako emakumiak zien, gizonak baino hobeto irabazten eben jornala. Beraien jabiak oso dirudunak zien.”14

Zerbitzariak

Herrian denda eta tabernetan aritzen ginen zerbitzatzen. Ohikoena izan ez arren, esparru publikoan ere lan egiten genuen. Sarritan, familiako dendan edota tabernan egiten genuen lan. Romana esaterako, gaztetan alargun gelditu zenez, berak jarraitu zuen senarraren zapaterian lanean, gaur egun Berriotxoa kalean dagoen, “Viuda de Amesti” zapaterian hain zuzen ere.

“Tabernan txikitatik ibili nitzen, gauzak eruaten, ekarten… Berrogeita hamabi urtetan koziñera moduan ibili nitzen.”14

75


Nicomeda Arruabarrena

1908ko irailaren 15ean jaio zen Nicomeda Gazeta auzoko Burundarai baserrian. Neskame modura lan egin zuen baina, Bilbora joan behar izan zen gaztelera ikastera. Gudara arte Bilbon egon zen kriada modura. Guda pasatu eta gero ere, Bilbora joan zen ezkondu arte. Plazan bizi ziren. Plazako lehen pisuko jatetxea beraiena zen. Hiru neska eta mutila izan zituen eta denen artean eraman zuten negozioa aurrera. Tabernaren izena Nico baldin bazen ere, “Circulo” bezala ezagunagoa da eta jatetxe ospetsu bilakatu zen geroago. Jatetxean jaten emateaz gain, auzo eta herri bazkari guztiak egiten ziren bertan seme-alaben laguntzarekin.

Romana Zuñiga

1896. urtean jaio zen Romana Berriotxoa kalean eta laurogeita hamasei urte beranduago hil zen. Manuel Amesti elgoibartarrarekin ezkondu zen eta denda bat ireki zuten Berriotxoa kalean. Zapatak, korseak, olioa eta bestelako osagaiak ere saltzen zituzten dendan. Romana zen batez ere korseak egiteaz arduratzen zena. Bergararaino joaten zen oinez nola egin ikasteko. Zoritxarrez, handik urte batzuetara, oso gazte zela, alargun gelditu zen eta bera gelditu zen dendaren kargu. Hau dela eta, dendari “Viuda de Amesti” izena jarri zioten. Romanak laurogei urtera arte egin zuen lan dendan. Beti lanean ibiltzen omen zen eta gaur egun oraindik denda martxan dago izen horrekin.

Mari Jakoba

1924an jaio zen Elorrion. Oinarrizko ikasketak egin zituen San Roken eta gero, monjetara joan zen. Hauek amaitu bezain pronto, neskame joan zen.

Tabernan txiki-txikitatik ibili zen, betiere gauza txikiak egiten: mahaiak biltzen, gauzak jasotzen, faltan zena hurbiltzen… Ondoren, eta denbora luzez alegia, berrogeita hamabi urtetan zehar sukaldari modura ibili izan zen. Bizitza guztian egin du lana tabernan, Jakobenian hain zuzen ere.Jakoba bere ama zen, baina, berari ere izen hori gelditu zitzaion. Tabernaz gain, lau seme-alaba hezi zituen neskatila baten laguntzaz.

76


Dolores Abarrategi

Gazeta auzoan bizi zen eta arrendatario modura gainera. Gerora, kalera ezkondu zen Juan Kruz Abarrategirekin. Kalera etorri zenean, lehenengo gozotegi batean egin zuen lan. Analfabetoa izan arren, oso langilea zen. Dolores Abarrategik denda bat izan zuen udaletxe aldamenean, Elorrion Triboli bezala ezaguna dena. Elorrion bertan Laparrako aurrean dagoen etxearen lehenengo solairuan. Antzinako “ultramarinos” horietakoa zen. Gauero bere kontuak ateratzen zituen; nahiz eta, gizonak beti akatsak atera bere kontabilitateari. Apurka-apurka denda handiagotzen joan zen, Elorrioko denda handienetarikoa bihurtu arte.

60ko hamarkadan etorkin asko etorri zen Elorriora La Mantxatik batez ere. Bereziki jende honentzat libretarekin funtzionatzen zuen eta jende txiroarentzat karpeta berezi bat izaten zuen. Doloresek horrela egiten zuen, hilaren bukaeran kobratzen zien momentuan dirurik ez zeukatenei. Askotan gurutzeak jartzen zituen nahiz eta jendeak ez ordaindu.“La madre del moral” ezizena jarri zioten, etorkin askori laguntza eman baitzion. Euskaraz gain, erdaraz ere egiten zuen; batez ere, jende etorkinarekin komunikatzeko.

Dendarekin bera bakarrik gelditu zen oso gaztetatik, gizonak heriotz goiztiarra izan baitzuen. Ondoren, ultramarinosa eraldatu eta gozoki denda bezalako egurrezko kiosko bat montatu zuen. 1970. urtera arte egon zen lanean Dolores.Beti lutozko jantziarekin eta abarkekin janzten zen.

Begoña Letona

1929an jaio zen Elorrion. 5-6 urtetik hemeretzi urtera arte La Divina Pastoran eskolan ibili zen. Monjak katalanak ziren eta erdaraz erakusten zieten. Ondoren, neskame lanetan ibili zen. Honen ostean, hirurogei urtera arte dendaria izan zen. “Ultramarinos” denda bat zeukaten, eta bertan, tabakoa izan ezik beste dena saltzen zuten: janaria, botikak… Bere seme-alabak laguntzarekin hezi ditu, izan ere, bere iloba batek lagundu zion. Egun, Alargunen elkarteko kidea da.

77


Hezkuntza

“Txiki-txikitatik juan gaz eskolara. 5 urtekin juan ta 12 urtegaz kalera. Lehenengo San Roken ta gero, monjetara juen nitzen.Donostiako monja batzuk zien ta seglar lez janzten zien. Errepublika garaixan monjak ta frailliak ezin zien juan euren jantzixekin. Madre Hilaria, Maritxu, gure maistrak zien. Erdaraz ematen eben baiña eurak bazekijen euskaraz. Doña Klinia eta Doña Rosariok erdaraz eitten eben. Neskak neskekin eta mutilak mutillekin. Kantatzen erakusten euskuen, memorixia zan batipat. Txarrena, gerra garaiko kantuak ikasi bihar ta gero, horrek ez diez ahaztuten…”14

Eskola guretzako ondo pasatzeko momentua zen. Eskolan batzen ginen lagunak eta han jolasten genuen nahiz eta baldintzak jartzen zizkiguten. Eskolara joatea derrigorrezkoa zenez, inguruko ume gehienok han aurkitzen ginen eta hor egiten genituen lagun berriak. Eskolak ez zuen inolaz ere egun daukan garrantziarik, funtziorik eta ezta hainbeste botererik ere.

Distantziak

Herrian bertan bizi ginenok hurbil geneukan eskola.Baina gutariko asko inguruetako auzo eta baserrietatik joaten ginen egunero oinez ordu erdiko ibilbideak egin ostean. Beste batzuk aldiz, beraien auzoetan zituzten Diputazioko eskolak; Miotako auzoan esaterako.

“Gu Miotan bixi giñen ta han Diputaziñoko eskolak euazan ta hiru urte ta erdiaz amak eskola bialdu oskun. Etxetik 500 metrora euen… ta gerra denborararte juan giñen.”31

“Eskolara oiñezian juaten giñen, ordu erdi bat.”10

“Eskolia zan oso zoragarrixa ze neska ta mutil alkarraz… Eskola bi euazan, edadiek ezta?Txikixek maistra batekin ta nagusixak beste batekin. Baiña hori zan zoragarrixa ze, ez zan herrire juan bihar ikesten. Arroletatik, Berzolatik edo Aramaixotik be juaten zien Miotara eta ikeskeratan oso ona zan. Euken maistra bat, esateotzela Txepetxaeta. Harek ekarri ebazan bi maixu, Julian Murgoitio ta beste bat, Miguel. Eukagun ona zan, mutilei martxa gehixau, erakusten dotsen piñua meditzen ta holakuak. Nire nebia hamaost urtera arte eskolan egon zan ta ni ez. Ni gerrara arte.”31

Beste batzuk berriz, hiriburuetara joaten ginen ikastera Gasteiz edo Bilbora gehienbat. Beste aukera bat etxean ikastea zen. Arratsaldeetan errefortzuko klaseak jasotzen genituen. Batzuk partikular ere ikasten zuten, edo bestela, arratsalde-iluntze aldean eskola bereziak egoten ziren.

78


Mutilak vs neskak

Eskolan ez ziguten inoiz mutilekin jolastu edota klase berberean egoten utzi. Euskal eskolan ezik beste guztietan banandu egiten gintuzten eta eraikin ezberdinetan jarri. Patioan ere ezin genuen elkar ikusi. Honetaz gain, ezberdin hezitzen gintuzten. Beraiei gauza batzuk irakasten zitzaizkien eta guri berriz, beste batzuk. Ezinbestean guk “clases de labor” zelakoa egin behar genuen: josi, bordatu…

“Hacía clases de labor aquí en las misioneras: hacer camisas de hombre, canzoncillos, bordes, todo para los hombres, el tire….” 22

Arauak horrela izan arren, sarritan egiten genuen topo nonbaiten beraiekin jolastu ahal izateko. Ez ziren kasu isolatuak mutilak eta neskak banantzearena.Izan ere, inguruetako auzoetako eskoletan ere, mutil eta neskak banatu egiten zituzten. Miotako eskolan Diputazioak jarritako eskolan ere, horrelaxe gertatzen zen.

Lehen Hezkuntza

Sei urterekin hasten ginen lehen hezkuntzan, nahiz eta, nahi izanez gero, haurtzaindegia ere bertan eduki, Euletxua deiturikoa. 6 urtetik 14ra arte egoten ginen eskolan. Batez ere, irakurri egiten genuen. Idazten, josten edo kantuan egiten ere ikasten genuen. Urtaro batzuetan ezin izaten ginen eskolara joan baserrian lana zegoelako. Eta batzuetan, 14 urte izan orduko utzi egiten genuen eskola lana egiteko. Baina ahal genuen guztietan joaten ginen.

Monjekin ikastea aukeretariko bat zen. (Puri Gorroñoren argazkia)

79


Ikasteko aukerak

Nazionalak

Aukera ezberdinak genituen eskola aldetik. Hasiera batean, II. Errepublikara orduko, Primo de Riveraren sasoian, egun frontoia dagoen tokian zeuden Nazionalak neskentzat eta udaletxe aurrean berriz, mutilentzat. Don Federico Iturriaga Etxebarri Abadiñokoa eta Cristina Gallastegi ziren irakasleak. Orduan, dena gazteleraz egitera derrigortzen gintuzten eta neskak eta mutilak alde banatatik. Lau gela zeuden; bi neskentzat eta beste bi mutilentzat. Geroago, hortik atera eta egun musika eskola dagoen eraikinera pasatu zuten; frontoitik, San Rokera, alegia. Bertan, beste irakasle bat zegoen, Doña Maria Ariznabarreta berriztarra hain zuzen.

Euskal eskolak

II. Errepublikan Euskal Eskolak ireki zituzten nahiz eta hile batzuetarako izan 1933. urtean, monja katalandarren eskolaren irekierak “Escuelas católicas” izenarekin ezagunak, Euskal Eskolaren itxiera ekarri zuen. Izan ere, Euskal Eskola ez zen laikoa. Honen helburua Euskal hezkuntza kristaua eskaintzea zen eta gauzak horrela, monjen eskolak lehia piztu zuen Euskal Eskolarekiko. Euskal Eskolan euskaraz hitz egiten genuen eta denok ibiltzen ginen klase berberean. San Juan kalean zegoen eta irakasle gisa, Axpeko Don Federico eta andereño Atxeruena ziren. Azken hau, momentu hartan herriko alkate izan zen Salazarren senidea zen. Hortik aurrerako eskola guztietan zehar, erdaraz hitz egitera derrigortu gintuzten.

“Escuelas Nacionales euazan baiña ni escuela vascara juan nintzen. Dena eitten giñun euskeraz, gerora esan ei dabe, Errepublika garaixa zela baiña ni ez nintzen konturatu beranduarte.Hor, dana eitten giñun euskaraz. Guda aurretik izan zan. Hamar urtekin juan giñan Berrizeko kolegixo batera ikasten internau. Orduan batxilergua zazpi urte zan, pentsatu! Ta hor bai ezin giñuna berba bat bera be eiñ. Gaba ta egun egoten giñen kantuan.”22

“Eskolara, ikastola bat egon zan gerra aurretik. Frontoia dauen tokixan, Elorrixoko eskola. Zazpi 7 urtearte ez giñen juaten eskolara.”13

Monjak: La Divina Pastora

Monja katalandarrek herriko neskatiloi doktrina irakasten ziguten. La Divina Pastora zen monja hauen eskolaren izena. Egunero kantatu eta errezatzen genuen. Josten ere irakatsi ziguten. Matematikako ariketa batzuk egin eta horrela, pasatzen genituen egunak.

80


“Bost-sei urtetik hemeretzi urterarte eskolan, La Divina pastoran ibili nitzan. Monjak katalanak zien ta erdaraz erakusten euskuen. Mutillak San Rokera juaten zien ta gero gure onduan jarri zien Asuncionistakin.”12

“Oiñ Zumelegi dauen tokixan eskolan ikasi nauen. Monjak katalanak zien ta ez euskuen izten euskaraz ikasten. Ez dakit zelan urten dogun hain sano be. Sumar restar, dividir y regla de tres ikasi giñun. Hamabi urterarte ibili nitzen. Baiña sarritan, eskola batza izaten giñun; eskolara juan biharrean, errekara joaten ginen jolastera.Gero, kastigauta egoten ginen. Behin gaiñera, gela batian sartu oskuen ta gero guaz ahaztu! Han egon ginen gu, itxaroten gaueko hamarrak arte!”20

“Goizetan, etxian etxeko zereginak eitten ta arratsaldian eskolara; takigrafia, kalkulo merkantil, bordaua. Nebak lanera juaten zien.”12

Une horretan zegoen aukeren abanikoa kontuan izanik, eskolen arteko norgehiagoka antzematen zen. Sarritan monjek beste eskolara bidaltzen gintuzten iruzur egitera.

“Gu monjetara juaten giñen baiña irakusten euskuen gehixena jostia zan. Bordauak eitten… Ez giñun asko irakurtzen ikasi. Monja batek titulua zeukon, bestiak ez. Behin monjak eskatu euskuen juateko Nazionaletara esaten, bixar jai dala. Ta juan giñan eta eskoletan esate oskuen monjek ez eukiela permisorik irakasle izateko. Guk monjei hori esatian, esan euskuen barriro gu juateko esaten, monjak bazutela titulua.Gero, Nazionaletako irakaslearengana parkamen eske…”25

Beste aukerak

Eskola hauetaz gain, fraileak ere bazeuden, Marianistak. Beste batzuk, kanpoan edo etxean bertan ikasten zuten. Kanpora joaten zirenen artean, internatu bezala Gasteiz, Bilbo edota Berrizko kolegioak aipatu behar dira.

Beste batzuk aldiz, klaseak etxeetan jasotzeko aukera hartuta, monjak joaten zitzaizkien etxera laguntza edota zalantzak argitzeko asmoz. Eskolako irakasleak ere arratsalde iluntzetan pasatzen ziren eskolara joan ezin ziren gaztetxoei laguntzera.

