1

PROGRAMA DE ESTUDO EFICAZ

Esquemas de Coñecemento do medioOs contidos imprescindibles da Primaria resumidos en 30 esquemas

Ficha 1 Os seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2Ficha 2 Os animais invertebrados . . . . . . . . . . . . . . . . 4Ficha 3 Os animais vertebrados . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Ficha 4 As plantas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Ficha 5 Os ecosistemas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Ficha 6 Función de relación: o sistema nervioso . . . . 12Ficha 7 Función de relación: os sentidos . . . . . . . . . . . 14Ficha 8 Función de relación: o aparello locomotor . . 16Ficha 9 Función de relación: a coordinación

interna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Ficha 10 Función de nutrición . A dieta . . . . . . . . . . . . . . 20Ficha 11 Función de nutrición: o proceso

dixestivo e a respiración . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Ficha 12 Función de nutrición: a circulación

e a excreción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Ficha 13 Función de reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Ficha 14 A materia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Ficha 15 A enerxía, a luz e o son . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Ficha 16 A electricidade e o magnetismo . . . . . . . . . . . 32Ficha 17 As forzas e as máquinas . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Ficha 18 A Terra e o universo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Ficha 19 Capas da Terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Ficha 20 Xeografía: paisaxe, relevo e clima . . . . . . . . . 40Ficha 21 Xeografía física de España . . . . . . . . . . . . . . . 42Ficha 22 Xeografía humana e económica . . . . . . . . . . 44Ficha 23 Xeografía política de España . . . . . . . . . . . . . 46Ficha 24 Xeografía de Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Ficha 25 A Prehistoria na península Ibérica . . . . . . . . . 50Ficha 26 A Idade Antiga na península Ibérica . . . . . . . 52Ficha 27 A Idade Media na península Ibérica . . . . . . . 54Ficha 28 A Idade Moderna en España . . . . . . . . . . . . . 56Ficha 29 A Idade Contemporánea en España

(século XIX) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Ficha 30 A Idade Contemporánea en España

(século XX) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

PRIM

ARI

ARe

curs

os p

ara

o pr

ofes

orad

o

166157 _ 0001-0064.indd 1 10/2/09 15:26:09

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

2

1 Os seres vivos

Clasificación dos seres vivos

Organización interna dos seres vivos

substancias. enerxía.

Células: parte máis pequena dun ser vivo. Forman tecidos.Tecidos: agrupación de células que realizan a mesma función. Forman órganos.Órganos: grupos de tecidos que traballan conxuntamente realizando a mesma función. Forman sistemas.Sistemas: grupos de órganos que realizan a mesma función. Forman aparellos.Aparellos: sistemas e órganos que realizan a mesma función. Forman un organismo.Organismo: ser vivo completo formado por aparellos e sistemas.

Seres inertes (non vivos): non realizan funcións vitais. Son…

Distintos seres forman a natureza

Seres vivos: realizan as funcións vitais

Reprodución, para obter descendencia.

Nutrición, para obter…

outros seres vivos. o medio.

de orixe natural (Sol).

de orixe artificial (moble).

Relación con…

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Reino animal

Tipos

Clasificación

Características

Segundo o medio en que viven

Segundo a alimentación

Segundo a forma de nacer

Pluricelulares.

Heterótrofos (aliméntanse doutros seres vivos).

Pódense desprazar dun lugar a outro.

Reaccionan ante os estímulos.

Vertebrados: teñen esqueleto óseo.Invertebrados: non teñen esqueleto óseo.

Terrestres: respiran aire. Acuáticos: toman o osíxeno disolto na auga.

Ovíparos: nacen de ovos. Vivíparos: fórmanse dentro da nai.

Herbívoros: aliméntanse de plantas. Carnívoros: aliméntanse de carne. Omnívoros: aliméntanse de carne e plantas.

166157 _ 0001-0064.indd 2 10/2/09 15:26:10

3

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Os

sere

s vi

vos

1

Clasificación dos seres vivos(continuación)

Reino das plantas

Reino dos fungos

Tipos

Características

Clasificación

Características

Outros reinos: algas e bacterias.

Dependen doutros seres vivos para alimentarse.

Non se desprazan.

Segundo as follas

Segundo o talo

Pluricelulares.

Autótrofos (fabrican o seu propio alimento).

Non se desprazan.

Reaccionan ante algúns estímulos (luz).

Plantas con flores

Plantas sen flores Carrizas.

Fieitos.

Ximnospermas: ten flores, pero non froitos.

Anxiospermas: teñen flores e froitos.

Árbores: talo leñoso, groso e duro.

Arbustos: talo leñoso pequeno.

Herbas: talo fino e flexible.

Perennes: teñen follas durante todo o ano.

Caducas: perden as follas no outono.

166157 _ 0001-0064.indd 3 10/2/09 15:26:10

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

4

Os animais invertebrados2

Son sinxelos, en forma de saco e con corpo irregular sen simetría.

Viven no mar e non poden desprazarse. Por exemplo, a esponxa de baño.

Corpo brando e alongado, cun eixe de simetría. Por exemplo, a miñoca.

Viven na terra e na auga.

Corpo brando, xelatinoso e con tentáculos. Por exemplo, corais, anemones ou estrelas.

Son mariños.

Teñen tentáculos con órganos dos sentidos. Por exemplo, o caracol.

A maioría son acuáticos e posúen cuncha.

Corpo brando protexido por dúas cunchas articuladas. Por exemplo, o mexillón.

A maioría son mariños.

Posúen oito ou dez tentáculos e un cerebro moi desenvolvido. Por exemplo, o polbo.

Son mariños.

Desprázanse expulsando un chorro de auga que os impulsa.

A maioría presentan simetría (dúas metades iguais ou simetría radial).

Son ovíparos

Esponxas

Celentéreos

Moluscos

Gasterópodos

Bivalvos

Cefalópodos

Vermes

Algúns protexen o seu corpo...

Non teñen esqueleto con columna vertebral.

Características

Clasificación

As femias poñen ovos.

Dos ovos saen larvas.

As larvas convértense en adultos.

Con cuncha. Por exemplo, o caracol.

Con cuberta. Por exemplo, o cangrexo.

166157 _ 0001-0064.indd 4 17/2/09 08:57:41

5

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

2

Os

anim

ais

inve

rteb

rad

os

Arácnidos: posúen oito patas e carecen de antenas. Por exemplo, as arañas.

Crustáceos: posúen dez ou máis patas. Por exemplo, a lagosta.

Miriápodos: posúen un corpo alongado e moitas patas. Por exemplo, o cempés.

Teñen antenas.

Teñen seis patas.

Algúns teñen ás.

Artrópodos

InsectosClasificación(continuación)

Corpo cuberto de placas duras e pugas. Por exemplo, o ourizo de mar.

Viven no mar.Equinodermos

Posúen un corpo dividido en

Cabeza.

Tórax.

Abdome.

166157 _ 0001-0064.indd 5 10/2/09 15:26:11

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

6

Os animais vertebrados3

Respiran por pulmóns.

Son vivíparos.

Alimentan as súas crías con leite.

Teñen a pel cuberta de pelo.

Desprázanse andando, nadando ou voando.

Respiran por pulmóns.

Son ovíparos.

Teñen a pel cuberta de escamas.

A maioría son terrestres.

Marsupiais. Por exemplo, o canguro.

Carnívoros. Por exemplo, o tigre.

Ungulados. Por exemplo, o cervo.

Primates. Por exemplo, o gorila.

Morcegos. Por exemplo, morcego de orellas.

Cetáceos. Por exemplo, a balea.

Serpes. Non teñen patas, reptan.

Lagartos. Teñen catro patas curtas, reptan.

Crocodilos. Teñen catro patas curtas, son de gran tamaño, posúen grandes dentes e viven na auga.

Tartarugas. Teñen unha grosa cuberta e moitas son acuáticas.

Mamíferos

Características

Características

Clasificación

Clasificación

Réptiles

Corpo dividido en partes

Cabeza.

Tronco, do que poden saír extremidades.

Rabo.

Teñen columna vertebral.

Características

Clasificación

166157 _ 0001-0064.indd 6 10/2/09 15:26:12

7

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

3

Os

anim

ais

vert

ebra

dos

Respiran por branquias ao nacer e, cando son adultos, respiran por pulmóns ou pola pel.

Nacen como larvas acuáticas e sofren a metamorfose.

Teñen a pel espida.

Respiran o osíxeno disolto na auga por branquias.

Son ovíparos.

Teñen o corpo cuberto de escamas.

Viven na auga.

Posúen aletas e desprázanse nadando.

Respiran por pulmóns.

Son ovíparos.

Teñen o corpo cuberto de plumas.

Son terrestres.

Posúen ás e a maioría voan.

Sen rabo. Por exemplo, a ra ou o sapo.

Con rabo. Por exemplo, a píntega.

Cartilaxinosos. O seu esqueleto está formado de cartilaxe. Por exemplo, a quenlla.

Óseos. O seu esqueleto está formado por óso. Por exemplo, a sardiña.

Corredoras. De gran tamaño, con patas moi desenvoltas para correr. Por exemplo, a avestruz.

Anátidos. Teñen dedos unidos por unha membrana. Por exemplo, o ganso.

Zancudas. De gran tamaño, con patas finas e longas. Por exemplo, a cegoña.

Rapaces. Carnívoras, con peteiro ganchudo e afiado. Por exemplo, o voitre.

Galináceas. Corpo gordecho e peteiro curto. Por exemplo, a galiña.

Paxaros. Tamaño pequeno e peteiro curto. Por exemplo, o pardal.

Anfibios

Aves

Peixes

Clasificación

Clasificación

Clasificación

Características

Características

Características

Clasificación(continuación)

166157 _ 0001-0064.indd 7 10/2/09 15:26:13

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

8

As plantas4

Relaciónanse co medio

Non poden desprazarse. Están suxeitas á terra pola raíz.

Fabrican o seu propio alimento con auga, substancias do solo, dióxido de carbono e luz do sol.Características

Responden aos cambios.

Realizan pequenos movementos, por exemplo, cara á luz.

