ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos....

70
JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud N, I entre los 50 de lonji- tud oriental iO° 22' do lonjitud occidental del meridia- no do Bogotá. n. £fletMon. El Estado do BoyacS tiene 808-78 müiImetrcs ens- thadee do esteuicm. Do Sos: 558-3I son baldloa; i 805-88 poblados El perfmetro del Estado es do 218 mIrIámOfrOO distri- biidoessi: Sobrelafronteradeo)undinamarca.... 125 Sobrelado Santaider .......... ..... 45 Sobrolade VwIezuela...d.E4.....o.. 48 El mayor largo del Estado desde is boa do is quo- brada Aidana hasta ci antiguo Apo8tadsro es do 73, 5 miriâmotro.; i ci mayor ancho deMo is boos del IT$z an el . batael alto dolmade$6,5. 16

Transcript of ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos....

Page 1: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA

Va

ESTAIJO BE BOYACA,

PARTS PISIQA.

LSituaclos.

El Estado do Boyacá comprende ci area encorradaentre 40 24' 1 70 8' do latitud N, I entre los 50 de lonji-tud oriental iO° 22' do lonjitud occidental del meridia-no do Bogotá.

n.

£fletMon.

El Estado do BoyacS tiene 808-78 müiImetrcs ens-thadee do esteuicm. Do Sos:

558-3I son baldloa; i805-88 poblados

El perfmetro del Estado es do 218 mIrIámOfrOO distri-biidoessi:

Sobrelafronteradeo)undinamarca.... 125Sobrelado Santaider .......... ..... 45Sobrolade VwIezuela...d.E4.....o.. 48

El mayor largo del Estado desde is boa do is quo-brada Aidana hasta ci antiguo Apo8tadsro es do 73, 5miriâmotro.; i ci mayor ancho deMo is boos del IT$zan el. batael alto dolmade$6,5.

16

Page 2: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 228 -El terreno en lo jeneral puede ciathflcarse sal:Do ilano . 530 70 miriámetros cuadrados..De mesas 325Decerros ........28025Depáramoe..... 4275Do anegadizos... 375Do ciénagaa I lagnnsa 2Do idea ........1 5883-7&

El Estado do Boyacá puede pues abrigar en an senoon la iniema proporcion quo loo paises mao poblados dotmund do 8 a 9 millones do habitantes. Esto es, $antapoblaeion como tieno aetualinente Ia repáblioa de Méjico.

U,.

Pobtacton.

La poblacion del territorio quo compone hol el Es-tado do Boyacá, segun ci censo do 1843, era de.. 331,887

Isegun el de 1851, do..................379,682

Aumento en ocho afios en esta virtud .....47,79&En vista del dato anterior, la poblacion do BoyacS

tarda en duplicarso 60 afloe pot término medlo; esto es,12 aflos mu pie en PanamS, 10 mao quo an ci Canes, 1nag quo en el Tolima 1 .9 mao quo an Oundinamarca.Retardo notable, i quo no puede esplicarse, tratándosede on Estado tan sano i do subsistencias tan baratagcomo ci de Boyacá, sino por el rápido decrecimiento doIs ran indIjona, ei mayor n6moro do mujeres, i Ia cit..cunstancia do aer los pueblos do eate Estado los quo pro-veen do soldados en an mayor parte a Is Repáblica, puesens naturales son mui apropóeito pars ci servicio militarper on valor, constancia an ]as penalidades I enbordina-don. Sin quo sea aventurar inucho, so puede asegurarquo cads guerra civil cuesta a Boy" do ocho a dies milhombres.

La poblacion del Estado do BoyaeA segun el censo.de 1851 estaba dividida aol:

Mujeres .....................195q552Hombres. .................... .184,130

Escesoenmujeres ............. .. 11,422

Page 3: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-229-La diatribucion por edades i condicionec era is

siguiente:EclesiAsticos ......... . 214Relijiosas ............58Casa dos. ............. 111,588

Ino arubos sexes Solteros . ............. 96,699- Jovenes i pArvuloe ..... 171,086I Libertos ...............37

La poblacion total del Estado puede caleularse an1861 do la manera siguiente:

For censo an 1851 .............379,682Amnento an diez aflos (de 1851 a1861) an ci aupuesto de is duplica-cion do au poblacion cada 60 aMos. 56,314Indies salvajes (aproxiwacion)... 81000

Total ..............442,996Este da do 513 a 514 habitantes per miritnetro ona-

drado toinaildo teds ti Area del Estado; pore tomandosolo el territorio poblado, Is proporcion es do 1,452 a1,453. Do donde rectauiente se deduce quo BeyacL es ac'tualmonte uno do los Est.ados mae poblados do Ia UnionColombians, pues tieze 983 habitantes per miriAmefrocuadrado mae quo Panama, 844 mae quo ci Canes, 961man quo el Tolima, 1 71 mónos qua Cundinasnarca.

El Estado do Boy" puede poner sobre las armasan case do gu.erra civil haMs 36,916 hombres, I on casedo tins guerra estranjera en quo peligre is libertad na-dons! hast.a 73,832; por lo quo dicz o does nil solda-dos eon tin ejército do (Aoll levantaxuiento an ci Estadoan todas Fircunstancias, pudiendo sor todos sanos, rebus.too, sufridos e impanibles.

Iv.

Los llznitesjenerales del Estado son:Al N. con Is repábiica do Venezuela i Santander;

al S. con{)undinamarca; al E. con Venezuela I Cundi-namarca; I &10. con Santander I Cundinamarca.

Los limites particulares eon.CON OnmnisMno&—El Apo8tadero per medio do

las aguas del Meta arriba liasta el Up'ia. Este, aguesarriba, hasta encontrai las del Garagoa, tomando inogo

Page 4: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 280 -lss dot Gtsavio huts enfronte do (Jerronegro; sill so de•ja la lines do lea aguas pan tomar el pie de eate cerro 1seguir pot an cumbre al orijen del rio del inismo nombre,I por Is dma quo divide las aguas del vallo de &mor.docodo las do! de Gachetd, huts el alto do Tençws, delcal baja pot las Lagunas a! rio Macheed, ilamado des-

C&mond800. Atraviesa cote rio, 1* costea aguas aid-

ha or poco trecho, pars eucontrar is quebrada Conan-i por oils heats an orfjen vs là lines do domarcacion,

tomando luego las eumbres quo separan las agnas dotnile de Tenta huts las cabecerea do Is quebrada Rama-da. For ells, abajo, hasta desembocar on is do 2'ooala;eats arriba huts el páraino, I pot Ia cumbre spas vet-tientes, a! do Gaohanezue, I pot sus BIos ('no separan lasspas quo van a Rdqusva I Lenguasaqud) haMs dat conun ramal 4uo so pietà cerca do la laguna do .F!tquene.Sigue pot Las orillaa oriontales do ells, hasta%u desafle,llamadoriodelaBalm Abaj.delabocsdolrioBsmi-jaoa atsvlosa Is lines pars tomar una colina sue sops-is la jarladiccion do CIldas do Is do Simijacs, 1 pot oilsTA ci JImito subiendo & lOB cones altos huts llegar & lospiramos quo dFviden las spas quo van al rio rsnero dolas quo cacti al Stadra. For el $nmo do Matandondmectra an Is montane on bueca do Is pobrads IsalA, quouse a! rio VIIl.amiøar, ci cud atraviesa pars torn at unsloins quo so aube i baja pars Roger a la, union do los riceifegro I &tdraa. Fate tltimo, spas arriba, huts ci Ha-chuololMma, quo as orijins an el sIts do Ouranoha; dosill una 9uebrada do este nombre quo so tine con Is doMurr$ ique mae abajo toma elnombre do do del Ha-Moo, el cut! demaros el Ifinite hasta Is boca do Is quebra-da AZdana; las spas do eats haste an orijen on Is eor-diflers divisoria do las aguas del .AGnen I otto Rionegywquo cae at Atagdatena. Toda Is cuinbro do en cordilleraen direccion sI N forms la lines divisoria heats, ci corroalto onfrentc del fugar ilamado Otromuvido, quo lie quo-da al K sobre el rio Mhiero.

CON SnrrniDn —En ci cerro Otromundo tuerce halines al E, I vs a buscar las cabeceras del rio Penadero;luego vuelvo a! S. por las ctunbres do is serranla hutshailer ci n Qui&oque, cuyas euchillas toma ada el ILotis vez pot el alto do las Cruces huts encontrar ci es-tribo do is cordillera quo viene del S. entre los rios Bud-ow I .Minero. A111 vuelve, pot In pens do Baboy4 a! N.huts enocatrar las agnes 4e1 Sudrea, las cualea Mravle-

Page 5: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

as per is been do is quebrada Lndeñ, vinlendo a busoarsi S-E. el punto dcl FortaciAuelo sobre el. cmrdno doGustoque a Saboyá. Del Portachuelo Is lines do divisionso eudereza definitivamente al N. haMs Is quebrada doRanohondo (pasando pot ci altode Musanioral) hastencontrar do nueco lag aguas del Budna en Is confluon-

cia do Is quebrada dicha. El Buifres, spas abajo, LastsIs confluencia del rio Linquaruco. Eato Was arribs,haste ci rio Forquera, cnya corriento rcw.nt.a is lineshuts aus cabecoras, pars troncharae luogo an Is uniondel Fdbita con el Chuquegese. Dc ailS tons Isg cumbreadel alto do Gaita on buses del pIranio do OuoMlla, at.guiendo luego todos lospicos do is serrani a on Is ditto-don 11-0, i cortando el rio Huerta, huts ci cern i is-3una do Fandeaeoar; do donde, pot lee mismos prajn buses en seguids log do quebrada do Is. floya, Bocadahmonte, picacho de Tur4 1^nsitkda, alto Onacqa &'Lasts I& coufluencia del rio Onzaga con ci OMoamooks;luego éate, spas arriba, huts ci punto denominado fun-Las. Do illi las agusa del CMaoaa 0 Guacaniayaa LastsRuerta,i luego Is cuchilla del Ra!pon Lasts ci altoMurøiil,ago / luego el alto Fetzahtanoa Lasts sip áramo40 LmmpnaoAa • en seguida huts ci alto do Imq, oscan todas lag cnmtres do Is serranla quo sepan lag aguesdo ice rice Baton i Nitag4, Colorado i Valegrá, do losdo Rotambria i Royati. Luego teds Is sierra do Inahaste is confiuencia del &7078 con ci 066ugtmi des-pun el. no &rare, aguas abajo, huts is boca del OinLFinalmente, eat., curso arriba, Lasts log eatribes quodeslindsu ans cabeceras do las del Hula.

CON VENBZUEra—Ei Hula dude 8118 cabeceras, aguasabajo, huts 5 kilémetros arriba do is quebrada BÜOOCAO,luego en lines recta al S. huts ci rio &irars an ellugaren quo BUS au entran a Ia gran isguna do este nom-bre, o Deeparramadero, is coal recorre is lines de demar-cacion per ci poniente bans dat con el caflo qua desem-boca en ci Arsuca, ilamado boos Catuft Edo rio, ag.asabajo, hans el paw del Viento; i do aqul rectaineute *1S. ci Apoetadero del Mets, orillando Is gnu laguna delTJr#nüw pot an parts occidental.

Fate fué tanibien 01 punto do nuostra partida. *

S.

• YSse k acts paefl an Ouadth.maies .propbStc di estee ilmites.

Page 6: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 232 -

V.

Montaftas.

Al 8-0. do Is ciudad do Tunja, en 'el páramo do estenombre, conocido tambien con ci do Sorard, so oncuen-Us ci primer nudo de Is Cordillera Oriental do lee Andescolombianos, al N. del páramo do Chin enyos Sear-pea occidentales limitan por sill is dilatada planicie doBogota. Al ilegar al mencionado páramo do Tttnje, Iscordillera as ensancha I arroja un ramal parable al gmpoprincipal quo divide isa grandes hope del Siaárez i delChicamociia. Fortanth, cictras do Ia ciudad do Tunjaqu.eda ci divortlo aquarum do los jcógrafos, formado perIs articuladton do is cordillera, a 3,127 metros do altarssobre ci nivel del mar, prolongándoee acia el S. pot cipázamo do Gac/laneque, i ada ci E. for ci de Pefianegra,desde donde Bigue a! S. hasta ci pkramo de las Cruoea.Do estas rejiones elevadas, que prescnt.an esplanadas con-siderablee, patton castro sistemas de vcrtientes divorsas.La del N-O. al SuArez; Is del N. a! Chicamocha; Is del5-0. al Fuoza; I is del S. al Upiado dyes ties, loo tresprimoroc tributan al Magdalena I ci áltimo al Meta.

Fronts al cerre do Pandeathoar (3,700 metros do al-tars) en el pSrarno do Gachaneque, so halla ci punto decoincidenoia do is cordillera que sustenta ci páramo doChingasa a espaidas do Bootá, i ci ramal deeprendidodo aquella al S. do dicha cindad. los enaics oncerrahanantiguamente ci lago pot CU,Q loclio desecado corre ciFuuza, I Jo separaban del do } áqucne. Asi pues, Is cade-na principal pass al FL do Choeentá, despidiendo al S-E.un grueso estriho divisorio do las hoyas do Ns antigunaprovincias do Bogota i Tunja, I ]finite sotentrional de Isboys del Gnavio.

DoGachaneque parte al N. un corto rams) quo formsci páramo do .Marchan, rebjado cores de Moniquirá, i loprincipal do Is cadena signs acia Tunja, donde abrión.dose on don forms come tin semicIrculo. La pordiondo Is izquierda presents los párasnos do &ra i ito-tavita; 1 entre Corinto I Quirbaqnirá pierdo sun lade-rae snaves pars levantarse en serrania descarnada I agria,partióndosc en dos cadenas iguale', quo no miii léjos BereuBen i constituyen ci páraino do C'hontatee, habiendoeaido tres graides cuencos, dedondo nacen otron tantos

Page 7: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-288—toe quo so abren paso ads ci Saravita, roinpiendo potatro corros peflasoosos, do loo cuales ci liamadotonanzariUo mide 2,82a metros do altura, i ci Swine3,000. La porcion do Ia derecha ofroce uns eerie de pé-ramos redondos, entapizados do gralnineas hasta el doPerianegra (altura 3,450 metros) donde despido tin largoestribo ada el S. S—E, el cual a poco trechoo bifurca se-parando Ins hoyas do los HOG Garagos, Tunjita I LengupA.

La cordillera principal continua deeds las Chzcea a!5— E, formando los pAramos Chind, Alfombra8 (al-tura 8,900 metros) i santa Barbara (8,850) do don-do so desprende a! S. otto largo estribo quo separalas hoyas delLengupá i del Upla, i quo en en curso cottauno lotte diriji&ndose a Casan are ; sign en luego a! N—E.lea aldvaa eumbres nebulosas pot al páramo de Toguillasuatentadas en fuertes estribos one terminan cores do losLlanos, dividiendo las hoyaa as Los rios Saline, Tones,Sauce, Recetor I Vijus.

Doe grandes tamales do la cordillera de Joe Andes, ca-ai paralelos, foitan los costados do Is, antigna provinciado Tundama al E. I a! 0,1 al mismo tiempo anclerran ishoyt del Chicamocha, uno do los pnncipales "105 quo co-rren pot entre is gran mass do cerros cuyo conjuntoconstitnyo una parts do is Cordillera Oriental de leeAndes..

Del páramo do las Cruces (aitura 8,800 metros) quoas tins prolongacion del quo viene do Tunja, sedeaprendetin ramal ada ci 8, forms el piratno de TThamd (altars3,859 metros) i so pierde mas aIM del alto del .&partal,cotta los rios Salitre I Tuta. Eats serrania limits Iaantignaprovincia deTunja pot el 0,1 pore! S. los desiertos pArs-urns do Chapa, China, Alfombras i santa BArbara,qne ml-den 3,950 metros do altura, ía cuya continuaeion so hallsci páramo do Toquilla, rompiendo pot entre Jos doe i altraves do laspetlas el Upia, rio procedente do is lagunado Tots, pie deseaiga ens agusa eohro el Meta.

El pAramo do Toquilla (altura 4,000 metros) arroja.varios contrafuertes al S. i al S. S—E, i me prolongs on Iadireccion N—E, separAndoso do 41 un ramal ada Sogamo-so pars ceiiir la cuenca de la laguna do Tots. Maa ado-lante so eniaza con los pLramos do FucMcavo, san Igna-cio i Füba, apoyindoee frecuentemeuto contra estribosquo tonian noes pars Jos Ilanos do Casanaro I otros parsITs ribera del Chicamocha.

Los dos grandes tamales arriba mencionados me apro-

Page 8: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-984-ifman notsblement.e dondo los pLramoe do Canon I doGtiantivaquedan frontercs,elprirneroalRiolsegnn-do &1 0, mediando tin oepacio do 5 miriAmetros, desdecuyo punto vuelven a seararso loo doe rainales parsporderse el uno sobre el Ohicamocha, ipara encumbrarseel ofro on is sierra nevada del Coml.

Despues do los pLramos do Ckioa.noclza (3,654 me-jfros) i do .ReoMnga (8,860) so enonentra ci termdo Is Giaerra, deeds el cual comionza tins eerie do pica-ohçe novados quo corren pop eepacio do 2 miritnetros,alnaniondo el mu alto do ellos s5,988 metros sobro el idwvol del mar rests es is Sierranevada.

El limits inferior do lea nieves perpetuas so hall6 a4,670 metros do altura; I haMs 596 metros mao ab*jo doeats limite rueda an nevero (glacier) sofa el B, do caai SmirlAmotros do largo 15 kilomnetroo do ancho, hendidopor grietas multiplicadas I profhndas on quo ci hielo ma-nifleeta 15 1 20 metros do ospesor, I ilevando a log costs-doe i al fronts onormes morenas do 60 metros do altura.Is direction do Ia sierra es N. N-O. elm 5 kilómetrcedo sncho nevada. El casquete do Wove perpetna midedeado el borde inferior 1,200 metros on is parts inns sits,I on otros pnntoe do 200 ft 900, segun Is elevationdo Ice picachos o crest.aa quo arropa, dejando en vaSepartes al deecubierto las mess Boss i verticales, o losefratos quo eompqaen Is mass do Is sierra. Oubre Is thenuna saporficie do 5 kilómetros cuadrados.

Al N. do Palpa qubda el péramo do Ohontalee sobreel rsanil occidental quo vieno do Tunja, I cone on Is di-rection del N—B. formando los páramos do Is Etwim(4,320 mettos) Boqueron dot Cbnueto (4,320) Morn,,do Quito (4,850) ?hwnMa I Desab,uadoro (4 1325) ha-ts an inflexion *1 N, donde so robaja on el paramito doOnaaqa (3,361-5} I contta dieTninnyondo on altars,quedando reducido & tins cuchilla quo llsaninn .&pigon,pow Lutes do perdereo sobro el Ohicamocha. Do eats is-ma.i as desprenden muchos estribos ada el Sufrez; el ma-yor do ella arranca cores do los monte do (jilins I eon-clap an is anligna provincia del Bocorro a orillas delOhicamocha, donde lo ilaman Babe. Ada el opuesto ladotieno tambien estribos, sunquo inns pequeflos, secepte enel pAramo do Guantiva, en quo forman an grupo touts-niondo altas osplanadas, probablemente ocupadas entiempos remotos por las aguas. Este grupo terthins anel pAramo do &ftS, quo so alas 8,885 metros sobre cinivel del mar.

Page 9: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

I— 235—Deede is cordillera loyantada an Is bands occidental

del antlguo lao cu.uo enjuto lecho forms Is dilatada Ihermosa planicie de ogotá, as estlende acts el ponientsun ramal desprendido do is pens do &amacd (4,Soeme-tros sobre ci nh'sl del mar) i forms lea cone do KorH.IZo (4,700) i el páramo do .Rabom (4,800). Arroja atWE. doe ramales: el two es el pAramo deeiertodeM&andonda (4,400 metros) quo termias abjo do Co.per, an is confiuencia do loo rice Canto I Viflamisar;al otto, paralelo, forms Is hoya del Minero I termina muabajo de Muzo, donde Math rocibe ci (ivaza, quo as elVillamizar i el Canto reunidos. Acts Psime, trea coxtoe ramalee as dirijen said at N. searando las hops delos rice Negro, Bianco, Mancipá 1 Snares, quo son lagvordadersa cábeceras del Minero.

Entro sun Isidro I Yacopi, cerca do Ibains, arroja iscordillera on largo rams! quo pass al reepaldo do Quips,ma e Itoco, fonnando Is cordillera desierta I lapers quovs al cerro do loo MdrIfrea, I divide lea aguas do Ia hoyadel Minero do las dot Magdalena.