“Eskolara ez nitzen asko juan.Gehixenbat partikular ibiltten nitzen. Monjakana partikular edota iluntzetan maistrakana juaten nitzen. Erdara hutsez eitten zeben monja honek, euskara entzun ezkero, zigortu eitte oskuen. Neskak ta mutilak klase apartian.”10

81


Euskara eta zigorrak

Nazionaletan zigorrak jartzen zizkiguten euskaraz hitz egitearren eta gutariko askok ez genekien erdaraz hitz egiten. Batzuk etorri berri ziren Gaztelakoekin egindako harremanagatik zekiten zerbait, baina, beste guztiok tutik ere jakin gabe joaten ginen eskolara.

“Ahizta ta biok denpora bat egon giñen juan barik eskolara negua zelako edo… ta hainbeste denpora eskolara juan barik, bota eiñ zozkuen. Gainera, ez giñun aitzen kastelanorik. Nire ahiztak ni baiño gehixau zekixenez, ez zotzien eskolara juaten derrigortu. Niri bai, ezebez ez naben aitzen ta! San Agustinen bazeuazan castellano batzuk ta antza eurekin berba eiñdda edo zozer bazekixen”18

Han indarrez ikasi beharra geneukan. Tarteka liburuak eskuetan hartuta egotea egokitzen zitzaigun, edo, eskuan erregelarekin jotzen gintuzten edo, paretera begira jartzen gintuzten. Gela ilun batetan egotera ere behartzen gintuzten. Horiek ziren garaiko zigor ohikoenak.

“Kastiguak hartzen giñuzen euskeraz berba eittearren. Kastigua ipintxen euskuen, ipini liburua eskuetan… gero eskuetan regliaz, hormara begira belauniko. Baiña… gure artean euskeraz eitten giñun e? Erromerixan be Francok ez zozkun izten euskeraz berbatan. Mutillak be esaten ozkuen: “¡Hablar en cristiano!” Da guk kasuik pez giñutsan eitten.”16

Hauetaz gain, iraunkorki esaten ziguten edozein unetan falanjistak etorriko zirela azterketak egitera. Francoren garaian, gure seme-alabek gorriak eta bi pasatu zituzten. Diktadura hartan, hizkuntza oso kontrolatuta zegoen eta baita gu ere. Euskaraz hitz egitea mehatxua zen. Guk geuk eta baita gure seme-alabek ere, cara al sol kantatu eta bandera española igo behar izaten genuen.

“Beti esaten oskuen inspektoria etorriko zala eskolara examiñak eitten baiña iñoiz ez zan pasau ta gu ikasi ta ikasi. Azken urtietan maistrak prolemak ta ariketak ta ejerzixuak eitten jarri oskuen.”3

Lantegietako eskolak

Geroago, kooperatiben mugimendua handitzean, lan eskaintza ere areagotzen joan zen. Honekin batera, lantegietan eskolak ireki zituzten. Hasiera batean, lantegietan lan egiten zutenen senideentzat soilik. Honen adibideetako bat Funcor enpresa da. Nahiz eta hasieran lantegiko langileentzako zerbitzu bat izan, aurrerago, eskola zabal bat bihurtu zen kaleko jendea ere joan ahal izateko.

82


Eskolatik irten eta etxera lanera

Eskola ondo pasatzeko gunea zen. Hau bukatu ostean, etxera joan eta lana besterik ez geneukan han ere. Eskolan arau asko genituen: gazteleraz hitz egin beharra, mutilengana ez hurbiltzea, jantzi eredu zehatz bat eramatea, errezatzea, formak mantentzea… Derrigortasun asko zeuden baina, hala eta guztiz ere, guk gureak ere egiten genituen. Sarritan, eskola batza egiten genuen, hau da, eskolatik irten eta jolasean joaten ginen errekara. Gero zigortu egiten gintuzten arren, merezi zuen. Hauek ziren ondo pasatzeko geneuzkan aukerak. Eskola bukatu ostean, etxeko lan guztiak egin behar genituen eta hor bai ez zegoela txantxarik.

Unibertsitateko emakumeak

Gutxi ginen lehenengo hezkuntza bukatu eta ikasten jarraitzeko aukera izan genuen emakumeak. Hurrengo urratsa Batxilergoa zen. Zazpi urteko iraupena zuen. Elorriotik gertuen geneukan kolegioa Berrizen zegoen kokatuta. Berrizko ikasketak bukatu ostean, unibertsitatera joan eta erizain edota irakasle izateko ikasten genuen. Gure ikasketak batez ere zainketa eta heziketari lotutakoak ziren; bai eskoletan edota erizain gisa ospitaletan. Lan egiteko XX. mendeko hirugarren hamarkadatik aurrera, baldintza ekonomikoak genituen emakumeok eta espazio publikoetan lan eta ikasten hasi ginen. Gutxi izan arren, irakasle eta erizain ikasketak hasi genituen. Ikasketen artean majisteritza zen ohikoena baina aldi berean gutxietsita zegoen.

Gutxi izan arren emakumeak ere unibertsitatean. (Dominga Irazolaren argazkia).

83


“Estonces magisterio nos parecía puf…por ejemplo si venía alguien de fuera nunca decíamos que habíamos hecho magisterio porque entonces magisterio no era nada comparando con el bachiler de siete años. Por eso, tuvimos que ir internas. Entonces se llamaba segunda enseñanza. Teníamos que ir fuera a hacer la segunda enseñanza.”22

“Batxillergua akabau ostian aittaren tailerrian egon nitzen biherrian urte askuan. Tailerrian lan eittiari itxi notsan ta magisterioko ta euskarazko titulua atera nabenez, urte hortan zihar, irakasle bezala hasi nitzan lanian Elorrixon jubilau arte. Gehixen gustatzen zatana irakasle izatia da, asko-asko gustatzen zata. Suerte handixa izan naben lana lortzeko.” 22

“Orduan, magisteritza Donostin ikasten zan. Nik neuk nire kontura ikasten naben ta gero, azterketa eittera juaten nitzen. Euskerako titulua etarateko aukera zeuan Deustuan. Bost urtetan etaraten zan ta gatxa ein zakun. Euskara batua hori ez zan guk erabiltzen giñun euskaria. Asko ikasi bihar izan giñun.”22

84


Denbora librea

Gure denbora librea oso mugatua zen orduan. Esan bezala, lana egin beharra geneukalako. Hala eta guztiz ere, eskolako denboraz gain, igandeak ziren aisialdirako egunak. Espazio oso zabalak ziren erabiltzen genituenak. Plaza zen tokirik aproposena nahiz eta baserri inguruetan ere beste espazio batzuk erabiltzen genituen.

“Gu plazan batzen giñen erromerixatan. Mendira be asko juaten giñen. Goiko kalekuak batzuk zien ta beheko kalekuak beste batzuk. Orduan, gure kalian jokuan ibiltzen zien baña, emakumiak bakarrik.”25

Orduan, gaur ez bezala, bakoitza bere auzunean mugitzen zen. Plazara igandeetan edo eskolara joateko soilik jaisten ginen. Arruntena bakoitza bere kalearen inguruan ibiltzea izaten zen. Baserrikoak auzoka batzen ginen. Gazetakoak Gazetan, Miotakoak Miotan eta horrela beste auzuneetan ere.

Neska gehienok egiten ez genuen arren, batzuk mendira joaten ginen maiz, edota, Bibora zinemara. Fraileetan ere zinea ematen zuten. Beste batzuk aldiz, poxpolinak ginenak, dantzan ikasten eta kantatzera joaten ginen. Oso arraroa zen garai hartan emakume bat tabernan ikustea. Salbuespen moduan zerbitzaria, bestela, txarto ikusita zegoen emakumeak tabernan egotea.

“Zinera juaten giñen, frailietan bertan umientzako pelikulak egoten zien: Rintintin, Txarlot…”13

“Emakumiak bere denpora librian gauza asko eiñ arren tabernara bakarrik juatia ez zeuan ondo ikusitxa.”3

“Taillerretik urten ostian, lagun baten etxera juaten giñen karta jokuan. Nire ahiztia ezkondu zanian Bilbon, bera bisitaten juaten nitzan asteburu pasa. Gero, hamen Elorrixon zenbat zapata gastau doazen nik dantza ta dantza eitten! Y luego como fuí una señorita prolongada, seguí bailando. Batzuk ezkondu zien, beste batzuk ikasten …. Ni neu beti dantzan”22

Domeketako meza

Goizean goiz mezetara joaten ginen; 8etakora edota 10etakora. Mantila eta guzti alajaina! Domeketan, nagusienek Berriotxoa eta Erreka kalean, (Bisixu kalea bezala ere ezaguna denean) mahai borobilak atera eta kartetan egiten zuten, ohitura legez. Eliza parean, gazteriak paseatu egiten genuen: begiradak mutilei, nor gustatzen zitzaizun hari begiratu eta baita loreak oparitu ere.

Banda egoten zen domeketan Zubia direktoarearekin. 1936a baino aurretik Zubia erretiratu eta beste bat jarri zuten. Herrian bizi ginenok igande guztia kalean pasatzen genuen. Plaza zen

85


erdigunea. Baserri ingurukook berriz, igande goizero etortzen ginen mezetara eta eguerdirako buelta egiten genuen arratsaldean erromeriara jaisteko.

“Mantillak biharrezkuak zien elizara juateko. Askotan, tabernan alokatzen ebezen. Elizarako derrigorrezkua zan. San Agustineko aldameneko tabernan han saltzen ebezen “pa las ke se olviden.”3

Erromeria

Arratsaldean hasten zen erromeria eta plazako balkoian gramola bat jarri eta txistu eta tanbolinarekin dantzan aritzen ginen zapatak gastatu arte. Gehienetan, mutilak alde batean eta emakumeok bestean jartzen ginen. Beraiek luzatzen ziguten dantzan egiteko gonbidapena. Behin dantzan hasita, ezin zitekeen agarratuan dantzatu, eskua jartzen baikenuen gorputzen artean distantzia markatzeko. Erromerian dantzatzeko baldintzen artean, neskok ez bezala mutilek, ordaindu egin behar izaten zuten. Gizon bat egoten zen hortaz arduratzen zena. Behin ordaindutakoan, mutilei sigilu bat jartzen zieten.

“Domeketan bafliak ipinten ebezen kalian ta neskak hasten giñen dantzan. Gero mutilak hurbiltzen zien. Beti etorten ziren bi mutil beste bi neskengana ba igual, bati gustau eitten jakon beraietako bat, bestia laguntzen juaten zan. Gero, gizon bat etorten zan sello bat jartzera paparrian mutillei ta kobrau eitten otsien. Baña ez pentsau ebatuta dantza egitten giñuenik. ¡a distanzia!”20

Domekak emakumeak elkarrekin egoteko aukera aparta. (Dominga Irazolaren argazkia).

86


“Erromerixan batzen giñen emakumiak, gramolia jartzen eben ta han ibiltten giñen musikiaz dantzan. Azkanengo piezari itxoin ta haraz batera etxera juaten giñen.”3

“Domeketan beti berandu allegetan nitzen, erromerixia egoten zanez, ba, iñoiz ez nitzen orduan allegetan.”3

“Abarkekin ta sueltuan. Gurasuak zaintzen ibiltzen zien, prohibiduta zeuan ebatuta dantzan eittia. Abadiak txaluak jo ta elizara bialtzen ginttun.”10

“Domeka arratsaldetan batzen giñen, ta gero, bizikletak alkilatzen giñuzan. Bakotzak bi pezeta itzi ta bakotzak buelta bat emon ta hor gastaten giñuen pagia. Gramola bat egoten zan balkoi batian ta dantza eitten giñun. Eurixa bazan, guardasol ta guzti.”12

Erromeria ezberdinen artean herrikoa eta baserri auzokoetakoa bereiztu beharra dago. Auzoetan, baserri batean egiten zen soinuarekin erromeria. Auzo bakoitzak bere bereizgarritasunak zituen. Orduan, auzorik erakargarrienak Argiñeta eta Gazeta ziren.

“Erromerixarik onena Gazetakua zan. Hiru egun erromerixia ta gabetan baserri baten errondia, soiñua ta dantzan eitten. Hori ta gero, txokolatia jan ta etxera.” 27

“Domeketan, Miotan be baserri baten soiñua ta filarmoniakin pasaten giñun denporia”31

Gaueko 10ak arte gelditzen ginen dantzan eta gero, etxera joaten ginen. Suertez, batzuetan, nobioaren laguntasunarekin eta beste batzuetan, bakarrik. Etxera bueltatzeko ordutegiari dagokionez, mutilek beranduagora arteko baimena izaten zuten. Gurekin konparatuz gero askatasun gehiago zuten.

Mutilekin dantzatzeko aukera, beti ere sueltoan, zapatak gastatu arte. (Kontxi Gazetabeitiaren argazkia).

87


Harremanak

Igande arratsaldeetako plazako erromeria zen jendea ezagutu eta harremanetan jartzeko aukerak ematen zituen espazioa. Bertan egiten genituen lagun berriak. Nobioa aurkitzeko unea izaten zen. Igandeez gain, bagenituen beste aukera batzuk baina, ezkutukoak.

“Guk ez giñun mutillakin berba eitten, pekatua zan. Ixilian topau bihar giñen gustaten jakunaz.”28

“Zelan ezagutu naben gizona? Dantzan, erromerixan dantzan.”18

“Udan udarako etorten zien kanpoko mutil batzuk. Gu sei lagun izaten giñen ta beti bizikletan ibiltten giñen hara ta hona. Gehixenbat dantzan eitten giñun. Gero, Durangora juaten ginen… Oniño orduko lagunak batera egoten gaz kafetxua hartzen…”22

Gure tertulietan herriko kuxkuxeoak, berriak, gertakariak etab. komentatzen genituen. Ederrak ziren igandeak. Emakumeok ere egun honetan batzen ginen elkarrekin kontuak kontatu eta elkarren berri izateko. Bakoitza bere kaleko neskatilekin batzen ginen, eserlekuetan eseri eta orduak pasatzen genituen han. Santanako edota Sanfaustoko eserlekuetan eseri eta kontu kontari ibiltzen ginen.

Emakumeak batzeko beste gune bat labaderoa zen. Arropak garbitzera joaten ginen udaletxe atzera. Labaderoan, gehienbat, herriko emakumeak batzen ginen eta, baserri ingurukoak aldiz, denbora geneukanean paseatzera joaten ginen auzoan zehar.

Emakumeok emakumeokin eta isilean… (Tere Mendizabalen argazkia).

88


Janzkera

Janzkerari dagokionez, sexuaren araberako arauak izaten genituen. Kopuru aldetik ez genuen larregi izaten eta arropa bakoitza nork jarri behar zuen oso markatuta zegoen. Guk, emakumeok, aukera bakarra geneukan: gonak janztea. Berdin zen lanerako, baserrian lanean ibiltzeko edota domekako erromeriarako izan. Hori bai, domekak egun bereziak izanik, arropa ezberdin bat izaten genuen.

“Prakak guk inoiz ez .Lanerako oso eskasa zan goniaz ibilttia. Basuan lan eittian, hanka guztixak urratuta eruaten giñuzan. 1953an hasi zien prakak ibiltten.”9

Orduan ez geneukan zer jantziaren inguruko buru-hausterik eta arrazoia sinplea zen: ez geneukan bi arropa baino gehiago. Igandeetarako bat eta astean zeharrerako bestea. Baina lantzean behin, gustatzen zitzaiguan guapa jartzea. Baten batek ezpainak margotzekoa bazeukan edota begiak pintatzekoa… ondo pasatzen genuen elkar margotzen.

“Gaztia nintzanian, banekon lagun bat taillerrian lana eitten zauena ta harek emoten eustan ezpanak pinttetakua.” 17

Gure irudiaren garrantzia. (Tere Mendizabalen argazkia).

89


Jolasak

Gaztetxoak ginenean, edozertara jolasten genuen kalean, basoan zein mendian izan. Erreskarian ibiltzen ginen askotan; errekara joan, jolasean, elizaren inguruan paseatu....