Raíz

Talo

Follas

Poden ser

Teñen dúas partes

Partes

Absorbe substancias nutritivas do solo.

Suxeita a planta.

Sostén as follas.

Por el circula o alimento e a auga.

Medran no talo.

Fabrican os alimentos e realizan a respiración.

Leñosos. Duros e de madeira.

Herbáceos. Flexibles e de cor verde.

Face. Parte de arriba.

Envés. Parte de abaixo.Limbo. Parte máis ancha da folla

Pecíolo. Parte que a une ao talo.

RespiraciónAs plantas respiran continuamente.

Toman osíxeno do aire e expulsan dióxido de carbono.

166157 _ 0001-0064.indd 8 10/2/09 15:26:14

9

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

4

As

pla

nta

s

Nutrición

Reprodución

Do solo, pola raíz: auga e sales minerais que forman o zume bruto, que se reparte polos vasos leñosos.

Do aire, polas follas: dióxido de carbono.

Realízase nas follas.

Elabórase o alimento ao combinarse o zume bruto co dióxido de carbono (CO2), e así fórmase o zume elaborado.

Necesita a luz solar, que se capta a través da clorofila.

Como resultado deste proceso a planta elimina osíxeno.

Pétalos, que forman a corola.

Sépalos, que forman o cáliz.

Pistilo, que é a parte feminina.

Estames, que son a parte masculina.

Polos insectos.

Polo vento.

Son autótrofas, fabrican o seu propio alimento.

Fotosíntese

Participan dúas plantas.

Interveñen as flores, que son os órganos reprodutores das plantas.

Os óvulos transfórmanse en sementes que conteñen o embrión.

O pistilo transfórmase no froito, que protexe as sementes.

Prodúcese a polinización, que é o transporte dos grans de pole desde os estames dunha planta ata o xineceo doutra.

Toma de substancias

Etapas

Sexual

Barbada: talos que medran horizontalmente.

Rizomas: talos subterráneos.

Tubérculos: talos subterráneos engrosados.

Participa unha soa planta

Interveñen outras partes da planta.

Asexual

166157 _ 0001-0064.indd 9 10/2/09 15:26:14

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

10

Os ecosistemas5

Compoñentes

Relacións entre os seres vivos e o medio

Protección do medio natural

Problemas do medio natural

Os seres vivos

A alimentación (cadeas e redes alimentarias)

Contaminación

Espazos protexidos: para protexer lugares especiais pola súa paisaxe, vexetación, fauna…

Especies protexidas: para evitar a extinción de especies de animais ameazadas.

Loita contra a contaminación: medidas para evitar a deterioración do medio natural, por exemplo, reciclaxe de produtos, depuración de augas…

Quecemento global como consecuencia do aumento do dióxido de carbono efecto invernadoiro.

Extinción de especies, co que se altera a cadea alimentaria.

Deforestación, é dicir, desaparición de millóns de árbores.

Desertización, que é a transformación de zonas fértiles en zonas áridas.

Outras relacións

O medio físico

Produtores: os que fabrican o seu propio alimento (plantas).

Consumidores primarios: animais que se alimentan dos produtores (herbívoros).

Consumidores secundarios: animais que se alimentan dos consumidores primarios (depredadores).

Descompoñedores: seres vivos que se alimentan dos restos doutros seres vivos (fungos, bacterias…).

Do aire. Por exemplo, con fumes da industria.

Da terra. Por exemplo, con praguicidas.

Da auga. Por exemplo, verteduras aos ríos.

Parasitismo: cando un ser vivo se beneficia doutro. Por exemplo, o visgo.

Mutualismo: cando a relación que se establece entre dous seres vivos é beneficiosa para ambos. Por exemplo, as aves desparasitarias e os mamíferos.

Competencia: cando dúas ou máis especies necesitan os mesmos recursos, como alimento, refuxio, luz…

Flora: conxunto de todas as plantas.

Fauna: conxunto de todos os animais.

166157 _ 0001-0064.indd 10 10/2/09 15:26:15

11

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Os

ecos

iste

mas

5

166157 _ 0001-0064.indd 11 10/2/09 15:26:15

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

12

Función de relación: o sistema nervioso6

Sistema nervioso

Partes

Sistema nervioso periférico: os nervios

Sistema nervioso central

Funcións: recibir e transmitir información (impulsos eléctricos).

Corpo: onde se encontra o núcleo.

Axón.

Dendritas.Prolongacións

Función: recibe información, interprétaa e elabora a resposta.

Partes

Encéfalo

Medula espiñal: transmite a información entre os nervios e o cerebro.

Sensitivos: levan información desde os órganos dos sentidos ata o encéfalo e a medula.

Motores: levan as ordes do encéfalo e da medula ata os músculos.

Cerebro: controla os actos voluntarios.

Cerebelo: coordina os movementos e mantén o equilibrio.

Bulbo raquídeo: controla as funcións básicas involuntarias.

Recibir información do exterior Sentidos.

Planificar a resposta Sistema nervioso.

Executar a resposta Aparello locomotor.

Coordinar os procesos internos Sistema endócrino.

Está formado polas neuronas, que son as principais células do sistema nervioso.

Partes

A función de relación consiste en

Dirixe a función de relación.

166157 _ 0001-0064.indd 12 10/2/09 15:26:16

13

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

rela

ción

: o s

iste

ma

ner

vios

o

6

Movementos de resposta O cerebro recibe e interpreta a información e emite a orde.

Son conscientes e dependen da nosa decisión. Por exemplo, camiñar cara a un obxecto.

Responden a estímulos externos ou internos.

Prodúcense rápida e involuntariamente.

Responden a un estímulo exterior. Por exemplo, retirar a man ante algo moi quente.Reflexos

Voluntarios

166157 _ 0001-0064.indd 13 10/2/09 15:26:17

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

14

Función de relación: os sentidos7

Os sentidos

Vista

Forman parte da función de relación. Os sentidos fan posible o contacto dos seres humanos co mundo exterior: reciben informacións e estímulos do exterior (sons, olores…); transforman os estímulos en sinais eléctricos; pasan eses sinais ao sistema nervioso.

Órganos: os ollos, que teñen varias partes

Exterior

Interior

Funcionamento: a luz entra pola pupila, atravesa a córnea e chega á retina. A través do nervio óptico, envíase información ao cerebro.

Función: captar a luz para percibir as cores, as formas e o tamaño das cousas, e a distancia á que se encontran.

Olfacto

Función: captar os olores.

Órgano: o nariz, concretamente a pituitaria amarela, que está no seu interior.

Funcionamento: o aroma que está no aire entra polo nariz e chega á pituitaria, que a través do nervio olfactivo envía a información ao cerebro.

Gusto

Función: detectar o sabor dos alimentos.

Órgano: a lingua, concretamente as papilas gustativas, que informan dos sabores (doce, salgado, ácido, amargo, umami).

Funcionamento: as papilas gustativas recollen as sensacións dos sabores e envían os datos ao cerebro.

Córnea.

Iris.

Pupila.

Cristalino

Retina.

Pestanas.

Pálpebras.

Cellas.

166157 _ 0001-0064.indd 14 10/2/09 15:26:17

15

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

rela

ción

: os

sen

tid

os

7

Os sentidos

Oído

Tacto

Órganos: os oídos, que teñen varias partes

Oído medio

Oído interno

Oído externo

Caracol.

Nervio auditivo.

Tímpano.

Cadea de osiños (martelo, bigornia e estribo).

Pavillón auditivo.

Conduto auditivo.

Funcionamento: as terminancións nerviosas da derme captan os estímulos do exterior e envían información ao cerebro polos nervios táctiles.

Epiderme, a máis externa.

Derme, no interior, onde se encontran as terminacións nerviosas.Órgano: a pel, coas dúas capas

Función: recibir sensacións das cousas que tocamos, como a temperatura, a dor, a presión...

Funcionamento: os sons entran polo conduto auditivo e chegan ao tímpano, que vibra. A vibración transmítese ata o caracol, desde onde o nervio auditivo transmite información ao cerebro.

Función: captar os sons, distinguilos e saber de onde proceden.

166157 _ 0001-0064.indd 15 10/2/09 15:26:18

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

16

Función de relación: o aparello locomotor8

Aparello locomotor

Sistema muscular

Soster o corpo.

Protexer os órganos máis delicados. Por exemplo, o corazón, os pulmóns…

Facilitar o movemento.

Ósos do cranio: protexen o cerebro.

Ósos da cara: fixos e móbiles. Por exemplo, a mandíbula.

Articulacións(unións entre ósos)

Cartílagos: órganos brandos e flexibles. Por exemplo, as orellas.

Ósos

Cabeza

Fixas. Por exemplo, as do cranio.

Móbiles. Por exemplo, o xeonllo.

Semimóbiles. Por exemplo, as das vértebras.

Extremidades: ósos dos brazos e das pernas.

Sistema esquelético (óseo)

Funcións

Está formado polos músculos, que son órganos brandos e elásticos que poden contraerse ou relaxarse e recuperar despois a súa forma e tamaño orixinais. Únense aos ósos mediante tendóns.

Elementos

Facilitar o movemento das distintas partes do corpo.

Dar forma ao corpo.

Protexer algúns órganos. Por exemplo, o abdome.

Funcións

Columna vertebreal: protexe a medula espiñal.

Costelas: protexen o corazón, os pulmóns...

Esterno, clavículas, omoplatas e pelve.

Tronco

166157 _ 0001-0064.indd 16 10/2/09 15:26:19

17

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

rela

ción

: o a

par

ello

loco

mot

or

8

166157 _ 0001-0064.indd 17 10/2/09 15:26:19

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

18

9 Función de relación: a coordinación interna

Coordinación interna

Músculos involuntarios

Sistema endócrino

Non forman parte do sistema locomotor.

Non podemos controlalos voluntariamente.

Son imprescindibles para o funcionamento do noso organismo.

Exemplos: os músculos do corazón (latexos) e os músculos do aparello dixestivo (movemento do alimento).

Tiroide: segrega tiroxina, para aproveitar os nutrientes.

Páncreas: segrega insulina, que regula a cantidade de azucre que circula polo sangue.