Al ilegar casi front. a Nero as desprenden chico ra-males sofa el Magdalena isus sdyaoentes llanuras,doadeso pierden eutre una vejetacion beaus fronts a lea lagu.net Baal, Garrspatas I ciénaga do son Gregorto; muestoe pertenocen ya a! Estado do Santander sobre el tern-torlo del antino canton Véle& Frontero a Is 14n-Tona,peflasco particular dividido an doe por is impotuosa cc-rriente del Mhiero, as elova Is gerranis do TamMts a4038 metros, tutimamente ilgada con ci ramal quo vs51 corrode looMártirea. Lsaltzva ctmbrede Fefzarme-da presents tins cortadura colossi de 8,581 metros, doloo cualee 1,000 son muros verticales cup base bananlos riot Tapachipi i Minero reunidos. Fronts. a frentemetS el cerro Canal, qua pence is juntura do on is.unab paralelo at ya deecritocerrando por Isparta delorients Is boys del kinero I 'las anchas vegas on quo eetSci vocindanio liamado Otromundo, compuesto do sofa fa-millet mestizo, quo huts hue poco ban vivido indepen-diuitee do tods 1sf, pero sometians hot a ins autoridadesdo Canipauna. Eats intrincada I lapera sorranla do Ian-cot destrozados I rectos, so picnic sobro ci Horta I formaIs boys del rio Pescadero, Is oust queda minds at orion-to por usa cordillera pefleacosa do parodee verticalee, p1.cot aislados I crestas dentadas,quo demurs al_ponientedo Flores I do las Cuovue, i sale del cerro do FeMUan-

Page 10: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 236 -az (8,002 metros sobro el nivol del mar) donde seorijinanlea primeras aguas del Pescadero, perteneciento, comeeats parts, a Santander.

tolviendo ala elevada pefia deSamacá, quo quodaal poniente do Uhaté, so va al N. is parte elevada do lacordillera quo on otrbs tiempos oncerraba el lago do Fá-quene, de 7 mir itnetros do largo i cast 1 do audio, lioireducido a una pequefla laguna do I kilómetros do largo,dpues quo las aguas rompieron la barters quo ]as con-tenia, cuyos restos estn patentee an el Puente do piedrasa 5 kilómetros do Puentenacional. Eats curdillera as to-baja u.n poco en Ia Boca del monte, carnino quo va doCaldas a Buenavista, I vuolve a elevarse gradualmentehasta Is pena do &zboyd (4,003 metros) en el camino quodo eate pueblo conduce al do Jesus-Maria. Tambien dejaen eate punto do pertenecer a BoyacL pot entrar on tie-rras de Santander.

Dot pIraino do Toquilla, quo so eleva 4,000 metrossobre el mar on los puutoe mu altos, se desprende unramo a cuyo pie so precipita el rio lJpIa, ci cual nace enIs la.guna do Tots, situada an el fiance occidental delmismo péramo, quo es una parts do la gran cadena dolos Andes orientales de la Union. Ese ranio vs bajandodel limitc do los páramos a medida qua as aleja do anorijen pars porderse, dirijióndose al 5, en las situ me-sas i espIanaias do ran Pedro, a laorilla do los lianos doOaanare. Sue flancos occidentales mid escarpados sirvendo hoya al Upia, mióntrae quo los orientales se ensan-chan i dan orfjen a los vallos do OMmeza, pot medio dovarios rios quo so dirijon por ontre escarpadas peitas adsaquel pinto, pars despues en Un solo cuerpo abrirse paso-al Llano. El páramo do Toquilla, quo en an parts occi-dental forma graudes esplanadas, on Is, oriental so diriaquo so procipita par estribos peflascosos ada Chámeza,botando un ramo a Zapatosa, el cual concluye an Ia 11a-nuts. Las creatas paramosas do Ia cadena de estos An-des so rebaan a voces a 8,450 metros, pars volver a to-mar una altura que no pasa do 4,000, siguiendo endireccion al N. i al N. N-is. ada el páramo do las La-jas I do Pi8ba a uris distancja do 6 miriámetros on Ilnearecta. For este pLranio, elevado 3,900 metros, finS pordonde trasmontó los Andes ci ejército republicano sandodo Los ilanos do Venezuela pars libertar ci snob gre-nadine.

Page 11: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 237 -Doe grandos ramales, oath perpendiculares at 0)0 do

Is, gran cadena do los Andes, so desprenden aqul conotros varies intermodiarios, los quo a seznojanza do gran-des estribos parece quo sustentan 0 apoyan Ia gran massdo Is montana. En medio do los dos principates quedais boys, del rio Labranzagrande. Dosde ci páramo doPisba, Is cadena do estos Andes so inclina a veces at 0.I luego at E. pant volver a tomar despues Is direcciondel N. N—E, rebajándoso en el camino de (Janoas a 3,300metros. Cambian do nombre a ciertas distancias las do-vadas cumbres'oubiertas do frailejon, pues ys so llama pa-ramo do Pisba o do Canoas, coiiio do Chita, las Laja8 iRechinga (teniendo Chits 3,654 metros i Rechinga 3,860)denominacione9 pm lee dan los habitantes do los In-gares quo les quedan prôximos, aunque no es Buio nBasola cadena, do la cual salon un poco inclinados at S—K.largos ramales quo rematan en las llanuras,i was o mérmsapartados unos do otros, formando vaileeprolougados Iestrechos on jeneral. Los mao anchos son los do Pays iCasanare. La distaucia de cMos pâramos tomada de lascumbres, es do 7,5 miriárnetros ; i los estribos 0 ramalesso estienden do 7 a U cada uno, a voces con ulancos es-carpados, a vecea ensauchándose con ramales secunda-noB i cortos, presentando Un pals escabrose por Ia altu-ma i depresioues rápidas quo se encuentran en cada ra-mal, peflascosas u.nas, descarnadas otras, I todas do dill-oil acceso, i sin descansos 0 escalones a propósito pars isagricultura. Los pocos pianos inclinados quo so hallanon medio do estos ramales son do poca estension. Todaeats gran mass es do formacion secundaria; pero en anbase so eleva una cordillerita, paralela a Ia gram eade-xis, do fonnacion terciaria, on doSe predommau los to-rrenos de acarreo, Is quo so iiiterpoue at libro curse dolasaguas quo bajan do las grandos alturas, las cuales pa-rece haber roto do distancia on distancia eato dique a findo escaparse do los cerros i correr a is ventura en lain-mensa planicie quo so estiende at otro lado de eats con-dillerit.a. La mayor altura do ella es do 1,600 metros so-bro el nivol del mar, i tiene machas mesas entre ells, ilos ramalee de Is cordillera principal do Is alters haMsdo 1,312 metros, como Is do Ambita. El alto dot AjfJrez,quo perteneco a eats sistema, es do 1,253 metros. Los a l

-tos do lao C4ucea (do 1,888 metros)i el cerro do Chitaoa-14 (do 1,935) eon los eatromos de los rarnales do is cordi-llera, coyas faIdas so confundon con los terrenos tercia-

Page 12: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 88 -rice quo fonnan Is áltima barrora del Llano, comosifue-son Ia antigna costs do an mar desecsdo, o an levauta..iniento quo hubiese destacado loo &tritue de la gran ca-dens, formando twa pequona cordillera puaieia a laprincipal i perpendiculairs, los vaUca. Tanto en Labran-zagrande como on ci Casaunro hai mines de sal.

Siguiendo is elms do Ice Andes, as ononentra ci cerrodo is Guerra, dude ci cuai comienza tans série do pica-

chos DOYSdOS quo cotton per espacio do S nairilmotrosalcanzando ci mac alto a 0,983 metros sobre el nivei delmar: esta so Is oierranenda do Chits o del Cooni, quedeberia liamarse mac bien do Guican, per ocr ci nombndel pueblo mas cercano on Is parts occidental, pues Laoriental as toda un desierto horroroso i Ilono de procipi-dcc loo cuslos atestiguan Ice estragos del tiompo, ci quohe destacado pedazoc enormea do corns pot doquiera.

El limits inferior do ins talons perpotuas del ISo do loo,Lianos, so dot,bOO metros, miéntraa quo on Is parts cpues-ta halló Codazzi quo ora do 4,676. Eats daferencia do124 metros as t duds dobida a loo grandam calores doLas sabanas, todavia urns ciuidas quo ins do Venezuela.La diroccion do Is sierra en a! N.N—O. con 5 kilémetrogdo anchura nevada en is parts occidental; mu on isoriental no aicauza a ta1nto on algunos puntos, I tiono angrandfsimo derrumbainiento quo domuestra haber habidovaries dislocaciones, con isa on ales han caido en an able.me espantador, no solo las mesas do niove ondurecida,So las mesas do corns quo lee servian do base, formaa-do ad icc torriblea aludes I iurtea, quo on Europa son citerror do isa comarcas cetcanas & loo novados; pen quoaqul solo habr4a podido servir do ospanto a las Stan doice months. Las reiiquiaa de estee horriblee catdatrofes,so hallan a 7,5 miri4.metroe an Is montana do Macaguanor,donde isa moss orrAticas do enonnee dimensiones as ha-Dan esparcidas pot dondequiera, ileysdas por las Wasdel rio Ele, ci cual sun a Is distaneia do 10 miriSmotrosi on medlo de isa ilanuras, he dojado isa aehalos do Isirrupolon do las agues lodes" precipitadas doSe aque-flea situ no cubiortas do nines oternas. En ci páramo 4oLoniabonacha so deetaca un can ramal ada .1 N—IL

2rservia do limits a is antigus proviucis de Casanare.

cumbro principal do ésto vs on direocion al N. adaPamplona (Santander). Eats ramsi cone on esa direecioncores do 8 minacuetros bests ci alto do Ima I replegIn.-does cS sobre of miun0, tom ci rumbo do! 8—L pot

Page 13: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-239-4,6 miriSmetros, arrojando aigunos celabonee perpendi-qularee al eje principal sobre ci rio Cubugon, pars term!-not dondo eats rio so une al Baran.

Volviondo a Is Sierranevada, salon do ells cotnooboe tantos radios diveijentes, largos ramales quo terwi-nan exile haunts cubierta do selvas deseonocidas. Litre&tos i en ci centro Wuno poderoso poi on anchura floepiece i creetas agudas quo alza, mis en pos do otra, I doIsa 0nabm parten ads ci S-E. ealabones mu o ménes lar-gos do paredones rocailnaos quo sirven do lecho encajo-ado a diferontee zios. Todos estee ee]abonee conciuyonen na eab sue sits compuesta teds do guij woe do sea-rreo; mae del lado del ilano hal unas cohinitas quo pare-eon puestas sill como do parapeto contra los miasmas dolas eabanas bajas quo set a ens p{e& AA termina isparts do Is cordillera quo pertenecla a Is antigus provin-

cia de Casanare, Is cual wide was do 181 mirilmotroscuadrados.

TX.

Sloe.

Del grape do serranlas articuladas en el pñramo dolag Orue al S. 8-B. do Is chided do Tunja, nacen losrice COThWOAOquo i Siachoque, cnya reunion forms ci san.14-an&oo, quo en on CUTSO recibe loo do Tom I (.Thorrera,ot-ijinarioe del páramodeTibamá, I siguen con ci nombredo Thta en buses del rio JItnja, compuesto do los Ila-madoe GaiUnaao, Vega I Fiedra. Estos son los verds-deros orijenes do! rio Chicamocha, denominado iSogamoao.Deade Ia union del Tuts I el Tunja cone con Se nombreiloceonlosrios Vdrgao,&taquirdiBiomo,ientraconregular caudal do agnas en Is antigna provincia do Tun-dart per las cercanlas do flips. Allirecibo see nombroci Chicamocha, i luego el deJ?iogrande1 fronts a Sega-moso el do eats villa, i despues de on saltha do las llama-rsstomaeldoOhicanwcha, elcual yanodejasinohas-to on union con 01 Stern en Is antigus provincia delSocorro on ci Estado do Santander, pare tomar pot tltimonuevamento ci do Sogamoso, con ci cual desoinboca en01 Magdalena.

Elcuraojeneraldoeaterio so a! S-E. hastafrenteaSegamoso; sill cambia al N-B. I signs Lasts el punts enqxie was so aprorinuin Ice doe granAes ramalee, enyasmultipliesdas vertientee Is annuniatran abundancia do

Page 14: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-240-

rasa. En estepunto so maims si NM. I inego al N'timawento, al unirse con at rio Chitano, voltea pars of

ponicute como en buses del SUArez. Do Is parts occiden-tal recihe solo 3 Hoe, qua son: ci Surba, ci Chiticul I elSu4paga, nacidos an los párarnos (Jhontales I Rusia. DoIs parte oriental recibe 17 quo nacen I terminan en el to-rritorio do is antiguaThndasna; a saber: el rio del Sail-tre quo le use cores do Paipa; el Chiquito (compuestodel PeGai ci Tita) e inmodiatamento despues el .Jfoni-guird (compuesto del .Pilar i ci Chorrera) Ice cnales do-soinbocan en las inmodiagionee do Sogamoso. En los urn-linos do Tôpaga desagua ci Mongul, compuesto del TejarI ci Alone.

Al ilegar aqul el Chicamocha pierde on lecirn do suaveinclinacion I etnpieza a precipitarso rApido per eacalonegI peflascos, recibiendo el tributo del Odmeza (quo trae lasaguas do los riachuelos Sate i Mongua); Ic outran des-puce ci Chitano (eompnesto del CMta, el 2'oMl I el Ca-noa8) F

a do loeyáramos orientales, I el China,

(quo lleva las aguas del Pantanogrand.e, Cueva, is 71ev.idol .Moaca) los cuales vienon do los páramos culminante.cercanos a la Sierranevada. For titImo, Antes do salirel Chicamocha del Estado do BoyacL por ci estromo N.del antiguo canton SoatI, recibe las agnas del Téqzcia,orijinano del párazno del Almorzadero en el Estado doSantander.

For tanto, ci Chicamocha tiene on Is antigus provinclado Thndama 28 miriárnetros do cerros, i Ic tributan 20rice con mae de 200 quobradas, cauce do las aguas recoji-das en una superficic do mae do 53 inri4metros cuadra-.doe; alas cuales deben agregarse Ins aguas quo Is hanvertido cores do S niiriámetros cuadrados del territorlo doIs antigna Tunja, por medio do 10 rios 1 26 quebradasgrandes. Retinc puce ceth rio un caudal suficiento pamquo fuese navegablo, mae lo impide en descenso jenerai,quo es dtr68 metros per cads 80, lo anal le hate llovarci Impotu do un torrcnte.

ilasta Pal pa, todos los Hoe tributarios del Ohicamochacorren por planicics antiguamonte cubiertas por aguatroposadsa quo, aegnn Codazzi, formaban on siatema dolagos andinos, los cuales rompieron ens

dill'es precipi-

tándose 8obrc el otro sistema de lagos inferiorea do Tun-dams. Igual catheter presentan los Hoe que Hogan el an-.t' no canton Loin, unidos con el MoniquirtS, tributariG.del Suárez o Saravita.

I

Page 15: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-241-Del páramo do Lengnazaque sobro is frontera de

Cundinamarca,parten los Hoe Bueiw, Salado I Oan&la-rio, quo unidos forman el Sukztnarelzan; I do lollmoe Samacá I Motavita vienen a salir cores, do Moniqni-ri, stravesando planides los rios C/torrara I CMgusaatributarios do aquel, al enal entran tambien ci Leva icCane, dirijiéndose luego, bajo el nombro do Noniquird

or cuyo ingar pass) a descargar en ci Snárez abajodel Puentenacional.

El rio Teatino sale del páramo do Gachaneque, i des-cribiendo vu eemicfrcuio cambia en notnbre per ci doBoyacd cuando pass por este dietrito; recibo mae adelan-to el ViracaoM o Ramiriquf i Be dirije constantementesi S. bajo ci nombre do Jeneaiino, quo luego pierde parstomar el do Tiband an ]as cercanias del pueblo asi llama-,do, donde a pea distancia so Ic une el 2b.trmequ6 (corn-puesto do los Hoe ATharrizcin, Rérita I Guanzaqu8) logdoe primeros orijinarios del pLramo do Gachaneque I ettithno del do ChocontL Pronto a Garagoa vuelve a cam-biar an nombre ci Tibaná per ci do Garagoa, quo pierdepor un momento ilarnándose Bald despues do recibir citribute del Somondoco, peroque recupera pasado el saltode Nagar I cayóndole Antes alGtavio,para ilovar ens agnasaiUIa.

En ci páramo do Chiapa nace ci rio .Muche, I al reel-bir por Is izquierda ci lucite i por Is derecha ci Busa,Be denomina Lengupd I Be dirije al Upla; mas Antes doconfundiree con éste, recibe el tribute reunido do los nos(Jidnaga I Tt&njita, provenientes del gran ramal divisoriodo las hoyas del Garagoa i del Lcngupá.

Results puce que en el territorio do Ia antigua Tunja,11 nos 1 55 quebradas van al Saravita; 112 Hoe i 16quebradas que recoje ci Upia, 1 8 rios 1 14 quebradas uocomponen ci Ousiana van al Meta. Total on este ternto-rio: 36 rios 1 247 grandes quobradas.

El rio .Minero (Ilamado on Santander ()arare) 00-

rresponde tambien aL Est.ado hasta ci Otromundo. Sueprincipalos eaboceras están en el páramo do Raboui sI respaldo del cerro de san CAdos, do donde 80 orijinamlos Hoe Negro, Blanco I Hanctxi, quo Be junta en Pal-me, i I miriämetro mas abajo reciben el Suárae, corrien-.do reunidos do ahi en adelante en ci Minero, ci cual vsa pasar per cores do las minas do esmeraldas do Mvze.Un zniriámetro mas abajo do este lugar Ic entra el Gin-

Page 16: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- -n (qua se, componode1osrioeCmtMolViltamizar)pro-vonlen tee do lot cerros do Mortiflo, páramo do Matare-donda i pens do Samaci. Oinco kilomotros mao abajodo Furs-Tons I cerca do Is cortadurs do Fenarmada,teeThe ci rio TtspaaMpi, unidu al fiamsngu4 orijinariosdo is cordillera quo forms is pens do Saboyá.

El rio Sudres (ilamado por Los Indies Baruvita) baaan orijen do Is laguna do Fáquono on el Estado do Gun-dinsmsrca. Al ontrar an tienss do Boy" recibo ci CM-qat4nqsird, quo tone del corro do Saznach, al pothonteas CAldas. Duos 6 kil&metros sates del Fuentenacionat10 caen lag spas del Fopoa compuosto do lot rice GuscA (quo sale delapenadeVé1o4i1osdel VaUeiGssyab4 quo s oriinan an el cerro do Qultisoque I pensdo Saboy4. Antee do Hagar a Site recibe a! Atot4eir4quo tieno otis cabeceras an ci antigno canton lain; lue-go, enfrontesSite,elTogSi(compuestodel UvanieiPémeca). t mament Sate sean Bonito so lejuntsel. .Linquaruco, quo wte limits con Santander; nacoSte an los cerros dcl alto do Oupamuf iiuescla ens spascon las del RiaoMselo, quo sale do lag montages do Ca-rarito.

Pot medio do oaths rice i do 85 quobradas conockSreune ci Sukez las aguas do un territorio quo mido 19miriAmetros cuadrados do estonsion.

El rio mao importante del Estado es el Mn, por astodo 41 navegable per vapores, los quo lo recorreáu angran ntnero cuando mis poblacion mayor quo is ac-tual hays aumentado las cries i Ise produocionee do Isagricultura, puce ports constitucion jeolôjica do sue oil-ilas so pueden cultivar con inmenso provecho ci tabsco,ci anil, ci algodon, Is cans do azácar, .i café I ci cacaosfrutos todos esportables i quo so producen an el dia (Jun-tamonte con el arroz silvestre) on abundancia corapara-tivamente con los pocos árboles I plantas quo so vanto-gadaa an los custro miserables pueblos quo so haitian anlisa barrancas del rio o cores do 61, dematrando. sal Iaquo puedo una naturaleza vlrjon sobrecargada do tinsdo ainvion propias pars aquollos cultivos. El Mets fad-lita adenias a los habitadores do sue orillas Is triple von-taja do poder ocr algan dia agricultorea, criadores icpmerciantes sun ticinpomismo.