“Eskolan jolasten zan. Etxian, ez nekon denpora asko. erreskarian ibiltten giñen Katalina, Kontxi, Fernando, Loli, Mari Karmen… Hori zan erreskaria!”31

“Neskok etxian ta kalian topetan giñen. Patiñetan be asko ibiltten giñen zoruak moduan gora ta behera. Diaboluan be ibiltten giñen; oso ona nitzen gaiñera. Frontoian be ibiltten giñen, eskuz, palan ta raketiaz, gutxiau. Fubola gitxi eitten giñun baña, begira, sarritxan.”22

Jolas ezberdinak egiten genituen. Garizuman olgetan aritzeko ohikoena txirikila izaten zen. Besteak beste, txopika, kaniketan, zapatonetara, panpinekin, izkutatzera edo pagoka ibiltzen ginen. Baina, tarteka txorromorropikotaiokeka, kromoekin, soka saltoan, jokoan, al inke, artotzan saltoka edo brinkokan ere ondo pasatzen genuen. Ez zen ezer faltan botatzen.

“Pagoka edo txopika ibiltten giñen. Elizari buelta emoten. Elizaren atzian, hazurtoki bat zeuan ta inor ez zan atrebitzen buelta emiten. Geruau, domeketan, elizara juan orduko jokuan eitten giñun, briskan.”18

“Soka saltuan jolasten giñun, arrikolorakin be bai, zapatonak “tabas”, aiolabias, teatruan aterpian…”18

Txirikila bi palorekin egiten genuen jolasa zen. Mahai izkina batean, lurreko izkina batean edo eskaileretan egitea ere posible zen. Lehenengo, makila erdia kanpoan jarriz bigarren paloarekin emanez ahalik eta urrunen botatzea zen helburua. Ondoren, besteen txanda heltzean, gauza berbera burutzen zuten. Makila ahalik eta urrunen bidaltzeko teknika propioa asmatu behar izaten genuen. Bakoitzak bere artea zeukan. Gainera, jolas honek puntuazio berezi bat zeukan. Airean hartuz gero makila, puntu gehiago lortzeko aukera izaten genuen.

Txopika berriz, batek ahalik eta pertsona gehien ukitzean zetzan. Harrapaketan jolastea bezala. Bat eskuarekin ukitzen ibiltzen zen eta beste guztiok berak gu ukitu aurretik “txopi” esan behar genuen. Horrela, arriskutik kanpo egoteko. Behin txopi esanda, gero baten batek askatu behar gintuen. Harrapatuz gero, norbera izaten zen harrapatzailea.

Panpinak aldiz, etxeko trapuekin egiten genituen eta amaka jolasten ginen beraiekin. Ezkutatzera ibiltzea ere oso ohikoa zen, pagoka deitzen genion guk. Ez dakigu zergatik baina ziurrenik pago zuhaitzekin zerikusia du jolasaren izenak. Guri horrela irakatsi ziguten eta horrela

90


ikasi eta irakatsi dugu. Pago atzealdetan izkutatzen omen ziren gu baino lehenagokoak. Guk ere izkutatzeko leku aproposak izaten genituen.

Txorromorropikotaiokeka jolasteko aldiz, gutariko bat makurtuta eta begiak itxita jartzen zen guri bizkarra emanez. Jolasaren izena entzun bezain pronto, beste guztiak gainera igo eta jausten zena galtzaile ateratzen zen. Sekulako kolpeak eta ubeldurak ateratzen ziren jolas honetan arituz gero.

“Txorromorropikotaiokera be ibiltten giñen eliza azpixan. Bat makurtu eitten zan, beste batek “txorromorropikotaioke” esan ta bere gainera salto. Hurrenguak be berdina, azkenian, bat jausi arte. Kromuetan, al inke, borobil bat lurrian pinttauta untza batekin erdira botaten. Tabak, soka saltuan…”20

Al inke. Lurrean borobil bat margotu eta untza batekin ea nork biribilaren erdian eman ibiltzen ginen. Bakoitzak bere estrategia propioak zituen untza nola heldu, nola jaurti eta distantzia jakin batetik zelako indarra erabiltzeko.

Zapatonak ere jolasteko erabiltzen genituen, tabak alegia. Bildotsaren bizkar hezurretako hezurtxoak uretan egosi eta gero guk jolasteko profitatzen genituen. Beste batzuok aldiz, aukerarik ez eta, bildotsaren hezurraren ordez arbienekin egiten genituen.

“Aste Santuan “txirikiletara” ibiltten giñen. Soka saltuan ta tabetan urte guztixan zihar. Tabaka ardixen hazurrakin bazan askoz hobeto, hori nibela zan. Da orduan, kanbixau eitten giñuan.” 28

Soka saltoan eta kaniketan ere ibiltzen ginen, jolas erraz eta anitzak ziren. Esku pilotan ere neskatila batzuk aritzen ginen.

Horrela ba, halako jolasekin ibiltzen ginen: ez genuen ezer behar. Gu geu jolasteko gogoekin egotea aski zen. Hauetaz gain, poxpolinak ere egoten ginen, gure denbora librean dantza eta kantuan egiten ikasteko aukera aparta baitzen.

91


Honako hau zen garai hartako poxpolinen ereserkia:

Poxpoliñak gatoz pozez honera, euskal jolas ederrak zabaldutzera, euskal jolas a ze alaitxu euskera hutsez mintzatu Euskadi maitxe geure aberria geuk behar degu askatu Euskadi maitxe geure aberria geuk behar degu askatu.

Antza denez, Ea inguruko gizonen batek idatzi omen zuen. Beste kantu askoren artean, beste batetaz ere gogoratzen gara, zatitxoren bat erdi ahaztuta bada ere.

Txo, danok alkarturik jolastutzera baikoaz bai. Zoriontasuna eta poztasuna lagun daigula txori polita egingo degu abestuaz alaituaz… Zabaltzia nahi genduke zuei geure poztasuna. Bihotz guztia beterik batzen ginen nahi badezu…

“Orduan Eibartik etorten zien dantza erakusten. Hori aurretik, udaletxian dantza taldia egon zan. Nire izekuak beatifikaziñorako eiñ eben dantzan ta ordutik badau taldia mila zortzireun ta pikutik.”13

“Neskatotan jolasak eitten giñuzan. “Aiolabia” jolasten giñun, kale ta etxietatik ibiltten giñen batetik bestera ezkutatzen, diaboluaz be. San Agustinen garizuman ibiltten giñen txirikilekin.”20

Jairik jai

Iganderoko erromeriaz gain, inguruko herri eta auzoetako jaietara oinez joaten ginen: Asentsiora, San Lorentzora, Argiñetara, San Estebanera, Elgetara, Apatara, Urkiolara, San Migelera…Guk nahi adina erromeria geneuzkan oinez joateko. Diru gutxi gastatu eta bertan dantzaren dantzaz zapatak ere gastatu egiten genituen. Horixe besterik ez genuen egiten. Jai hauetan, lagunak ere egiten genituen. Inguruko tokietakoak. Asko ezagunak ziren.

92


Elorrioko jaiak iraileko lehengo domekan izaten ziren, orain bezala. Jaietan mezetara joan, etxean bazkaldu, eta gero, lagunekin jolasten genuen.

“Emakumiak bakarrik giñian gure taldian. Ez giñan ibiltten tabernetan. Bakarrik, Elorrixoko jaixetan domekan bermut bat hartzen giñun Parran.”12

“Argiñetako jaixetan, kofradixa juaten zan ta len, benetako Egan taldiak joten zauen. Jente pila bat batzen zan.”10

“Amak nebiai bost pezeta pagan, ta niri berriz, ezebez. Neskak ez giñun gastau bihar ezebez.”9

Baziren Santa Ageda edota San Juan bezalako jaiak ere. Horrelakoetan, auzo eta kaleetan batzen ginen ospatzeko.

“San Juanetan sua eitten giñun. Gero, gainetik salto ta, tortilla jan, ta, holan…”31

“Santa Ageda egunian be gure ama ta beste batzuk Abañorarte juaten zien baserriz baserriz kantuan. Miotatik urteten zien. Batzuk San Bartolomekuak zien ta beste batzuk San Lorentzokuak. Ta horreaz diruagaz, San Bartolome konpontzeko erabiltzeben.”31

Komedianteak

Herrian izaten genituen jai eskaintza ezberdinez gain, oso gutxitan bazen ere, komendianteak izaten genituen. Hauek kanpotik etortzen ziren antzerkigileak ziren. Gu oso gustora joaten ginen beraien antzezlanak ikustera. Bakoitzak aulki bat etxetik hartu eta kalera jaisten ginen ikustera. Han herriko gaztetxoak batzen ginen. Uda aldera ailegatzen ziren batez ere, eta, Bizkaiko beste herri askotan ere izaten ziren kanpoko komediante hauek.

Hara eta hona jairik jai. (Dominga Irazolaren argazkia).

93


Aldaketak

Gauzak asko aldatu dira Elorrion azken urteetan gure iritziz. Lehen, oso arau sozial zorrotzak zeuden. Denok geneuzkan muga batzuk eta arau horrek ezinbestean bete behar genituen. Bestela, zigorra ziurtaturik geneukan. Gaur aldiz, jendarte honetan ez dago bete beharrik, ez dago derrigortasunik. Zorroztasunetik muga gabeko askatasunera aldaketa handia gertatu da.

Betebeharrak eta beharrizanak

Lehen, betebehar batzuk zeuden eta horiek egitearren ez genuen sari berezirik jasotzen. Orain, betebeharrik egin gabe eskubide eske gabiltza, trukean zerbait hartu behar dugula exijituz eta, sakrifiziorik egin gabe ez dago bizirauterik. Lanaren balioa ere asko eraldatu da. Gure garaian, biziraupenerako oinarrizkoa zen azken esperantza bakarra, gaur egun, kapritxoak edota kontsumo gizartearen mantenurako egiten da.

“Complentamente distinto. Bizimodua total diferentia. Emakumiak más a kapritxo bizi gaz. Aldauenak ez dau nahi lanik eiñ ta gu beti lanian.”10

“Oso bizimodu ezberdina dekogu. Gaur egungo amek bere denboratxua dekie kafia hartzeko. Len ez zan holakorik pasetan.”8

Fedea

Adibidez, sinesmenekin lotuta, lehen denok ginen fededunak eta denok genuen derrigortasuna igandero gutxienez mezetara joateko. Talde izaeraren beste isla bat zen. Egun ez dago inongo konbikziorik fedearekiko. Jendea ez da arduratzen honetaz. Gutxi gara oraindik elizara joaten garenak eta fedean sinesten dugunak. Egungo gazteak ez ditu elizako teila batek berak ere azpian harrapatuko.

“Ogera juan aurretik kortako biharrak eiñ da gero, danak errozarixua errezetan giñun aittak txapela kendu bezain pronto. Len, beste bizi esperantza bat izaten giñun. Fede gehixau… Baña egun, nahiz ta ez dogun gero batetan pentsetan, gero bat badago e….”11

“Beittu, nik esaten dotzut gauza bat. Len, larrei ta on ezebez. Len, domeketan goixeko seietan elizara juatia derrigorrezkua zan. Errespeto handixa, ikaria be bai. Gaur, ezebez.”31

94


Auzolana

Dena egiten genuen denontzako, auzolanean funtzionatzen genuen. Familia pertsona multzo bat izateaz gain, komunitate eta kolektibo bat zen. Familiatik haratago, baserrien arteko elkar trukaketa bat zen auzolana. Orain berriz, familiak ez dauka izaera hori. Orain, bakoitzak bere lana dauka. Bere ordutegia eta espazio gutxi daude familiako kide guztiok konpartitzen ditugunak. Egun, oso zaila da mahaiaren inguruan guztiak batzea. Horretarako, egun berezi eta jakin bat jarri behar izaten da. Lehen, egunero batzen ginen guztiak mahai inguruan. Egunerokotasunaren parte zen.

Janariaren kultura

Denok jaten genuen lapiko berberetik. Etxean jasotakoa etxerako zen eta denon lanarekin lortutakoa banatzen genuen guztion artean, gutxi edo asko izan. Egunean hiru otorduetan biltzen ginen eta hor egoten ginen mahai berberaren inguruan. Elikatzeaz gain, otorduek funtzio sozial bat betetzen zuten. Hori bai, lortutako janaria ona zen. baserrikoa eta kalitatezkoa. Garrantzi asko ematen genion janariaren kulturari bai janariari eta baita denok batera jateari ere, egun gertatzen ez den bezala. Izan ere, bizimodua bera aldatzean, bizi-erritmoa eta janariaren balioa ere ez dira berdinak. Otordu guztiak etxean egiteaz gain, baserrian hartutako produktuetatik elaboratzen genituen, ahal zen neurrian, sasoian sasoikoa janez.

“Nire nebia modosotxua zan. Bazkaitxen ta afaitxen emoten euskun. Orduan, bakixu, kasi urte guztixan zihar bardiña. Eguerdixan babak ta gabaz porrupatatak. Ez ongo moduan dana kanbixauta. Len, babak ta porruak”28

Garraioa

Herritarrok batzen ginen beste espazio bat trena zen. Tren hau 1905ean hasi zen martxan, Elorrioko San Roke belardiko geltokian hasi eta Apatamonasterio eta Abadiño pasatu, eta Bilbora arte heltzen zen. Azken trena diktadura bukatzearekin batera joan zen. Hau kentzeak, tristura handia ekarri zuen esanahi asko baitzuen guretzako. Bertan batzen ginen eta bertatik joaten ginen kanpora. Trena guretzako zerbait berria ikusteko bidea zen; hiriburura joateko, zinemara, antzerkia ezagutzeko, Durangorako, lanerako, errekaduekin aurrera-atzera ibiltzeko… Esanahai handia zuen trenak guretzako. Ederra zen eta denok maite genuen bertan joatea. Orain berriz, lehen ez bezala, guztiek daukate auto bat gutxienez. Kotxe gutxi zeuden garai hartan Elorrion eta beraz, bidaia gehienak kolektiboak ziren. Trenaz gain, autobusa ere bageneukan. Goizean goiz bat eta bestea, gauean ateratzen zena Bilborantz. Baina dudarik gabe, trena nahiago genuen.

95


“Pena emon eustan trena kendu ebenian. Oso lentua zan, nahi dozuna, baina… oso politxa zan Bilbora juatia trenian. Baeuazan bi pixuko autobusak baina, goixeko 9etan urteten zan Bilboruntz. Noizbehinka juaten giñen Bilbora. Txarto eiñ ben holan kentzen.”21

Lehen adibidez, ez geneukan oporraldirik. Etxea urte osoan zehar atera behar genuen aurrera. Nahiz eta batzuek oporraldian norabaitera joateko aukera izan, gehiengoak ez geneukan luxu hori. Aukera geneukagunon artean, Lekeitiora, edota inguruko kostako herriren batetara joatea izaten zen ohikoena. Beti ere, egun batzuk igarotzera. Ez zegoen gaur egun dagoen bidaia egiteko ohiturarik eta ezta gaur egun dauden beste bitarteko ere.