Ovarios e testículos: producen hormonas sexuais que dirixen a aparición dos caracteres sexuais masculinos e femininos.

Hipófise: produce a hormona do crecemento e hormonas que dirixen outras glándulas.

Algunhas glándulas endócrinas son

Controla funcións tan importantes como o crecemento ou a reprodución.

Fórmano as glándulas endócrinas, que verten substancias chamadas hormonas ao sangue.

166157 _ 0001-0064.indd 18 10/2/09 15:26:20

19

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

rela

ción

: a c

oord

inac

ión

inte

rna

9

166157 _ 0001-0064.indd 19 10/2/09 15:26:20

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

20

Función de nutrición. A dieta10

A función de nutrición comprende todos os procesos mediante os cales obtemos e aproveitamos os nutrientes e o osíxeno que necesitamos para vivir.

Procesos

Obtención de nutrientes Aparello dixestivo.

Obtención de osíxeno Aparello respiratorio.

Repartición polo corpo e recollida de refugos Aparello circulatorio.

Eliminación de refugos Aparello excretor.

Convén saber

Nutrientes

Son os compoñentes dos alimentos que necesitamos para vivir.

Tipos

Hidratos de carbono ou glícidos: achegan enerxía.

Lípidos: achegan enerxía.

Proteínas: achegan substancias para crecer e reparar o noso corpo.

Vitaminas e minerais: son imprescindibles para o funcionamento correcto do organismo.

Auga: forma a maior parte do noso corpo e debemos compensar a súa perda.

Dieta

Conxunto de alimentos que come unha persoa habitualmente.

A dieta saudable debe ser

É recomendable

Completa: proporciónanos todo tipo de nutrientes.

Equilibrada: achega a cantidade necesaria de cada nutriente.

Tomar alimentos de todo tipo.

Reducir o consumo de doces.

Evitar as graxas de orixe animal.

Tomar abundantes froitas e verduras.

Consumir alimentos ricos en fibra.

Tomar máis peixe que carne.

166157 _ 0001-0064.indd 20 10/2/09 15:26:21

21

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

nu

tric

ión

. A d

ieta

10

166157 _ 0001-0064.indd 21 10/2/09 15:26:22

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

22

Función de nutrición: o proceso dixestivo e a respiración11

Aparello dixestivo

Proceso dixestivo

Tubo dixestivo: conduto polo que pasan os alimentos.

Glándulas anexas: producen líquidos que verten no tubo dixestivo.

Dixestión

Boca.

Farinxe.

Esófago.

Estómago.

Intestino delgado.

Intestino groso.

Ano.

Glándulas salivares: segregan a saliva que se mestura co alimento.

Fígado: produce a bile.

Páncreas: produce os zumes pancreáticos.

Boca: esmiúza e mestura o alimento coa saliva para formar o bolo alimenticio.

Farinxe e esófago: conducen o bolo alimenticio ao estómago.

Estómago: produce o zume gástrico que se mestura co alimento e forma o quimo.

Intestino delgado: produce o zume intestinal e recibe o zume pancreático e a bile; xunto ao alimento forma o quilo.

Descomposición dos alimentos para obter nutrientes.

Participan

O proceso dixestivo consiste na transformación dos alimentos para conseguir os nutrientes que conteñen. Realízase no aparello dixestivo.

AbsorciónÉ o paso dos nutrientes desde o aparello dixestivo ao sangue.

Ocorre no intestino delgado, nas pilosidades intestinais.

Expulsión de refugos

É a formación das feces e a expulsión das substancias non dixeridas dos alimentos.

Ocorre no intestino groso: compáctanse as substancias non dixeridas, transfórmanse nas feces e expúlsanse a través do ano.

166157 _ 0001-0064.indd 22 10/2/09 15:26:22

23

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

nu

tric

ión

: o p

roce

so

dix

esti

vo e

a r

esp

irac

ión

11

Órganos do aparello respiratorio

A respiración

Fosas nasais: por elas entra o aire.

Larinxe e farinxe: por onde pasa o aire antes de chegar á traquea.

Traquea: conduto desde o cal pasa o aire aos pulmóns.

Bronquios: son dúas ramificacións da traquea que entran nos pulmóns.

Bronquíolos: son uns tubos finos nos que se ramifican os bronquios.

Alveólos pulmonares: saquiños cheos de aire que saen dos bronquíolos.

Pulmóns: órganos esponxosos que se encontran na caixa torácica.

O aire entra polas fosas nasais.

Pasa pola larinxe, a farinxe e a traquea e chega aos bronquios e bronquíolos.

Desde os bronquíolos chega aos alvéolos pulmonares.

Nos alvéolos o osíxeno pasa ao sangue e este libera o dióxido de carbono.

O aire pobre en osíxeno e rico en dióxido de carbono expúlsase ao exterior.

Ocorren porque a caixa torácica se dilata e se contrae.

Proceso

Movementos respiratorios

A respiración consiste na entrada e saída do aire do noso corpo para obter osíxeno e expulsar dióxido de carbono. Esta función realízaa o aparello respiratorio.

Inspiración

Os pulmóns énchense de aire.

Prodúcese a entrada de aire polas vías respiratorias ata os alvéolos pulmonares.

O aire sae dos pulmóns.

O aire é obrigado a saír dos pulmóns e percorrer as vías respiratorias ata chegar ao exterior.

Espiración

166157 _ 0001-0064.indd 23 10/2/09 15:26:23

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

24

Función de nutrición: a circulación e a excreción12

Elementos do aparello circulatorio

A circulación

Corazón: órgano que bombea o sangue continuamente. Ten catro cavidades: dúas aurículas e dous ventrículos.

Arterias: levan o sangue desde o corazón ata os órganos do corpo.

Veas: levan o sangue desde os órganos do corpo ao corazón.

Capilares sanguíneos: comunican as arterias e as veas.

Sangue

Vasos sanguíneos

Compoñentes

O plasma: parte líquida do sangue.

Células sanguíneas

Glóbulos vermellos: transportan osíxeno.

Glóbulos brancos: deféndennos de infeccións.

Plaquetas: ocúpanse da coagulación.

A circulación é o traslado do sangue polo aparello circulatorio para transportar substancias nutritivas, osíxeno e substancias de refugo. Realízaa o aparello circulatorio.

O sangue nunca sae do aparello circulatorio.

Circulación pulmonar: percorrido do sangue entre o corazón e os pulmóns para recoller osíxeno e liberar dióxido de carbono.

Circulación xeral: percorrido do sangue por todo o corpo, excepto os pulmóns, para repartir nutrientes e osíxeno, e recoller substancias de refugo.

Realiza dous circuítos

166157 _ 0001-0064.indd 24 10/2/09 15:26:24

25

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

nu

tric

ión

: a c

ircu

laci

ón

e a

excr

eció

n

12

Órganos do aparello excretor

A excreción

Riles: están situados a ambos os lados da columna vertebral, na zona lumbar. Producen a urina.

Uréteres: son dous tubos que conectan os riles coa vexiga.

Vexiga: é o órgano no que se acumula a urina.

Uretra: é o conduto que vai desde a vexiga ao exterior.

A excreción é a eliminación das substancias de refugo que se encontran no sangue. Realízaa o aparello excretor.

PelA pel fabrica a suor nas glándulas sudoríparas.

Polos poros da pel, a suor sae ao exterior.

Aparello excretor

Nos riles fíltrase o sangue e prodúcese a urina.

A urina sae polos uréteres e chega á vexiga, onde se acumula ata que se expulsa pola uretra.

166157 _ 0001-0064.indd 25 10/2/09 15:26:24

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

26

Función de reprodución13

Aparello reprodutor

Feminino

Masculino

Órganos xenitais internos

Órganos xenitais internos

Ovarios: onde se producen os óvulos (células reprodutoras).

Trompas de Falopio: comunican os ovarios co útero.

Útero: cavidade onde se desenvolve o meniño durante o embarazo.

Vaxina: órgano que comunica o útero co exterior.

Testículos: é onde se producen os espermatozoides (células reprodutoras).

Condutos deferentes: conducen os espermatozoides ata a uretra.

Uretra: conduce os espermatozoides ao exterior.

Vesículas seminais e próstata: fabrican o líquido que serve de vehículo e de alimento aos espermatozoides.

Pene: polo seu nterior discorre a uretra. Encárgase de expulsar os espermatozoides.

Escroto: bolsa de pel que protexe os testículos.

Órganos xenitais externos: Vulva.

Órganos xenitais externos

A función de reprodución permítelles aos seres humanos ter descendentes. A reprodución humana é sexual porque nela as células sexuais de dous individuos de distinto sexo (macho e femia) se unen para formar un novo individuo. Os aparellos reprodutores da muller e do home permiten que isto sexa posible.

166157 _ 0001-0064.indd 26 10/2/09 15:26:25

27

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Fun

ción

de

rep

rod

uci

ón

13

Proceso da reprodución

Fecundación

Embarazo

Parto: nacemento ou saída ao exterior do novo ser formado.

É a unión dun óvulo e un espermatozoide. A célula resultante desta unión coñécese como cigoto.

Para que se produza a fecundación, o óvulo e o espermatozoide deben encontarse nas trompas de Falopio; aí é onde se forma o embrión.

O embrión adhírese á parede do útero, onde se desenvolve.

Conxunto de cambios que se producen na nai desde a fecundación ata o nacemento do novo ser.

Etapas Embrión: durante os tres primeiros meses.

Feto: a partir do terceiro mes. Os principais órganos xa están formados.

166157 _ 0001-0064.indd 27 10/2/09 15:26:25

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

28

A materia14

Tipos de materia

Substancias puras: formadas por un só tipo de materia (ouro, ferro…).

Mesturas: formadas por varias substancias puras.

Heteroxéneas: poden distinguirse os seus compoñentes. Por exemplo, unha ensalada.

Homoxéneas: non se distinguen os seus compoñentes; disolucións coma a auga do mar.

Propiedades da materia

Todos os corpos do Universo están formados por materia (o sol, as plantas, nós mesmos…). A materia está composta por átomos: partículas diminutas, invisibles (pódense ver a través dun microscopio electrónico).