El rio Mets empiesa a conocerso con cite uwaba d-

Page 17: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 243 -do Is union do doe grandee desagtes, elRionegrolelUmadea, los cu;lea descendiendo de Is alto cordillersdo los Andes, ci uno del páramo de Ohingasa I ci ottodel do Sumapaz, recojen las aguas cue caen en =9 on-perficie do 66 mirlImetros cuadrados el primero, Ida 81ci segundo, en lot cuales caen anullmente do 10 a 80pulgadas cábicas do agus. Eatas son condncidn por 28riot at Rionegro I pot t at Umadea; si principal duet-todd printero es el Umeaieldel. segundoelPqjurt,

La union de Rionegro Id UmadeaseefectáaenlaIstitud de 49 15' N, i a 1° 19' lonjitud oriental dcl' men-diano do Bogota, a 915 metros sobre ci nivel del mar, delcual diets 157, 6 miriAmetros on lines redta, tomando isdireccion del Orinoco. En aquel panto ci caude del 140tiene 800 metros do anchors i una profundidad do? pies.Sus aguas crecen en ci invierno 80 pih.

A 1 müiAmetm I easi 5 kll6metros do Cabuysro reel-be at Mets un grande aumeuto do aguan quo Is conduceel lJpfa, recojidas an nus estension do 62 miriámofroscuadmdos. AilS as ensancha mat I mas, I empiesan a en-ooiitraree Was mat grandes I ménos estorbos do irboles,pero sin quo pot otto desaparezcan los bancos do areas;an fondo ot mayor, porn hai algunos puntos an que solodone en verano 8o4 pies, conservando constantenientotins profnndldad media do 10 a 12, hats el pequeflopueblo do Maquivor, distante del do Cabuyaro 12,5 ml-zlimetwos. Maqulvor esta a 182 metros sobre el nivel delnat, i el descenso del rio, comparada Is slims do Gabu-yarn, sons do 44 milfmotros por cads medio mirilmefro.I). Maquibor a Is boa del Cravo hal quo navegar 12,6;ci rio es in eeplayado, SUB islas man estensas, OUt

bascos mu grandee 1 p0008 los estorbos do Irboles; Isinchura no baja do 400 metros, teniendo en alganas par-tee a causa do ]as Islas, do 1,000 hasta 1,600 metros; apMtindidad a do 4 hams 18 p]6& Mae estando ate tro-to en Is direccion jeneral do los vientos, Is fuerza do Stoo implde Is bajada a las pequeflas canoan, pero snailsIs subida a pleas 'cola do estee mismas I do Ian lanchasgrandes. AIas orillas del Cravo, a 1,5 zniriámotroe doIs boos i on sit barranca Izquierda, estI ci pueblo del(usyaba], el mojor do los quo so hallan cores del Meta.

En Is boca del rio Cravo he recibido ci Mets lasspas do 275 miriáinetros cuadrados man, quo Is ban con-ducido el CWzvo, Cusiana I Tua pot on oHila izpxier-ida, procedent' todoe elks do Is Cordillera Oriental

Page 18: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-244-i do las ilanuras quo tieno 69a al pie; al paso qua

tor Is onus derecha el rio Tucabo i ci Atanacaciaan lievado las do las sabanas desiert.as quo so eatienden

ada ph sur, sin contaj con una inuititud do canoe quodesembocan pot una I Are, bands. For is alturs del Cm-vo, quo es do 176 metros sabre el mar, tendriamea en lea11,5 mirtámetros dq rio quo hal hasta MaquIvor,un des.conso do S metrossolarnente, quo dana pot miriIznetropoco mas de 52 milimetros.

De Is loca del rio (Jravo a Is del Pau4o hat 10, 5miriàmetros do curio, i el Meta, corriendo en Is, direccionopueita do dondo soplan los vientos alisios, sjne adxni-rabiemente a los buques do vela quo quieran remontar-lo, eacepto u ps, large vacUa quo so hace a Is bolina. Enateespacio hat ménos bancos, pore los quo hal son mo-

vibles, i abundan las bias quo nunca cubren is aguas,apesar do quo en ci vorano eetàn circundadas do esteasceplay'ones. Li audio del cance so conserva hsata 2,000metros, I Is profundidad do 5 & 20 pies. Suolen amen-trarso aqul indios guahibos do miii nial caitter.

Sobro ci PauLo, a 2 miniámetros rio arriba, on Is oH-ha izquierda est4 fundado el pueblo do Cafifi, residenciadel adininistrador do is aduana do esto nombro, a I& a!-tura do 123 metros sobre ci mar. El Pauto no so puedeaavegar en lanchas sine en ci invierno, I entóuces so pue-do Ilegar haste, el puerto do Naraijito, distante, por Iantortuo8idades bCI rIo, 19, 5 miriámetros. Do s.111, per tie.ma I qn carros, van las mercancf as atravesando isa aba-na a Ia antigua capital de Casanare (Moreno) cuya dis-tancis eado méuos do 4 miniásnetros. En el veranoel faa-to apénas so puede navegar en cunaras peque1as.

En is boca do este rio, ci Meta he aumentado ys (perJo quo hace a este Estado) con las aguasque coon on, uiiasuperficie do 75 miriámotros cuadrados do aerraniasI sabanas, quo Ic ban sido tributadas por muchos caflos ilos rios Guanapalo i Panto. Do 19 beca do eats (iltimo &Is, del rio Casanare hal 14 miriLtnetros do navegacion, 1,escepto mis vuelta mala, Jo demos es Iácil a cause do bevientoa que soplan constautemeuth on verano desde lax9 o 10 do Is maliana, hasta las 8 o 4 do la tarde En elinvierio cesan estate bnisas i son reemplazadas porcalinasó vientos del 0. o del 8-0, mas o ménos fuertes, mas aménos durables.

La boca del Casanare eatS a 114 metros do altura ab-soluta, I con respecto a Is del Pauto sona, is. inclination

Page 19: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-245—del rio on jeneral, do 64 milImetros pot mirMmetro docurso; Is anchura as do 600 a 2,000 metros. Contienebastantee islas I bancos. I tin fondo en las bajas aguas do7 a 25 pies, quo on invierno sube 35 ins. Es an este tro-zo do rio donde los indios guahibos I ehiricoas frecuentanLas playas 0 islae, pues recorren estas tribus ámbaa on-lisa. Tienen embarcaciones I eon ellas suben I bajan losnios quo descienden do Ia cordillera do los Andes, talescorno ci QuaoM,la, Ari{ppro, Aricaporo, C/tire, Ca.ana-mifla -

Estes dos naciones n6mades I numerosas, crueles Itraidoras, son lasquo atacan a 108 traneenutes pot auao pot tierra, cuando los eneneutran descuidados, hacien-do a veces espediciones hasta cores de las poblacionespsi-a robar I asesinar a los vecinos pie sorprenden aisla-doe, pot lo pie las sabanas an esta parte están ann total-monte desiertas I deeconocidas. Apil ya ci Meta so haenriquecido con las aguas do 300 miriámctros cuadradosquo le ban conducido los mencionados nios I el Lpa,procedentea todos de los pAramos pie cetin al E. do Issierranevada do Chits, do eeLs i do ]as lianuras qua soostienden.deede sue bases hasta ci rio, el cual, do Is par-ts opuesta, recibe pocas aguas conducidas por diferentescaflos. El rio (Jasanare, an tiempo de los misioneros, sonavegaba an lanchas, pars, traspbrtar a las misiones dolos betoyes I tunobos los recursos indispeneables pars Lospadres, conservando hoi todvIa ci nombre de puerto sanSalvador el punto quo atraviesa él rio Casanare an el ca-mino quo do Moreno conduce a Aranca. La major épo-Ca do navegarlo era el moe do octubre, I su curso desdoIs boca al puerto, do 34 miriá!uetros; mae an ci dianadie so strove a recorrerlo por tcriior do los indios.

Dc Is boca del Casanare a! antiguo Apostadero, car-cis dodo Corropelado, punto quo eli-vs do Ilmite con Ve-nezuela (meridiano del Paso del Viento) hal 12,5 mInifi,metres do mis navegacion sin peligro, porque las islasson mas grandee, hai rnénos bancos aiaiados I el vientofavorece Ta subida; sinembargo, encuóntranse doe bajosdo alauna estension an los lugarea Ilamados Trapiche ITrapichito, formados por arnecifee do rocas tercianas qUoatraviesan el fondo del rio do bands a bands, internin-dose on Is tierrapor Ambos coetados. En ell a hal pun-toe do solo 8 piós do agus en rerarlo, los cualea se podrianminer an lo fuerte de Ia estacion sees pars obtener mufondo. Lo demas del rio as do una anchura casi ignal

Page 20: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

deeds 800 a 9,100 metros Is profundidad do 10*80 pieson jeneral, I el descenso Jet agna do 58 milImetros potmiriLmefro, puesto quo el Apoetadero eatS a 109 metrosdo altura. En este eepacio ha recibido el Meta solasnentetea Iluviaa quo casn en nfl superfiwe do 50 mitilmetreecuadrados, quo to Ileran yaHoo canoe do linbas ribersa.Elpeligropormotivodelosinthee noceeaenatetrIa-aLto; ainembargo pareto qua lee quo habitan (rente a leearrecifes nombrados, tienon cases, no eon errantea iii mulvagabundos, ni so sabe quo haysu hostilizado a alguno.Doapues de lee ludios do Trapiehe I Tnpichit. so en-tuentran otras tribes en is orila isquierda, inofensins iportenecientes & los yaruros I otoinacos.

Dade .1 Apestadero basta Is boos del Mets so cuen-tan 25 miriSmetros de un buena navegarioD, si so nap-t" una vueha asia, & causa do quo nose recibe el vientofavorablemente pars subir el rio La anchura a Is mis-ma, i on nu poco mao quo el trecho anterior, lea islesménos frecuentes, pero maaanchaa, menores toe plsyonesI mayor el fondo, lieptido haMs 50 pi& at isa bajassguaa, I subiendo 46 pies ass en las crecientee. La partsizqnierda do eats costa, pertenecionte a Yeflesuela, notiene indios feroece, i loo quo has' son ysniros I otomacca,do buena Indele; al paso quo Is onUs dereoha eatS es-

Cta a set visitada pot lea tribus errantes do lee guahi-chi set quo vagan pan las sabanas desiertas entro

4Vichada,e'IorinocoiMeta. La shun dots boca doeste1timo rio,onsadesagltealgrandorOrinoeo,esdo95 metros sobro c? nivel dot mar, Joe euatoe preeentaziaaun descenso pars las agnes, do 14 metros en 25 miriáme.troe, equiva]entea a 56 milimetroo per mirMmotro.

Tenanos pun on estee nivelaciones ntis prueba do lapoca corriente del rio, quo cast sent nula, si no estutiesaempada per Is fuerza do las ago"quo be*do leemea a1tnraa I acreentada per el vol4men do e]ias-

quo on tin coma do 88 rniri&metros que tieno jMeta dade Oabiiyaro haste el Orinoco, is dilbrencia donivel seris do 98 metros, quo darien per ténnino mediopoco mao do un miimetro per cads mil metros.

El Meta, at liegar al Orinoco ha recibido, sea do lastierras venozoianas, sea do lea colombiauaa, on lo g áIti-me. 25 mirimotroe do eurso, lea Was quo can an twasuperfloio do cast 75 zniriámetroa. Entra pun al Orinococon tins boos no mul ancha, p6w proftinds, en is cualen lutorno aumentan lea agues 46 piés mao do los 50 quo

Page 21: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

247 -tilde. ES rio as uno do log grwdes afiuente del Ori-noco, pues hemos viato quo conduce las aguas quo osaan una superficie do 850 miriámotros cuadrados, on don-do so irnode suponer quo il Mueve pot rmino medio 75pulgadas ctbicas snnaanente. En oath espacio, casi igualal antiguo reino do (Jerdena em. Europa, quo cuents mudo cuatro I znedio naillones do habitaates 1 apénas viveuunce 20,000 indice I algunas hordes ealvajes, cuando po-dria contener todos los habitantea existontes hoi an J.osEstados Unidos Qolombianos.

Las lanchas gran dci pie van a Cindad-Bolivar spro-veehan ol tienipo do mayo a noviembro, a causa do lascrocientea i do los viento..

En el verano las leaches pie baj an desde CaM a Gin-d&l-Bollvar Ilevando cueros i alg4lnoskil6grsmos de cafli,gastan de3Os4O dies, leniuvierno solo del8a 16 dies;Is subida do esas lanchas an verano, do Oiudad-Bolivar aIs boos del Pauto cores do Cafifi, so efect an 20 o 30dias, I an invierno do 60 a 90. Do la boos del Panto a(Jabuyaro, oh verano, gastan pars remoutar do 10 a 15dias, 1 on invjerno de 20 a 30, miéntraa quo an Is bajadade (iabifyaro a! Pauto pueden eniploar, an verano, do 1a 15 dias, i on luvierno do 8 a 10.

Tendrernos pues quo )as lanchas do Cabuyaro a Gin-dad-Bolivar (cnya distaucia esde 176-5 miniêanetros) em-plearian an verano do 42 a 45 dlas, I on invierno do 21a25; i quo pars rernontar do Ciudad-Bolivar a Cabuyaro,gastanan enveranode 30a tSdiu, I oninvierno do90 a 120.

Hal quo adv'ertir queloslicoree on vasijas do maderaso pican cuando Is now On pus do 40 dias, i quo Isiscarnes saladas so daflan, lo mismo quo lea frutas secas, lotquoeoa i lot fideos, si vienen on cajas do madera, antiqueeaten eubiertas con ploino. Mu estos Inconvenientes soevitarian con los vaporee quo podnian hacer ci viajo on25 dies. En is actaalidad Sos tend Han quo servirse delcarbon do piedra, puce ninguna familia 80 espondrias'vivIn aisleda en Is costs del rio pan proparar lens, partemor a los indios bérbaros.

Pasemos shore revista a Ice nios quo afluyen al Metaprocedentes do Is Cordillera Oriental, ompezande por elTTpa, quo demarca on parto el limite do sate Estado conel do Oundinamarca per e1 lade del S. Edo rio new anIs antgua provincia do Tundama enmedio do p&amos,

Page 22: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-248-j proolsamente do is bella I gnu laguna do Tota. (Jo-no enmedio do los tamales do is cadena do los Andeshiataque liega at Llano con un gnu votümen do aguas,recojidas en Ia antigna provincia do Tunja, desde los pa

-ramos de Gachaneque, Penanegra I Chaps hasta losmIles do Teuza; i, de is antigua provincia do Bogota, dolos pLramos do Guasca I Chipazaque, ]as cuales SOD lie-vs as per los tics Len gupá, GaragoG i Guavio, quo mejuntan todos a! Upia p0ev Antes do 'salir al Llano. Ape-mar do tenet un voláinon considerable do auaa quo ba-jan con inucha fuerza, al lie gar a Is planicie o despa-rrama en variospuutoe, per lo quo desde luego no puc-do ofrecer, per abets al ménos, tins navegacion vontajo-ma, sino ya mui cures desdesaguar en el Meta, esto Cs,porsolo unos 4 miriámotroe. Do un ramal de Is gran cordi-bra sale el rio Ttza, abajo de Chámeza, i en lasabanaso lelinen sucesivamento los rios Hoyou, Guaugual, MarenaoI Tacupa. El Tua solo es navegable per 4, 5 miriátnótroskites do perderse en el Meta.

Del páramo do Toquilla bajan los rice SaUna, Tovoc,Sunos, Becetor, Toquslla o Vijua, quo abajo do ChSme-sa so reunen en nn solo cuerpo con el nombre do Cuâa-ma, ci cual recibe despues los rais Caja i Sic itiaca al p14do is cordillera. Este rio so abro on muchos brazes alentrar al Llano, los cuales se juntan con las Was delC7&itamene, quo ya con nix cauce mae profundo I con elnoxabre do Cusiana, toma ci rumbo at E, I cerca de Ma-rarave recibe las aguas del Santiago i del Undo incor-porado al CaoALaa. Este punto era ci puerto do Is antignacludad do Santiago, en donde, on 1781 exiatia tin pue-blo Ilamado Sabanalta. A poea distancia me Is line elrio Charte, quo viene del mismo páratno do Toqui

eglia, I

siguiendo al naciente, describe una cnn's pars liar al3.[eta,, ofreciendo 15, 5 miriá,uetros do navegacion.

Do los páramoa do Mongus I Lajas salon los i-losSiam4 Siemusa, C/tiacAia, Situd o Sirgnazâ I Buria,los cuales reunidom forman el do Labiansagrande. Aba-jo do is poblacion do oste nombro oaen a ésto los riceChiguito i Negro, I entra en al liano do Is antigua Ta-guana con ci nombre do C'ravo, en dondo a los 5 miriá-metros so lo mezelan las aguas del Toca,44 (formado dolas del Paya, Tocarla i .YuncMa) quo salon del pAramodo Pisba, llevando el primoro ]as agues do doe riachuelosIlsinados rice .2Vegroe. Entónces i oninvierno ya puedenavegarse en el (kayo, per 13, 5 miriáinetroe baata ci

Page 23: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-w--Mets; mae en ci verano las filtraciones le hacen perdornñichas do sue aguas, I los bancoe de arena dificujtan anflavegacion, do modo quo solo pequeflas canons pueden-surcarlo.

Del páramo do (3anoaa sale ci Paulo quo recibo enel Llano ci nombre do Pore, quedando a poem distañciado ate pueblo el puerto do Naranjito, desde donde, eninvierno, bajan algunas lanchas carpdas do cueros has-ta ci Meta (na'Sgaeion do 19, 5 minátnetros); al printh-plo del verano enben tambien éstas; pero en an épocansa avanzada 8010 pueden subiribajarpequeflas canons.El rio OUaOMPIa quo nace cerca de Támara en los cerrosdo Saniarleote no es navegable en verano, mas eft in'tior-no las pequeflas curiaras do 108 indios Si se introduceñpor algunos nuiriImetroe.

El Anporo quo sale del alto del Polco, ramificaciondel piraino do Canoas, recibe los riachuelos Tenaito,(Iravito, Tate i Mueee quo vienen de Ion cents do Sama-ricote, Barronegro I Manare. Entre Muese i Ariporo, entwa mesa, esti Moreno, capital do Is anti gna productsdo Casanare. A 4 miriácnetros abajo do Moreno ya sohallan todos reunidos i van al Meta; mas solamente losindios navegan desde an boca ada arriba por mucho tro--cho. Lo mismo eucode en ci rio de Chire, quo nace dotwos cerros al stir del Palmar.

Sc encuentra despues ci rio Caeanare, qu fiene an.orfjen en ci pIrao do Oauoas I Chits en is. antipapro-vincia do Tundama; I de los pat-amos de ]as Lajas I Re-clings nacon los rice Chiniha gut i .Negro, i del cerroIs Guerra el rio Aguablancz, 7quvomu'zdo i Curpa. Beballs ys oi Casanare en las altas sabanas del Palm at,cuando so le tine el rio Lope, quo sale do Ia Sierraneva-da. Do un ramo dè ella brotan tambien los ties Punt-n, in Cotorada I l'ucuragua, toe cuales en tin solo cuet-po so le presontan en isa bajas sabanas cores, do Is anti-gas fusion do san Salvador del Puerto, ilamada asi p0t-que alil Ilegaban ]as ianchas procedentes do Angostnraenando florecian ]as misiones do Bet-oyes, Macaguane,'Ta-tie, Patute I Purare. Eats navegacloit se hacia en 18'dias si remo, In patanca I Is soga, siendo en distancia de.84 miriázndtros. A 4 ininémetros abajo del Puerto reel--be ci Casanare ci Tame, quo viene del misino raunal dola, Sierranovada.

Al north do Betoyes baja otro rio Cravo, quo en ancabecera unman los indios Guaeind, ci quo a los 14 ml-

Page 24: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-260-ri4metros do curso per sabanas deeiertaa so une al Sb.Eau rio so forms on el grin desbarranco do la Sierrane-vada I recibe el Catafita do is miami sierra, i do un it-mal do oils log rice Ousapo I Vartwnco. Este He 10 us-vegan las tribusde indios quo viven on sus orillas i ciaii (Juanita, cast on an desembocadura si Meta. Luegoviene ci rio Ltpa, quo sale del miemo ramal I vs solo a.!Meta. En Ia montane do Tucupido, al pió de is Sierranevada, nacen Los rice Batood i Arauqtnta, tornado doe-pues este áltimo , ol nombre do Arauca, del cal luthlare-aor separado xmas adolante.