“Trena oso ona zan. Nire amak disgusto handixa hartu zauen kendu ebenian. Autobusari beldur asko zekotzan ta trena zekon gustoko. Bilbora juaten zan zeozer erosteko… Baña autobusekin ta modernidadiaz kendu eben. Cuando Franco empezó con la cosa de los coches, ensancharon las calles y vino el boom…”22

Modernizazioa

70. hamarkadatik aurrera, teknologia berrien eraginez, ontzi eta arropa garbigailuak heltzen hasi ziren gure etxeetara, eta gerora, baita mikrouhin aparatua ere. Ordura arte dena egiten genuen emakumeok: labaderoan arropak garbitu, otorduetako ontziak garbitu ostean janaria txapan egin, beheko sua erabili kalefakzio moduan… gure zereginak egiteko modua ere ordutik aldatu egin zen. Gure funtzionamendua aldatu zen. Ohituak ginen lan konkretu batzuk gure kasara egiten eta bat-batean aurrerapenak zirela eta, gure lanak ordezkatu zituzten makina edota aparailuak agertu ziren. Aipatu beharra dago baita ere, urte hauetan zehar emakumeok etxean lan egiteaz gain, kaleko lana ere, askoz gehiago egiten genuela.

Elorrioarrak

Elorrioarren izaera ere asko aldatu da. Lehen, denok genekigun nor zen elorrioarra eta nor kanpokoa. Begi-bistakoa zen kanpoko norbait herrira heltzen zenean; nor zen gaztelarra eta nor zen uda pasatzera etortzen zen bilbotarra; jauntxoa edota balneario zalea. Urrunetik ikus zenezakeen ez zela ez herrikoa eta ezta herri inguruko auzoren batetakoa ere. Gaur egun, kaletik zoazela, zaila egiten da jakitea gurutzatu duzun hori gure herrikoa den edo ez, noren semea edo alaba den, zein familiatakoa den… hori egungo elorriarren izaeraren beste ezaugarri bat da. Gure herria oso heterogeneoa bihurtua da. Kanpotik jendea etorri da, Hego Amerikatik esaterako. Familia hauetako emakumeak guk sasoi haietan egin genituen lanak burutzen dituzte. Gure ondorengoak beste zeregin eta lan mota batzuk egiten hasi diren neurrian, etorkinek hartu dute gure testigua. Neskame moduan, zaintzaile zerbitzuak egiten dituzte edo haurrekin edota nagusiekin lan egiten dute.

96


Euskara

Gure izaeraren beste ezaugarri bereizgarri bat hizkuntza da. Urte askotan zehar ukatu izan digute gure ama hizkuntzan hitz egitea, baina, horrela eta guztiz ere, mantendu ahal izan dugu bai hitz eginez eta baita transmititzen ere.

“Yo me acuerdo que mi abuelo, dijo que yo tenía que aprender castellano porque iba a ir al colegio. Después de la guerra, todo era en castellano: las canciones, oraciones… A pesar de todo, yo sabía mucho euskera: canciones, etc. Recuerdo una vez que estaba con mi hermana escuchando la radio, y fíjate como estabamos que sin decirnos nada cuando escuchamos una canción en euskera, empezamos a llorar las dos. Esto la verdad no sé a quién habré contado, a muy poca gente.”23

Baina guk hitz egiten dugun hizkuntza ez da egun kalean aurkitzen duguna. Umeek eskolan beste euskara bat ikasten baitute eta sarritan guk ez dugu ulertzen. Behin baino gehiagotan pentsatzen dugu gure euskara okerra dela. Ezberdina behintzat. Telebista ikusterik besterik ez dago horretaz ohartzeko.

“Nik enbidixia eukitxen dot euskara ulertzen dozuelako baña, nik zatarra ikusten dot gaurko euskeria; ikasitxakua, artifiziala. Nitzako politxenak euskara diferentiak diez, herri bakoitxak beria eukitxia. Oiñ, batzutan, ez dot aitzen gaurko euskeria.”27

Harremanak

Lehenago aipatu bezala, igandeak ziren gure aisialdi eta harremanetarako egunak. Herriko beste herritarrekin egon, lagunekin eta baita nobioak aurkitzeko momentua ere igandea zen. Harremanak horretara mugatzen ziren eta oso araututa zegoen harreman horien nolakotasuna: noiz, zer, norekin… Horren guztiaren gainean presio sozial bat zegoen. Oso hurbiletik jarraitzen zen gaia. Egun aldiz, edozer. Gazte zein ez hain gazte ikus dezakezu kalean lizunkeriatan, domeka zein astelehena izan, iluntzean zein goiz partean. Gure ustez, askatasun gehiegi utzi zaie hurrengo belaunaldiei. Ez dakite hauek zer den errespetua.

“Nik uste gaur egun libertade gehixei dauela, ez dau errespetoik, ta gu guztiz kontrakuak giñen. Ezkondu arte, ezebez!”20

Gu herriko plazan eta eskolan harremantzen ginen jendearekin. Orduan jolasa zen ondo pasatzeko tresna. Eta jolasteko ez genuen ezer behar, palo bat agian, untza bat edota trapu bat panpin bat egiteko. Gehienetan, amalurrak eskainitako baliabideak erabiltzen genituen

97


elkar ezagutu eta elkarrekin jolasteko. Egun, hainbeste teknologi berrirekin harremantzen dira gazteak; Internet izan edo, bestelako makinen bitartez. Horrela izanda, normala balore ezberdinak izatea. Gurasoek duten heziketa eredua alderatuz, oso ezbedina baita.

Amatasuna

Besteak beste, gizartearen erritmoa bera aldatuz joan denez, emakumearen publikotasuna lan munduan eta amaren bete beharrak asko aldatu dira. Amek etxeko lanez gain, kaleko lana geneukan eta faktore honek, amaren lan kopurua bikoiztea ekarri du. Hau dela eta, amak umeak hezteko eredua zeharo aldatu da. Egungo amek ez dituzte guk lehenago betetzen genituen funtzioak. Egun, denbora libre gehiago daukate nahiz eta lan bikoitza izan.

“Oso bizimodu ezberdiña dekogu. Gaur egungo amek bere denboratxua dekie kafia hartzeko. Len ez!”8

“Nik beti pentsa izan dot ba, gazte denporan ez dala pentsaten haren amak zelako semia hezi daben zuretzako. Beti pentsa dot holan. Gauza onak konta bidie ta ez txarrak, hau da erakutsi bihar dana bizimoduan! Gaur ikusten dirazenakin…”31

Hain gazteak izan gabe ere emakumeak beti saltsan. (Elvira Iñurritaren argazkia).

98


Irudia

Genero izaera ezaugarritzen zuen elementu fisiko garrantzitsuenetakoa zen janzkera. Guk betidanik eraman izan ditugu gonak, eta ez beste ezer orain arte. Ez ziguten gona ez zen beste ezer jartzen uzten. Emakumeok derrigorrez eraman behar genuen gona bat, eta gizonek aldiz, prakak. Egun, edonork eraman dezake nahi duena eta guk ere orain batzuetan prakak jartzen ditugu.

“Nik prakak ipini doaz berrogeita hamar urtegaz, neskak beti gonekin, nahiz ta prakak ipini nahi.”27

Bozka eskubidea

Baina hau ez da izan orain arte izan dugun aldaketarik nabariena. Gu gazteak ginela, gure amek jasan zuten lehenengo aldaketa handiena emakume gisa. 1931. urtean, lehengoz, bozkatu ahal izan zuten herriko hautets ontzietan. Orduan izan zen emakumeen iritzia kontutan hartu zuten lehendabiziko aldia. Gutariko batzuei ez zitzaien ideia gustatu. Ez genuen ulertzen zergatik bozkatu behar genuen, ordura arte egin ez bagenuen. Beste batzuek berriz, gogotsu bozkatu zuten eta baten batek bi aldiz ere bozkatu zuen. Errepublika garaia zen eta ordura arte toki ezberdinetan emakumeon eskubideen aldarrikapenak loratu eta fruituak ematen garaia izan zen.

Prakarik gabe edertasuna soinean. (Dominga Irazolaren argazkia).

99


Emakumea eta bekatua

Emakumeok beti egon ohi gara bekatutik hurbil. Horrela azaldu digute behintzat, eta, horregatik bizi behar izan dugu kontu handiz zer, nola, noiz, norekin eta zergatik egiten dugun pentsatu beharraz. “Kontuz zer egiten duzun nobioarekin”, “Kontuz etxeratzean”, “Kontuz iluntzen duenean”, eta horrela beste hainbat eta hainbat “Kontuz” entzun behar izan ditugu gure amen ahoetatik. Bekatariak omen gara eta hau dela eta jasan omen genuen kontrol hau.

Zerbait eduki behar dugu emakumeok elkarrekin ibiltzean, debekua bihurtzen dena. Guk egin nahi dugun guztia ukatzeraino iritst daitekeena. Mende batzuk atzera joanez gero, inguru honetan jasandako sorgin ehiza da honen adibiderik argiena. Emakumea, gaua eta bekatuarekin lotutako hainbat pasarte daude inguru hauetan. Horrela eta guztiz ere, guk geuk XX. mendeko emakumeok bizitako egoerak azaltzera goaz.

Isilekoak

Asko gustatzen zitzaigun tertulian ibiltzea, pintatzea… Elkarrekin kontu kontari ibiltzea alegia. Horrela izan arren, orduko gizartean bazeuden gai batzuk isilekoak zirenak. Isilekoak edo tabuak ziren gauza horiek baina, denek dute gurekin zerikusia, emakumeon ezaugarriekin hain zuzen ere; gure hilerokoa izan, abortuak, antisorgailuak… Ezin zitekeen gauza hauetaz mintzatu kalean nahiz eta gure artean hitz egiten genuen.

Hilerokoa

Hilerokoa adibidez, ez zen publikoa, disimulatu beharra zegoen. Nahiz eta emakumeon ezaugarri natural bat izan, hau ezkutatu eta disimulatu beharra geneukan. Normalean, kotoizko zapiak erabiltzen genituen, gero garbitu eta berrerabiltzeko. Ez zegoen gaur bezalako baliabiderik.

Disimulatu beharrez gain, momentu askotan oztopo bihurtzen zen hilerokoa gure eguneroko beharretan. Nahiz eta oztopo hauek ipuin, kondaira edota mitoak izan, praktikan zeregin batzuk ukatu behar izan ditugu. Esaterako, odolosteak egiteko orduan, hilerokoa izanez gero, debekatuta izaten genuen parte hartzea. Loreak ukitzea ere debekatua geneukan eta beste hainbat sinesmen ere bolo-bolo zebiltzan.

Emakumeon kasuan, hilerokoarekin egonez gero, debekatuta egoten zen han eskuak sartzea. Mitoren bat omen zegoen hilerokoarekin lanean dabilen emakumeak odolosteak eta txerrikiak usteltzen omen zituela zioena, edo kalitate txarrekoak ateratzen zirela zioena. Batzuetan, isilean gorde, odolosteak egin, eta, oso onak ateratzen ziren. Halere, inor ez zen kexatzen ezertaz.

100


Harreman sexualak

Baliabideei dagokionean ere, ez zen oso ohikoa antisorgailurik izatea. Harremanak ezberdin ulertzen ziren. Harreman sexualak erreprodukzioarekin harremantzen ziren, ez zen plazerra helburu. Sexualitatearen kontzepzioa, kristautasunaren ulermenean oinarritzen zen, hau da, sortzeko; plazerra bekatua baitzen.

Haurdunaldia

Haurdunaldian zehar lan egiten genuen erditze uneraino. Haurdunaldia naturaltasun handiz eramaten zen. Gehienetan, herriko partera izaten zen laguntzen ziguna, Elvira bezalako emakumeak hain zuzen ere. Haurdunaldiaren ostean, aste bat egoten ginen erreposuan.

“Orduan zortzi egun egoten zien emakumiak ogian haurra euki ta gero, ta gainera, olixo saldia hartzen. Berak, Elvirak, eitten zauen dana; bazkaixa, etxeko lanak… Dana!”25

Sarritan, erditzea kili-kolo joaten zen eta umeak galtzen genituen. Batzuetan jaio eta batera hiltzen ziren eta beste batzuetan, denbora batera. Orduan, oso ohikoa zen gutariko denoi gutxienez ume bat hiltzea, bai erditze momentuan bertan eta baita lehenago edo gerora ere. Orduan gutariko batzuk gaixotasunen bat izanez gero, ez genekien ezer eta umeak zerbait izanda ere ez genuen horren berri izaten gaur bezala. Horrelako kasu asko eta asko gertatzen ziren.

Amatasuna

Ama ona izateari garrantzia asko eman diogu guk. Emakumeok izan dugun funtzio nagusienetako bat izan da. Hau ondo betetzea sozialki onartua izateko ezinbesteko elementua izan dugu. Ondorioz, erreprodukzioarekin lotutako edozer gure karga izan da, gure zaman jarrita eraman dugun motxila bat izan da gustura egin dugun arren.

“Hiru ume euki nebazan. Hamalau hilabetekin hil zan lenengua, ta gero abortua euki naban. Hau be mutilla zan. Orduan bi dekotaz oiñ, mutila ta neskia.”28

101


Autogestioa

Erregimen garaian, neurri populazionistak hartu ziren demografia hazteko, eta emakumeak umeak izateko neurriak bultzatu zituzten. Hau zela eta, ez zen ohikoa antisorgailurik erabiltzea eta beste edozelako neurri prebentiborik hartzeko ohiturarik ere ez zegoen. Antisorgailuak ez izateaz gain, ez zegoen sendatzeko baliabide eraginkorrik eta ume asko hiltzen zitzaizkigun. Elvirak eta Sor Micaelak beraiek ekoiztutako sendabelar eta sendatzeko baliabide propioak erabiltzen zituzten. Baina, ez zuten beti funtzionatzen.

Legeak lege eta arauak arau, emakumeok babesteko bitarteko propioak sortzen genituen. Guk geuk ere erabakitzeko ahalmena izateko. Geuk egindako antisorgailuak egiten genituen haurdun ez gelditzeko. Horretarako bitarteko moduan trapua erabiltzen genuen.

Emakume borrokalaria: etxean eta kalean

Emakumeok lan asko egiten genuen etxean baina, honetaz gain, etxetik kanpo ere langileak ginen eta gure eskubideak lortzeko borrokatzen genuen. Ez ginen etxekoandre soilik, eta emakume eta pertsona sentitzen ginen neurrian, eta gizartea gu etxera mugatzeaz arduratu zenean, ez zitzaigun borrokatzea besterik gelditu.

“52tik 62ra sindikatuekin ibili giñen. 62an, enkargada ipini ginttuen aman izenian lenengo, ta gero, gure eben nire izenian ipinttia. Ta ni beti eskolan ibilitten… ta esan eusten, aman segurua gure bot ez ipintteko nire izenian. Telefonikiak ez ban admititzen hogeita bost urterarte, orduan amen izenian zan ta gu langiliak giñan. CNT zan orduko sindikatua. Alonsotegi ta Balmasedakuak ziran. Ta gero, Ondarrua, Bermeo, Balmaseda , Elorrixokuak… Gero, elkartzen giñen baña, bardin-bardin telefonikak nahi bana eitten ban.”3

Ez zegoen ongi ikusita emakumeok antolatzea, garai hartako pentsaeran guk umeak eduki, hauek hezi eta etxea zaintzeko geundelako batez ere. Baina horrela eta guztiz ere, hor egoten ginen. Geroago, ikusiko dugun bezala, Guda Zibilean oso zigortuak izan ginen momentu hartako egoeran parte hartzearren.

102


Guda Zibila

Guda Zibilaz hitz egiten dute egun, nahiz eta guk garai hartan izenik ere ez genion jarri. Guk gudan geundela bakarrik genekien. Nazionalak matxinatu egin zirela. Errepublika garaietatik gentozen, eta aldaketa handia zetorren.

Oraindik orain, gai honen inguruan hitz egitea zaila egiten zaigu. Horrela eta guztiz ere, hurrengoek gertatutakoaren berri izan behar duzuelakoan, kontatuko dizuegu.