Xerais: son comúns a toda a materia.

Características: permiten diferenciar unhas substancias doutras.

Masa: cantidade de materia que ten un corpo. Mídese en kg.

Volume: espazo que ocupa un corpo. Mídese en m3.

Densidade: relación entre a masa e o volume. Sábese dividindo a masa entre o volume.

Olor.

Brillo.

Cor.

Dureza.

Maleabilidade…

Sólido: ten volume constante e forma propia.

Líquido: ten volume constante, pero non forma propia.

Gasoso: cambia de volume e de forma.

Estados da materia

166157 _ 0001-0064.indd 28 10/2/09 15:26:26

29

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A m

ater

ia

14

O movemento: cambio de lugar ou de posición dun corpo.

A dilatación: aumento de tamaño dun corpo cando aumenta a súa temperatura.

A contracción: diminución do tamaño dun corpo cando diminúe a súa temperatura.

A fragmentación: división dun corpo en anacos.

Cambios de estado: prodúcense cando varía a temperatura

A oxidación: unha substancia transfórmase noutra por acción do osíxeno.

A combustión: unha oxidación moi rápida con desprendemento de enerxía.

A putrefacción: descomposición de substancias.

Fusión: paso de sólido a líquido. Por exemplo, cando derrete a neve.

Solidificación: paso de líquido a sólido. Por exemplo, cando se forma xeo.

Vaporización: paso de líquido a gas

Condensación: de gas a líquido. Por exemplo, a condensación de vapor nos cristais.

Sublimación: paso directo de sólido a gas, sen pasar por líquido. Por exemplo, a naftalina.

Ebulición: a temperatura fixa e de forma rápida. Por exemplo, a auga fervendo.

Evaporación: a menor temperatura e de forma lenta. Por exemplo, a auga dun charco ao sol.

Físicos a materia segue sendo a mesma

Químicos a materia transfórmase noutra: reacción química

Cambios da materia

166157 _ 0001-0064.indd 29 10/2/09 15:26:27

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

30

15 A enerxía, a luz e o son

Fontes de enerxía

Tipos de enerxía

Renovables: non se esgotan. Por exemplo, a luz do Sol.

Non renovables: esgótanse a medida que se utilizan. Por exemplo, o carbón.

Enerxía química: a que almacenan os combustibles. Por exemplo, o carbón, o gas, os alimentos…

Enerxía térmica ou calorífica: é a enerxía liberada en forma de calor. Por exemplo a que produce unha estufa.

Enerxía nuclear: está presente nalgunhas substancias. Por exemplo, o uranio ou o plutonio.

Enerxía mecánica: é a que teñen os corpos en movemento. Por exemplo, o vento.

Enerxía eléctrica: é a que utilizan os aparellos eléctricos ou electrónicos. Por exemplo, a lavadora.

A enerxía provoca os cambios que vemos ao noso arredor.

A luz

A enerxía

A luz é unha forma de enerxía que nos permite ver a cor e a forma dos obxectos cando se encontran ben iluminados.

CaracterísticasA luz propágase en liña recta e en todas as direccións.

A luz propágase a 300.000 km/s.

PropiedadesReflexión: é o cambio de dirección que experimenta a luz ao chocar contra un obxecto opaco.

Refracción: é o cambio de dirección que experimenta a luz ao atravesar unha substancia transparente.

CaracterísticasA luz branca está formada por luz de todas as cores.

As cores básicas da luz son: vermello, verde e azul.

Comportamento dos obxectos fronte á luz

Obxectos opacos: a luz non os atravesa.

Obxectos transparentes: a luz atravésaos.

Obxectos translúcidos: deixan pasar certa cantidade de luz.

166157 _ 0001-0064.indd 30 10/2/09 15:26:27

31

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

15

A e

ner

xía

, a lu

z e

o so

n

O son

Características

Calidades

O son propágase 340 m/s no aire.

O son transporta enerxía.

Cando o son se reflicte, prodúcese o eco.

A intensidade: permite diferenciar os sons fortes dos débiles.

O ton: permite diferenciar os sons graves dos agudos.

O timbre: permite identificar a fonte que emite o son.

O son é un tipo de enerxía mecánica.

166157 _ 0001-0064.indd 31 10/2/09 15:26:28

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

32

A electricidade e o magnetismo16

A electricidade é unha forma de enerxía que depende da carga eléctrica dos corpos.

Corrente eléctrica

Consiste no desprazamento de cargas eléctricas.

Circula por circuítos eléctricos.

Cargas eléctricas

Poden ser

Os corpos

Positivas

Negativas

Os corpos cargados con cargas de distinto tipo atráense.

Os corpos cargados con cargas do mesmo tipo repélense.

Poden ser neutros, cando posúen o mesmo número de cargas positivas ca negativas.

Poden estar cargados electricamente cando teñen distinto número de cargas positivas e negativas.

Elementos dos circuítos eléctricos

Xeradores. Por exemplo, unha pila.

Fíos de material condutor. Por exemplo, fíos de cobre.

Receptores nos que a enerxía eléctrica se transforma noutro tipo de enerxía. Por exemplo, un motor.

Interruptores. Serven para abrir ou pechar un circuíto.

Produción de electricidade

Centrais eólicas.

Centrais hidroeléctricas.

Centrais térmicas.

Centrais nucleares.

Centrais solares.

166157 _ 0001-0064.indd 32 10/2/09 15:26:28

33

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A e

lect

rici

dad

e e

o m

agn

etis

mo

16

O magnetismo

O magnetismo é a propiedade que teñen algúns imáns de atraer outros imáns ou algúns metais.

O magnetismo emprégase para producir electricidade.

Os imánsSe se enfrontan dous polos diferentes: os imáns atráense.

Se se enfrontan dous polos iguais: os imáns repélense.

Poden ser: naturais (por exemplo, a magnetita) ou artificiais.

Teñen dous polos: polo norte (N) e polo sur (S).

A Terra compórtase como un grande imán, por iso, os compases sempre se orientan ao norte.

166157 _ 0001-0064.indd 33 10/2/09 15:26:29

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

34

As forzas e as máquinas17

Forzas

Unha forza é calquera causa capaz de deformar un obxecto ou cambiar o seu estado de movemento.

Modos de actuación

Efectos

Deformación

Movemento

De obxectos elásticos, que recuperan a súa forma inicial ao cesar a forza.

De obxectos non elásticos, que continúan deformados cando cesa a forza.

Pon en movemento un corpo que estaba quieto.

Detén un corpo que estaba movéndose.

Varía a dirección ou o sentido do movemento.

Aumenta a velocidade do movemento.

Reduce a velocidade do movemento.

Por contacto: cando o corpo que realiza a forza e o que a recibe están xuntos (forza de rozamento).

A distancia: cando o corpo que realiza a forza está separado do que a recibe.

Forza de gravidade: a que atrae os corpos cara a Terra.

Forza magnética: a dos imáns que atraen partículas de ferro.

Forza eléctrica: a que existe entre corpos con carga eléctrica.

166157 _ 0001-0064.indd 34 10/2/09 15:26:30

35

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

As

forz

as e

as

máq

uin

as

17

Máquinas

Unha máquina é un obxecto empregado para aproveitar a acción dunha forza para transformar un tipo de enerxía noutro.

Tipos de máquinas

Segundo a cantidade de pezas

Segundo o xeito de accionalas

Segundo a acción que realizan

Cuberta (carcasa): parte da máquina que protexe o seu interior.

Estrutura: parte que soporta o seu peso e do que se coloca sobre ela.

Operadores: pezas que forman parte da máquina.

Mecanismos: varios operadores unidos que actúan de maneira coordinada.

Motores: compoñentes das máquinas que producen movemento.

Circuítos eléctricos e electrónicos.

Compoñentes

Simples

Compostas: teñen moitas pezas unidas entre si.

Roda: ten forma circular e xira sobre un eixe.

Panca: barra longa e ríxida que se sitúa sobre un punto de apoio.

Plano inclinado: rampla para subir ou baixar obxectos.

Enerxía das persoas.

Enerxía do vento.

Enerxía da auga.

Enerxía eléctrica.

Enerxía dun combustible.

Mecánicas: producen movemento. Por exemplo, un motor.

Térmicas: producen frío ou calor. Por exemplo, un ferro para alisar a roupa.

Manexar información: serven para a comunicación. Por exemplo, un teléfono.

166157 _ 0001-0064.indd 35 10/2/09 15:26:30

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

36

A Terra e o universo18

A Terra

A Lúa

Sistema Solar

Características

A súa forma é esférica.

Xira arredor do Sol e sobre o seu propio eixe.

A súa órbita é unha elipse.

O seu eixe está algo inclinado.

Xira sobre si mesma arredor dun eixe que pasa polos polos.

Tarda un día (24 horas) en dar unha volta.

Provoca a sucesión dos días e das noites.

Xira arredor do Sol.

Tarda un ano (365 días e 6 horas) en dar unha volta.

Provoca as estacións, debido a que o eixe de rotación está inclinado.

Lúa nova.

Cuarto crecente.

Lúa chea.

Cuarto minguante.

Rotación

Translación

Xira arredor da Terra.

Ás veces, a Terra, o Sol e a Lúa alíñanse e producen eclipses.

Movementos

Características

Movemento: tarda 27 días en dar unha volta á Terra, en catro fases

Sol: estrela amarela que produce luz e calor (necesarios para a vida na Terra).

Outros astros: xiran arredor do Sol

PlanetasInteriores: Mercurio, Venus, a Terra, Marte.

Exteriores: Xúpiter, Saturno, Urano, Neptuno.

Satélites: astros que xiran arredor dos planetas.

Asteroides: astros rochosos que xiran arredor do Sol.

Cometas: astros rochosos, pequenos e conxelados que xiran arredor do Sol, seguindo elipses moi alongadas.

166157 _ 0001-0064.indd 36 10/2/09 15:26:31

37

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A T

erra

e o

un

iver

so

18

Estrelas, nebulosas e galaxias

Estrelas

Son enormes esferas en cuxo interior se produce moita enerxía.

Forman constelacións.

Teñen propiedades que as distinguen

Cor.