Xis Sierranevads sale el Ccilotioo, ilamado deapuesan Is montane OzZcfta, pot lea tuneboe, i lutes do entrarii Satire Maca quan. Mucho xmas deb kilómetros absjocam ii Satire el rio Tucupido quo new en la montanedo an nombrt Mu arriba do is boca do Macspan red-beolSame alBt!jaM unidoal Lope; ImbossalondoIs Siormnevada. Do eats surjen tnnbien los ilos Cubs-qoni Baton, quo despues reciben del ramal quo so doe-pronde do is Ii evade i quo forma one parts do Ithop del Satire, I rios .Rotanibria o Gonzalez i Boytz-to quo por separado caen *1 Cuhngon. Este eso al mis-mo Sarre, quo mace en Is antigua provincia do Painplo-Ba. Ultimamonto, do on nasal do los Andes quo so din-jo a Venezuela teethe el Sarare el rio Oird quo demaraparts do ice llniites con Santander. Do Is aetna-xiii nice el Hula, quo forms ci limits con Venezuelahuts treats al desparrarnadaro del Sante: Es tieuipopues do hablar do eats Desparratnadero i del rio Arauca.

El s9anre) quo brota ama pthneraa spas ii S-E. doPamplona, entre lee plramce EtoIric I Joan-Bodzfguez,a 3,700 metros sobro ci mnvol del mar, se arroja sobre elChitagO, provenionte del plramo del Almorzadero.. ElOhitagl vs al nile do Labateca o do las Angustlis, £ en-niquecmdo con una mnultitud do ainontes, as procipits porun alto a los pequefloB viBes do Margua, antiguamentepoblados i hoi desiertos, pertonecientes aSantander. (Jasiat alit timers do Ice tamales do Is cordillera es quo tomaci nombro de Saran. Uuesele ci Cubugon, do quo eeLshablado, fronts a is boos pot donde cia ci Same ottorio Ilamado man Lorenso. En Is confluencia do estee ties,enmedlo do una aernani a desiorta I cubierta do seivas, no.cornidas hot per be indios tunebo9, fné a donde em 178$blogô tins espedicion solids desde Guasdualito onto ciSpun i Arauca, is quo subió con xmas do 100 hozAres

Page 25: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 251 -basta enebntnr estee trco riot Hecho quo, segun los dim-So, prueba Ia Soil naveacion del Sante, que ya reco-no mm espesa i desconocida sel'va en tierra l4ana. (Juan-do el Santo legs a ice t&uainos do Veneàela, Be en-cuenfra con Jo quo on el pals Homan carding, quo Be mmscumulaclon leuta pare progresiva de loo Lrboles I tierrasquo lao creclentee anualee han acarreado, desmoronandous riberas cubiertas do selvas soculares ; I come despuendo on large curse enmedio do bosques enteramante pia-nos i con un declive cal insensible, piordenjas agues Isfuorzs can qua orrasfraban los gran as árbolos, quodanestee depoeltedos necesariamente donde lee faits Is fuerzaimpulsive. En sus intersticios Be introducen los demnadeepojos vejetales I tierras antstxadas pot Is corrionte,formando do esa manera on di no indestructible quo huepide a lee agnes en libre curse, las quo reprnadas as des-parratnan per las selves ipor las sabanas, anegando gran-ds. espacios I dando orijen a las lagunas llamadasda-parramadero dci Saran. Antiguatnonte todas seas agnesoorrian a engrosar ci Apure en tiorra venezolana; perofonnado ya ol Desparramadero, una gin perth do ellasso agoIpsron per medlo do caflos al Arauqwita, quo tombentônces el nombre do Arauca, en cuya onus dorechaqueda Is villa do sate nombre, Is mejor i ma comerolalquo tiene cots rejion. Al fronts Be ha fundado, hess poco,on pneblo yenozolano Ilnnado el Amparo.

Deedo Araucs so puedo subir hats is boos do Catufi,atraweear Is laguna del Same, entrar pOr uii cafe an Sterio i navegsrlo hasta Is coufluenS do! Onbugon i ci sanLorenso, a dietsacis do 28 mirilmetros, quo algiut dimsprovecharán los habitanta do Pamplona, cuando ancredente poblacion los hays obligado a apartaree do leepárwnoe Is buscar lea tierras temphAas' I callontes pars'vi'vii 1 progreoar en ellas.

Desdo is 'villa do Arsuca, dondo Began a Is vela lasIsnehas quo ealen do Angostura, el Arsuca ofroco do us-tegacion 70 xniriImetros, do los coaleshal 28 en tenito-rio do BoyacA Ilosdemas en el do Venezuela. En fin,an lam sabanas dot Arenas, i precisaanonto del grands ea-taro do Osohicamo (quo roolbo tanbien on ci Inviernolam agnes quo no caben en el canoe del Araucs, proco-dentes del deep arrainadero del Santo) so form an yaHooeafiS quo, rounidos, dan nacimionte a! rio &pmnapan,.1 enal atrsvaando parts do las Ilanuras do Yenesuelatom a perdeno an oh' Orinoco.

Page 26: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 252 -

kiln

Lagonas I eléuagns.

No so encuentra ninguna en el tonitorio que forms-baleen' a provinelit do Tunja.

Al p16 del cori'o do Pnndeazücar en ci ramal oc-cidental do Is cordillera, hal ona lagtina en mitad do tinboeque, e4re páratnos, de Is cual so orijins ci rio Surba.Hal otis en too corros oscarpados I puntisgudos delboqueron del Consuelo, Ilamada laguna Encarotada, Iacoal so desagua pot un salto I orij ins Is quebrada de isBoys, tributaria del Pienta, qne Ileva sue spas a! Sul-ret Como esft laguna queda en ciavada en Ito picachosI natos inaccesibles, is credulidad do los campesinos isdots con allies I totumas do ore, quo se von en ci fondo,pero quo nadie puode oscar, do donde proviene ci nom-bre do encautada con pie is han bautizado.

En el rams] frontero, cern do Is villa del Cooni, enon paraje domir.adopor ci alto deRechinga, so encncn-trait dos Isgunas notables per an elovacion sobre ci niveldel mar (8,547 metros 8, 1 8,850) nombradas entrimbasLaqtstuzverde. Creyóee quo aiguna do ellas contenia to-soros arrojados por los indios en tiempo do Is conquista,i pars sacarios 10 airieroii no desague quo is dejó on8000 1 puso do manifesto, no los codiciados tesorosossino hueaos de mastodoute, parto do los cualos pndieronrecojerso pars el musoo nacional. La otra so tuantioneliens, derramando on hiio do agna sobro Ia quebradadel Hato, poblada de patos pore, sin peoes. Sumerjido eltermótnetro centigradlo marcé 12° 6, siendo latempe-ratura del sire ambiente 16°. El terrono adyacente, enque predominan los estratos calizos I arenáceo soporta-doe per grandes muss de margas fAeihnentepermeablea,pertonece a Is forrnacion secundaria, bien quo modificadaper el tr4nsito do las aguas diluvisnaa, quo dejaron onedepésitos do acarreo en los enencos do Ins susodichas Ia-gnnas. La desecada ofrece mis cuniosa muestra do estra-tifleaciones nacientes, dispuestas en capes aedimentooss,ol4oticaa, separables como hojas de papel, I afectando insmiatnas aitoraciones I oolores do too grandes I sólidoe os-tratos deecubiertos en los cerros vecinos. No es solamen-to on estos péranios elevadoa donde so han oncontradofósilea do mastodonte; tainbien los hat on lam mSzj ones

Page 27: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

Idel Ohicamocha, cores de Cobarachf a (1,825 metros deaitura) habiéndoee descubierto mnelas grandos, gastadaslas protuberancias pot ci frotamionto de Is masticacion,I junto a elms otras mae pequoflas, Bin desgaste alguno,conservando toda Is hennosura del esrualte, como si hit-Meson pertenecido a individnos jôvcnes. Prueba eviden-te do quo en tiempos reinotios existia i so propagaba onestas rionos aquolia ran do mamlfpros jigantescos, yaostinguids I sin representantes cii ii fauna moderns.

A 8,645 metros do altura sobre ci nivel i mar, ocr-ca do Is cumbre del pAramo do Chits i en ci eamino piedel pueblo asi Ilamado conduce a Ia Saline, se encuentraIs lacuna Teouquita, encerrada en un town de rota pieso abre a' N. para dat salida al esceso do las aguas. Latemperature, do Was so hallé sor de 8 9 centigrudos, I Isdel sire ambiente do 13°. No so vieron peces, pero of al-gunospaths peqnefios I coneutnidores, pie son una cape-do do fáiicas.

Traspuesto ci páraino de Chita, en Is serraifis quo tar-mina sobre Ia orilla derecha del rio Casanare, so yen ens-*o bellas lagunas, tree de ella contSnas i denominadasdo Ocovi, comunicAndose SUB agnas; i is cuarta, pie ha-man del Venado, aislada, i euviando pot medlo do urisquebrada ci osceso de en caudal.

En ci promedio de Socha i Two, sobre ntis elevadamesa, hal dos linda lagunas: Is tins lien ci nombre de&cha, I suministra a Is quebrads Rancherfa, quo vierteal Ohicamoeha, parte de sns aguas; is otradsorijenala

aco al41nebrada Carbonera, qne cas cores de T mismono. Las lagunitas Oqoned I Busagd quedan cotta del ca-mino pie conduce de Labranzagrando a Sogamoso.

Al S-E del canton Soganioso, en una eptensa cuencaformada pot el rarnal oriental de is gran cordillera I va-i4oa do ens estribos arrojados acia ci 0. i ci N, a 2,983metros sobre ci nh-el del mar, reposa Is laguna do Toth.Mide do N. aS. cas' 1 rniriámetro, 3 kilémetros, i de E.* 0. essi 8 kiióinetros on Ia parte rose ancha; ci pen-metro es do 3 minfémetros; sit mayor profundidad 80metros, I cubre tins superficie do 1, 5 miriámetros cua-dndct Sumerjido ci termómetro centfgrado marob 110 5a. las I de is maflana, cuando al alto libre nisreaba Th°.Sn figura es irregular, i sue márjenee cortadas por mul-titud de ensenadas, son a veces planas i a veceg miii en-carpadas, batiendo ci oleaje promontorios pefisseosos Ideecarnados. Intenthnpenla doe grandes peninsulas quo

Page 28: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-264-so dirijen al centro, frente a las cnaies 5 alum doe Islessin boeque, 1* una grando I babitada, I Is otra pequeM,desierta I do poca utilidad. Doe islotes asoman su doe-undo vértico, promedlando entre Is costa 11* peninsulamanor, i junto a is mayor, que no he inucho era unaIsle, puesto que Is garganta ea baja, sedimentosa I dorecientfrima formacion, ale otra islita quo, vista doadeléjos, pence una canes. La aparicion do Is tierra sedi-pentoes,. tanto on Is garganta do is nueva peninsula,âomo enfrte do Puobloviejo, donde forms una hauntstodavia revestids do juneos en mocha parts, Indies Ispérdids progrSva quo de sue Was sufre el logo. Ellaedebieron set cuantosas on otto tieinpo, puce las obeer-vaciones hechas si rededor do Is cuenca, demostraronI& antigna residencia do las agnes 26 metros mu anibade on nivel actual. 06mo so hays verificado eats dim I-nnciou, so compronde al notar quo eMit ci estremo N.I el estromo S. del logo, on 1, 6 miriámetros do espaclo,hal 20 metros do diforencia do nivel, lo cue] ha determi-nado pot eatsparte un desagâo continuo ads los Hencedo Casanare, al traves de is serranis hendids i abierta.La erosion do las aguas (quo an 01 canal do solids ilevano metros S do profundidad con 5 do anchura I 4 7 dovolocidad pot segundo, sailendo 808 metros ctbioos cadsminuto) he debido ahondar progresiramente ci locho,suinentando on coneecueacis is pérdida do Ian agnes.Sinombargo, es moneater enponer quo eats laguna tieneotto desagibe subtenInao, puce las vortlontes quo is rodean, dondo so orijinan los rice Tobal I Halo, quo cononce quobradas esen a ii cuenca do Tots, miden oath 4miriámetros cuadradoe do suporficie, I an cads pulgadaplans rociben 60 pulgadas caMeos de pa Ilovedisaduranto ci aflo; mass onormo do iiquido, quo, compa-reds con is quo sale por oh desaguadero del Upis, daus eaceso mu considerable, sun deduciendo ) pot lamfiltraciones estraviadas I is ovaporacion, do manera quoci lago debris crecer en vex do menguar. Hai pun it-son pan croer pie existe un desagnadero subterránoopot donde so escape otto tenth do ague quo por el canoedot Upla, es decir 443,?0 metros câbicos diarias. Ahombien, junto a is eluded do Tunja brota an me.-nantial copioso, quo ni anmenta on tiempo do lashluvias, xii diemlnuye pot laro quo we el vomno,perznaneciendo siempre clan i arrojando a vecea be-Holes i hojas do roble, kboi quo no so ononénta en

Page 29: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 956-Joe airededores de aquella cludad, elno on Jo alto do lotp&amoa. Acaso eats ftzente provenga do Is laguna doTots, puesto pie el desagfte aubterrIneo deberia, pot' Isconfiguration del terreno, aparecer sobre los dos Tots oPesos, o por Siachoquo; I al S. por Ice rice do Monguao, do o alO.porlosdeOháinezaiRecetoroli nalmonte sabre Tunja signiendo el rifion do lacordiile.ra divisoria do lea agues quo van a Casa.naro do las noforman el &gasnoeo. Atondidoe estos dates dobiers do.ducirse deede luçgo que Is fuente do Tiuijs tiono an or-on on at logo do Tots; pero liii una circunstancla quo

bate disputable Is certosa do eats conclusion, I es quo olagna do Is fuento so mantiene a la teinperatura cast cons-tanto do 210 centlrados, siondo is do Is atmôefera doTunja do 180. La diforoncia do nh-el wdre oats ciudad Iel fondo del hgo as do 110 metros, I el trsyecto aubten4So on lines recta 55,000 metros do an punto & otro. Latemporatora dot agus en los lagosdo 60 a 70 metros doprofundidad, oscila ontre 4°iS°,italeorisladolaco.rriente eubterránea do Tots si sailors del fondo, I si dolas capes auperiores, 11 0. For tanto on el trayecto do55,000 metros no podrian adquirir oaths is tempo-rainri do 21 quo inarcan an Ia (uente do Tn)

ainas a, a m4nos

quo Antes do brotar reciban I arrastron consigo %lgunosmanantialea termales do los quo t.anto abundan on Isantigus provincia do Tandems, is cual no as una supool-ciop avtturada.

Ceres do is olevada pens do SninangA, junto a nutveroda quo do Camps conduce a Coper, hal una isgunitalismada Honda per on profundidad.

En los airededoros do QuIama, sabre un cerro, oathIs laguna C'/àupon, pequefla ' baja, do la anal salo Isquobrada Batan.

En el, cerro do Quitisoque, seis el N, hal mis hondo-usda quo recibe las aguas de $ quebradu, formAudosenut laguna recortada sabre Is pens caliza del corro.(Juandocrecen las agnes do lasquebradas seeks Is Jagu-na,i brota por Ins aberturas practicadas en Is pared dois- pens quo mire, pars al. S,flamadas VcntawadsQui-tieope, conatitnyondo mis hormosa cascads do 160 me-tros do elevation, cuyo fondo es 'ins alberca o pilon dodoude naco mis quebrada tributaria del Tapachipt• El Deeparramadoro o laguna del Saran, Ilamada on

tiampo do Is conquists ciénaga do Arohecandi, es pan-doporo poco profunda, i sole on veraao ofrece alguns

Page 30: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 266 -pca. Esti esta lagrnia entre el Saran i at Arauquita, Itiene do 1 a 2 minámetros do ancho, debiendo an orfjeua los terroios bajos quo so encuentran entre estee dosriot Las aguas del Sarare quo Is arena acarresda an citrascnrso do ba aflos I Is agiomeracion do Arboles caidosen sue orillas, han heclio salir do madre, so han estendidopot aquellosparajes 1108 han anegado. Aumentándoeeigualmente el obstkulo, ha formado un enorme diquequo solo pueden saint las aguas en las grandes avonidlas,oaf es quo ci reato del aflo unit gran parts do lit corrientoabandona an antiguo curso i so dirije per

at Desparra-

inadero at rio Arauquita, que deeds Inego toma ol norn-bre dé Aranca por el volImen do ague que diariamentelo entra del Sarare. Este voláineu iba Lutes al Apart.

Hal cores do eats laguna otra quo tiene casi 1 ml-riImetro, ftwmada pot boo mismos derrames.

La laguna del Término es ntflablc pot estar en ci II-mite de las lianuras del Estadorpor an tamaflo i pot lotbuenos pescados pm so encuentran en ella; tieno 1, 6mirilmetros do largo I mas do 7 kilémotros do ancho.La forman los derramea del Capanaparo.

La laguna Macaguan, ala orilla del rio de ode siam-bit,que cae al Sante, tiene 5 kilômetros do largo i mando S do ncho; es riqulsima en pesos i viten algunos in-dice en ella.

En las orillas del Meta estIn baa launaa do Tua, Mu-cum I CqiiUo, quo tienen comunicacion con ci rio potmedia do cabs.

Corca del Arauca esti Ia laguna Congrio, i en Ian s-banas Is do Caribe, abundantlaimsa en caceria. Haitambien machas otras corca del rio, producidas pot lotderrames do ésto.

No so dobo pager en silencio el grands estero do Lb.oMoamo, pues es una de las ciónagasmas giandes quo soconocen en estos llauos, I el cual en is estacion do Itslinvias toma ci aspecto de Un pequeflo mar. Su forma-tion debe set antigua pues so sabo quo too conquistado-res quo anduvieron pot sill en bueca del Dorado, to atra-yesaron en parte hundiéndose hombres I caballos, bajoci nombre do ciénagas do Arecliona I Caaoao. Lo baJGdo Sea sabanas, los derrames do las aelvas yeoman i BO.-

bre todo las crocientea del Sarare, quo vionen a inundarhasta el Arauquita, pagan pot sobre el lecho do So rioi so desparrarnan pot Is lianura. Fete grade estoro tionedo largo inas do 5 miriLmetros I de 5 a 15 kilémefrosdo ancho.

Page 31: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 287 -Lnnarnørables eom edemas los esteros quo so encuea

trait en esta rojion, sabre todo eutre Is cordillera I el Me-U, a cause do Is uniformidad do estas debesasquo pordondequiera invaden Ins aguas en Ins crocientes forman-do pequeflos mares. En Is ópoca del verano solo so yenlagunotas I esteros rega'Ios como a! acaso I pobladoedo ayes.

VIII.

Islas.No so encueptra ninguua on ci torritorio do Is anti-

gus provincia do Tunja.Las ünicas isles quo hal en is antigua do Tandems,

eon Ins do Ia laguna do Tots, en nátnero do 5. La mayorlions de largo 2 kilômttroe i caei 1 de ancho; on sits icon pequeftas ensonadas; an forma es lade tin cerro. Nohace inucho quo los vecinos de Puebloviejo, animadospot ci ejemplo do un inglés quo abordó la isis pssaadooil ntis balsa do juncos, La ocuparon I establecieron La-branzas, perdiendo o( temor quo tenian al oleaje. Lasotras tres no son was quo meros peflascos en quo so banarraigado algunas plantas.

La ditirna i man pequefla ca do reciento aparicion, ro-duciénde a tin grupo do juncos soportados por terrenofangoso.

Sobre el rio Meta ha inuchishnas islas, pero solo non-brarowos aquf las quo ]as crecientes no alcanzan a en-brir en on totalidad i quo tienen cad 1 kilórnctro do eston-sbm Son Was: Is do Upia, Ia do Piedraoandek ITon.ute lade Cumara4, do casi 5 kilómetros; las do Utius-

•pe i cLicsva quo tienen do lar$o casi lo miamo, peroquo son angostas. Las islas Pavzyai, Guint I .lVajirira,do cerca do 3 kilóinetros; las do Ha8imena I Manacaciawas pequeZas; ias do Pupure, muiestrechas e iguales;las do Ubaral .i Ouüana; is large do Bueszavieta i laspequeflas do Al itMüi i Gw.zrimena; las largas I eatro-elms do Arimena i Burimena; Ins pequeflas do Oravo7Guira, Guiripa I Orvoud, entre Ins cuales hal una tutularge; las pequeflas do Cabiuna, Faravara, santa Maria,&uacacia, Nacucuana i Guanapato; las do Qçpilto IUranare, de casi 5 kilómetros; las poquenas do rat€;

Is grande do sets noinbre, do man 1 miriámetro; laspequeflas do (]'uachir'ia (Ramadan Hermosas, Ariporo iVueltamata); Ins do Cotrozo, con arrecifes; las largas

do C/ike, (J48anare, Lipz I Uzraraba; Is del Trapioho,

Page 32: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 68 -do 8 kllóznetros I con arrecifer las doe do Thzpiohkocon arrecifes tambien; lee grandee ieetrechasde Fanwe,I muchas otras quo no as nombran pot ser solo periódicaa.