Guda aurretik

Guda aurretik, Elorrion, aldaketa handiak izan ziren. Ezarritako Errepublikak gauza asko aldatu zituen. Honetaz ere, gerora konturatu ginen, II. Errepublika deitu zitzaiola adibidez. Guk besterik gabe sumatu genituen aldaketak: eskolan euskaraz hitz egin ahal izaten genuelako, udaletxean herriko jendea zegoelako. Salazar hain zuzen ere. Eta beste kontu batzuengatik.

Egia esan gazteak ginen garai honetan eta ez daukagu oso presente, baina, badakigu garai honetan emakumeontzako zerbait berezia gertatu zela: sufragio unibertsala. Gure amek lehengoz bozkatu ahal izan zuten. Orduan handitu zen emakumeon presentzia publikoa eta aktiboa. Honek, geroago ikusiko dugun bezala, emakumeak gatazka politikoan parte hartzea lagunduko zuen. Izan ere, Guda Zibileko fronteetan emakumearen parte hartzea ezaugarri garrantzitsua izan zen.

“Nik ezin izan naben botau, gaztia nintzelako baina Francisca, nire tiak, bi bidar botau zauen. Gizona juan zanian botatzera, botua emon orduko esan zotsien bere izena ez zala agertzen, Frantziska Gazetabeitiarena baño. Etxera juatian ta emaztiari esatian, emaztia bera juan zan Francisca Gazetabeitiaren ordez botatzera ta geruau, bere berezko izenaz botau zauen; nahiz ta idazkarixak jakin zauen bigarren aldixa zala botatzen zauena. Geruau pagau bihar izan dabe honegattik. Kartzelaratu eiñ eben ta gero, gizona fusilatu edo…”18

“Gu karlistak giñen. Gure amak egiñikua be ederra zan. Hori eittiarren pasau jakon pasatakua. Jun zan aitta mezetara ta gero, botaten juan zan. Ta esan eutsen berak ezin ebela botau ze Francisca izena eukala. Baña aittek ez zekixalez erderaz, ba, ezin defendidu. Etxera heltzian, amari kontau eutsan aittak, ta, amak esan ei ban: “a, bai?” erniauta ipini zan. Orduan, kotxiak ipintxen ebezen botua emoteko.“Ba ni juango naz zure partez botua emiten” esan eban. “Lelen aitten izenian ta gero neure izenian.” Bigarren bidar botatzen jun zanian, esan eutsen berak bota ebala ariñago. Ta berak orduan: “begitu ia bota badot” ta ez egoalez listan, bi bidar, bota eban! Horregattik pasa jakon pasa jakona! Gure aittagaz batera beste batzuk be atxilotu ebezen. Batzuk, Bilbora eruan ebezen bana gure aitta berton hil ben.”31

103


Gudan zehar

Hasierako tentsioa

Gudaren lehen seinaleak Elorrion urriaren 4an hasi ziren. Anbulantziak, kotxeak eta taxiak Intxortara gora-beheraka hasi zirenean. Ordurako lehen enfrentamenduak hasita zeuden nahiz eta guda uda horretan deklaratu zuten nazionalek Marruekosetik iparralderantz hasi zirenean.

“Intxortako frentea zauen, gorrixak egoten zien. Asentzioko ermitan berriz, frankonak. Urriaren 4an, 1936an, arratsaldez eueldi onakin, anbulantzizia ta kotxiak pasa zien. La Huelva abioia martxan hasi zan Udalatx atzetik. Anboton atzekaldian gorrixakin zeuzan oniño. Abioia bueltaka hasi zan. Arrasaten frankistak zeuzan ta hemengo partetik gorrixak. Gizon nagusi batek katalejuakin ikusi zauen Intxortako mendixan ikurriña jartzen zeuazala. Batallon Larrañaga. Donostiatik ta Irunetik etorritako gorrixak. Hor emakume bat egon zan, Agustina deitzen zan, hori julio inguruan. Martxoaren 31n Durango bonbardeau zebenian hau be bonbardeau eben.”13

“Bai horixe, gerra Intxortan hasi zan. Gogoratzen naz guda hasi zanian, Intxortaren kontrako lehen erasuak hastian, kotxiak ta kotxiak juaten ziela heriduekin Bilboruntz. Egunero zaurittuak urte askuan zihar. Milizianuak etortzen zien artua ta esnia jaten etxera. Guk esnia eramaten zotzegun kuarteletara, ta beti eman eusten kafia bueltan. San Fauston euan kuartela.”18

Kanpotarrak Elorrion

Ofizialki orduan izan genuen matxinatuen berri baina susmoak lehenagotik baziren. Izan ere, kanpoko jende asko ikusten zen hurbiltzen herrira, Euskal Herriko eta Estatu espainoleko jendeaz gain, Europako jende bat ere hemendik zebilen buelta-bueltaka; batailoiak osatzen ibili ziren.

“Soldaduak etortzen zien ia nunguak giñen galdezka. Txokolatia emoten oskuen. Zona honetan batailon Itsas Aldekoak egon zien. Jateko eske etortzen zien. Bertoko jentia zien. Arrautzak ta emoten zotsegun…”12

“Asturianuak be etorri zien. Gorrixak. Han be egon zan emakumeren bat.”13

104


Lehen mugimenduak

Bestetik, gorriek eraikin batzuk hartu eta okupatu egin zituzten beraien beharretarako eta horrek susmoak piztu zituen. Adibidez, monjen Santa Ana konbentua gorrien kuartel bilakatu zen. Monjak kanporatuak izan ziren alkatearen agindupean.

“Guda garaixan, kuartela izan zan konbentua. Monjak irten bihar izan zien alkatiaren aginduz ta eurakin ondo konpondu zien. Pilar haundi batzuk dauz ta hor lotzen ebezen zaldixak ta horrela. Guda aurreko mahaixak oraindik be hor dauz.”11

“Santa Anako konbentuan mezia emoten zan. Bertan, gudarixak egon zien errefuxiauta. Monjak handik atera ta okupau ein eben. Hor eukien kuartela gorrixek. Hortik Intxortara ta Kanpazarrera joaten zien. Besaide dauen lekuan balnearixua zeuan. Batailloiak horra juaten zien jatera.”13

“Orduan kanpoko jente asko ebillen Elorrixotik. Sei batailloi ezberdin euazan, ta horrek erdixek Intxortara juaten zien, ta beste erdixek, hementxe. Ni akordaten naz baeuazala guerdixen neskak.”22

Guda Elorrion

Geroago, begi bistakoa zenean gudan geundela, argi zegoen herritar bakoitzaren joera politikoa nondik norakoa zen.

“Hemen “Círculo nacionalista” (batzokixa), “Círculo carlista”, “Centro republicano” (Arko Iris karameluak hor zeuan). Hemen danok ezagutzen giñan ta bakoitzak bazekixen bestien barri.”14

Emakume gerlariak

Oso deigarria egiten zitzaigun “La Pasionaria” ikustea herriko kaleetatik batailoia atzetik zeramala. Buzo urdin eta lepoan zapi gorri batekin ibiltzen zen.

“Hemen emakumia… La Pasionaria. Gero ixillian emakume asko ibiltzen zien mobitzen baña… bestela Errusiara juan bihar.”25

Entzuna ez zen arren, emakume asko ibili ziren batailoietan parte hartzen elorrioarrak edo kanpotarrak izan.

105


“Goizian goizetik kanpandorrera igo bihar izaten giñun bonbardeatzeko arriskua egoten baizan. Lana eitteari itzi zotzien, fabrikak geldittu zien… Emakumiak be parte hartu izan eben gudan zihar. Urkijo jauregixa izan zanian, milizianak zeuzen; kuleruak ta sujetadoriak kolgatzen ebezen. Gizonen erropekin juaten zien jantzita.”4

“Emakumiak be ibili zien batalloietan. Arrazolako bat be ibili zan, oso errepublikania zan.”8

“Guda oso tristia izan zan. Milizianak be ibili zien gizonak bezala jantzita. Beste batzuk gehixau zien emakumiak. Baserri honetan emakume errefuxiatu bat egon zan.”12

Herritik kanpora

Guda hasteak, eskolak itxi, emakume eta umeok kanpora bidali eta benetako salbuespen egoera batetara ekarri gintuen.

Herritar guztioi kanpora joateko agindua eman ziguten.

“Nazionalak sartu zienian moruak sartu zien. Mutilak ta zaharrak Elgetara eraman ebezen ta barriz, emakumiak ta haurrak etxera bidali.”12

Batzuk frontera joan ginen, Agustina edo Paulina bezala, beste batzuk aldiz, inguruko mendietako baserriren batean pasatu genituen ikaraz betetako egun horiek.

“Ni gogoratzen naz esan ebela emakume ta ume guztixak Elorrixotik irteteko, ta, baserri baten geuzala, izeko baten etxera bisitan juan giñen txarto eualako. Bueltan heldu giñenian, dena euan soldauz beteta. Bertan zien gudarixak ta nazionalak. Orduan gudari batek irten zauen gure amari esanez hobe zala beste nonbaitera juatia. Orduan Bilborarte aurrera joan giñen amak lepuan eramanda!”26

“Hamaika urte nekozan. Nire neba bat gerran hil zan. Ni Bilbon neuan ta nire ahizta zaharrak etxian lan eitten zauen. Arrazolan bi familixa bakarrik geratu zien. Beste guztixak kanpora bota ebezen. Guda bukatu arte han egon giñen. Nire ama ta ahizta bat Arrazolatik Bilbora oiñez juan zien behi bakarraz. Gernikako bonbardeuan ta Durangokuan Arrazolan egon nitzen. Eskolak itxita egon zien guda garaixan.”8

106


Neskame kanpora

Gutariko beste batzuk aldiz, neskame bezala joan ginen kanpora, beste hiribururen batera. Alde batetik, Elorrion ezin zelako egon, eta bestetik, momentu hartako alternatiba onena zelako. Sasoi haietan eskas xamar zegoen etxeko senide guztiei jaten emateko. Neskame joan ginenak erraztu egin genuen egoera. Gu kanpora joatean, etxean kide kopuru txikiagoari eman behar zitzaiolako jaten eta gainera, arriskuz kanpo lan egiten genuelako.

“Guda baserrixan geuazala tokau jakun. Bilbora juan bihar izan giñun krixada moduan.”16

Frontekoei laguntzen

Beste batzuk aldiz, etxeko lanarekin aski ez, eta frontekoentzat janaria egin eta zerbitzatzen edota arropak egiten ibiltzen ginen. Belerin deitutako balnearioan egiten zituzten otorduak. Arropei dagokionez, berriz, eskularruak egin eta buzoak konpontzen ziren.

“Frentekuak oiñ taillerra dauen tokixan, lehen, balnearixua zeuen, ta, bertan bazkaltzen eben. Han, andrazko askok laguntzen zotsien, bazkaldu barik harek ezin eben ta gerrara juan”29

“Nire aitta “Solidarios Vascosen” egon zan behartsuenei laguntzen… Gero, obreruak apuntau zien “Solidarios Vascosetan” ta hortik sortu zan nazionalismua. Emakumiok gudarixentzako puntozko guantiak eiñ giñuzen. Nik mordo bat eiñ nabezen.”4

Euskara

Hemendik aurrera, euskararen erabilera oso izkutukoa izaten hasi zen. Etxean egiten genuen soilik geure artean ikara asko zegoen eta.

“Euskara ahazten da, jendiaz ezin giñunez berba eiñ, ezkutukua zan ta gaiñera gutariko gehixenok ez gendun erderaz jakin.”22

Horrela izan arren, gure amek euskaraz irakasten ziguten. Guda garaietan ere amak izan ziren euskararen oinordekoa eta transmisioa bermatu zutenak.

“Gogoratzen naz nire amak “eusko gudariak” erakutsi eustala baña gero, esaten eustan, “baina ixilik e? Ez esan kanta inori….” Beldur asko zeuan”20

107


Eskola

Hartutako beste neurri bat eskola uztea izan zen. Kaleak hutsik zeuden ezin zitekeen kalera irten eta beraz, eskolara joan ere ez. Gure aisialdirako geneukan espazio txiki hori gabe gelditu ginen. Eskolara joan gabe.

“Gerra denporan, eskola barik geldittu giñan. Gerria zan da... Danok etxian sartunda tiruak entzuten. Gerriak aguantau ban bittartian eskolia itxita euen.”10

Bonbardeaketa

Urrian sumatu genituen bai lehengo mugimenduak herrian. Baina txarrena, 37ko Aste Santuetan etorri zen. Izan ere, ordura arte Intxorta inguruan zeuden batailoiak ongi defenditu ziren frankisten erasoen aurrean inguru hau babestuz. Baina urte berriarekin batera, geroz eta tentsio gehiago somatzen zen. Martxoaren 31n, Elorrio bonbardeatu zuten airez.

“Yo, era muy pequeñita. Tenía cinco años. Fuimos a Mendraka. Etorri zien nire gurasuak ta hemen geldittu zien ta ama Mendrakako baserrira etortzen zan bisitan. Zaintzen ginttuen emakumiaren etxera juan giñen. Luego toda la familia estabamos allí. Mi padre se quedaba cuidando el negocio y vivían en Elorrio. Yo recuerdo que desde Intxorta tiraban las balas. Egun baten vino un requete. Algo era porque tenía un sagrado corazón. No vimos a ningún rojo…y el requete me dio un trozo de pan blanco. Se llamaba Dionisio. Me hizo mucha ilusión el pan blanco. Lo metí debajo de la almohada. Era muy jovencita pero lo suficiente como para saber lo que estaba pasando. Tenía tando miedo…cuando terminó, llegamos a casa y estaban los cristales rotos, el techo roto… Y yo no paraba de decir “afaldu gurot, afaldu gurot”. Sufrí mucho con las bombas… Cuando había bonbardeos siempre se tocaban las campanas. Siempre que había riesgo, nos metíamos todos en la ermita a protegernos.”23

“Baserrixen egoten zien soldauak: sabaixen, amak lo eitten izten eutsen, gero trintxeretan egoten zien. Nire nebia euan sakuak ipintxen Kazajarenian. Egun baten, bixok bajatu giñen zaldixan Elorrixora. Momentu baten berari itxoitten gelditxu nintzan zaldixakin arbola baten onduan. Bonbardeua hasi zan ta Lorentzok pentsau aben, “adios!juan zata neskatillia!”. Zaldixa saltoka topau eban ta gero, topau eustan eleiza azpixan. Zaldixek abionak entzun ebenian ikaratute. Gero, bixok eskolan, sillen azpixen sartuta eon giñan.”31

108


Frontekoak eusten

Bonbardeoa eta gero ere, oraindik ematen zuen Frontekoak jarraitzen zutela erasotzen. Oraindik, ez zuten lortu Intxortatik sartzea.

“Abioiak entzutian basora joaten giñen gure errefujixora. Lagun bat kanpuan zauen. Bonbak hasi botaten ta lagunak salto eiñ ta bazterreraiño sartu zan. Felixa ez zan errefujixora juaten, baserrixan gelditzen zan.”12

“Goizetan zulo baten sartuta egoten giñen bi baserritako Kodiak. Sagar batzuk ta txokolate piskat. Iluntzerarte hantxe. Intxortatik gertuen zeuen Gazeta auzua zan ta kontu handiz ibiltzen giñen. Aiton-amonak baserrixan egoten zien korta barruan sartuta. Esaten zoskuen txakurrak ta katuak euren txokora juaten ziela.”9

Hile amaierarako berriz, frankistak herrira sartu eta okupatzen hasi ziren.

“Apirilaren 24an hemen Elorrixon sartu zien.”13

“Kanpaiak jotzen eben zerbait euanian. Behin, bondardeuagattik karnizerixakua hil zan”29

Okupazioa

Frankistak herriko izkina guztietan zeuden. Herria hartuta zeukaten airez eta lurrez eta nahi zutena egiten zuten.