Tamaño.

Luminosidade.

Brillo.

Nebulosas: nubes de gases que reflicten a luz emitida por estrelas próximas a elas.

Galaxias: enormes agrupacións de estrelas, gas e po

Galaxias elípticas.

Galaxias espirais.

Galaxias irregulares.

166157 _ 0001-0064.indd 37 10/2/09 15:26:32

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

38

Capas da Terra19

Atmosfera

É a capa de aire que rodea a Terra.

Está formada por unha mestura de gases

Moi abundantes

En menor medida

Nitróxeno. Osíxeno.

Dióxido de carbono. Ozono. Vapor de auga.

É imprescindible para a vida

Contén o osíxeno necesario para a respiración dos seres vivos.

Conserva a calor da Terra.

Filtra os raios solares e protexe a Terra.

Nela prodúcense fenómenos atmosféricos

Precipitacións.

Vento.

Tormentas.

Está formada por capas

Troposfera: capa baixa onde se desenvolve a vida.

Estratosfera: nela encóntrase a capa de ozono.

Outras capas máis externas.

Xeosfera

É a parte sólida da Terra

Capas que a forman

Parte está baixo os océanos formando os fondos mariños.

Parte emerxe e forma os continentes e as illas.

Codia: capa máis externa. Está composta por materiais sólidos e é máis grosa nos continentes que baixo os océanos.

Manto: é a capa intermedia. A súa temperatura é máis elevada ca a da codia. Nalgunhas zonas do manto encóntranse rochas fundidas, que reciben o nome de magma.

Núcleo: é a capa máis interna. Componse de ferro e doutros metais. Ten unha temperatura moi elevada. Divídese en dúas partes: o núcleo externo e o núcleo interno.

166157 _ 0001-0064.indd 38 10/2/09 15:26:32

39

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Cap

as d

a Te

rra

19

É o conxunto das augas do planeta (nos tres estados). Ocupa as ¾ partes da superficie terrestre.

Diferéncianse dous grupos

Augas continentais

Os ríos: cursos continuos de auga.Os lagos: extensións de auga rodeados de terra.Os glaciares: masa de auga conxelada en lento movemento.Augas subterráneas: filtracións das augas superficiais.

Supoñen o 94 % da auga da Terra.

A auga está en continuo movemento

Ondas: ondulacións da superficie do mar causada polo vento.Correntes: movementos de grandes masas de auga que flúen en determinada dirección.Mareas: subidas e baixadas do nivel do mar producidas pola atracción entre o Sol, a Lúa e a Terra.

Océanos e mares

Ciclo da auga: comprende os cambios de estado e de posición que experimenta a auga na Terra.

Hidrosfera

166157 _ 0001-0064.indd 39 17/2/09 08:58:03

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

40

Xeografía: paisaxe, relevo e clima20

Paisaxe

Relevo

A Xeografía céntrase na descrición da Terra no seu aspecto físico e como lugar habitado polas persoas e os demais seres vivos.

É o aspecto que ten unha zona da superficie da Terra. Está determinado polas formas do relevo e do clima.

Está constituído polas distintas elevacións e depresións existentes na superficie da Terra.

A altitude é a altura dun punto da superficie da Terra con relación ao nivel do mar.

Pode modificarse debido a

Hai grandes diferenzas entre as zonas de interior e as zonas costeiras.

Relevo terrestre

Montañas e serras (conxunto de montañas).Cordilleiras e sistemas montañosos: conxunto de serras.Chairas: superficies de terreo chan.Mesetas: superficies case planas e altas.Vales: chairas entre montañas polas que discorre un río.Depresións: extensións máis baixas ca as terras de arredor.

Cabo: saínte de terra que penetra no mar.Golfo: entrante de mar na terra.Península: porción de terra rodeada de auga por todas as partes menos unha.Illa: porción de terra rodeada de auga por todas as partes.Arquipélago: conxunto de illas.Cantil: costa montañosa e alta que cae ao mar verticalmente.Praia: zona de costa chá formada por area ou pedras.Ría: entrada da auga do mar na desembocadura dun río.Marisma: terreo pantanoso que se forma na desembocadura dun río.Delta: terreo de forma triangular que se forma na desembocadura dos ríos pola acumulación de terra.

Relevo costeiro

Causas naturais

Acción dos seres humanos

Os pasos dunha estación a outra.

A acción do vento e da chuvia.

As catástrofes naturais.

A construción de estradas, pontes e outras obras públicas.

As urbanizacións.

Os campos de cultivo.

166157 _ 0001-0064.indd 40 10/2/09 15:26:33

41

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Xeo

graf

ía: p

aisa

xe,

rel

evo

e cl

ima

20

Clima

O clima é o conxunto de características da atmosfera nun lugar durante un longo período de tempo.

O clima está configurado por

Factores xeográficos

Tipos de clima

Ecuatorial: dáse arredor do ecuador.

Tropical: dáse arredor dos trópicos.

Desértico: dáse en zonas illadas.

Oceánico ou atlántico: dáse en zonas de Europa e América do Norte.

Mediterráneo: dáse sobre todo en zonas limítrofes do mar Mediterráneo.

Continental: dáse na parte central de Europa.

Polar: dáse nos círculos polares.

De montaña: dáse en zonas de elevada altitude.

As temperaturas: cantidade de calor que ten o aire.

As precipitacións: cantidade de chuvia, sarabia ou neve que cae nun lugar.

Os ventos: desprazamentos do aire que inflúen nas chuvias e nas temperaturas.

Latitude: situación dun lugar con relación ao ecuador.

Altitude: altura dun lugar con respecto ao nivel do mar.

Disposición das montañas.

Proximidade do mar.

Cálidos

Temperados

Fríos

166157 _ 0001-0064.indd 41 10/2/09 15:26:34

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

42

Xeografía física de España21

Relevo

Meseta Central

a serra de Gredos.

a serra de Guadarrama.

a serra de Ayllón.

Submeseta Norte: extensa e elevada.

Sistema Central: divide a Meseta en dous. Fórmano:

Submeseta Sur: nela elévanse os Montes de Toledo (serras de pouca altitude).

Depresión do Ebro: percorrida polo río Ebro; está rodeada polos Pireneos, o Sistema Ibérico e o Sistema Costeiro-Catalán.

Depresión do Guadalquivir: percorrida polo río Guadalquivir; está rodeada por Serra Morena e os Sistemas Béticos.

Illas Baleares: situadas no mar Mediterráneo; son pouco montañosas, excepto Mallorca.

Illas Canarias: situadas no océano Atlántico; son de orixe volcánica e bastante montañosas.

Montes de León: no noroeste; formados por montañas de escasa altitude.

Cordilleira Cantábrica: no norte; paralela á costa cantábrica (Picos de Europa).

Sistema Ibérico: no leste; formado por serras pouco elevadas (Picos de Urbión).

Serra Morena: no sur; formado por montañas pouco elevadas.

Macizo Galaico: no noroeste; formado por serras pouco elevadas.

Pireneos: montañas elevadas que forman a fronteira entre España e Francia (Aneto).

Sistema Costeiro-Catalán: no noreste; cordilleiras paralelas á costa mediterránea.

Montes Vascos: no norte, entre a Cordilleira Cantábrica e os Pireneos.

Cordilleira Subbética: no interior.

Cordilleira Penibética: próxima á costa andaluza (Mulhacén).Sistemas Béticos

Montañas que rodean a Meseta

Montañas exteriores á Meseta

Depresións

Relevo das illas

166157 _ 0001-0064.indd 42 10/2/09 15:26:35

43

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Xeo

graf

ía f

ísic

a d

e Es

pañ

a

21

Costas

Ríos

Clima

Atlántica

Cantábrica: desde a fronteira con Francia ata a punta da Estaca de Bares. É unha costa alta e rochosa.

Mediterránea: desde o estreito Xibraltar ata o límite de Xirona con Francia. É unha costa longa, formada por praias baixas e areentas que alternan con zonas de costa acantilada.

Vertente cantábrica: son ríos curtos, de réxime regular e gran caudal. Por exemplo, Bidasoa, Navia, Nalón, Nervión, Besaya, Eo.

Oceánico ou atlántico

Dáse nas Comunidades do norte da Península.

As temperaturas son suaves todo o ano e as precipitacións son abundantes.

Dáse nas illas Canarias.

As temperaturas son suaves todo o ano e as precipitacións escasas.

Dáse nas zonas de alta montaña.

As temperaturas no inverno son moi baixas e no verán son frescas.

As precipitacións son abundantes e no inverno caen en forma de neve.

Mediterráneo

Subtropical

De montaña

Vertente atlántica: son ríos caudalosos e de réxime regular

Vertente mediterránea: excepto o Ebro, son ríos curtos, de escaso caudal e réxime irregular. Por exemplo, Turia, Xúquer, Segura, Llobregat.

Costa galega: desde a punta da Estaca de Bares á desembocadura do río Miño. É unha costa alta, rochosa e recortada.

Costa andaluza: desde Portugal ao estreito de Xibraltar. É unha costa baixa e areenta con amplas praias.

Costa canaria: costas altas e acantiladas nas illas do oeste e costas baixas nas illas do leste.

Ríos galegos: Miño, Ulla, Tambre, Umia, Sil. Ríos da Meseta: Douro, Teixo, Guadiana. Ríos andaluces: Guadalquivir.

Dáse na Meseta, na depresión do Ebro e en parte do interior de Andalucía.

As temperaturas son extremas, con veráns calorosos e invernos fríos, e as precipitacións son escasas.

Continentalizado ou de interior

Dáse nas zonas próximas ao mar Mediterráneo.

As temperaturas son suaves no inverno e calorosas no verán, e as precipitacións son escasas.

Típico

166157 _ 0001-0064.indd 43 17/2/09 08:58:05

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

44

Xeografía humana e económica22

Conceptos de poboación

A poboación en España

Poboación absoluta: é o número de habitantes dun territorio.

Densidade de poboación: é a relación existente entre a poboación dun lugar e a superficie do territorio en que vive. Obtense dividindo a poboación absoluta dun lugar entre a superficie do territorio en que vive.