F-6 41

Aspecto del pals.

ltEnorc Ds TunA—Dos grandes sietemas do aquas ca-racterizan cats antigua provincia: at quo vierte am at ILI el cjue so dirije a! 6, determinados per In configuracioni relieves del stielo, I presontaudo cads oust rasgos quo todiferencian bien notableinente. Al flue to ilamaremos ala-tems do lee antignos lagos residentea an media do Is gnucadena oriental do too Andes, i at otto aistetna do Wfal-das meridionales do squalls cordillera quo concluyeusobre las Ilanuras do san Martin i Camara.

Situado un obeervador an is cucumbrada elms delpAramo do Peuanegra, mirando al N. Is quads a manoisquierda Is pianicie horizontal de SoracA, superior ado Tunja, is cast so prolongs haMs cares do Psips onlog los limitca do is antigna provincia do Tundaina; atfronte is planicie do Ohivati, mu baja quo lade 8I mae sits quo is do Tunja, paralela a oats, sobre isenvia sus aguss pot mis eatrechura quo tiene at estromoN. sat come per otra estrechura an at opuesto catremoreclbe lea spas do BoneS; a is derecha descubre unatotter planicie estendida eu,Ia interns direccion quo lamanteriores, qua, eomonzando on Siachoque, ap ensanchaan Toes, I termina sobre at tomato do Is do Tunja, ha-clendo Intee on recode estreoho enfretite del alto do IsLeonen. Lo raro i manifesto do eflos enlaces eujiore Isidea do grandes depésitos do agua dolocados en cacalo-ñes, come cactuses, quo an tiempos, remotos vertieron ancaudal too unos on too otros sucesivameute, detocupaudoelsuelo do lee actuates planlides. Deacendiendo a en-nitnarlas de cores, at barometro Indies an todas elMs nitdeclive Imperceptible a Is vista, I los cerros circunveci-flog muestran sus ladoras suavomente torneadu, demos-trndo Is erosion lents de spas mansas quo lamlan ensBesse, at peso quo in cuinbres area Invades per las liii-vies, quo arrastraban lee tierras superficiales, deposit-doles an los lagos, reatzando BUS bordes potpianos super-pneetos, i ilevaudo at fondo los deapojos inénos peeadoe1dbnde so aseotaban en doigadas capes aedimantoesi do

Page 33: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- sea -bawo to, enys ibrmaoion pnede contemplarse on Inspequeflas barranena do los actusiffi rios quo por sill 00'rren mansatnente.

Si ci asiento do Tunis, recuerda is morada poptiosado los saques, jefes subaiternos do la jerargufa fevdal dolos curacas, quo ios conquistadores hallaron rijiendo eatsmitad do la nacion chibcha, I atestigna hoE con mis vio

ij blasones Is hidalgufa do 508 viejos pobladores cute-as; COR sus barranoos I profundas quiebru quo ante-

nazan dtruir In cindad, demuestra tambien at je6logoIn fonnacion lenta do is Ilanura compuesta de apas sedimentosas, concordantes despojos de los cerros vecinosqne permanecen descarna.dos I empobrecidos, I Is aisenan qua Antes quo el hombre ocupara oste snob dotriti-co era mansion do In agnas recojidas en un estenso enen-co, hot despedasado. Los cantos rodados i los guijarrosmenudos quo a encnentran abundantes I esplaya4os enIa alias mesetas adyaceutes a is planicie inferior, do-marcan la estension I caudal del antigue lago, quo dobiónadir 8 miriómetros de lonjitud 1 8 kilómetros do anehu-ra. La reeldencia do las aguas fué indudablemente large,puce do lo contrario no habria podido formarse el tentno an quo repose la ciudad, dispuesto I asentado con ion-titud an todo equal espaclo, I no acarreado an trechosIrregulares, como so observe an los aluviones comunoscansados pm' )as corrientes fibres.

Rai ntis prneba mae do ello, I es,pie deeds que logcerros inmediatos dejan do ser deleznablea, como los delrededor do Tanja, Is planicie no so presents hendida Irajada, sino continua i lien, por cuanto so halls, compues.ta-dc materialos adherentea qua conservaron la posicionan quo Ion colocaron Ins aguas, contbnne los cents con-senan is impreslon de estas an sus falda poinadas i to-dondeadas.

Coinparando las alturas tomadas en Ins depresioneseatralea do is planicie I an loo lug tree encnmbradoequo maiiifiestan rasgos ovidentes do las aguas donnidas,so Inifere quo Oómbita no as contemporines del logo,quo llegabahaata 70 metros ntis arriba. Tampoco Sore--s., cnya eminencia era tin banco snmeiido an Is hermosaensenada quo ocupaba toda aquella rejion1 viendose sunla seal del oleaje an Ins puntas saliontes i an las máio-nes do los remansos. Las colinas enlazadaa quo so voncares del rio en ci canine do Paipa a Tunja, eran islotesany.. parts Irida as fácil do detezxninar, puesto quo en

is

Page 34: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

— 260 —Ise situ espianadas cercajias, inaccesiblee alas corrien.tea do Was vivas; so hallan lechos do cantos rodados do-positados sill cuando Is mass enters del ]ago, rotas susbarrens, so precipitó a las tierras inferiores. Edos lechoseaten a 130 metros de altars, sabre el once del rio quohol atraviesa Is pianicie.

El antigno lago do Bored, cast redondo, tenia susaguas 100 metros mas altas quo el do Tunja, I coniuni-cabs con el do tjhivatA par un estrecho, esplayLndooeentráinbos en this grandes ensenadas tendidas do N. aB. SeparLbalos del de Tunja una lengus do tierra quo

-al fin minaron I rompieron llevando repentinamente sa-bre aquel lago on volümen do agus tal, quo ilenaba uncuenco do 8 kilómetros cuadrados.

El tereer lago, que era el do Toes, media 1 miriáme-tro 1 3 kilémetros cuadrados, i sue agues se alzabau mude 150 metros sabre ci actual pueblo do aquel nombre,1 100 metros sobre las del- lago do Tunja, conteniendograndea isles en ci centro I amplias ensenadas quo so es-tendian ads Siachoque, Toes I Is Chorrera, I terminabsaenfrento del alto do is Leoncra. Bien fuera quo el Inca-sante scarreD de tierras lievadas per los aguaceros desdelos montes vecinos, hubiese disminuido el recipients Ihecho rebosar las aguas, o quo éstas hubieran minadolentamente SUB barreras; a on fin quo algun terremototrastornase los diques, el hecho es quo el lago quebrantôlas barreras ads ci N—O, I cayó sabre ci de Tots, I date,desnivelado I repleto, sabre el dc Tunja; ci cuel necesa-riatneuto desbordó, carcomiendo ci precipicio, los diqnesdel lado del N, deseucajé lam rocas, las abatió I dispers6con fans, i so lanzó sabre ci iago do Sogamoso par Pal-pa, iievLndolo las agues Lutes contenidas en nn espactode 2 miriámetroscuadrsdos con 100 metros de profundi-dad media. Cuáies debicron ser las consecuencias do es-ta podorosa imip3ion, ceo es dificil linajinarlo; j los doe-.trozos del pals ada Topaga i GAmeza, cu yo recuerdo con-ai naron a! parecer los indios en Is piedra mnnumental

iada en aquel ñltimo sitlo, coinprueban Is onctitudan observacionessI conjeturas ye espuestas.Ladeterminacion do is alturs do ]as agues, mediante

ci oxáxnen de los ivares cubiertos do cantos rodadog,haco conocer 9ue los pueblos de Soracá, OicatL, Chin-tá, Tots, Toes 1 Siachoque, haliados per los conquistado-res, fueron fund ados desvues del desague de los lagos,el cual debió suceder dosaentos o mae afloe Lutes do Is.

Page 35: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

conquf eta1 a juzgar per el estado do cultnra quo pars elsiglo XVI tenian aquellos pueblos, i per las modificacio-nesquo han esperimentado los lechos do los lugares, con-tro do is riqueza I poblacion actuates do cots rejion.

En cuanto a ba lagos quo ocupaban el canton Loin,an desaparicion bubo do ser mni antigna, puesel terre-no casi ha perdido sufisonomfa lacustre. Probablementerom_pieron sus barrens cuando ca,yeron las del gnu logodo Fdquene, vencidas por tin mismo terremoto, segunpareto indicarbo is coincidencia do latithd do ámbu ro-turas I en prozimidad, pues solo distan I mirilmetrostins do otra. Entre estos lagos, el do SamacA, pertene-ciente a este sistema. aunque Be halls en el antiguo can-ton do Tunja, era el mu elevado, PUOS hailAbase 450metros mu alto quo 01 do Leiva, bien quo estuvieso 260metros mu bajo quo ci do Tnnja; tal es Is inclinationjeneral del terreno ada Is hoya del Saravita. Tenia 1miriArnetro 1 3 kil6metros do lonjitud, desde Sora hostsSantafé, i do 5 kilómetros a 1 miriámetro do anchura.Itomplé al 0. or ci Desaguadero, socavando UflOS Ce.

rros 'margosos i delezuabbos quo to conternan per sill, Icayo sobro el lago de Leiva, largo mas do 2 miriámetros5 kilómetros, con una anchura do casi 1 miriAmetro I150 metros do profundidad, tan irregular en SUB contor-nos, quo apénas mcdl a 2 miriámetros 5 kilómctros ens-drados. Sobro et ingar quo ocups is villa do Loin hnbo200 metros do agna, lies pueblos do Sáchica, Suta, Tinja-cL, Ráqnira, GachantivL i el estinguido do MoniquirS, nopodian existir, per cuanto ]as aguas ocupaban aquellosaaierttos. La planicie de Ssmacá estuvo sumerjida en300 metros do agna, I por consiguiento too pueblos Sama-ce, Oucaita i Son, hubieron de fundarsc posteriormentesI deeagüe do esto profundo 'ago. El do Leiva rompiôcores del lugar en quo hol Be benofician )as minas docobro ilamadas do Moniquirá, arrojaudo sobre el Sara-vita (Suárc4 una cantidad do agus no inferior a Is quoci logo de Tunja lauz6 sobre ci do Sogamoso. Aol, cirio do Moniquirl conserva todavia en ens mIrjenes Itierras riberefias, las sefiales do aquella irrnpcion copiosaquo hubo do batlar I revolcar el pals Vor nun tree o.

No obsiante quo sea idéntico el orljeu Li8 planiciesdo Tunja I Leiva, is composicion del 8n0l0 sedimentoso IIs action del tiempo I do lisa aguas liovedizas los han di-versificado totalmente. Las Ilaunras do Tunja conservanpor Jo jeneral is costra do tierra vejetal repartida en pla-

Page 36: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- -ar rnestidos do pastos jugosos, i aptos pars el cuttivodo los cereales I leguinbres, quo alimentan unapoblacionDitmerosa I sustentan lucidos ganados. Las de Loin, corn-puestas do margas arenicess I siliceas, poco raistentes a!lavado do las lluvias aparecen áridas I empobrecidas conloo acarroos traidos do Los cerros vocinos,quo han queda-do liznpios do vejotacion, formando mans do terreno uni-tarlo, asiento do completa estorilidad. En Tunja, salvo Lossirededores do Is ciudad, todo es verdura I prados suave-monte in@linados; en Loin tedo, escepto algunas hondo-nadas I pequeflos valles, presents Is aglomeracion do tie-naa amsriiloutaa I rojizas, cay-a superficie cubren guija-nos en vez do plants*. La porcion cultivable no Os sun-ciente pars sustentar los habitantes, cads vez man nimo-rosos, a quienes no queda otto recurso quo Is emigraciona lugares mónos ingratos, como lo son la montafla doHernias I cercanias del péramo do Marchan, donde ci palseaznbia do aspecto, as cubit de bosques, i ofrece a los nut-yes pobladores do lam Quebradas una fertilidad quo con-treats con Is pobreza I deenudez. de los demn cerros dosate antiguo canton.

Basta echar tins ojeada sobre los territorlos de Tan'aI Tundama contparando Is direccion I alturas do sitsaides escalonadas I circuidas do serranlas, pars ver pa-teptes los teethe del raro sistema do lagos andinos, once-rrados sutiguamento en el corazon do Is Cordillera Orien-tal; lagos cuyo deeague fué detennina.doper tins fellsdisposicion del relieve del suelo, i do los cualesno piedssino el do Tots, ceflido do fuertes barrancoe, a 2,983 me-tros do altars sobre el nivel del mar; I loo resn.gos dot doFáquene, a 2,480, ocupando la rinconada mis deprimide.do Ins fértiles tierras do lJbaté.

El sistema do las faldas ineridionales do Is CordilleraOriental, que coucluyen sobro los estensisimos ilanos doman Martin i Casausre, ofrece cavactéres I accidentes muivariados, quo pueden referirse a dos grupos distintos: eldo los terrenos impropiamente liamados valles per los.moradores; I el do los terrence quebrados, cad o total-monte deciortos.

Oomienza el primer gntpo en el antigno canton Tar-mequé, I lo distingue el rio Boyaeâ, quo al torcer pars dB. toma el nombro do Jonesano, I entre este pueblo, Ra-miriqul I TibanS serpentea formando vegas riuemaa,seabradaa do sauces I lozanas sementeras. En derredorag eatiepden las amplias Isderas do Is serranla, pobladas

Page 37: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

rII

—283-do cesitas i alegradas pot )as blancas torree do Ins campanarios de alegres pueblos quo el v'iajero ye, unos treeotrés, desde to alto del camino. Deepues do las Isderassiguen los cerros elempro verdes, 4 detras do ells lea emi-noncias mayeree an quo boa páramos constantes humede-con Is negra tierra alfombrada do grains i adornada conboequecillos do arrayanes I fraibejones pequeflos. Anneats rejion fria ofrece al hombre lugares habitabies I fwraces, come son Is mesa do Tnrmequé, regada pot unriachnelo; Ventaqnemada, pueblo situado an el camthoprincipal do Tnnjaa Bogoté; Umbitai Chirivi, quo ocu-pan recuestos suaves, propios pars el cultivo do los frutosdo tierra fria, base do 1* subsistencia I comorcio do Insnaturalee.

Siuiendo el curso del Jenesano I pasadas las alturasdo Chigna I Saquira, se entra en tierras do Garagoa, coresdo enya villa esté. el valle do Tenza, coinpuesto doladerasI ramblas quo desde lea inmedistas serrani as vienen aconduit sobre lea mázjones del Jenesano, ilamado Tiba-né I Garages en aquollos Ingares. Los cmos afectan for-mao poderosas, eustentando esplanadás en quo as levan.tan varies pueblos poco dietantes via recta, pore sepsis-dos pot hondas cafiadas o por Is profunda r*nurs quofortnan lea faldas coincidontes do lea serranfas lateralea,banadas por el rio o istriadas por multitud do arroyosgrandes I preanrosos desprendidos de Ins cumbros. Laaementeras I estancias do labor son ménos pintoreecas Inumerosas quo lea do .Tenesano, pore insyores on eaten-sion, henna do belleza I de frescura, I hermosamento dis-puestas en anfiteatros eucesivos, enya parts superior en'galanan los trigalea amarillentos, Is inferior los caflave-rules do tierra templada. I el centro las fajas verdinegrasdo los maizales, los cuadros do papas i otras plantas doraft alimenticia.

Al 5-0. del nile do Tenza so encuentra el do Gus-teque, liamado valle con mae impropiedad quo ci ante-rior, pot constar do laderas harto rpidas quo divide cirio do Somondoco, pero cuajadas do rices seinenteraa,deUs cuales swan fLcil I abundanto sustento los numerososhabitantes do pot ahi. Clérranlo al S. dos cadenas do al-tos oarros quo so juntan formando vértico mas abajo dielea astiguas minas do esmeraldas i ore do Som6ndoco-,deeds lee entIce acia ci S. I el K so estionde pars Los LIsi-toe Is rej ion inhabitada, segundo grupo caractafsticodel Sterna quo deecribimo&

Page 38: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 264 -Doe sen-ant as agrestes, cubiertas do boeijues pthniS

vos, so desarrollan entre los rios Upia I Thnjita, iorman-do Ia hoya del Lengnpá, el cual ileva sus aguas pin ancanoe profundo i sin Vegas, estrechado por estribos üpo-roe quo apénaa dan lugar al ma1 camino pot donde socomuizican Miraflores i La Fragus, I & lea fragosas sondesquo van a Chámeza I Garages, i, per encims do an pa-ramo solitano, aRamiriqul. Finalmonte, a orillas del Len-gupá I aprovechando Ise lomas desnudas do bosques, vaotto canuino Snos mile, quo do Miraflores conduce aCampohermoso, notubro impuesto per ironfa a an triateI arrinconado pueblo quo tainbien so comonica con Gas-toque al troves do ásperoa estribos I serranlas. Lo desier-to do eata cornarea puedon imajinarse al mencionar quoella mide oath 19 miriLmetros cuadrados i no cuenta mas,pueblos quo los do Zetaquiré, Miraflores, Is Fragua ICampohermoso I los restos .del do Tégnas, doquo so corn-poth el antiguo canton Miraflorea, cuya poblacion as-cendia a 10,270 altnas.

Aquellos desiertos no ham side james eaplorados perci hombre, ni tienen tampoco sun sendas abiortas quopennitan visitarloc. Deeds Is cnmbre do lee Cruces en elcaimno do Campohermoso a Macanal, a 2,021 metros doelevacion, SO Yen estendorse al S. I &I E, en confusa pro-fusion, altos cerros cargados do oscurn solves, per entre106 cuales sobresalon algunas creates peladas quo semejanislotes on aquel mar do follaje. Al blocl do oath cuadroso columbra una ancha faja amarillenta, sinuosamentecortada per el Upi a o intorrumpida per una gnu lagunarosplandeciente con los rayos del sol: son los Llanos quoso suceden a Is cordillera i so pierden en el horizontesobro las riberas del grande Orinoco, vastos poises quopardozón sun per machos silos Is visits del hombrecivilizado.

Ranoir DE TUNDAM s—La cozthgnraeion I naturalezadel suelo conducen adividir eats antigua provincia endoe soccionce: Is, do lea planicies do sedunento, lecho dotin sisterna do lagos pie en tioinpos desconocidos las ocu-paban, comprendiendo el aritigno canton santa Rosa ipan pane del do Sogamoso; I is do lea tierrasquebradasi trastornadas or el deoagfie inpetuose do dichos lagos,situsdos al yié do los péramos, cuya cadena termlna enIs soberbis Sierranevada, coniprendiendo parts del anti-

Page 39: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

gso canton Sogamoso i ci total do los do Soaté I Oocni'A primers vista sorprendo ci encontrar dentro do los

ramales de una cordillera pie soporta pLramoe do 4,000.metros do altura, eatensas pltuicies unidas I horizontales,an quo Hoe como ci Sogamoso corren perezosamente,jirando a derechac izquierda, I como replegtndose sobreal mismos por fails do doclivo, deeds cores do Paipa has-ta los molinos do Tópaga; pero uns observacion cuida-doss deacubre las capas do sedimento quo forman est.asplanicies, aus lijeras depresiones centraies, todavia pan-taflosas, lee montedillos solitarios I torneados quo a tre-chos so levantan, i los dernibios qua fianqucan los cerrosdo airededor; por lo qua so concluye inmediatamento quoan todo aquel espacio reposaron an lo antiuoaguaa abun-dantes, tranquilas I encerradas an un recipiente rodeadodo serranI as montuosas. El barémetro confirms eats do-duccion, puss an el salitre de Paipa do por resultado 2,459mottos, 14 miriánietros mu adelsuto, siguiendo ci eje dolaincinacion del piano continuo, eulos molinosde Tópaga,da 2394 metros do altura, as decir, un declivo jeans!do 15 centimotroc por cads 100 metros; aplanainientoquo solo ]u aguas residentes pudieron producir.