“Dana dala, nazionalista, karlista edota gorrixa izan, irainak, garai txarrak, sufrimentua, talde guztixentzat izan zien.”10

“Bonbak airian pasatzen zirenian, soluan etzuntzen giñen.”13

Behin herria okupatuta, frontean ibili zirenak ospa egin behar izan zuten ihesean. Santanderreko inguruetara alde egin zuten. Bertan, batzuk zorte txarra izan eta atxilotuak izan ziren. Beste batzuk, zorte hobearekin ihesean desagertu ziren.

“Castro Urdialesen miliziano asko harrapau ebezen ta gure nebetako bat falta zanez, ama bere bila juan zan. Ez zekixen erdaraz baña earki konpondu zan. Han aurkittu aban gure nebia.”8

109


“Guda garaixan, Santanderrera juan giñen. 36-37 Santanderren. Bitartian, aitta kartzelan zeuan. Gorrixa izatearren zeuan kartzelan.”12

Frontekoak erori ondoren, dena aldatu zen. Hasteko, kanpotar militar asko zebilen herritik desfilatzen, oinez, zaldiekin eta tankeekin. Gutariko askok orduan ezagutu genituen lehengoz beste kolore bateko pertsonak.

“Ni akordaten naz juan giñian baserri batera hortik zihar. Gu Intxorta azpira jun giñan. Dana tirua… Gu txikixak giñan. Gero Mendrakara juan giñan ta gero, kalera bajatu giñanian, ikusi nebazan lehengoz moruak, bal-bal-baltzak, gizon baltzak. Gu ikaratuta.”15

“Moruak etorri zien Gazetara. Honek arrimatu ta inok ulertu bez. Gizonak hartu ta Elgetara eraman ebezen.”9

Alemanak ere ibiltzen ziren beraien elegantziarekin handik hona eta Mussoliniren gizonak ere bai. Gu leiho eta kale izkinetatik ibiltzen ginen beraiei begira.

“Alemanak etorri zienian, oso dotoriak zien. Oso txuluak. Italianuak ta … ez! Reketiak ta horrekin… uff ! ”14

Kanpotar hauek ukatzen ziguten euskaraz egiten. Debekatua zegoen.

“Tankiak ibiltxen zien aurrera ta aurrera. Alemanak beti esateoskuen ez juateko ikusten baña han juaten giñen kale ezkiñatik tankiai begira. Ta gero, behi bat zaintzen egon giñenian baserrixan, obus bat jauzi zan gure inguruan ta “buumbaaa !!!” ei eban, ta artotzan sartu nitzan.”31

Emakumeei zigorra

Ez geneukan soilik euskara debekatuta. Emakume izatearren politikan parte hartzea ere debekatuta geneukan. Honegatik zigorra jasotzen genuen, eta gutariko batzuei ilea labur mozten ziguten herritik desfilaraziz.

“Neskak josten ibiltzen zien, bai gerra aurretik ta baita gerra ostian be. Emakume asko egon zan politikari lotuta. Nazionalak sartzian, nazionalen* emakume guztixak matxakatu ebezen. Ilia txiki-txiki moztu ta gero, kalian erabiltzen ebezen reketiek. Hau 1937 apirila bueltan.”14

* ITZULTZAILEAREN OHARRA: Elkarrizketatuak lapsus linguae bat egiten du hemen eta “Nazionalak sartzian, nazionalen emakume guztixak” esaten duen lekuan “gorrien” edo “abertzaleen” emakume guztixak esan nahi zuen

110


Erbestea

Gutariko asko kanpora joan behar izan ginen, Frantziara, Ingalaterara, Belgikara edo beste nonbaitera, nazionalak hartuta zutelako dena.

“Kotxian juan giñen Santanderrera. Aitxak esan zun hemen gauza txarra dagola ta juteko. Santanderretik desenbarka genun. Frantziko herri txiki batera joan giñen ta hango jendia oso ondo portau zan.”29

Elorrion diru bilketak egiten ziren atzerrian errefuxiatuta bizi zirenentzat. Hor ere emakumeok izaten ginen lan egiten genuenak.

“Exiliuan euan jendientzako dirua batzen giñuen hemen. Ta gero, bialdu eitten giñun”26

Baserrietan errefuxiatuak

Bertokoak kanpoan hartzen zituzten antzera, bertokoek ere, gure jendea hartzen zuten. Batez ere, landa eremutan. Baserrien espazioa aprobetxatuz, familia asko topaten ginen batera.

“Zazpi hilabetian errefuxiatuak egon zien. Hiru familixa etorri zien gau batian. Aittak basuan beste bi mutil gazte artzain aurkittu ta etxera ekarri zittuen. Famili batek 18 seme-alaba eukozan. Danak ez zien etorri baña, hala ta guztiz be, jente asko bildu giñen baserrixan. 10 urte ta 9 urte genekozen. Justo kumuniñua eitteko orduan, baña azkenian ez naben eiñ…”10

Beste askoren gurasoak kartzelan ziren orduan. Santa Anan zeukaten kartzela, Pujanaren etxean, beste batzuk baserrian izkutatuta.

“Nik zortzi urte neukazala aitta ta ama atxilotu ebezen. Lenengo, aitta ta gero, ama. Aitta gerra denporan hil zan. Eruben lelen aitta 36ko gabonak aurrien edo, ta geruau, ama. Orduan, hogeita bat lagun batzen giñen etxian.”31

“Ni ahizta nagusixa nintzan hamaika urtekin ta gurasuak atxilotuta euazalez ezin etxia aurrera atara ta Lolik asko lagundu euskun. Nire aittek ez zekixen erderaz ta haretxek erun eutsan bide txarretik, ze, ezekixan aitortzen zer gura eban esan, ta, pasau zan pasa zana. Gurasuak zazpi hile egon zien kartzelan. Se puede decir que nos quedamos huérfanas.”31

111


Umezurtzak

Gurasoak atxilotzen zituztenean umeak umezurtz gelditu eta hiriburuetan zeuden umezurtzegietara eramaten zituzten.

“Hau pasa ta gero, Bilboko “Ángeles Custodiosera” eraman gintxusten. “Huérfanas de guerra” bezala, Katalina, ni ta Loli juan giñen. Kolegixuan batzuk garbitzen beste batzuk josten… Ta gu preferidak giñen, gudako huerfanak giñen. De ocho a once años estuve hor ta gero, txikixe ta ni Ibarrekolandara juan giñen. Deuston egon ta gero, Katalina Durangoko kolegixora juan zan. Deuston beste urte bat pasa ta gero, danetara lau urte pasa giñun Bilbon ze, ondoezik jartzen nitzen ganglixuak edo furúnculos ta… Gero, baserrira juatian, pasau eitten jaten. Sor Mikaelak emoten eustazan enguentuak ta, gogoratzen naz ama juaten zala bisitxetan. Amak erabaki ban, hamabi urtekin, etxera juatea ze, Cristina, nagusixa, taillerrian hasi zan ta etxian lagundu biharra euan.”31

Sakeoak eta behi lapurketak

Maiz sakeoak izatean ziren. Janaria zein behiak lapurtzen zizkiguten; behi batekin uzten gintuzten.

“Aittak esan eustan, “zertan zatoz etxera?” “Ez dozu ikusten bentanak tapauta daukatezela? Balak datoz bentanatik.” Ta ni etxera sartu, ta, ez eban baliak jo ba segiduan! Hurrengo egunian, goizian goiz, juan nintzen bueltan herrira. Herrira juatian, krixada nebilen etxeko dendan. Dena zegoen hankaz gora. Ssakeua egon zan gaba hartan.”16

“Urte batzuk geruau agindu oskuen ganaduakin irteteko. Guk moruei ikara zotsegun. Ni Amorebietara juan nitzen behixekin. Bertan, hile batzuk geldittu giñen ta han, despatxa berriz be, ta, Portugaleteraiño juan giñen oiñez. Etxe baten gegozan errefuxiauta hile batzutan zihar. Bueltan heltzian, nire anaia zan Leandro kartzelaratu eben.”14

“Gerran behixak kendu euskuen ta ordun, ba, kanpora juan bihar giñan behixakin…”31

Bortxaketak

Honetaz gain, gure etxeetara sartzen zirenean, inoiz bortxatu egiten gintuzten. Emakume gisa, hutsak sentiarazten gintuzten eta oso gogorra egiten zitzaigun.

“Gudako garaixetan gailentzen zien bi lerruetako jendiak sufritu eban. Hiru bandoentzat egon zien ondorixuak. Intxortako frentera moruak etorri zienian bortxaketa asko egon zan.”10

112


Alargunak

Herriko emakume asko alargun gelditu ziren eta bestela, askok eta askok, gizona kartzelan edo atzerrian zeukaten. Izan ere, gizon asko joan ziren frontera, eta bidean batzuk erahil egin zituzten.

“Gerra denporan neskatua nitzan. Aitta basura juaten zan idixak batzera. Aitta frentera juan zan ta, bittartian, ama negarrez etxian. Ama gauez etxe kanpuan eoten zan aitta noiz etorriko itxaroten. Egunez, abionak hegan ikusiz gero, babes tokixetara salto egiten giñun ezkutatzeko. Gazeta auzoa Elorrixoko auzorik kaltetuena izan zan Intxorta mendixaren magalian dagon lenengo auzua da ta. Milizianuen jarrera ona aipatzia komeni da. Eurek arroza ta beste jateko batzuk ekartzen otsien nire amaginarrebak esaten ebanaren kontura. Baserrixaren atzealdian karkaba bat dau, ta han, abarrak sartu ta hantxe ezkutatzen giñan. Horrela, ez errebotatzeko bonbek.”3

“Eztakixue… Elorrixon zazpi edo hil ebezen? Gure aitta zan bat. Eliza onduen euan txalet batera eruan ben. Gero, handik beste txalet batera, ta han… Aittena pasa zanian, nik hamabi urte neukazan. Ama zazpi seme- alabekin geldittu zan alargun. Baina, gure amak beti erakutsi euskun parkamena eskatzen. Bera bezalakorik ez euan. Beti esaten eban, ahaztu ez dala eitten baina parkatu bai.”31

Aurrera

Guzti hau amentzako karga handi bat bilakatu zen, beraiek atera behar zutelako etxea aurrera bakarrik, gu txikiak ginen eta. Kasu batzuetan, umeak lepoan hartuta, beste herri batera joan behar izan genuen aterpe bila. Amek egin behar izaten zuten dena: etxea, umeak, garbiketak…baina, hala edo hola, hortzak erakusten genion errealitate gordin horri. “Aurrera!” zen garai hartan emakumeon ahoetatik indarrak batzeko erabiltzen genuen hitza.

“Orduan “aurrera!” esaten giñun. Ni akordatzen naz gure amak eramaten ginttula urte bikin lepuan ta “aurrera!”. Sarrittan, Bosniakuakin akordaten gara baña, gure ama hola ibili zan urte askuan… Beti “aurrera!” esaten zan”25

Estraperloa

Bizi genuen salbuespen egoerari “la época del racionamiento” deitu zitzaion. Honek estraperloaren gorakada ekarri zuen. Egunero jan behar genuen eta orduko balditzek eguneko osagai hoiek komertzioetan erostea ezinezkoa egiten zuten. Olioa eta azukrea ziren gehienbat estraperloan erosten genituen produktuak. Luxuzko produktu gisa, tabakoarekin trafikatzen zen.

“La epoka del racionamiento. Olixua ta azukria aittittak ta… estraperlo bidez ekartze eben. Trenian ekartzen ei eben.”6

113


Guda eta gero

“Un día escuché las campanas de la iglesia y pensaba que venían los aviones. Pero, cuando salí a la calle corriendo para la iglesia, y vi que en la calle la gente estaba tranquila… ya habían terminado la guerra. Los nacionales habían ganado.”23

Behin guda amaituta, etxera bueltan ginen gehienok. Etxe askotan senideak falta ziren, gehienbat gizonak, gudan zehar atzerrira joan edota hil egin zituztelako. Gure etxeak ez zeuden utzi genituen bezala, gauzak falta ziren eta zeudenak apurtuta.

“Gure aittak laguna eukan karlistia, ta gu errefeuxiatu giñen Frantzixan. Koronel batek esan omen zun gure etxia ez ikutu be eitteko ta bueltan etorri giñian, etxian zegon dana. Gero, behin buelta einja, Frantzittik, Oñatitxik gauzak hartu, ta Elorrixora etorri giñan.”29

Guda aurretik gutariko askok etxeko ondareak izkutatu egin genituen toki ezberdinetan, guda amaituta berreskuratu ahal izateko. Baina, kasu gehienetan, arrastorik ere ez zen aurkitu.

“Aittak kamioi bat lortu zauen ta gauza guztixak itxi genduzan Berrizko bidian. Horretaz bai gogoratzen nazela; soineko bat besterik ez nekola, baña bueno, gauzak itxi genittun Berrizen, ta Bilbora juan giñan. Gerria amaittu zanian, esan zoskuen guk itzitako gauza guztixak hiru baserriren artian banatu ziela. Etxera etorri giñenian, kristal guztixak apurtuta… Intxortako bonbena.”29

Frankistek menperatutako denboretara heldu ginen. Elorrion Luis Berazar de La Rica jarri zuten alkate gisa geroago. Bera hasi zen Arguiñeta herri aldizkaria kaleratzen. Aldizkari honetako lehendakaria ere bera izan zen. Gazteleraz argitaratzen zen, oraindik orain, debekatuta baikeneukan euskaraz hitz egitea.

“Yo me acuerdo que mi abuelo dijo que yo tenía que aprender castellano porque iba a ir al colegio. Después de la guerra, todo era en castellano: las canciones, las oraciones,… A pesar de todo, yo sabía mucho euskera: canciones… Recuerdo una vez que estaba con mi hermana escuchando la radio, y fíjate cómo estábamos que sin decirnos nada, cuando escuchamos una canción en euskera, empezamos a llorar las dos. Esto, la verdad, no sé a quién habré contado, a muy poca gente…”23

Pasatu berri zen gerraren inguruan, ez genuen naturaltasunez jarduten. Zauriek itxi gabe jarraitzen duten neurrian, beldurrak bere orbainak utzi ditu emakumeongan, ahaztezina baita orduan bizi izan genuena.

“Baña gero guk ez dogu berbarik eiñ gerrian inguruan… Gu Miotan geldittu giñan, ta gerra denporan esnia saltzen bajatzen giñen Elorrixora.”3

115


5. HerriTArren plAZATik

Elorrioko herritarren iritzi eta hitzak jaso nahi izan dira eztabaida taldeen bitartez. Elorrioko jende ezberdinen ahotsak entzuteko asmoz, Iturri Kultur gunean batu ginen hiru egunetan zehar. Gure xedea Elorrioko emakumeek historian zehar egindako ekarpenen inguruko herritarren kontzientzia maila neurtzea izan da.

Erabilitako metodologiari dagokionez, hiru belaunaldi ezberdinez osatutako talde eztabaidak egiteari ekin genion. Eztabaida hauen ardatza Elorrioko historia izan da. Gure xedea lortzeko, historiako esparru ezberdinen inguruko galderak planteatu genizkien. Emakumeen inguruko itaunketarik eta aipamen zuzenik egin gabe. Hau da, ez diegu emakume konkretu bat bera ere aipatu eta ezta zita berezirik aurkeztu ere. Horrela, beraien kabuz atera dira garai hartako emakumeei buruzko kontakizunak.

Dinamika honetan gai ezberdinak tratatu dira: familia, hezkuntza, guda zibila, bizimodua, sexualitatea, herriko historia edota lana besteak beste.