Censo: serve para coñecer o número de habitantes dun país. Realízase cada dez anos e nel recóllense datos como a idade, o sexo, o lugar de nacemento, etc.

Padrón: permite coñecer o número de habitantes que hai nun municipio. Realízase cada ano.

Natalidade: é o número de nacementos que se producen nun lugar nun período de tempo.

Mortalidade: é o número de falecementos que se producen nun lugar nun período de tempo.

Esperanza de vida: é o tempo medio estimado de vida que ten un individuo ao nacer.

Emigración: é a saída de persoas desde un lugar para establecerse noutro.

Inmigración: é o establecemento de persoas nun lugar distinto do que proceden.

Crecemento natural: é a diferenza entre os habitantes que nacen e os que morren nun lugar durante un ano.

Crecemento migratorio: é a diferenza entre os inmigrantes que chegan e os emigrantes que marchen dun lugar durante un ano.

Poboación absoluta: Algo máis de 46 millóns de habitantes.

Densidade de poboación: 91 habitantes/km2.

Esperanza de vida: 83,7 anos en mulleres e 77,2 anos en homes.

A poboación crece como consecuencia do crecemento natural positivo e da inmigración.

A poboación distribúese de forma desigual, a maior parte concéntrase nas cidades e na costa, co que quedaron despoboadas as zonas rurais do interior.

A poboación envellece cada vez máis, é dicir, aumenta o número de persoas maiores.

Hai máis mulleres ca homes.

166157 _ 0001-0064.indd 44 10/2/09 15:26:36

45

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Xeo

graf

ía h

um

ana

e ec

onóm

ica

22

Traballo

Economía

Traballo: é calquera actividade humana que se realiza a cambio dunha cantidade de diñeiro.

Salario: é o diñeiro que se percibe polo traballo que se realiza.

Poboación activa: é o conxunto de persoas que traballa a cambio de diñeiro, ou que está en idade e condición de traballar.

Traballador por conta allea: é a persoa que está contratada por outra persoa ou entidade e recibe un salario mensual.

Traballador por conta propia: é a persoa que traballa de forma independente e que recibe unha cantidade de diñeiro por cada traballo que realiza.

Sector primario: actividades que obteñen recursos da natureza.

Sector secundario: actividades que transforman as materias primas en produtos elaborados.

Sector terciario: actividades que consisten en prestar servizos ás persoas.

Agricultura

Gandaría

Pesca

Minaría

Comercio

Turismo

Transporte

Industrias

Construción

Servizos Públicos

De secaño.

De regadío.

Intensiva.

Extensiva.

De altura.

De baixura.

Explotación a ceo aberto.

Explotación subterránea.

Interior.

Exterior.

Terrestre.

Marítimo.

Aéreo.

Básicas.

De bens de equipo.

De bens de consumo.

166157 _ 0001-0064.indd 45 10/2/09 15:26:37

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

46

Xeografía política de España23

Organización territorial de España

Galicia (Santiago de Compostela): A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra.

Principado de Asturias (Oviedo): Asturias.

Cantabria (Santander): Cantabria.

País Vasco (Vitoria-Gasteiz): Biscaia, Guipúscoa, Álava.

Cataluña (Barcelona): Barcelona, Tarragona, Lleida, Xirona.

Comunidade Valenciana (Valencia): Castelló, Valencia, Alacant.

Rexión de Murcia (Murcia): Murcia.

Andalucía (Sevilla): Huelva, Sevilla, Cádiz, Córdoba, Málaga, Xaén, Granada, Almería.

Castela e León (Valladolid): León, Palencia, Burgos, Soria, Segovia, Ávila, Salamanca, Zamora, Valladolid.

A Rioxa (Logroño): A Rioxa.

Comunidade Foral de Navarra (Pamplona/Iruña): Navarra.

Aragón (Zaragoza): Huesca, Zaragoza, Teruel.

Comunidade de Madrid (Madrid): Madrid

Castela-A Mancha (Toledo): Guadalaxara, Cuenca, Albacete, Ciudad Real, Toledo.

Estremadura (Mérida): Cáceres, Badaxoz.

Comunidade Autónoma: territorio constituído por unha ou varias provincias.

As Comunidades Autónomas de España

Estado español: territorio constituído por 17 Comunidades Autónomas e dúas Cidades Autónomas.

Costeiras

Interiores

Illas Baleares (Palma)

Canarias (Santa Cruz de Tenerife e Las Palmas de Gran Canaria): Santa Cruz de Tenerife, Las Palmas.

Insulares

Ceuta.

Melilla.Cidades Autónomas

166157 _ 0001-0064.indd 46 17/2/09 08:58:07

47

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Xeo

graf

ía p

olít

ica

de

Esp

aña

23

Organización política de España

Monarquía parlamentaria.

O xefe do Estado é o rei.Forma de goberno

Poder lexislativo: Cortes Xerais

FunciónElabora e aproba as leis.

Controla o goberno.

OrganizaciónCongreso dos Deputados, formado por 350 deputados, elixidos cada catro anos.

Senado, formado polos senadores, elixidos cada catro anos.

Poder executivo: Goberno

FunciónToma decisións en asuntos que afectan a toda a nación.

Dirixe as relacións internacionais.

OrganizaciónPresidente do Goberno, elixido polo Congreso dos Deputados.

Ministros, nomeados polo rei tras a proposta do presidente do Goberno.

Poder xudicial: Tribunais de Xustiza

FunciónFai cumprir as leis.

Xulga os que están acusados de cometer un delito.

Organización

Xuíces.

Maxistrados.

O máximo órgano é o Tribunal Supremo.

O Tribunal Constitucional determina se as novas leis están de acordo coa Constitución.

Leis máis importantes

Lei máis importante de España, aprobada en 1978.

Recolle os dereitos e deberes de todos os cidadáns españois.Constitución

Estatuto de Autonomía: lei máis importante en cada Comunidade Autónoma despois da Constitución.

166157 _ 0001-0064.indd 47 10/2/09 15:26:38

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

48

Xeografía de Europa24

Lagos: son moi numerosos en todo o continente. Por exemplo, Ladoga e Onega.

Climas

MediterráneoPropio do sur de Europa.Invernos suaves e veráns calorosos.Precipitacións escasas e irregulares.

ContinentalPropio do centro e do leste de Europa.Invernos fríos e veráns calorosos.Precipitacións escasas. No inverno, poden caer en forma de neve.

Oceánico ou atlántico

Propio do oeste de Europa.Invernos e veráns suaves.Precipitacións abundantes todo o ano.

Relevo

Chaira CentralNo centro e oeste do continente.

Hai macizos de escasa altitude nalgunhas zonas. Por exemplo, o Macizo Central francés.

Sistemas montañosos

No sur, bordean o mar Mediterráneo e teñen montañas elevadas. Por exemplo, os Alpes.

No norte, teñen montañas máis baixas. Por exemplo, os Montes Escandinavos.

Relevo costeiro

Penínsulas. Por exemplo, Escandinava, Xutlandia, Ibérica, Itálica e Balcánica.

Golfos. Por exemplo, de Biscaia, Xénova, Finlandia e Botnia.

Cabos. Por exemplo, Fisterra, Norte, Matapán.

Estreitos. Por exemplo, de Xibraltar, Bósforo, Canal da Mancha.

Illas. Por exemplo, Islandia, Gran Bretaña, Irlanda, Malta, Chipre.

Ríos

Vertente ártica: os ríos teñen abundante caudal, pero permanecen conxelados durante o inverno. Por exemplo, Dvina Septentrional e Pechora.Vertente atlántica: os ríos son moi caudalosos. Por exemplo, Dvina Occidental, Vístula, Oder, Elba, Reno, Sena, Loira, Texo.Vertente mediterránea: os ríos son irregulares e de escaso caudal. Por exemplo, Ebro, Ródano, Po.Vertente do mar Caspio: os ríos son largos. Por exemplo, Volga, Ural.Vertente do mar Negro: os ríos son moi longos. Por exemplo, Don, Dniéper, Dníester, Danubio.

166157 _ 0001-0064.indd 48 10/2/09 15:26:38

49

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Xeo

graf

ía d

e Eu

rop

a

24

Poboación

Crecemento estancado da poboación, debido á baixa natalidade. Poboación envellecida.

Continente moi urbanizado: grandes cidades, como París, Londres, Moscova, Berlín…

Densidade de poboación (73,5 hab/km2)

Áreas menos poboadas Rexións de climas fríos. Altas montañas.

Áreas máis poboadas Grandes cidades. Zonas industriais do centro e oeste de Europa.

Climas (continuación)

Polar

Propio do extremo norte de Europa.

Temperaturas moi baixas todo o ano.

Escasas precipitacións.

Propio das cimas dos grandes sistemas montañosos.

Invernos moi fríos e veráns suaves.

Abundantes precipitacións en forma de neve.

De montaña

Propio das illas Canarias.

Temperaturas suaves todo o ano.

Precipitacións escasas.

Subtropical

Unión Europea (UE)

Organización integrada por vinte e sete países europeos democráticos.

Aspectos

Institucións

Políticos

Económicos

Libre circulación dos cidadáns comunitarios entre os países da UE.

Votar e ser candidatos nas eleccións municipais e europeas.

Políticas comúns en pesca, agricultura, industria…

Moeda común na maioría dos países da UE: euro.

Consello da Unión Europea: toma as decisións máis importantes.

Parlamento Europeo: aproba as leis e os orzamentos, e controla as institucións da UE.

Comisión Europea: é o goberno da UE.

Tribunal de Xustiza: ocúpase do cumprimento da lexislación comunitaria.

Tribunal de Contas: controla os gastos.

166157 _ 0001-0064.indd 49 10/2/09 15:26:39

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

50

A Prehistoria na Península Ibérica25

Períodos da Historia de España

Prehistoria

Prehistoria: comezou coa aparición do ser humano, hai aproximadamente un millón de anos.

Idade Antiga: comezou coa invención da escritura, hai uns 3.000 anos.

Idade Media: comezou coa chegada dos pobos xermanos, no ano 409.

Idade Moderna: comezou co descubrimento de América, no ano 1492.