Cuando ellas so ensefloreaban do eats comarca pinto-roses, presentarian nua eacena verdaderarnente bells I•graudiosa. Imajinémonos un espacio an forms do Y es-tendida e inversa an Ia direocion del N—O. La piernaizqnierda emrzaba cores del Hatico, al 0. do flips, Iconcluis an fronts de Sogunoso, donde so unia coii Ispierna derecha, quo comenzaba mas ailS do Peaca, en-trImbas do S niriSmetros 8 kiiómotroe do largo, 1 caM 1mirlAinetro do ancho. El pie terminaba an los molinosdo Tópaga, con 1 miriSmetro 1 3 kilómetroa do lonjitud,I S kilômetros de anohura. Eusenadas tau repentinascome hermosas so formaban an Ins inSijones del lago,introduciéndoeo por lea dopresiones I abras do las serra-ucas. Paipa, Trinidad, Thusa I Doitama formaban reco-doe sombrados do islitas, quo hoi son colinas, cup superficio conserva seftales do an autigus inmorsion. Las espis-nadas del .SsJ.itro, pantano do VSrgas, Marino, TibasocaI Suesoun cnn remausos grandes no interrumpidos porids alguna. Donde ahora sate. Is villa do Sogamoso ha-bia 194 metros do agus, esplayIndoee an figura do enso-ads, come Ia atostiguan las capas horizontales de arenaI piedrezuelas redoudas quo so .deacubren an las alturasinmediatas, I un cerrito redwido empatado por canoe

Page 40: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 286 -uayesenelllanfrentealavilla. Noménosbellas se-

nan lea ensenadas do Firavitoba, Vanégas. Poses e Irahaste el Batan, I las do Nob", Gáuaezsi Belon hastaTô-pegs. Rojiatrando cuidadosawonte isa colinas I airededo-ret do is ooinplicada plaiiicie, as liallaron leehos do can-tos rodados I capes sedimentoesa, cuya altura sedetermi-né; i comparada con is do las depresiones centralea, no-suite qua is mayor profundidad del lago alcenzsba a 254metros, cubniendo tins superficie de 4 miniámetros ens-drados. Per manors quo Jo quo hoi as asientorde macbaavillas i aldeas, donde moran mae do 40,000 habitantS iso mantienen 50,000 cabezas do ganado mayor i menor,are en afro tiompo mansion solithnia de agues dulees,pobladas do pequenos peces I sulcadasper ayes, a las quoJames sobresalto el estampido del arcabu; ni acaso per-turbA el trénsito do ningirn barquiehnelo. A is soledadI quletud do esth mar andino, so be austituido Is anima-tion do Ia industria. Los tenthsquo nizaban is sapdrS.-tie del antigno lago, ajitan short las somenteras do tnigoI los sonoros znaizales, I mecen las sites pirómides do Inssauces quo adprnan entrimbas onillas del tortuoso I spa-cible Sogamoso. El hombre lice animales átiIes ocupanel snelo deacoado I labrado, I €1 aol do nuestros dim alum-bra paieajes quo per ilevar al sollo do is induatnis huma-ns, no son Snot hermqssoa, i of mae nicos quo lot quo tin-.mine on los. sigios pass doe.

La histonia del desague do otto lago I âø las oMistro-fee quo hubo do censer, estI, per decirlo eel, escritalos carrot vecinos con caractéree inequfvoeos Echaztdoant ojeada a Is limitrofe rejion de Tun* as 'i'iens en to-.nocimiento do quo on ells, como en Is deTandsma,exis-tia tin siatema do lagos a mayor altars, contenidos perbarrens quo sucesivamente fueron rornpiendo hats caerel áltimo sobre ci do Soamoso por Paipa. Ceresdeestopueblo hal un alto relieve liamado Lomabonita, dadsan 1819 estuvo acarnpado el ejército espafloi, quo mutar-do sncurnbió en BoyacI. Forms tin eatribo ohMo, casiseparado do Is serrania, compuesto do capes horizontalado tierra deaprendida do los cot-roe veciucs, acan-eadaper las aguas pluvialee i aaentada sucesivamoute per al-guns corriento jirstonia del logo en Mae! roe-ado. Sobroesta loins as ononontra nna large thja do cantos ro&dossin thzniento isinanalojia eon elrestode Is. eotroctnrs;cantos eyident.meate arrojados alit por las agues del lagosuperior do Tunja, cuando c*yeson ii cuenc q del 4. 80-

Page 41: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 267 -gsmo.o. RAllanse a 2,5308 metros do altursiobre ciDivel, del mar, siendo is do is plaza de Paipa 2,459 7metros, lo quo signthca quo encima dot asiento do estopueblo hobo 71 metros do agua. Mae no fué solsmentedo Tunja do dondo vino In irrupcion do aguas estraAas,sino tambien del pthximo Ingo de rants Rosa; por9necotta do Duitans, 50 metros a Is izquierds del earninGquo do onto pueblo conduce a santa Rosa, so co patentsci derrame do aquel lago sobro éste. La planicie do ismencionada ciudad tiene 2,591 9 metros de altura, i enci do quo as habta hid tin limbo de cantos rodados a 2,666 1metros do olevacion, manifestando que lea aguas tonian70 metros do profundidad en santa Rosa, dedualdos 6metros do tierras acarreadas modernamente I estendidason el antigno leobo, cuando In altura do Is planicie trian'gular do Duitama solo alcanza a 2,510-metros.

HOe pues un enormo i repentino aumonto do aguaon ci gnu lago do Sogamoso, sobropujando sus barrensnaturales, quo lavadas en las cum bree i ompujadas dellado do Tópaga, mas bajo quo Too otros, con teds Is (nor-ga do presion horizontal do tree mangas hidriulicaa, cowdieron al tin, i abrieron peso at tumultuoso diiuvio quohove Is ruins i desolation a Ins oomarcas do Gámeza IOhicamocha. Las serraitlas do Topaga so von destrcza-das i hendidas en Is direccion N. N-E, I bancoe do can-too rodados as encuentran & 2,569 metros do altura enporajes por donde jamas currieron ñoe, i en Is lines dotrsyecto do las grander, aguas desencadonadas, quo Ta.braron la wo(itnda cortadura por dunde as despots hoici Sogamoso. Bus tributaries Mongui I Girneza, repro-sadoc per is inundation quo tropezô do (route en tin po-domso nude do cerros cercano at actual pueblo do Gmeza, hailaron deepnes at cabo do an nuevo curso un oil-to sobre is cortad.ra del Sogamoso, I por in naturalazadoleznable del suelo derribarun el parodea del salto % i ci-guioron derribando Ion quo sueesivawente iban quedan.do ntis las cabeceras, huts forinarse tin cauce continuo,ripido i miii inferior a! antigno. AsS lo demuestran icereetos del loeho primitivo, los grander dernibioc quo cor..tension los cerros ribereflos, I los peflascos sembrados alo large I dentro do dichos riot Colocado ci observadoron is confluoncia do Ion rice 04moza I Sogainoso, ye a!8-0. patents i& rotors del estenso lago cup eonñgura-don I acoidentea scabs do ostudlar on Sogamoso; 'vs Isruins espantoes do us rainsl entero deli cordillers; a-

Page 42: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-268-sa Joe ilmites I el volñmen de is terrible inundaclon, I topareceaaistir at sublime espectáculo del diluvio parcialquo arrastrô montaflas enteras I tat vet arrancó do susbases to comarca Ramada C/sicanweha pot los aborfje-nes, do is enal 8010 queda el nombre impuesto como unrecuerdo a una seccion do las ruinas por euyo fondo vsci rio So?amoso. Al oriente contempla ci destrozo dolas serranias colaterales cuyoo escombros yacen esparci-dos a uno i otro lado del (Iámoza. A Is espalda so aizaIs mutilada mole do cerros quo recibieron el primer cho-qne del diluvio e hicieron dc8viar en torreute a derechaeizquierda .......................................

For venture ningnn ser hnmano presenció cots ca-Metrofe? ningun pueblo faó victims do to furia do,as

aguas?En is confluencia del OSmeza I el Sogamoso, inni

cerca do Is rotura del tltitno dique, en 'medio de misxnnchedumbre do rocas desprendidas I precipitadas des-do to alto do tin cerro estratiforme sobre is vega septon-trional del rio, a 2,476 metros do shuts, es decir, 93 me-tros mae abajo del limite occidental do is inundacion,so encuentra ima roes do arenisca micicea, do 8 metrosdo. largo 1 6 do alto, an forms do pirtmide aplanada con-tra lasdos cams latersies, I ntis do las cares principalesorientada ada to rotura antedicha. Numerosos earacté-roe i ,jeroglfficos eswJpidos a cineel Is cubren. Alli eatSrepetida muchas veces Is tans perfects, suinbolo do abun-dantee aguas segon is esplicacion quo ci erudito grans-dino Duquesne hace del Calendario chibeha; aili hal if-

Cguras do hombres con los bra.zos levantados en actitud

limit; all!, en fin, signos cnya significacion so ignora,pero que sin duds relataban las circunstancies del memo-rable suceso. Existia puce on pueblo testigo do aque-lbs acontecimiontos I bastante civilizado pars loysutarin inonumento quo eternizara an reenerdo, I gue siglosdes acs he servido de incontestable confirinacion do lasdethicciones a quo conduce at 'viajero el estu(]io jeoloji-co del pais. La relacion del martirio de too pueblos ba-rrIdos entónces do Ia haz do is tierra, quedó sepultadaen is destmuccion do los archivos I tradiciones nacionales,quetnados con el templo do Sugainuxi pot toe conquista-dotes casteilanos; sinembar, Ia piedra do GSmozs, sun-pie nit monuinento mudo pars la historia indIjens, toeséiocnsnte pars is 60 061a.

No léjos do is hoes dcl Gmeza viene do 1* isquierde

Page 43: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 269 -no riachuelo trlbntario del Ohieamocha, Icercano mlpueblo do Corrales. Nace do los cerros do Tobasla quodemoran al oriente de santa Rosa, i cone por una piath-do do 1 iniriámetro 3 kilômetroa do largo I casi 6 kilé-metros do ancho, en Is coal •estáu ubicados los pueblosFloresta, Buahanal i Tobasia. Esta planicic (né tambienlecho do ufflago que rorupió sobro ci Chicamocha (Soga-rnoso) entre Buebansá I Corrales, dorribando una fila docerros peascosos 9ue lo contenian pot esta parts. Lasaglonieraciones I fajas do cantos rodados quo se encuen-tran junto a Corrales, I en Ia esplanada quo a! S. do estopueblo los separa del de Nobsa, demuestran el tránsitodo las uas. Los dopósitos do cantos rodados eetán a2,621 metros do elevacion, i a 2,471 metros Is mayor do-presion do is planicie en el lugar liarnado Barrancas,donde todavia subsisten pantanos I brota tins fuente sa-lads termal; pot consignionte ci máximo do profundi-dad del lago eran 50 metros, i del fondo suiian variesmias que ahora eon colinas peinadas I do formas suaves.Las agnas ocupaban 6 kilémetros cuadrados, len varlospuntos so esplayaban formando recodos I ensenadaspintoreseas.

Al N. de este logo habia otro donde hol están loo Ha-.nos do Cerinza. So desugue so veriflc6 a! E. por Ia tota-ls quo da paw al rio Suapaga, el coal nace en el pars-mo do is Rusia, I antignamente deseinbocaba en Ia ca-ben del la go cuyo lecho atraviesa. Los depósitos docantos rodados so encuentran en Is rotura a. 2,761 metrosdo altura. Lade is plaza de Bolen es do 2,699 1; Ia doCerinza 2,615 5, i Is do Tutasá 2,700. For tanto, ningunodo estos pueblos pudo existir mntes del deeagüe do estelago, tue ocupaba una superficie do cad 1 miriSmetroeuadrado.

Finalmente, ci pksrno do Guantiva, oath al 0. do IsPaz, as halla coronado do tins planicie quo pegs, manes-monte on riachuelo. La igualdad del Ilano I AU consitu-don sedimentosa manifiestan quo sill bubo tambien onlago pie, como el dc Tota, descargaba el esceso do aneandal0r on desagiladoro ahondado pot el trascurso deltiew hasta dejar en seco el recipiente.

W es el sistema do lagos andinos que, suspensos enlo alto de Is serranla, herinoseaban do una nianera par-ticular aqueilas rejiones. Todos desaguaron pot is corta-dust quo abri6 el de Sogamoso, I el rio, heredero do annombre, lets en los escarpes desnudos quo lo encajonan

Page 44: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-270--Is setiales del suceso Basta caer al Sanvitt El lap deTota es ci üico subsistente por on peculiar sitnacion (ysdescrita) qneio ponia fuera del sisterna jenera', I por cidenhogo quo Is faciiit.a ci cauce del Upia.

For lo dicho se viene en conocimiento de quo ci gramdenagfte tuvo lugar on tins 6poca UlUl Anterior a la con-quista de edos paises, pueste quo ic's eastellaboe encon-traron poblaeones numerosas doude fuó mansion do ]asaguas. En el camino quo do Nobsa conduce a Doitama,pasado ci do santa Rosa, cerca del rio Chiticul as ye tinszanja do 8 metros do profundidad, recienternente abiertapars desecar en parte ci suelo pautanoso, Ia ensl dejabavisiblee lee capas componentee, siendo las ñltimas idón-ticas a las del fondo do is Lagunaverde, recien doss-guada, del Cooni; luego podria decirse que éstae fuerontambion las del fondo del gran logo, iquo los 3 metrosdo tierra sobrepuesta cnn resnitado de Nos acarreos sin-tales posteriores at desaglie, quo al respecto de 6 a 7milimetros do espesor en la tierra depositada cads aflo,representarian el trascurso do 430 a 500 aflos despuesde desafle; do modo quo Is ocupacion I poblacion doIn planicie pudieron verificarse 100 afios Lntee do is con-çinst.s, cuya suposicion parece en arinonia con is edadaparente do Is piedra grabada do (lAmeza, I con ci eats-do do cuitura en quo as lsllaron estos pueblos & media-doe del siglo XVI.

La seccion do lea ticrras qnebradas ofrece tambiennit aspeeto particular. En isporcion baja, situada a! p16de los páramos I trastornadit por ci divulio patoisl yareforido, so hace notar Ia disposicion do los te'rrenos pré-ximos a

Jos rios I arroyos pnncipales. Signiendo ci curso

do! Chicamocha deeds Tópaga so Is encuentra sin vegaspropiamente diuhas, ova encerrado entre paredones dolocus desnndas, coronadas a una i otra bands pm' tierrasI vejetacion idénticas, quo atestiguan an violenta sops.racion ; ova lirnitado por rambias'i pianos inegniarea, quodesde ens orillas so estleuden bags el pie de Ins altosmuros on quo terminan lea serranfat lateralea coñadas acercen, onyos despojos rodaron ads ci rio cuando Is ii'-rupcion do Ins aguas do Sogamoso destrnyô loo estribos,minó Ins bases de Is serrania c hizo venir abajo todo elrevestirniento de tierra del coetado ribereflo, i sun partsdel esqueloto do row centrales. Si hoi ti?ne ci Chicanio-cha 18 metros do inclination en cads 80 do curse, lo tntIs comunios is furls de nit raudal ma puj ante quo el do)

Page 45: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

rI

Magdalena euel Ilainado salto do Honda, se puode ins,jinar cit41 serm ci impota doatructor do la corriente quopot alli as estableció duranto ci deeagüe del logo do So-gamoso, as decir, al precipitarse sobro ]as rejiones infe-riores una mass do ague, coutenida en 5 miriámetrue cua-drados, con 200 metros do alturi; coucibeso entónces eldntrozo do las serranas quo so atravesaban on el trinsi-to, el desquiciamiento do los estratos do sue rocas funda-inentales tomadas a soslayo pot ci torrents colosal i eldeeworopamionto lonjitudinal de Is mitad do ias aorta-idaspostradas at p14 do Is otra mitad, I formando easeraznblas confuses quo so eatienden pot largo espaclo aorillas del rio.

La escavacion ropentina labrada pot las grandeeWas produjo elevadas barrancas al estremo del caucedo todos los afluontes al Chicamocha; sue lechos so pro-fundizaron hasta format un piano do vertieAte nuido, al(made do aquella cacavacion; I code rio, cada quebradatrastornó a an yez loo cerros ribereflos haciéudoloe eseran dorrubios multiplicados I considerables. Asi pues losrios I quebradas do una parts del antiguo canton Bogs.moso, desde GAmeza huts sue confines con Jericé, I loodo los cantones Soatá I Coeni, e&distinguen I caracteri-tan por Is irregularidad do SUb mirjenos I Is ruins dolos cerros adyacentea; rasgos quo se eneneutran perfec-tamenta anSlogos a lo large dot rio Suárez (Saravita)cnya cortadura sirvió do canal a is enorme cantidad doapse quo desdo an asionto do Ubaté I Chiquinquiri., soprecipitaron al travea do Vélez i ci Socorro ads Ia boysdel Mada1ena. Entrétnboa sucesos boron idénticos anorijen s consecuencias; como Si Is naturaleza hubiese

guerido comprobar el irno con ci otro; o como Si elnárez I el C)hicarnocba, destinados a confwidirse Antes

de caer al Magdaiena, hubieran recibido ci encargo doreferir una misina historia.

Laporcion sIts del pals demontanas is componen lascumbres o espinazo dela cordiflora,cou péranios elovados,do formas redondeadas unos, chatos I apianados otros, oterminando en picos de&nudos quo asoman las rocas are-niceas agiomoradas a 'veces con aparonte desórdeu, I avoces mamfestaudo las hiladas estensas do gruesos estra-tea concordantei, intorrumpidos poi cuoncos do tierranogra, compacts I roebalosa, entapizada de grams fins iregada pot arroyueloe lImpidos I silenciosos. Donde looviantos cargados do niebla I escarchas baten libromente

Page 46: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-272-

el suolo, broth el fra1leon apinado I so cirga do hoju IBores veihidas, adqnirtcndo froenentemeate las propor-clones del Lrbol, corno sucedo on los pársrnos do Chits idel Escobal i en el pbS do Is Sierranovads. Venso alhboesuedilos do frailejones do 8 a 10 metros do altura.,inmoviles, deaplegando en macetas sus largas hojas enel estremo do un tronco negnisco, bafiado do tremontina;i a an abrio las llanuraa cubiertas do graminess, pasta-des con andez por los ganados quo so crian ventajo.a-monte en oaths pIramos. Ni faltan habitantes on aque-has abiertas rejiones, oncontrándose las sementeras dotrigo, habas, maiz, papas i arvejas, hams Ia altura do3,030 metros sobre 01 nivel del mar; i p1rosperando anna 3,668, cores do Is Lagunaverde del Coeni, las papas,Is cebada i las hOes. En Lianoredondo, junto a isSierranevada, habits una fainilia do pastores, quo so-portan con indiferencia Is temperatura de Go del centi-grado, I recojen bus ovqjas on rediles situados a 3,984metros do elevacion sobre el mar, teniendo quo prote-jerlas contra los ataques do los grandes buitres i condo-res, pie deeds los penascos inaccesibles del vértice dolos cerros, so lanzan sobre los corderillos lbs arrebatanI trasportan a sue nidos solitarios.

Mas arriba do esos parajea todo es silenclo. El siremismo permaneco quieto, insuficiente pars Is, respiraciondel hombre fatigado, diáfano I ténue hams elpunto dorepreseutar, engaflosamente, cerca los objetos distantes,rara vez claro I casi do continuo cargado do lijeras pa-jillas do nieve, o do las frijidas nieblas quo so avansandesde los boquerones de abras inferiores. La vejotaclonalegre ha desaparecido; tal euál arbusto do rainas to-torcidas, arropadas de arnarilbento musgo i vestidas dopobre I redo tollaje, crece adherido a los peflascos lisos,en quo so notan senalee do Wove recien derretida. Nitin aye, ni un ruido do vida perturba La solemne solodad,salvo el murinutlo do los arroyos quo nacen debajo dolas nieves perpétuas do Is altiva Sierra, i so deslizan elmcanes fijo on busca do suelo mas propieio.

A medida quo so deaciende do estas tristes rojiones,Ia naturaloza so anima, las gramineas, los arbolillos, losIrboles aparecen; arroyos bulliciosos corren en todasdirecciones pars former torrontee I despues noB cristali-nos; el sire adquiere densidad; el paisaje despliegalosvariados tesoros do Is vejetacion equinoccial las vi-viendas del hombre so avecinan; las muestras d0 an in-

Page 47: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 278 -dustria s& multiplicair crecen nuinerosos robaflos Iinejoran I so ensanchan ins caminos; i, per áltimo, aps-recen los pueblos i ]as villas circundados do alegres cam-pos en quo on dean Ins mieses, a do verdes colinas on-biertas do prados I arboledas, cerrando el cuadro lascumbres lejftnas quo as levantan en anfiteatro destacadosobre el azul del ebb, i cenidas par fajas do nubes quoreposan contra las encnxnbradas laderas.