Hasiera batean, talde eztabaidetakoek ez zekiten gure helburua zein zen, ezta zein metodologia erabiliko genuen ere. Bukaeraraino isilean gorde genuen. Behin arlokako galderak erantzunda, talde eztabaidei jarritako helburuak azaltzen genizkien. Gauzak horrela, beraiek azaldutako historian emakumeek izandako ikusezintasuna beraiekin partekatzen genuen.

Lehenengo saioan, 18-30 urte bitarteko jendea batu genuen. Bigarrenean aldiz, 30-50 urte bitartekoak eta azkenik, hirugarren eztabaidan, 50-70 urte bitartekoekin egon ginen. Horrela, hiru belaunaldi ezberdinetako herritarrekin bildu gara. Hezkuntza eta jendarte eredu ezberdin baten hezitakoak, baina, denek partekatzen zuten zerbait, bizilekua. Bataz beste, talde bakoitzean bost elorrioar eta dinamizatzen hiru lekittar: gu biok eta kolaboratzailea.

Hiru taldeok emakume eta gizonezkoek osatutakoak izan dira. Herria kolektibo handi batek osatzen duen heinean, eta guztien iritziak entzutea zaila dela kontutan hartuz, talde heterogeneoak eta ezberdinak egiten saiatu gara.

Eztabaida talde hauen edukiei dagokionez, aipatzekoa da gazteen ikuspegi sinkronikoa28.Ohikoa den bezala, beraiek bizitako historiari egin diote erreferentzia batik bat, bilakaera historikoari muzin eginez. Erdiko taldekoek berriz, bizi eredu aldaketa ezagutu dutenez, esparru

116


ezberdinei egin die erreferentzia, batez ere hezkuntzan gertatutako aldaketei erreparatuz, nagusiki gehienek esparru horretan lan egiten dutelako. Azkenik, nagusienek historiaren eta bizitakoaren inguruko informazio eta xehetasun asko eman dute.

Talde guztietan ikusi da azaldutako gertaerak zenbat eta denboran hurbilekoagoak izan, emakumea gehiago aipatzen dela. Baina orokorrean esan dezakegu, beraien deskribatze lanean emakumea aipatzean rol zehatz batzuei egin dietela erreferentzia, eta ez dela zehar lerroko agente gisa aipatu. Esan nahi da, emakumea rol tradizional konkretu batzuei lotuta aipatu dela batez ere. Eremu publikoari lotutako gaietan aldiz, emakumea gutxitan aipatu da.

Gazteen taldekoek, emakumeek bere garaian egin zuten lana behin eta berriro aipatu beharra azaltzen dute beraien diskurtsoetan. Hala ere, beraien kontakizunetan gutxitan aipatzen dituzte. Beraz, ohartu gara gazteenen talde honetan, emakumearen rola etxe inguruko jardueretara soilik mugatzen dela.

Talde eztabaidekin hasi aurretik, hainbat hipotesi izan genituen; eta ondorengo lerroetan, talde eztabaidak egin ostean, hausnartutako baieztapen eta ezeztapenak aipatuko ditugu. Bi izan dira erabili ditugun irizpideak hori baloratzeko orduan: irizpide kualitatiboa (nolako aipamena egin den) eta irizpide kuantitatiboa (zenbat aldiz aipatu den).

Gazteenen jardunean, hauek jasotako hezkuntza modua kontutan izanda, emakumeek historian zehar jasan duten zapalkuntzaz modu gordinago batean hitz egitea espero genuen. Ezin uka dezakegu beste bi taldeekin alderatuz gero, konplexu gutxiagorekin aipatu dutela hauen zapalkuntza egoera, eta aipatu ere, gehiagotan aipatu dute. Elorrioko historian zehar egindako azalpenetan baina, gutxitan aitatu da: eta aitatu dutenean, etxea edota hezkuntzari lotutako esparruetan izan da. Hala ere, bada beste faktore bat ondorio honetan eragin ahal izan duena. Gazteek Elorrioko historiaren inguruan duten jakintza azalekoagoa da, eta beraz, ez gizon ez emakume, ez dira aipatuak izan. Baina hala ere, nabarmentzekoa da aipatu dituzten arlo gehienak historikoki gizonezkoenak izan diren arloak izan direla.

Planteatutako bigarren hipotesian, lehenengo taldean izan ezik, beste bietan emakumearen egoeraren inguruko ikuspegi normalizatuago bat antzemango genuela uste genuen. Azken hipotesi hau baieztatuta gelditu da. Izan ere, lehenengo eztabaida taldean soilik hitz egin da emakumearen zapalkuntzaren kausa gizartearen egituratik bertatik eratorritakoa dela.

28 Sinkronikoa: testuinguru zehatz bateko baldintzak kontutan izanda egiten den analisia, historiaren garapen orokorra kontutan hartu gabe.

117


50-70 urte bitartekoek aldiz, emakumea rol tradizionalen esparrura mugatuko zutela espero genuen. Rol tradizionalak deritzogunean, emakumeari egotzitako esparru erreproduzitzaile eta hezitzaileei egiten diegu erreferentzia. Egia da, hiru taldeek aipatu dutela emakumearen rol erreproduzitzaile eta hezitzaile hau. Hala ere, hirugarren taldean, rol hauez gain, emakumeak betetzen zituen beste eginkizun batzuk ere aipatzen dituzte.

Beste hipotesi bat, landa eremuan, hau da, baserriko esparruan, emakumeen rol tradizionalak markatuagoak egongo zirela uste genuen herriko emakumeekin alderatuz. Hipotesi hau bi talde nagusienetan baieztatu da baina, gazteenetan aldiz ez. Izan ere, gazteenek ez dute baserriko bizitza horren hurbiletik bizi izan eta jadanik beraien etxeetan rol aldaketa batzuk sumatu dituzte. Gainontzeko bi taldeetan aldiz, emakumeen esparru pribatuaren inguruko aipamenak sarri egin dituzte, argi utziz, esparru publikoan daudela emakumearen mugak.

Azkenik, uste genuen, gurekin elkartutako emakumeek emakumeen historiaz gehiago jardungo zutela bertaratutako gizonezkoek jardungo zutenaz baino. Kasu hau, lehenengo taldean argi eta garbi gelditu da, emakumeek egindakoaren inguruko aipamenak egin dituztelako, ez maila kuantitatiboan soilik baita kualitatiboan ere. Beste bi taldeen hizketaldietan aldiz, emakumearen zein gizonezkoaren pisua parekotasunez agertu da.

Hautatutako lagina guk nahi bezain anitz eta handia ez izan arren, hausnarketa batzuk egiteko balio izan digu. Emakumeek egindako ekarpenez orokorrean kontziente direla ondorioztatzen dugu. Ondorio honetara heltzeko, ez dugu soilik emakumeetaz egindako aipamen kopurua kontuan hartu. Aipamen hauen nolakotasuna ere kontutan hartu dugu. Hau da, zein esparrutan egin zaion erreferentzia eta nola. Izan ere, emakumea aipatu bada, rol tradizionalei lotuta izan da eta aldiz, oso gutxi aipatu da esparru publikoan edo bestelako eginkizunetan.

Honen arrazoiak ezberdinak izan litezke. Batetik, gure hiztunen ezjakintasuna egon daiteke tartean. Eta hau egungo akulturazio prozesuaren baitan koka dezakegu. Bestetik, baliteke inoiz inon rol tradizionalak hautsi dituen emakumerik egon ez izana ere. Aitzitik, ikerketan ibili garenok, ondo dakigu historian zehar emakumeek etxe kanpoko lana egiteaz gain, kalean eta ezarritako rol horietaz urrun, beste lan batzuk egin dituela ere historia ofizialak kontatu ez arren. Baina, emakumeen historia ezkutuan mantendu izanak, beraien historia ikusezin bihurtu dute. Hau da, egun bizi dugun jendarte patriarkalak emakumea ikusezin bilakatu du.

Honela ba, hiru taldeok partekatutako elementu bakanetakoa honakoa da: gizonezkoak menderatu duen gizarte batean bizi garela, jendarte patriarkalean alegia. Eta honek bilakatu duela emakumea ikusezin.

119


6. Gure leiHoTik

Hurrengo lerroetan, ikerketan zehar etxez etxe eta kalerik kale ibili garen Leirek eta Amaiak Elorrion bizitako istorioa kontatuko dugu.

Bi neska kanpotar, lekittarrak, Elorrion barrena ibili gara azkenaldian. Herri handi eta aldi berean itxia, bertako emakumeekin bederatzi hilabetetan zehar batu izan gara. Gu, gazteak eta ezjakinak beraientzako, guretzako beraiek aldiz, altxorrez jantzitako hitz eta oroimenak dituzten emakumeak.

Inorekin harremanik izan gabe eta handik hona eta hemendik hara, kontaktu batek bestera eraman gaitu herritar gisa sentitu arte. Elkar ezagutu gabe, beraien etxeetako ateak ireki eta sukaldera arte eraman gaituzten emakumeak ezagutu ditugu. Nahiz eta beraien iritziz ezer gutxi kontatu, guretzat esandako hitz bakoitzak balio handia izan du. Euskaraz ez dakitelakoan, batzuekin erderaz mintzatu gara. Beste batzuekin ekinaren ekinaz galduko ez den elorrioarren hizkuntza zahar eta politean mintzatu gara. Bien bitartean, inoiz entzun gabeko historia ikasi dugu. Isildutako historia. Emakumeen historia hain zuzen ere.

Gure leihoa nahi izan duguna baino gutxiago egon da irekita, bederatzi hilabetez bakarrik, urtarriletik irailera bitartean. Hogeita hamamalau emakume elkarrizketatzeko eta hiru eztabaida taldetan parte hartzeko aukera izan dugu. Leihoaren posizioa, Gizarte eta Kultur Antropologia: kulturak eta jendarte eredu ezberdinak ikertzen dituen zientzia.

Ahuleziak

Leihotik begira hasi ginen lehen egunetik izan ditugu gure zereginaren inguruko hainbat zalantza eta horiek azaltzera goaz. Hasiera batean, kanpotarrak izanda, eta honek etorkizunean sor zitzakeen arazoak arduratzen gintuen: nola heldu jendearengana, konfidantzarik ez izatean emakumeen isiltasuna gailenduko zela, etab. Hitz batean, Elorriori buruz ezer gutxi genekiela.

Gizarte eta Kultur Antropologian egindako lan ezberdinei so egin, eta gehienetan, tokian tokiko ikerlariek beraien herrian egindako ikerketen emaitzak kanpokoenekin alderatuz gero askoz ere emankorragoak izan direla ohartu ginen. Euskal Herrian, Jose Miguel Barandiaran ataundarraren lanak ditugu honen adibide. Ez da berdina Elorrioko historia bertako batek edo kanpotar batek aztertzea. Gure diziplinan ikuspegi ezberdin hauek: emic eta etic bezala ezagutzen dira. Hau da, ikerketa objektua barrutik edota kanpotik ikertzen den esateko modua.

120


Elorrioko herritarrak ez izateaz gain, gazteak ere bagara eta hau ere, beste oztopo bat izan zitekeen. Lizentziatura bukatu berri dugun bi emakume gara eta gure ikerketa esparruko emakumeak aldiz, gutxienez gu baino mende erdi gehiagokoak. Denok emakumeak baina, baldintza ezberdinetan jaiotakoak eta bizitza eredu oso ezberdinak bizitakoak. Jendarte eredu ezberdinetan bizitzeak, gaizki ulertu edota errealitatearen interpretazio desegokiak ekar zitzazkeela ere bagenekien.

Bestalde, beraiekiko sortutako harremanaz gain, gure esperientzia ezak proiektuarekin abiatzeko beste puntu ahul bat suposatzen zuen: zeintzuk irizpide erabili, zein metodologia, nola hasi, nola egituratu etab. Zalantza honetarako, gure ikasturteetako materiala eta irakasle zein lagunen ekarpenak lagungarriak izan dira.

Hala ere, aurreikusten genuen puntu ahulenetako bat historiagilearen rola betetzearena zen. Gure proiektuaren oinarria XX. mendeko emakumeen ahotsak biltzea bazen ere, aurreko mendeetako sarrera historikoa egitea ere gure esku zegoen. Ikasi ez ditugun metodo batzuetatik emakumearen informazioa aurkitzea zaila da, baina, are zailagoa da historia horretan emakumea ikusezina denean. Hemen bai, eta zalantzarik gabe, ohartu garela hainbat aldiz entzun dugun androzentrismoaren sustraiak noraino dauden errotuta. Sarrera historikoa osatzerako orduan, hartutako erreferentzia bibliografiko gehienetan emakumearen hutsuneak ikaragarriak izan dira. Era berean, hutsune eta isilune hauek lagungarriak izan dira sarrera historiko hau osatzeko; ikusezintasun hau salatzeko.

Ahuleziak indargune

Zalantza hauek eta gehiago izan dira orain arte aurkitu ditugunak baina; aldi berean hauek izan dira bidea argitzen lagundu digutenak. Aurreikusten genituen ahuleziak esperientzian indargune bihurtu dira aurrerago ikusiko duzuen bezala.

Kanpotarrak izateak aukera eman du emakume hauen azalpenak oinarrizkoagoak izatea, aurreiritzirik gabekoak izatea eta pertsonalizatu gabekoak izatea. Gu ez ezagutzean, emandako informazioa xehetasun gehiagoz eta modu osatuagoan jaso dugu. Hasteko, ez genekien kontatzera zihoazen kontuen laurdena ere. Zentzu honetan, gazte izateak eta gure ezjakintasunak bultzatuta, beraientzat ohikoak baina guretzat aldiz berriak diren kontuak azaldu dituzte.

Ondorioz, beraientzako kanpotarrak, gazteak eta entzule ezjakinak izatea indargune bilakatu da. Denok emakume izateak ere harremana orekatu egin du eta hori oinarrizko zutabea izan da.

121


Landa-lana

Leiho horretatik informazioa biltzeko erabili ditugun bitarteko formalak bi izan dira: batetik, elkarrizketak eta bestetik, talde eztabaidak. Hogeita hamalau izan dira emakume elkarrizketatuak. Gehienetan, aurretiaz telefonoz hots egiten genien bai kultur etxean zein bakoitzaren etxeko sukaldean biltzeko. Hor agertzen ginen gu, kamara esku batean eta karpeta bestean genekarrela beraiekin arratsaldea pasatzeko prest. Batzuetan, ordu erdiz jarduten genuen, beste batzuetan, ordu betez, edota noizean behin bi orduz edo gehiagoz.

Lehenik eta behin, aurkezpentxoa egiten genien. Geroago, eseri, kamera martxan jarri, eta elkarrizketari ekiten genion. Aurkezpenean garrantzia ematen genion ikerketa egitearen helburuak azaltzeari, hau da, kontatzea beraien historia aintzat hartzera gentozela. Beraiek egindako lana omentzekoa zela esatea zen gure helburu nagusia. Beraien aldetik, oso erantzun baikorrak jaso ditugu.

Kamera atera bezain pronto, euskaraz ondo ez zekitela eta, lehen hitza erderaz egingo zutela esaten ziguten. Ez omen zekitela egungo euskara moldean ondo mintzatzen eta nahiago zutela gazteleraz egin. Gu harrituta batetik, eta penaz bestetik. Hain euskalki polita edukita, guk gazteleraz grabatu behar genuelako. Bigarren hitzarekin batera zetorren ez zekitela zer kontatu, bere bizitzan ez zelako ezer berezirik pasatu zioten; ez zutela ezer berezirik egin, etab. Hala ere, gehienek bigarren galderarako esandakoa ahaztu eta euskaraz egiteari ekiten zioten. Guk uste dugu, beraiek bizitakoari garrantziarik ez emateak eta hau gutxiesteak, jendarteak egindako ekintza haiei baliorik ez ematearen ondorio direla. Hori bai, hitz egiten hasterako konturatzen ziren asko dutela esateko.