Idade Contemporánea: comezou coa guerra da Independencia, no ano 1808.

Empezou hai aproximadamente un millón de anos.

Os seres humanos eran nómades: ían dun lugar a outro na procura de alimento.

Vivían da caza, da pesca e da recolección de froitos silvestres.

Fabricaban utensilios de pedra e óso.

Habitaban ao aire libre, en covas ou cabanas.

Organízanse en tribos.

Descubriron o lume e aprenderon a usalo.

Realizaron pinturas rupestres.

Paleolítico

Empezou hai uns 7.000 anos.

Os seres humanos fixéronse sedentarios e construíron poboados.

Cultivaban plantas e domesticaban animais.

Fabricaban ferramentas con pedra puída.

Aprenderon a fabricar tecidos e obxectos de cerámica.

Realizaron pinturas esquemáticas.

Neolítico

Empezou hai uns 6.000 anos.

Os poboados transformáronse en cidades e os seus habitantes organizáronse arredor dun xefe.

Comezaron a traballar o cobre, o bronce e o ferro.

Inventaron a roda e a vela.

Construíron monumentos megalíticos.

Idade dos metais

166157 _ 0001-0064.indd 50 10/2/09 15:26:40

51

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A P

reh

isto

ria

na

Pen

ínsu

la I

béri

ca

25

166157 _ 0001-0064.indd 51 10/2/09 15:26:40

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

52

A Idade Antiga na Península Ibérica26Época da Historia que comeza coa aparición da escritura e termina, na Península Ibérica, coa fundación do reino visigodo no século V d. de C.

Iberos

Habitaban no sur e no leste da Península.

Organizábanse en tribos gobernadas por un rei.

Vivían en poboados elevados e amurallados.

A maioría eran agricultores, gandeiros e artesáns.

Comerciaban cos fenicios e cos gregos, e utilizaban a súa propia moeda.

Celtas

Habitaban na Meseta e na costa atlántica da Península.

Organizábanse en tribos.

A maioría dedicábase á gandaría.

Eran expertos ourives.

Tartessos

Reino que existiu no val do Guadalquivir.

Eran expertos ourives, pois o seu territorio era rico en metais (ouro, prata e cobre).

Comerciaron cos fenicios, primeiro, e cos gregos, despois.

Pobos prerromanos (desde o ano 1000 a. C. aproximadamente ata o ano 218 a. C.)

Pobos colonizadores

FeniciosProcedían de Asia.

Fundaron colonias na costa andaluza da Península, como Gadir.

Gregos Procedían de Grecia.

Fundaron colonias na costa mediterránea, como Emporion.

Cartaxineses

Procedían do norte de África.

Fundaron colonias nas illas Baleares e no leste da Península, como Cartago Nova.

Loitaron contra os romanos polo control da Península, pero foron derrotados.

166157 _ 0001-0064.indd 52 10/2/09 15:26:41

53

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A I

dad

e A

nti

ga n

a p

enín

sula

Ibé

rica

26

Conquista

Os romanos desembarcan en Ampurias (218. a. C.) e vencen aos cartaxineses.

Forte resistencia dos pobos do norte, do oeste e do interior peninsular.

Conclúe no ano 19 a. C.

OrganizaciónHispania divídese en provincias, cun gobernador á fronte de cada unha.

Implántanse as leis romanas.

Romanización Legado romano

O latín.

O cristianismo.

As cidades.

As calzadas.

As construcións

Esculturas.

Mosaicos.

Pinturas.

Obras públicas.

Edificios para o ocio.

Monumentos conmemorativos.

A arte

É o proceso de adopción dos costumes romanos.

SociedadePersoas libres: grandes diferenzas económicas entre elas.

Escravos: eran propiedade doutra persoa.

Hispania romana

166157 _ 0001-0064.indd 53 10/2/09 15:26:42

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

54

A Idade Media na península Ibérica27

Reino visigodo

Os visigodos fundaron un reino con capital en Toledo que durou desde o ano 409 ata o ano 711.

Mantiveron a división romana da Península en provincias, que foron chamadas ducados.

Adoptaron o latín, as leis romanas e o catolicismo.

Al-Andalus

Sociedade

Os musulmáns gobernaban e eran propietarios das mellores terras.

Os mozárabes eran os cristiáns que conservaron a súa relixión.

Os muladís eran os cristiáns que se converteron ao islam.

Os xudeus eran unha minoría.

Arte e cultura

Construíronse edificios con materiais pobres, pero con rica decoración.

Al-Andalus foi un importante centro cultural.

Conquista musulmá

Un exército musulmán derrotou aos visigodos e conquistou a maior parte da Península.

Chamáronlle ao territorio conquistado Al-Andalus.

Evolución

Emirato (ata o ano 756).

Emirato independente (ata o ano 929): Al-Andalus independízase do califa de Damasco.

Califato (ata o ano 1031): Abderramán III proclamouse califa de Córdoba.

Reinos de Taifas (ata o ano 1212)

Reino de Granada (ata 1492): os Reis Católicos conquistárono.

Estaban enfrontados uns con outros.

Os almorábides e os almohades chegaron desde África para reunificalos.

166157 _ 0001-0064.indd 54 10/2/09 15:26:42

55

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A I

dad

e M

edia

na

pen

ínsu

la I

béri

ca

27

Reinos cristiáns

Avance cristián (séculos XI a XV)

O reino de Portugal independizouse do reino de León.Os condados cataláns e o reino de Aragón uníronse creando a Coroa de Aragón (1137).Os cristiáns venceron aos musulmáns na batalla das Navas de Tolosa (1212).Os reinos de León e de Castela uníronse formando a Coroa de Castela (1230).

Os Reis Católicos

Uniron as Coroas de Castela e de Aragón (1479).Conquistaron o reino de Granada (1492).

Formación (séculos VIII ao X)

Na zona cantábrica

Nos Pireneos

Os cristiáns do norte peninsular ofrecen forte resistencia aos musulmáns e organízanse arredor de Pelaio. Pelaio venceu aos musulmáns na batalla de Covadonga (722): xorde o reino de Asturias.Do reino de Asturias xurdiron máis tarde o reino de León (910) e o reino de Castela (951).

O reino de Navarra.Os condados cataláns.Os condadados aragoneses, que máis tarde deron lugar ao reino de Aragón.

Sociedade

Privilexiados

Non privilexiados

Os cabaleiros ou nobres encargábanse de defender á poboación. O clero dedicábase á oración e á cultura.

Os campesiños eran o grupo máis numeroso, e vivían nas aldeas.Os artesáns vivían nas cidades.Os comerciantes vivían nas cidades.

Arte e cultura

Creáronse as universidades, como a de Palencia e a de Salamanca.

Estilo románico (séculos XI a XIII)

Estilo gótico (séculos XIII a XV)

Edificios con muros moi grosos.Poucas fiestras e pequenas: o interior é escuro.Arcos de media circunferencia.

Edificios con muros esveltos.Grandes fiestras decoradas con vidreiras.Arcos apuntados.

166157 _ 0001-0064.indd 55 10/2/09 15:26:43

56©

20

09

Edi

ción

s O

brad

oiro

, S. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A Idade Moderna en España28

Reis Católicos

Século XVI Carlos I Filipe II

Gobernan conxuntamente as Coroas de Aragón e de Castela, pero cada unha ten as súas leis e institucións.

Financiaron a expedición de Cristovo Colón (1492), que rematou co descubrimento de América.

Organización do imperio

Rei: dirixe o goberno, declara a guerra e a paz, organiza as institucións, establece impostos.

Cada territorio mantivo as súas propias leis e as súas institucións.

Problemas externos

Enfrontamento con Francia, que pretendía a hexemonía en Europa.

Enfrontamento cos turcos, que querían controlar o comercio no Mediterráneo.

Enfrontamento de Carlos I cos luteranos, que non aceptaban a autoridade do papa.

España converteuse nun grande imperio con territorios por todo o mundo

España. Países Baixos. Gran parte de Italia. Territorios no centro de Europa. Colonias americanas. Posesións en África e Asia. Portugal (desde 1580 ata 1640).

Ampliaron os territorios

Conquistaron o reino de Granada (1492).Concluíron a conquista de Canarias.Incorporaron á Coroa de Aragón o reino de Nápoles.Conquistaron pequenos territorios no norte de África.A Coroa de Aragón anexionou o reino de Navarra (1512).

Problemas internos

Revolta das Comunidades de Castela (1520).

Revoltas dos campesiños e dos artesáns de Valencia e Baleares.

Empobrecemento da poboación por Os gastos inmensos para pagar as guerras. O aumento dos prezos. A diminución de ouro e prata americanos.

Enfrontamento cos Países Baixos

Subleváronse contra o dominio español en 1566.As provincias do norte declaráronse independentes, pero o rei non o aceptou.Inglaterra apoiou os rebeldes sublevados: venceu á Armada Invencible española en 1588.

166157 _ 0001-0064.indd 56 10/2/09 15:26:43

57

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A I

dad

e M

oder

na

en E

spañ

a

28

Século XVII Filipe III Filipe IV Carlos II

Século XVIII Filipe V Fernando VI Carlos III Carlos IV

Independencia de Portugal (1640).

Independencia dos Países Baixos (1648).

Perda de territorios no centro de Europa (1648).

O imperio español fragmentouse

Organización do imperio: os reis deixaron o goberno nas mans dos validos.

Problemas exteriores: continuou o enfrontamento cos Países Baixos; tras a tregua dos Doce Anos (1609-1621) volveu comezar a guerra, que finalizou coa independencia dos Países Baixos en 1648.

Establécese a monarquía absoluta.

Os Decretos de Nova Planta abolen os foros e as institucións de Cataluña, Aragón, Valencia e Mallorca.

Organización do imperio

Enfrontamento con Gran Bretaña e Portugal, que queren participar no comercio das colonias americanas.

Empobrecemento da poboación polo aumento dos gastos das guerras e polo aumento dos impostos.

Protestas populares, como o Motín de Aranjuez (1808).

Principais problemas

Guerra de Sucesión (1700-1713)

Guerra internacional

Francia apoiou a Filipe de Anjou.