BEHOF DE Vzsz—Distintae zonas bien marcadas tie-no esta rejion descompuesta pot el lejielador pan corn-plemcntar los Estados do Santander I Boyacé, por Ia quopars apreciarlas en toda an eatension es precise tomar elpais pot partes, segun las zonas quo so suceden unas aotras deede los elimas frios i destemplados do los piramos,hasta ]as profundas oneness i vegas deardionte tempera-tars. lEmpezarenios por el 5, donde lea péramos s&rvendo limits con Cundinamarca.

Si do estas alturas soiitaris, an quo domina sin igua.lel frailejon, as dirije Is vista sobs el N. en direecion doPaiine, as deseubre ala dereeha el largo páramo do Mats-redonda, cubiertos sus flancos do negra verdura I sus ci-mas, comparativamente desnudas, erizadas de crestas Ipicachee quo doniinan aquella rejion helada I yerma, ra-ras vecea transitada pot Is vereda quo Is atraviesa annil SOlO punto pars it do Paime a Coper. Mae abajo delpiratno una larga hibera de cerros cubiertos do booqusin senal do cultura, cone varalela i cubre ci angostodespoblado nile del Villamizar, al paso quo sue laderas,ensanchadas pot largos estribos, so pierden en el do Psi-me, donde as von algunas ]abranzaa I el pequeflo pueblodo spiel nombro circnndado pot elevados corros do for-mae piramidalee. Al E. Is serrani a so presents cubiertade algunas labranzas i ricospastos, sefiales do quo el horn-lire mort en aquella tierra de china templado I sano. Con-tinuando todavi a los cerros pierden an grando shuts, sevisten totairnente de vigorosa vejetadon, i solo cerca doMnzo exhiben on forms verdadera deseubierta, par anti-

laas desmontes, en parts cuitivados i en parts converti-qs en pajonales salpicadoe do arbustos atempre vordes.

Aqi1 as arista Is estensa hop del Minoro, I a Ia léjos leecerros do las Coles, cnyos picachos remedan Is figura deeft plants- Mae aiM, on el confin do tin océano de ver-dun I recoetados en un fonda do espeelsimo bosque, asalzau majeetuosas las dos agujas do Is Furs-Tens, quo

Page 48: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

memejan dos jigantN do p16 sobre ci Minero, Hvsllsadutan solo por las situ i nacizae cumbres do is pr6xlwsserranla del Taznbrias, roveedda de robies soeniares.

Desdo quo so pass is serranf a desiorta do Muzo I soentra al valle do Coper, cambia ci paisajo. Acia ci B. Iel S. dominan todana las selvas; pero cores, do Coper losterrenos, cuitivadoe, las caftadas I mesetas quo se sucedenunas a otras, los cerros, presentando casi constanteineatetin descenso suave ada ci S. I peflas mu o znénos volt-calea al opuesto lado, cubiertas do gramineas I iabrnnvsa,con rams manchones do mouth, dan at pals in catheterespecial, variado i hermoeo, cual ails configtiracion delsuelo prirnitivo hubiera eufrido Joe trastornoe do un es-tenso hundiiuiento. Una serranfa intriucada con lomsa,on descarnadas, ora frondosas, interruinpo en todo son-tido ci pals do MaripI, soibreado per bosques huts ciMinero, I cortado at oriente por lo altivos cerros do Za-natS, quo so desarrullan al respaldo de Cliiquinquiri.Desdo Is serrana huts ci Minero ci tan variado I thpidoci desnivel del suelo, quo en breve espacio so enenentrantemperaturas Irma, templadas, eSlidas, ardientes I hSe-das en lag riberas del rio.

Despues deMaripi viene el territorio do Canipauna,diverso do. aquel en aspecto I disposicion. Los grandeamoles do Is serranfa del Tambrias, quedan a Ia izquierdacon Joe estraflos peflascos do Is Fnra—Tona, en printer tér-mino; en segundo Is roturagrandiosade Penarmada,.pordonde se esconde el Minero, I a Ic léjos los cents quo to-dean Is Itoys do cite rio, I desdocoyasdesiertas curabresso columbra ci distante Magdalena en el estremo do vas.tag planicies cubiertas do bosques solitarios, donde xi cihacha iii is voz del liombre han resonado nunca. A Isderecha del eapectador so ala is cordillera do Chiquin-qnir6, pie alcanza en mayor altura on is pens do SaboyA.,so depnme en segnida i vuelvo a levantarso pars formar.1 cerro do Quitisoque, do cnya falds I pot entre Irboleepoderosos, so lantan a Jo bajo doe gruesos chorros do Ishermosa cascada de sit nom re. El centre del pals so vssurcado per cadenas de colinas sin bosquo, a las quo so-paren hondas cafladas entapizadas de grandes .yerbaa, Idoe estrechos vlles cays pujante arboleda contrasts, cduIs desnndez do )as pr&imas colinas.

Si atravesamos Ia eerrana ads ci naciente so nos pro-eonS is. mae bells perspectiva. Lomas quo suavernentebajan a unallanura nivelada on otto tiempo pot Us aguas

Page 49: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 215 -del lago do F4qnan; cortada an sail jiroe por el pocodeapues turbulento rio SuIrez o Saravita, que so deslizaen sileucio al travos do verdee praderas do grams, caxnposlabrados, potreros do cobs, cans do cainpo I htunildeecabanas. For usiapade isa ricas somenteras do Cáldae iChiquiuquirá, I at caserlo do eeta villa enmedio do ccli-nsa redondesdas sin duda per isa aguas quo antiguamen-to las cubrian; i por otra el va8to cern ilamado p1-ramo do Marcltan, do cuwbre at parecor plans i continua,enviando a Is Ilanura las aguas viva do inultitud do pie-bradas quo pot onfre Lajas do Irboles bajasi desde an cunadescubierts I ilinpia. For dQndequiera flores,verdura,labrauzas, ganados; at ruido del- trabajo huinano, I elathanado cuadro de tin pais poblado, fértil I sano sobretot ponderaclot

Desde quo so pass at

Puente do Piedras, lugerdondeIs sarranla fué deegarrada cuando ronipieron at tracesdo ella las agusa del lago do Fáquene, ol paisaje variaeuteraniente, como cambia Is naturaleza del suelo. Elcu.rso dot Sukrez abandons ins bellas vegas i el clime,tplo do Chiquinquirl pars precipitarse acialatierraZc per enmedio do rotos cerros quo sostienen auchas

mesetas cubiertaa doyerbas amarillentas, do arbustos Itie tat cual aementera do maiz o oaSis duice. A mano do-recha so levanta come en anfiteatro is tnisma serraniado Marchan; a is izqdierda una "e do corns enlazadospor mesetas I pequefios valles cubiertos do paste, i a ye.ces separados per cuencas profundas, quo ci agricultoraprovecha pars •estabiecer Ins serneuteras peculiares doIs tiena caliente. Do to alto del rawal do Is izquierdase descubre ci nile do Jesus, nombre üupropio, porquedo todo tiene, ménos do vaile. Correa nuinerosos, quo eerasnifican do diversos modes i con fonuaa diferentes, soestienden sobre todo el pain sin presenter ningun Sternado entaces 0 ratnificaciones, cual si hubieran sufndo gran-des trastornos quo desfigurasen sit prhnitint estructura.Al S. quota los cerros do Quitisoque I Ia pens de Sabo-yá, ensenoreándose del espacio per encirna do todos Iondcinas corros; at 0. Is serrania desierta tie Pertablaucri Ido Bolivar, con sus cunibrea inaccesibles toiladsE en for-ma do dientes do sierra, dejasido ver lea peladas rocaa doaedunento, I was abajo desplegando el lujo do una veje-tacion corpulenta, quo tennins en el p16 sobro too cam-

0labrados I las pradorias entapizadas do graniuneas. serrania impide vet un estonso pals ineultoi no es-

Page 50: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-276-plorado, por erryas aeledades conan el Came I d Poses-dero; mae si as sube a Ia Fenablanca, Is vista Ia donilnaI queda el espectador admirado do las fornias rams i ca-prichosas do una cordillera sembrsda do rocas I ccrtospiramidales escarpad.Wthoe, I nobstante cubiertos dotins lozana vejetacion. Las abruptas laderas, o por

, mejor

docir, Ins paredes verticalea der eats serrania, difienitan 1*comonicacion can aquellos miles, tan vastos como opulen-tos, ardientes I enfermizoe, I perteneciestes a Santander.

ltsnoic os CAsA2isaIi—Desde joe as trasmonta is.graD cadena do Ins Andes orientales do La RepIblica, i soRep a &gnn punto desde el enal Ia vista pueds eaten-.dome por las dilat.adas lianur.as do Oasanare, quads, ad-mirado el espectador do Is inmensidad do aquella tierra.sin Ilmitea; Ta coal pareceria men bien un océsno silassabanas próximss, con an color amarillento I CGfl los hi-108 do verdure quo serpontean por ellas, no diesen a co-nocer Is realidad. A primers vista as diriaquo Is unifor-midad do los Dan on es jeneral I quo ens faccionce son,ignalea; mae no es aef, pues se diferencian do una mano-rs tan snarcada, quo presentan dos grandes zonas biendistintas eon SUB divietones particulares.

Desdo el rio lJpIa hasta el rio Oharte, afinefite delOusiana, en nna eswneion do cast 1' iniriAmetros, as nosprosentan los frios párarnos do Toquilla, quo si en onparts occidental encierran et gran logo do Tots en Is re-jion del frailojon i alias eaplanadas paramosas de Is an-t%na provincia doTunja, en Ta arte oriental de eatsrejion (Casanare) sue declives son tan ásperos I precipi-tados, quo apénas permiten, per tree make veredas, ba-jar al mile do Chámeza, donde as hallan las salinas do

cu h6 I Gualivito, Recetor I Pajarito. El rio Vijun,donde exists eats ultima, tenia en otro tiempo una ricamina do sal jams, Ia cmii f'né cubiertgL por ci derrumba-miento de un cerro, quedando solo on ojo-de agua bas-tents saturada, dot quo as sass sal escelente. ChSmezado Vijus so liamaba eutônoes, aunquo no estaba a is on-Ila dot rio do este nombre sino del Tonce. EMs poblaciomi lade Pajarito quedan ala altars, dopoco mas do 1,000metros so re el nivel del mar, miéntras quo lbs páraniosnobulosos quo tione a sue espaidas, so eios'an cast repen-tinaniente a 41000 do altura absolute. Sna -fiancos oscar-pados i ens decivee cortados par los chico rios pie d=orfjen ii Cusiana, so von cubiertos do gramfneaa en me-

Page 51: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

a

—27?-die do ocu deMnzdss; tras Las gramineas vienen grau-des vejetales, aumentando en especies i an frondosidadhuts eneontrar abajo do .Chámeza tin eslabonqne, des-$sckdose do is cordillera principal, tome,ana direecionquo tide at paralelisino, i quo formaria no valle Ionji-tudinal i alias sgns del Cnsiana no to hubiesen rote onel punto ilamado too Faralloncs. Este esiabon, quo ter-mba sobre el.Upa, do orijen luego a ntis innititud dorice quo bajan per entre grandes quiebras cubiettas do

to I manchones Mosque, i euyae bases se pier-

den cal a igual distanois do BUS cumbres en Ins grandeaubanaa.

Do So eslabon, qua ernpieza an el alto de las Ont-ces, asorijina on macito do montazas, en No cuales sehaila ci pequeflo pueblo do Zapatosa, que snfrió tanto en'la guerra do is independencia. Los cerros do ode maci-w qua bajan a1 Llano, eaten adornados do vejetacion, al-ternando con tomes peladas pie terminan en Is ilanura.Fué por allh quo lea conquistadores pudicron bajar atLlano I fundar, at plo do Joe cerros, is ciudad do &zntia-

rtie 1w Atalayat, enyos eseombros existen Run en tint

mita cores del rio do este nombre. Do esta eludadabandonada so formé despues tin pueblo miserable canat nombre do Santiago, cerca del no Unete I I miriAme-tro a! N. do Ia antigna proviicia do. Casanare. Vense atsate trozo do serranla alternar ]as selvas i )as gramineaven on pals cortado per profondos barrancos, a cuyo p16corren los rio., i luego empinados estribos quo sustentanIs r1 mole de too Andes, a vecee con vejetacion, a vo-tes sin elLa, huts entrar en Is rejion do Joe péramos. Lamayor patio do estos terrenos eetá despoblada e inculta,saperando quo to en,perabnndante poblacion and?na bs-Jo a ells. I ponga SIh sos sementersa, las crnQes daMn fl-n-tea do tierra caliente i do tierra Ma, bajo una tempera-thra mOdia en que lea será fie-it aclimatarso a los haM-tantes dé lee altos rejiones do Tunja.

Es sill doiwlo so encuentran bosques enteros do piMssilvestre., enyos aromas embalsaman It atmbsfera, lomismoquo elevados árboles productores de blininos Iresinas do aa tan variadas corn y Itiles.

Desde at rio Charts hosts el Casanare, distante9 ml-riImetros por olevacion, it serranla preecuta tin aspectototalmente distinto del anterior. Los contrafuertea de Laalta cordillera, dondo levantan caRrichosamento one des-iparuaziss cimas los p6ramoa de isa Lajas, Pisba I Canons,

Page 52: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 978 -deaclenden en prolongadas I bien eepdsdaa hilea'aá, èü-yas qWebrae dan orljen a anchos vallee perpehdlculana

ot e.je principal do Ia montafl a, i pot. eninedjo de leiualea ruedan tumultuous las Was do li 's rios Labranzs-

grande, Pays, Pauto I Casanare, recibiendo muchosafluen lee quo aci'ecentan an volámen i velócidad Lutesde aUra is llanutas Al isdo do estos vallea hal otrosademas en quo loo ribs cotton estrechados entre profun-doe lechos, come ci Tocarfa, Nunchfa I Ariporo, porquelos contiafuertes pie bajan de Is cordillera so hallan mulpréximos eutre, at Estes angostos talks eaten totalmen-to desiertos, al paso 9ue los otros, mao auchos, as en-cuentran pobkdoe. Existen aqul las parróqnias do Ma-rroquin I Labranzsgrande, enyos pobladores ócupan lagtierras cultirables entre Jos 700 1 1,300 metros sobre elaltol del mar, estando adewas on sue inmediaciones lassalinas do Mongua, OLneza o SirguasS i Sismusa, piepertenecieron en etro tiempo a is provincia deTundaina,aunsue estên on el decive oriental do los Andes i maepréxunas a los Vince.

El canto es frecuentado per sets parts pars condu-cit toe ganados de is Ilanura a ]as elevadas planiciep doTanjol i Sogamoso, viéndoee log conductorea en Is nece-sidad de formar con la paja do loo cerros uñ coichon entoda Is estension del camino pars quo log animales noee.despeen con is innumerable cantidad do piedras piecOre Is pésima sends per doude paaa.

Otto valle contiene a Joe moradores do los pue-blos do Pays i Pisba, los. cualee estienUen Bus cuitnosdo 700 a 2,200 metros do altura absoluta. En estetails fué en donde las falanjes repnblicanaa conducidaspot Bolivar, atravesaron aol deenudas I en el rigor delinverno los ventisqueros quo conducen a Socoti, a dondellegaron en nit estado deplorable i con gran pérdids dehombres I caballos.

Domtha at mIle do Paulo la meseta an donde estóel pueblo do Támara, cuyos habitantes han estendidoaim labores en las orillas del rio hams mis shuts de2.000 metros. Se encuentran sill algunas salinas esplo-tadas per los vecinos, I do las cuales aepodrla sacar re-gular utilidad per ci Gobierno. FuA en Thmara, elsvado1,400 metros sobre ci mar, donde se establecieron Joeprimeros jesuitas pam enviar despues misioneros a losIiacos I at Meta, babitado on spiel ent6nces solo perindigo salvajes; sill tambien pot en fetiz poalcion, aunque

Page 53: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 979 -cseo do ague, pasaban Is mayor paflo del tiempo toe

obernadoree espaftoles, huyendo do las enfennedadeainherent a las sabanas bajas.

Pot ñltinio, .1 nIle de Casanare tiene en am orilissIs rica saUna do Chits, en is cual fandaron antignatenteJoe jesuitas in establecimiento tue lee sirvió do escalapars internazeo desde sill a las lianursa I format las ml-Sues do Oasairnre. En el die Chits es uns parroquladondo as elabora abundante sal i so conoco con el nom-bit do &tiuz. Ada ci Llano hal tambien otra parroquis,Is, do Sicama, cotta do otra sauna, llamadadeKstaeque.Aunque antiguamente estoepueblosperteneozan a lapro-vincia do Tundama, dabs advortirso quo están en el ro-ves do is cordillera, cnyaa aguas viorten directamenteal Llano.

Héllase en is aba del Casanare el camino frecuenta-do pot los habitantes do Is snligua provincia del Socon'oi do Jos ox-cantonee del ()oeui i SoatL, pars conducir losganados del Llano a Ia serranla, en lo jeneml con muchaspérdidas pot lo eacabroso do 1* sends.

Apesar do is anchurs do estos nUn esal paralelos,peru distantea entre si cues do 2 inirllinetros, no hal esells mucho en1tivo,i progresan sue habitantes lo baa-tante pot Ia caiidad del terreno, Is mayor parts cnbiertodo cents eet4riles otapizados do gramlnsaa, I empinadosde tel suerte quo no presentan cantos apropóeito pars Isagriculturs, i a veces ni ann pars La ens. Mae, comeeats dobo set Is principal riqueza do esta rejiou, BUS moradoree dobieran interesame on abrir nit buen cainino,

no de Labrauzagrando condujese dlrectaments al ilanodo Gusyaque, orillal2do siompre el rio, ya quo el terrenoso we ma.ravillosamente a ollo, i ovitando sal at sen.den niaiialmo I pedregoso quo hot freenentan, i quo hacequo lieguen aLabranzagrando en miii mal estado icisga-nados. AlIt deberian establecerse ademas grandes potre-roe quo sirriesen do escelente depésito a itqnellos, Mitesdo emprender ol peso del páramo, cnya vf a poaria hacer-so con el tiempo huts pars ruedas.

Las vegas que han dejado-las Hoe son una acuinula-don do piedras rodadas quo ban formado varier, espeSdo mesetas, I sobre lag enales en tiempos remotos contulasagnas Mites do quo so yrofundizasen los cameos actus-lee; hocho quo so evidencia mae cuando se examunan lascspas sobrepuestas do los despojos do Is cordi1Iea, quolas aguas ban hecho rodar en toda is lonjitud do lava-

Page 54: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

Use. Una cordillerita quo as estiende psralela a is grancadent I qne ternitna en Is ilanura, coinpuests teds decantos rodados, fonnando mesetas o cumbres egnidsaeon picos, enmedio do las enales hat rothras pie dan pasoa Is aguse quo corren at Llano, semeja. mm banesa pieon otros tietnpos so interposiera allibreonreodeioonos,esten&doe entóncea per todas pafles, I depositarios pert.a.nto aqul I sill do las piaxiras que acarreaban. Estes,d&berian former baneos inmeneos; I los antiguos pesos doberisa ester asimiarno audio mas elevados qu Joe aetna-Jes Mae a medida quo las Was ban socavado esos pun.toe, los canoes do too nos ban debido bajar consiguientomonte, qnedando las tierras en seco enjetas a is donutdon coasiuiente a! efecto do In Was pluviales I do Isdescomposicion do las rocas, to quo ha hecho pie so for-ma un terreno en ostremo quebrado I do una confignrathou confusa, pert) quo en ins partes culminantee conser'vs an niyel cast uniforme. Si no hnbiera sucedido eso,no so hallaris ent6ces otro modo do osplicar Is forms-don do eats cordiflerita, sine suponiendo que ella forms-ha añtignaaento parts del ilano i del estremo declivo deIce Andes, eobce ci cual cothan por doquiera las agnas,depositaudo en lea partes bajas 1o4 cantos rodados, bidsquo despues las ftiorsas voltánicas Ievaitaron una granfaja do tierra i cerraron sal el paso do aquellas. Las Wasno podian eMit large tiempo aprisionadas pOr un obstR-cute do tan pots consisteucis, asi quo ilegando a euperarIs elms (quo eatl hoi & 800 o 400 metros sobro lea sOs--nas) lea fuó miii Mcii romper I shrine paso, dejando enaeco too puntos lutes ocupados. Los its, a an vez, inroaD-do was las tierras profundiz'adan one cantos (abandorisu-do as! Ice antiguos) hasta ponurse en armonla con al des-censo jeneral del talle I Ia flaunts.