Hasiera batean, gidoi bat generaman. Gidoi baten arabera lan egiten genuen, ohikoa den bezala. Hala ere, gehinenetan ez zen protokolo hau errespetatzen. Emakume bakoitzak bere gertaerak gogora etorri ahala kontatzen zituen, bakoitzak bere logika propioarekin. Horrela, konturatu ginen gidoiaren ordena ez zela garrantzitsua, elkarrizketan elementu garrantzitsuak ateratzea baizik. Bukaerarako, argazkiari beti utzi zaio bere tartea; familiako kontuak erakutsi eta argazki bakoitzaren balioa azaltzeko.

Erabilitako beste teknika bat talde eztabaidak izan dira. Herritarrek emakumeek egindako ekarpenaren inguruko kontzientzia maila neurtzeko termometro gisa erabili dugu. Parte hartzaileak bilatzerako orduan, arazoak izan ditugu eta taldeak homogeneoak izan diren arren, herritarren plazatik atalean irakurri den bezala, ekarpen handia egin dio sortutako espazio honek. Teknika honek, emakumeengandik jasotako informazioa alderatzeko balio izan digu batez ere.

122


Lan egiteko erabili dugun beste tresnetako bat behaketa izan da. Gizarte eta Kultur Antropologo garenoi asko gustatzen omen zaigun teknika da. Gure ustez, estadistika bateko portzentaien emaitzak baino esangura gehiago dauka.

Gure diziplinako hastapenetan mendebaldeko ikerlari asko joaten ziren atzerrira etnia eta kultur talde ezberdinak aztertzera. Askoren ikerketa metodoa, beraien txabolatik, distantzia markatuz besteen bizitza mendebaldeko logikarekin deskribatu eta idaztea zen; behaketa soila alegia. Geroago, beste ikerlari batzuk, kultur edo etnia bat ulertzeko bertako bizitza egin behar zela defendatzen hasi ziren: behaketa parte hartzailea deiturikoa. Gu ere, emakume hauek hurbilagotik bizitzeko, honetan ahalegindu gara.

Behaketatik ikasitakoa

Iraunkorra izan den behaketa parte hartzaile honetatik, bi dira ikusi ditugun elementu deigarrienak. Batetik, elorrioarren izaera berezia eta bestetik, emakumeen jarrera irmoa.

Ukaezina da, elorrioarrak talde gisa ulertuta, izaera berezia dutela, herri bakoitzak duen bezalaxe. Gehienok galdetuko duzue ea zertan oinarritzen garen baieztapen hau egiterako orduan. Gure ikuspegitik ez dago erantzun zuzen bakarrik, faktore asko dira nortasun honen eraikuntzaren prozesuan eragiten dutenak.

Faktore hauetariko bat adibidez, inguru geografikoak ezaugarritu dezake. Ikerlari geografiko deterministek defenditu zezaketeen antzera, bailarako azken herria izateak isolatuta egongo balira bezalako efektua egozten die beraien izaerari. Horrez gain, mendi inguruan bizi izateak eta honek eskaintzen dituen baliabideak kontutan harturik, elorrioarren bizi ereduan faktore eragile bat izan daiteke.

Zuzenean izan ez arren aipatu berri dugun faktoreak badu eraginik elorriarren euskalkian. Hizkuntzalari batzuen esanetan, inguru geografikoak eragiten omen du tokian tokiko euskalkiaren bilakaeran.

Beste faktore bat Elorrion auzolanak izan duen garapena izan liteke. Landa eremutik eta baserriko dinamikatik lotura hurbila izan duen herria izanik, beharrizanek baldintzatuta, auzolana errotuz joan da esparru honetan. Hartu-emanerako tratu honen hastapenak auzolanean izan dezake bere jatorria. Gerora, hau, herrira hedatzen joan dela ere izan daiteke. Honek, elorrioarren izaeran eraginez.

123


Badira beste zientzialari batzuk aldiz, euskal herritarron inkonsziente kolektiboaz aritzen direnak. Hau da, euskaldunok mende eta milaka urteetan zehar dugun altxor batetaz, indoeuropearrak ezarri aurreko balore multzo batetaz. Eta hauen iritziz, balore multzo hau modu ezberdinetan erreproduzitzen da. Badirudi balore horiek egiten gaituztela herri konkretu bateko kide. Elorrioko kasuan, inkosziente kolektiboak herritarren jarreran izan zezakeen eragina nabaria litzateke, oso errotuak baitituzte auzolana eta landa eremutik eratorritako jokaerak.

Beste faktore askoren artean baliteke, XX. mende hasieran eta historikoki izandako izaera karlistak nortasun berezi horren parte izatea ere. Baita Guda Zibilean matxinatuen aurka izandako erresistentzia sendoak.

Beste mila faktore izan zitezkeen elorrioarren izaera berezi hau aztertzen lagunduko ziguketeenak. Gu geuk ere ez daukagu honen erantzun magikorik. Elorrioarren nortasunak beste guztionak bezala, ez dauka esentziarik, faktore multzo baten emaitza baino ez dira.

Azkenik, guk biok izan dugun hipotesi bat bertan behera gelditu da behaketaren bitartez adhoc, alegia. Beti pentsatu omen dugu aurreko mende erdialdetik hasi eta mendeak atzera botaz gero ere, emakumea tradizionala izan dela: sumisoa eta pasiboa, eta dirudienez, orain hasi garela esnatzen. Gezurra galanta! Hori izan da sinestarazi nahi izan digutena. Txikitatik irakatsi diguten historian, gauza asko izkutatu izan dizkigute. Seguraski, historia bera, garaileak kontatu digulako, normalean genero maskulinoaren figura goraipatuz eta emakumearen parte hartze aktiboa gutxietsiz. XX. mende hasieran jaio ziren emakume hauek berretsi egin digute ideia hau. Bestalde, gerora ohartu dira ezibesteko subjektu aktiboak izan direla eguneroko bizitzan; beraien zein inguruko senideen biziraupenean.

Emakumeen hitzetatik haratago

Ez da erraza hitzak soilik irakurri eta barruan beste gabe gordetzea. Egun informazioa leku guztietatik heltzen zaigu eta eduki aldetik ordea, kili-kolo heltzen da gure belarrietara.

Ez da erraza berriz ahotsak ahaztea. Ahotsek nortasuna dute, aurpegi bat, begirada bat eta hamaika bizipen. Ahotsak pertsonekin lotzen ditugu eta pertsona hauek historia propio batekin. Ezin dezakegu konparatu ahots bat liburu bateko orrialdeetako hitzekin, inolaz ere.

Lan honetan zehar hogeita hamalau ahots gutxienez entzun ditugu eta entzuteaz gain, beste behin ere beraiekin batera emakume hauen aurreragoko bizitzetara bueltatu gara.

124


Bizitza hauek asko erakutsi digute. Hitz batean esateko garrantzia, emakumeek izandako eta merezitako garrantzia. Ez liburu, ez telebista, ez kale ez beste inon aurki eta irakur dezakegun emakumearen garrantzia.

Egia da, emakume hauen ahotsetatik haratago bidaiatu behar izan dugula gure bestelako hausnarketa propio batzuk egin ahal izateko. Lanean ikus dezakegun bezala, emakumea arlo pribatu zein publikoan subjektu aktibo bat izan da. Etxean, kalean eta baserrian. Tabernan eta dendan. Gudarientzat esku larruak josten nahiz Belerinen arropak garbitzen. Euletxuan andereño bezala eskolan edo partera moduan etxez-etxe erditze prozesuetan laguntzen. Nor izan da beraz, sumisoa, pasiboa eta eremu pribatuan soilik egon dena? Emakumea ez behintzat.

Gure hitzetan esan nahiko genduke, historia ofizialak egindako zauri guzti horiek berriz osatzeko denbora pasa beharko dela. Zauriak ez baitira gauetik goizera orbantzen. Baina guk argi daukagu emakumea nor izan den, zer egin duen eta zein den bere historia. Berdintasunaren eta parekidetasunean omen gauden mende honetan, ongi entzun beharko dute emakumeek egindakoa ere historia dela eta beraz, hori ere konta dezatela beraien liburu eta informazio hedabideetan. Ohar gisara eta gauzak ez ahazteko, gogora ekarri nahi genizueke androzentrismoak gure jendartearen egituran dituela sustraiak errotuta. Baina tira, jarrai dezagun gure hitzak josten eta egituratuta dauden sustraiak ximeltzen.

126


7. biblioGrAfiA• AGIRRE,KEREXETA,Iñigo(1992).“Bizkaikoherrienmonografiak.Elorrio”.BizkaikoForualdundia.

• AIAPE,Andrea.GernikaremakumeakXX.mendean:Ahotsaketabizipenak.Gernika-LumokoHistoriaBildumaVI.

• AJURIA,Ricardo&MADINA,Luis.(2006).Hurrengogeltokia,Elorrio.PróximaparadaElorrio.ElorriokoUdala.

• ALBERDI, I., SARASUA, A. (2003). Eibartarren ahotan. Eibar Ahozko Ondarearen Bilduma. in FERNANDEZ DE

LARRINOA,K.(Ed.)Sabordeantaño:notassobre identidad local,actualizaciónetnográficaydesarrollocultural.

E.U.T.S. Gasteiz.

• ANCIZAR,Arantza.(2008).Vocesfemeninastraslasirenadelafábrica.LastrabajadorasdeEdesa1941-1985.Basaurikoudala.

• ARANA,Anuntxi.(2000).Mitohurbilak.Euskalmitologiajendeenbizitzan.Gatuzain.

• ARBAIZA,M.Familia,trabajoyreproducciónsocial.

• ARESTI,Nerea(2006).Lastrabajadorasvizcaínas1870-1936.Bizkaikogaiak.BBK.

• ARESTI,Nerea(2001).Historiacontemporánea.Médicos,Donjuanesymujeresmodernas.Losidealesdefeminidad

y masculinidad en el primer tercio del siglo XX. Argitalpen zerbitzua Euskal Herriko Unibertsitatea.

• AZPIAZU,JoseAntonio.(1995).Mujeresvascassumisiónypoder.Lacondiciónfemeninaenlaaltaedadmoderna.

R & B ed. Emakunde.

• BARRUTIABENGOA,U,GONZALEZ,G.,ELIAS,N.&RODRIGUEZ,A.(2004).Ahotsak.EmakumeakhistorianHernanin.

1936-1970. Hernaniko udala.

• BASTERRETXEA,KEREXETA,I.(2004).HierroyPalacios.ElorrioSevilla.MercaderoselorrianosenSevilladurante

los siglos XVI y XVII. Elorrioko Udala.

• BASTERRETXEA,KEREXETA,I.(2009).LasociedadElorrianaenelsigloXVII.Ejemplosdevidacotidianaenunavilla

moderna del Duranguesado. Durango.

• BERRIOZABAL,Roman.(2007).NacionalismoVascoenElorrio1984-1937.SabinoAranaFundazioa.

• Besaidebilduma,Losinquisidores,FundaciónSanchoelSabioconelpatrociniodelaCajadeAhorrosdeVitoriay

Álava. 1993.

• Colecciontemasvizcainos.LavilladeElorrio,SantosdePagadigorria.AñoV-nº57.CajadeahorrosVizcaina.

• DELVALLE,Teresa.(2001).EmakumeakEuskalHerrian(Erresistentziaketahausturak).Gaiak.

• DELVALLE,Teresa(1985).Mujervascaimagenyrealidad.Editorialantrophos.

• DÍAZ,JoseJabier.(1994).Historiacontemporanea.Estudiosdegénero.EuskalHerrikoUnibertsitatea.

• ENRÍQUEZ,JoséCarlos. (1995).Sexo,genero,culturayclase.Los rumoresdelplaceren las repúblicasde los

hombres honrados de la Vizcaya tradicional. Beitia ediciones de historia.

127


• FUSI, AIZPURUA Juan Pablo, GÓMEZ-FERRER Guadalupe & JOVER, ZAMORA, José María. España: Sociedad,

política y civilización (siglos XIX-XX).ed: Debate S.A.

• GERÓNIMOdeUZTARIZinstitutuarenurterokoaldizkaria.XI.(1995).

• GODELIER,M.(2000).Cuerpoparentescoypoder.Perspectivasantropológicasycríticas.Quito,Abya-yala(19-53).

• GONZALEZ,M.(1993).Haciaunaantropologíade las relacionesdegéneroenAméricaLatina.EnS.G.Montes

(comp) Mujeres y relaciones de género en la antropología latinoamericana. México, El Colegio de México.

• GONZALEZ,P.&VV.AA.(1992).El trabajodelasmujeresa travésdelahistoria.Ministeriodeasuntossociales.

Instituto de la mujer.

• GRAMSCI,A.(1967).TheModernPrince,andotherWritings.TrLouisMarks.InternetionalPublishers.NewYork.

• HOBSBAWM,Eric.(2007).HistoriadelsigloXX.1914-1991.ed.Crítica.

• HORNILLA,T.(1981).LaginecocraciaVasca.Contribuciónalosestudiossobreeleusko-matriarcado.ed.Geu.

• JAMES,D.(2004).Historiasdevida,memoriaeidentidadpolítica.Manantial.BuenosAires.

• LLONA,Miren(2002).EntreseñoritayGarçonne.Historiaoraldelasmujeresbilbaínasdeclasemedia(1919-1939)

Atenea.Estudiossobrelamujer.UniversidaddeMálaga..

• MOORE,H.(1994).Apassionfordifference.Essaysinanthropologyandgender.Bloomington,IndianaUniversity

Press. Cap 1 (Trad. Carolina Saccol).

• NABERAN,J.(2001)LavueltadeSugaar.Unproyectodefuturo,paraunpuebloconpasado).Basandereargitaletxea.

• NASH,Mary.(1983).Mujer,familiaytrabajoenEspaña,1875-1936.Historia,ideasytextos.Anthropos.Editorial

del hombre.

• NORA,Pierre(dir.),(1984).LesLieuxdemémoire.Gallimard,Paris.

• OLAIZOLA,ELORDI,JuanJose.(2000).DurangotikArrazolaetaElorriorakotrena.DurangokoArteetaHistoriamuseoa.

• ORTIZ-OSES,Andres/MAYER,F.K(1982)Elinconscientecolectivovasco.Txertoa.

• PEREZ,J.Antonio.Oroimenarenispiluak.Basaurikoemakumeenahozkohistoria1937-2003.Basaurikoudaletxea.2004.

• PRADOANTUNEZ,AnaIsabel,(2004).MonografíadepueblosdeBizkaia.II,Ed.DiputaciónForaldeVizcaya,Bilbo.

• RICOEUR(2000).Lamemoria,lahistoriayelolvido.FondodeCulturaEconómica.México.

• UGALDE,Martin.(2004).NuevasintesisdelaHistoriadelPaísVasco.Desdelaprehistoriahastaelgobiernode

Garaikoetxea. Ttarttalo argitaletxea, Donostia.

• 2000;Estudiosdegénero.Historiacontemporánea.EuskalHerrikoUnibertsitatea.

• 1992;Trabajodelasmujeresatravésdelahistoria.Ministeriodeasuntossociales.Institutodelamujer.

128


8. erAnSkinAk

Argazkiak

Elkarrizketa gidoia

Eztabaida taldeen gidoia

Datu basea (nahi izanez gero cd-rom batean)

Zintak

Elorrioko Udala SS-247-2011 ISBN...9 Atzoko hitzak josten Elorrioko historia emakumeen ahotik 0....

Documents

Transcript of Elorrioko Udala SS-247-2011 ISBN...9 Atzoko hitzak josten Elorrioko historia emakumeen ahotik 0....