Austria apoiou o candidato alemán.

Guerra Civil

Castela apoiou a Filipe de Anjou, que será o vencedor e reinará co nome de Filipe V, que dará inicio á dinastía dos Borbóns.

Aragón apoiou o candidato alemán.

Administrativas: aparecen os secretarios de Estado.

Económicas: créanse as manufacturas reais e as compañías comerciais.

Obras públicas: constrúense estradas e canles.

Empréndense reformas

Problemas internos

Empobrecemento da poboación.

Problemas sucesorios tras a morte de Carlos II, o que deu lugar á guerra de Sucesión.

Revoltas de 1640 Cataluña. Portugal: independizouse de España. Italia.

166157 _ 0001-0064.indd 57 17/2/09 08:58:14

58

Sociedade

Arte e cultura

Organízase en

É pouco tolerante

Arte

Literatura

Ciencia: no século XVIII creáronse moitas institucións científicas: academias, sociedades económicas, museos, observatorios, xardíns botánicos… Por exemplo, o Museo do Prado.

O período que vai desde a metade do século XVI ata o final do século XVII coñécese como Século de Ouro pola abundancia e óptima calidade das obras de arte e da literatura.

Estilo herreriano (século XVI): austero e con pouca decoración. Por exemplo, o mosteiro de San Lourenzo do Escorial.

Estilo barroco (século XVII): con abundantes liñas curvas e con decoración recargada. Por exemplo, a catedral de Murcia. Estilo neoclásico (século XVIII): imita as construcións romanas. Por exemplo, o Museo do Prado.

Realízanse retablos e figuras relixiosas en madeira policromada, como as obras de Salzillo, Alonso Cano e Gregorio Montañés.

Século XVI: destacou O Greco, que pinta figuras estilizadas. Século XVII: destacou Velázquez, que foi pintor da corte. Século XVIII: destacou Goya.

Privilexiados: nobreza e clero

Expulsión dos xudeus (1492).Expulsión dos mouriscos (1609).

Arquitectura

Escultura

Pintura

Século XVI: destacan escritores relixiosos, como San Juan de la Cruz e Santa Teresa de Jesús; e poetas, como Garcilaso de la Vega. Século XVII: xorden grandes escritores, como Cervantes, Quevedo, Góngora, Lope de Vega e Calderón de la Barca.

Século XVIII: destacaron os ilustrados, como Gaspar Melchor de Jovellanos.

Non privilexiados: xente do común (campesiños e burguesía)

Grandes diferenzas económicas. Propietarios de grandes extensións de terra. Ocupan os cargos políticos. Non pagan impostos

Grandes diferenzas económicas. Non poden acceder ao goberno. Pagan impostos.

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A I

dad

e M

oder

na

en E

spañ

a

(con

tin

uac

ión

)

28

166157 _ 0001-0064.indd 58 10/2/09 15:26:45

59

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A I

dad

e M

oder

na

en E

spañ

a

(con

tin

uac

ión

)

28

166157 _ 0001-0064.indd 59 10/2/09 15:26:45

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

60

A Idade Contemporánea en España (século xix)29

Fernando VII (1808-1833)

Guerra da Independencia (1808-1814)

Os franceses invaden España en 1808: a poboación expresou o seu malestar no Motín de Aranjuez (1808) e Carlos IV abdicou no seu fillo, Fernando VII.

Napoleón expulsou ao rei Fernando VII e nomeou rei de España ao seu irmán, Xosé Bonaparte.

Durante a guerra, a poboación dividiuse en dous bandos

En 1814, os españois venceron aos franceses e Fernando VII regresou a España.

Os absolutistas.Os liberais.

Os patriotas

Os afrancesados.

Isabel II (1833-1868)

En 1833, Isabel II sucedeu a seu pai, Fernando VII.

Sucedéronse continuos cambios de goberno e pronunciamentos militares.

Enfrontáronse dous grupos de liberais

En 1868, produciuse unha revolución: Isabel II foi destronada e abandonou España.

Moderados.

Progresistas.

Constitución de Cádiz (1812-1814)

En 1810, reuníronse as Cortes de Cádiz e tras longas conversas, aprobaron en 1812 unha Constitución.

Esta Constitución limitaba o poder real e establecía dereitos para os cidadáns.

Retorno de Fernando VII

Instaurou a monarquía absoluta e perseguiu os liberais.

Suprimiu a Constitución de 1812.

As colonias americanas iniciaron o seu proceso de independencia.

166157 _ 0001-0064.indd 60 17/2/09 08:58:16

61

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

A I

dad

e C

onte

mp

orán

ea

en E

spañ

a (s

écu

lo x

ix)

29

Final do século XIX

En 1869, accedeu ao trono un monarca estranxeiro: Amadeo de Saboia.

En 1873, instaurouse a primeira República.

En 1874, restaurouse a monarquía dos Borbóns e proclamouse rei a Afonso XII.

En 1898, independizáronse as dúas últimas colonias: Filipinas e Cuba.

Arte e cultura

Arte

Literatura: destacaron, entre outros, os poetas Rosalía de Castro, Gustavo Adolfo Bécquer e José de Espronceda; e o novelista Benito Pérez Galdós.

Arquitectura: sobresaíu Antonio Gaudí, que realizou construcións en estilo modernista.

Pintura: destacaron Joaquín Sorolla e Darío Regoyos, que realizaron as súas obras en estilo impresionista.

Sociedade e economía

A sociedade organízase en clases

Clases altas: aristócratas e burgueses.

Clases medias: pequenos comerciantes, propietarios de terras e algúns profesionais.

Clases populares: campesiños, obreiros e criados.

Prodúcense grandes transformacións económicas durante a revolución industrial

Transformáronse os transportes: ferrocarril e barco de vapor.

As grandes fábricas substituíron aos obradoiros.

Apareceron novas máquinas e técnicas de produción: teares mecánicos e altos fornos.

166157 _ 0001-0064.indd 61 10/2/09 15:26:47

© 2

00

9 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

62

30 A Idade Contemporánea en España (século xx)

Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930)

En 1923, durante o reinado de Afonso XIII, o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado e instaurou unha ditadura.

Primo de Rivera asumiu todos os poderes, suprimiu a Constitución e prohibiu os partidos políticos: o rei perdeu case toda a súa importancia.

En 1930, Primo de Rivera dimitiu.

Guerra Civil (1936-1939) Ao longo de case tres anos, o bando nacional foi ocupando case todo o territorio español.

En 1939, Franco ocupou Barcelona e Madrid: a guerra concluíra.

Dous bandos

Bando republicano: apoiou a República.

Bando sublevado ou nacional: apoiou o golpe de Estado.

Ditadura (1939-1975)

Características

Non había Constitución.

Todos os poderes do Estado se concentraban nas mans de Franco.

Había un único partido político e un sindicato.

Segunda República (1931-1936)

Reformas

Problemas

En 1931, proclámase a Segunda República, tras o resultado das eleccións municipais.

Elaborouse unha nova Constitución, na que se recolleu entre outros o dereito ao voto das mulleres.

Repartíronse terras entre os campesiños.

Construíronse escolas públicas.

Aumentaron os salarios.

Aprobáronse os Estatutos de Autonomía de Cataluña e do País Vasco.

Enfrontamentos entre partidarios e contrarios ás reformas.

O 18 de xullo de 1936, o xeneral Franco deu un golpe de Estado.

166157 _ 0001-0064.indd 62 10/2/09 15:26:47

63

© 2

009 E

dici

óns

Obr

adoi

ro, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

30

A I

dad

e C

onte

mp

orán

ea

en E

spañ

a (s

écu

lo x

x)

Democracia (1982-ata os nosos días)

Felipe González (PSOE) (1982-1996)

Realizou reformas sociais, políticas, económicas e culturais.

Aprobáronse todos os Estatutos de Autonomía e o Estado español quedou organizado en dezasete Comunidades Autónomas e dúas Cidades Autónomas.

España ingresou na Comunidade Económica Europea (1986).

José Luis Rodríguez Zapatero (PSOE) (2004-ata os nosos días)

Iníciase unha época de reformas sociais: igualdade entre homes e mulleres, legalización do matrimonio homosexual, atención ás persoas dependentes…

José María Aznar (PP) (1996-2004)

Logrouse a estabilidade económica de España.

O euro substituíu á peseta (2002).

Transición (1975-1982)

En 1975 foi proclamado rei de España Xoán Carlos I.

Goberno de Adolfo Suárez

Legalizáronse os partidos políticos e os sindicatos.

Tiveron lugar as primeiras eleccións democráticas (1977).

Aprobouse a actual Constitución (1978).

En 1981, produciuse un intento de golpe de Estado, tras a dimisión de Suárez e durante a toma de posesión de Calvo Sotelo.

Houbo graves problemas

Problemas económicos.

Folgas.

Atentados terroristas.

Ditadura (1939-1975) (continuación)

A ditadura terminou en 1975, coa morte de Franco.

Evolución

Ata 1950

Represión moi dura.

España quedou illada internacionalmente.

Empobrecemento da poboación e escaseza de alimentos.

A economía mellorou.

Normalizáronse as relacións internacionais.

Persistía a ausencia de democracia.

A partir de 1950

166157 _ 0001-0064.indd 63 17/2/09 08:58:18

64

Esquemas de Coñecemento do medio é unha obra colectiva concibida, creada e realizada no Departamento de Primaria de Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L., baixo a dirección de Ana María Guerra e José Tomás Henao.

Na súa realización interviñeron:

Texto María C. Elordi Zamanillo

Edición Mar García

Deseño gráfico Paco Sánchez

© 2009 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L.Entrecercas, 2. 15705 Santiago de CompostelaPRINTED IN SPAINImpreso en España por

CP: 166157Depósito legal:

A presente obra está protexida polas leis de dereitos de autor e a súa propiedade intelectual correspóndelle a Obradoiro/Santillana. Aos lexítimos usuarios desta só lles está permitido realizar fotocopias para o seu uso como material de aula. Queda prohibida calquera utilización fóra dos usos permitidos, especialmente aquela que teña fins comerciais.

166157 _ 0001-0064.indd 64 17/2/09 08:58:18