Entre too estremos de The estribos do is cadena do IceAndes i Is pequefla cordillera de quo se ha hablado, apro-veohando Ins vegas i Joe pianos susceptibles do oultura,están too pueblos do Mm-cots, Nunchia, Ten i Mnnare.

Es de advertir quo esta cordillera baja es do uris for-macion diatinta absolutamente do lade Is gram cordillerado Ice Andes. Eats es teds do terreno secundarie do aro-nisea, con miii poco calclreo, niiéntras quo aquella to esdo un terreno do acarreo reciente. Do aqnl so puedo in-duck quo an lovantanrionto foe posterior at do is panmass do lea Andes, o bien quo eats as elevé a Is alturaactual on doe o mis épocu distintas. Tambien podS

Page 55: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

281 -baber sucodido quo ci mar bubiese ocapado en tiemposremotos estas inmensas Ilanuras, i quo is cordillera, quoso encucatta perpendicular al eurso do lee rios, fuese twado sue costas, espuesta a Los embates do las olas. Sinein-bsrgo,Codaxzi no pude eDcontrarfósiles do ninguna clarso quo indicasea is preseucia do lea aguas maSse oneats porte, spew do quo podrMn existir till i solo estereubiortoqpor lee terrenos do acarroo, quo son abundsa-tlsimos. Tautbion pudo haber sIo do pocs duracion ispqmanencia do las aguss en aquellas R&nuraa, a causa4e algan alzauiiento on fronte do lee costas do Venezue-la (procisamente donde hol está. is isis do Margarita)cuyo mar tieno mui poco fondo. La rethrada do lea aguespudobaberla ocasionado el hundimiento do unapart.e dolas costas do Venezuela e do Is cordillera subinarina quoD queda froptantiza i pie es paralela a ella. Mu sea doello Jo quo fuere, lo cierto es queen lea mIienee delOrinoco, cores de laUrbana, so von jerogifflees indianos* grande altura, no siendo probable quo secsonstruyesenandarnios para pintarlos au; hai tambios Ia circunstaii-dade quo lostatnanscos tienea pot tradicion ci quo, entiempo do Las gindes aguas, Ilegaron aUl sus padres eon8U6 CaDoas. Miss iA lea aguss, ow tiempoe dfficonocidog,liegaron & Is altars do ease piedras pintadas, no hal in.tivo pars no erect quo inundasea tarubien todos lea LI.-DOS, 1 quo sus Was batiesen Is particular cordillera doquo hablarnos.

Desde el rio (Jasaziare huts el rio Sante (distancisdirects 9 iuiriLtnetroa) Is cordillera do Ion Andes so pre-sents con una fisonoinla diferente do lea doe descntas,aunque sn constitucion joolójica sea is iniema, es decir,.arenisca con mui p000 calcáreo.

La Sierranevada (quo liarnan do Chits impropiamen-to, i pie deberia Uaxnarso na gs bien del Cocui o do Gui-'can, pueblos quo atM maa cerca do ells, sobre todo eláltimo) so prcs'inta por qul tambien con Bus dmae no-vadas pero ya no eon aquella belleza quo so observa enIs parte occidental; on carnbio si déjase ver dostrozada dontis ananera particular, pie demuestra lasgrandea caSe-trofesquobasufrido por dislocacion o desinoronamiento.

En el eentro hai una grande esplanada cubierta dehielos eternos, debajo do los euslee so oyo el znurrnuilo-de Los arroyos quo van a foranar @1 rio do Ia Nievo, quopass earn do Quinn; eats esplanada as incline suave-snànte al poniente, massu parts oriental, quo mire acia

Page 56: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 282 -los Lianos ha sido cortads verticalmente, I presents miceparedones enormee do estratos concordante, deans situ-ra do mu do 800 metros, on cuya dma so re patente elinmenso casco de nieves acumuladae pot los sigos, ]ascuales Be ban aplomado I comprimido, eonsoBdLndoseper is evaporacion i Is alternativa del derretimiento;iniéntras quo nuevos hielos, ahora tajados perpendicular-monte, formau an attn de tins estension do cast 3 kllb-metros, sobre el quo reposa is nieve conjeisda, con tinospesor de casi 80 metros. So diri a, quo Is mitad do iscumbre combads so dcsplomó a un tiempo; porn es mupresuniible el quo no derrumbamiento haya sido produ-cido pot panes, huts quedar, conic hot, de una altnrsimponente. Cads derrumbamiento do estee debe haberproclucido grandes catlatrofee, pot In repentinas çp-cientes do los rice, cuajadas do lodo, hielo I piedras. Losdiferentes estragos quo ban cansado ease enorines dislo-cacionea en Is ilanura prórima, nUn blen a Is vista, so-bre todo en Is montana de Macagnan, quo bans el rioEle, puce las rocas errIticas do corosalee dimenslones ba-j.4as do ease aituras, so hallan sillper donde-quiera haMs una distancia do mu do S miriámetros deldesquiciado nevado. A derecha e tzqnierda do ese es-pantoso precipiclo, cuya circuuferencia parece tin grancrater volcAnico, 50 Yen picos nevados Intactos, despren-diéndoso do sue bases contrafuertos a manors de radios.Uno do estee, pie viene perpendicalannente a is Sierra-nevada, estL totalmente descarnado en en parte north icomo amurallado pot enormee paredones, sobre toe cnalee Be aizan agujas Ipiwe aislados; al paw quo per isparte sur so destacan do 61 chico esiabones orljrnanos dootros tantos valles estrechos I designalos quo sopierdenen Is ilanura. Do estee los mu largos son los del N, i loomae cortos los del S. Los otros estribos, que pareconmae bien largos ramales. orijinan valles eneajonados Iprofnndos. I presentan tins multitud do crestas quo soelevan I abaten repentinamente, pars luego volver a en.derezarse mu puntiagudas o mu situ. Empero toda es-tagran mass, pot Is cual cotton )as aguns presurosas enmedic do hondas quiebras penaecOsas I con saitos quo sosuceden unos a otros, estL cubiorts de una espesavejeta-cion I permanece desierta.• La parte boreal do Is sierra arreja tin poce SI N—E.in mae largo rams', el oust so ropliega cast sobre if mis-tue formanido tins parts do Is hoya dcl Sarare on eats to-

Page 57: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

)!on, i Is otra on Is do Pamplona. Fuó pot sill qeee'upeniió en 1851 tine espedicion solids do Labateca en €1caRe do las Angiwtias, on bn8cs do tin catnino al Liano;flM pot fbrtuna no perecieron do hambre los descubrido-res, per babe ilogado a las rancherfas do los indies tmnebos, qulonos lee suininietraron vivora I lee dieronhoepiaiidad.

MSos pera Is cordillera an esto pnnto, tiene aguaspie cotton en dmtintu direcpionee, I as 16 morada de losIndies tunebos, quo viven en enters libertad I qua stolenfreficar con Ice pueblos del Liano I conies do Oflican I(Jooni pot tins voroda solo practicable pars eliot

Aqul termina is zone do Is serranla, quo tieno do Jar-go do S. aN 25 inirlémetros, I do ancho de 0. a E, do8*19. Su superficie puede set como do 196 miriLrnetroacuadrados.

Hablesnee shots do Is inmensa sons do los pastes, Iscual, pot an cotifluracion, dividireinos en dos grandesparties: la eosooida i Is casi deeconodda. La primers estAhabitada pot los vecinos do Casanare en miii peqneflapaste; Is sogunda so solo mansion do tribus sal'va)es.

La conocida forms, una planicie baja, conio mveladaper las agues, i estA limitadapor Is cordillera.I el rioMets; Is otis es sits con terrornonteros i colinitas entreel Meta. I el Guaviare. Ailá lea selves bordean lot doeI ci resto,estS cubierto do graininess; aS hal grandessolves quo se pierden sobro el Orinoco, i lea gramineassiternan con lee pabnares. Tel as Is fleonømlajenoral doestee grendee dehesas.

Deeds el rio Upia (antigno ()pla) en cuyas mLrjenosel alenisu Spin paso tin invierno I tuvo noticia do mistierra miii pobiada quo so hallaba al 0, i en Is cmii leahabitantea iban cubiertos do tales deslgodon I adornadosdo rices joyas do oro, siendo en todo urns cultos quo lototros indios; deeds ese rio, deelmos, huts ci Maraneo,afluento del 'Na, los Llanoe son altos cotta do Is cordi-flora i con algunas mceetaa I bancos Ile.oe do piedras Iarenas, depositadas pot lee agnes do lee rice i quobradasen one creclentee, o producto do viqios canoes ibandonsdos; an declive as a! S. S—E, to ado cada uno do Icedoe una faja do bosque do 200 a 800 ITietros sobre tnbaariberas, cuyos terrenom per otra parts son mul ricos enAum,se o tierra vejetal. La distancia do rio a tin as casido 5 lciIómetros do sabansa con matorrales, eseepto entreel Upla I Tha doude as do 2 miri4metros con solo doe

Page 58: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 2$4 -estee intermediaries adornados de verdura. Pormathshorizonto estas sabanas, si no tuviesen mauchones do Ax'boles pie interrumpon is vista, i ice cuales, con ci non-bre do matas come dice el lianero, so von a 10 léjoscome ótras tantas aontazaa azalea, destacadaa onUs,el elsie i el océsno do Lollaje ijoc lao circunda.

Entre el Tn i el Cusiana, el terreno un poco comb*4o, hace corror este áitiwo *1 naciento, del wisiao madequo BUS tnbutarioe. Al astir el Cusiana. do [a cordillersdivIdese tarnWen etrvarioe brazes, quo 1. miriAmetro inasabajo so vuelven a rennir sin quo ninguno de silos tongsnunca ma canto bien fermado; eato niLamo sucede a los.otroa rio; vióndose claramente quo han corrido par di-verses partes, I cbierto ins pritneras sabanas @011 MIS

uaa I piedras rodadas.Cerca del rio Chitamene está el pueblo do Barroblan-

co, do pocas casas, fabriosdas con palms; las sabanas in-mediates son tindulosas I alegree, pare espuestas a losmiasmas del Cusiana, el cual tiene an todo so cam es-tenses guaduales, quo vistas die léjos as totnarian par otrastsntaa plantaciones do cafla do athoar. Parece (tiers doduds quo las emanaciones gaseosas do esta Famines CO-

losal en is época de six floracioct (quo so veriñca cads slotsaAoa) produce pestes I entermedadee, las cuaJies han doe-truido todos Ice pueblos espuestos directamento a SUB

efluvios, o quo los recibian liovados par los vientos rot-nantes del vorano, quo sopiaii an la miema direecion delrio. Mars so esti (undando unnuevopueblo IlarnadeMararave, cores do la coufluencia del Unete con el Cu-siana, I as miii probable que tongs igoal suorte qua losdemas, porque esti an at boo do las enianaciones quefueron cansa do la destruecion do is antigua ciudad deSantiago do lag Atatayaa, que, aunque al pie do is coi'-diliera, queda en It diroccionde los viontos alisios quoconducian los gases pestilenciales del Ousiana. Cuandoeats ciudad fbi-eels i era capital do Cssanax-e, el puertoPara comunicar ci Meta i ci Orinoco esaba en is boca delUnete, siendo el Cusiaua Is via acuática quo so frecuen-tabs, bajando con ci auxilio de I& corricuto I remontandoa fuerza do vela. En . It actualidad uadie.navega.este rio,via do que se sirvió Solano, eneargado do la'espodiciondo haute., cuando paso a Bogota an buses do recursos.

El Meta, qua curie con largos rodeos a! N—E, I el Cu-clans quo lo buses dirijiCudose at E. pars eneontrarlofronte a is antig'ia inision do Buenavista, dejan in in-

Page 59: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-285-measo copacio sin quo lorcoarra ningun otto rio; sinentbargo, on eats gran sabana do mas do 10 miriAnietros dolarge i do S a 5 do aneha, tionen orijen muchos cafiosquovan al Meta, en ouyas Silas no.ae encuentra urns puebloquo el pequeflo do Maqnivor. El horizonte cierrapor to-

as pafles saWs ilanos desiertos, atravesados per solo .1canine quo do Msquivot conduce a Mararavo, aunquehal otto, casi ribereflo d Meta, quo do (Jabdyaro vs aMsqalvor, I de sill pass al punto do Barrancas sobre elCusiana; interrIrupenios ademas grandee esteros, I noperturban an soledad mas quo repettdas manadas do ma•tranos do monte, paste do los feroces tigres I bones quoabundati en ellos 1 quo son sue mas ternibles soberanos.

Los chiguires son nutnerosos on los caios, pero lotRCOUU do inuerte Ins forts; las a yes, principalmente lasacuáticas, abandon mucho poT is enorme eantid.ad doalimento quo hailan per dondequiera; loo vonados mas'chan en tropa paciendo tranquitamonte is yerba, I Ice ca,chicamos so hallan per los pajonales i cnevas, en lea quoaitenan con lea culebias, Ins cuales so encuentran do to-dos tamafios I cobores. Atli se prosenta pus el eisaje contodes los rasgotdeldesierto, inmenso 1 solitarlo, sinquoIs prelencia del hombre to alegre por ninguna parte. So-latnente ads las postreras faldas do Is cordillera o ntislas primeras orillas del Meta cinpiaan a verse algunosrediles do ganado vatuno I a oirse el canto melancélicodo los pastorea quo guian diariameate sue tardas reses alas mao abundantes niangas.

El cajon do sabana casi arqiieado quo eucierra los rio.Cusiana I Cravo, fuó uno do los aias poblados en la ópo-ca inmediatarnente anterior a Ia independencia, enandolborecian las misionos del Meta, fundadas pot kosjeauitasdesde 1722. Despues do is ospulsion do Sos de los do-ininios espaoies, esas misionco fueron puestas a cargo dolos padres do Is Oandelaria, habiendo los ganados I cabs-lbs de los hatos qne lea perteneeian, servido macho a lospatriotsa pan mantenor encendido ci fuego do la libertadi sostener Is numerosa inmigracion vonida del centre.()nando too espafloics so internaron despues on los Lianosso aproveoharon tsxnbien do estos clotnentos, inicos quoso nocesitan alli pars hacer la guerrit; mas, ni los twosiii los otros pntheron nunca destruir Is enortrie cantidaddo animales quo poblaban vote cspacio do 18 mirlámetrossobre una anchura de 2 a 5.

Al p16 do la cordillera, a4ewas do Santiago (Is anti-

Page 60: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 286 -Oa capital) estaba Taguana, pueblo qua basta per. fraavecee ha cambiado do lugar, a cansa do In peate quo locombaten siempre, puea so ha tenido Is iniprecaucion dofundarlo an todas ocasiones a barlovento do Joe miasmaquo emanan del Crave, on per canes de los guaduales,ora per lot ciAnagas I estates, quesiendo too terrenos masbajos do las sabanas, at secarse on at verano consorvan enputrefaccion las materiaa orgánicasdepcsitadu per lascre-cientes, I los paces quo no pueden retirarse con las aguss.

En toe prlmoros 5 iniriámetros fonnan grandea trim-gulos at Tocarl a i at (into Antes do confundir ensen on solo canoe; to ruismo to verifican con el (asiansloo rios (iharte, Uneto I Santiago. En medio de, cads unodo estos triángnlos so forman largas sabanas divididasentre ol per los caflos quo bajan del estremo de Is cordi-Hera; cats as is psfle an quo so ye algun ganado. Lassabanas son estensas i oath paralolas, i las pequeflas eel-vas pie adornan los rios i los cafios contrastanpoton verdura con el amarillo do los altos pajonalee;inas desde quo solo quedan toe rice (asians i Ora'voencerrando is ilanura, puede decirso quo so entrs an Isplenitud del dctherto. Ni tins vereda, xii Is serial mu lo-ve do algun set animado so encuentra ya, cuando autosmu do 50,000 roses i 2,000 yeguas, perteneciontee a leainisiones do (salmons i Suriniena, sitnadas coma delMeta, Vivian I so multiplicabanen squellos fecundos in-gates casi sin los cuidados xii at auxilxo del hombre.

Pecos son too caiThs quo so encuentran entre Ice dostics; mu a cada 5 kilónuetros o tin miriámetro suelo ha-liarse alguno paralelo al curso do eRos, quo desagus anat Mats, sin quo per cab so turbo an nada el aspecto doaquellas sabanas sin linuites, cortadsa & to mae pox pare-doe do vordura quo so piordon o desvanecen a faircis, refujio on otto tieznpo do Toe ganados durante toegrandes ardores cenitales.

Todavia hal caballos, Ilarnados cimanonos, proceden-tes do aquella época lcjaiia, pie hnyondo del hombre vi-von on

at regale do is abundancia I is pereza an tan

aibrtunadaarejiones, sin otto contratiempo pie lascorre-ties quo anualmente suelen hater too duenos do Toe ha-toe quo están cares do is cordillera a fin do procuraxsesets animal poderoso tan indispensable a! liners.

Son dignas do verse las grandos inmigraciones piebajan do is serrani a on at moe do febroro do todos los.altos, para conetirrir a las pesquerfas quo so bacon en los

Page 61: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 287 -rice do Is ilanura, quedando entre tanto cui desiertos lotpueblos do Táinsxa, Morcote, Nunchfa i Mairoqulo. Es-tablècense ]as familias an

In riberas do lea canes I riosper enconb'ar sill sombre, agna I lefts, al nuarno tienipoqua caza I pesos de todas closes. Como es enthncee tam-Men Is époea de Is mayor fuerza del verano, as quomáulas sabanas donde hal habitantes, pars pie JAn nuevosretofios en Is estécion vebidera; operacion qua ejecutanaslmismo an el desiertó lea concurrentes a Is pesquerisa fin do war con mu fadilidad Joe venados i los cachi-comes, deetrnyondo de paso la* culebras i foe rnos9uitoe.Es eats tambien In época an pie, faltando a lea twa lasgrandes avenidas, quedan con pea agus liegando hutsemporse por grandes trachea, porcarecerde is fuerza an-ficiente pars enperar lea tropiezos quo as halian an an can-cc; lea pescadores 'ponen onténces an cMos pesos el var-basco, plants vonenosa tan potente; quo a poco no maeaparecen lea pescados flotando sobro of agna muertos oemborrachados. Objenlos entônces lea hombres per ca-nastadas, I las mujeres ice escaman, lea limpian i lea pre-patti pars corner o guardar.

Tambien as Ste el tiempo an qua no hal peligro doquo iunguna nube acuosa, iii ningun temporal venga atrastornar lee campaznentos formados bajo Is bôveda detupidos Iherinceos Srboles, a cnyos troncos ainarran ]ashamacas, prendiendo cerca de ellas Is hopera d 'nadaa cocinar ci pez, Is res o el ave do an alunento. erds-dora fiesta del dasierto, lIens do incidentes I conatante-mente renovada per lea bellezas do una naturaleza viijezz,ella hace feliz a lea concurrentes do Lmbos sexes, tantograndes come pequeflos, lea cuales own desaliar Ins nba-nas con sole no poco do sal, cazabe I auardiente, puesabet qua cuando esto ha hIts, las truths del montercemplazan el pan, Is savia de In palnina el licor, I el aolci fuego do qua necesitau.para war el peecado de anprovision.

Es tanibieu per eats época qua ha tortug, terecayea,iguana i caimanes ponen sus huevos an as pla3ras delos '1 06, enys recoleccion as tan abtudante come diverSdii. tJn inca entero emplean las jentes de aquelhw comar-en an eats diversion, on Ia cual no faltan )as bandolas,las ifantas ni lea tamboriles con quo bailer per Is noeheat reaplandor do lee hogneras o a la despej ads luz do tinsInns tran9nila. Mitigan an el dialas'rayce sixoasdoresdel sot bajo Is sombra do ion bosques. a dentr6 del ague,

Page 62: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- —288-pues Las noches, aunque snenas, no son suflefentementelargas pars respirar una atmósfera quo do dia, a Is soin-bra, hate subir el termômetro cenhgrado a 40 9, i al so!huts 62° (104° 1 144° do Farenheit) i quo al amanecerso soetiene en 260 del centfgrado (199 do Farenheit) no,obstanto el estar aquellos lugares a 180 metros sobre elnirel del mar, i a ins do cmco grades del ecuador. No.se ye tainpoco alli iii twa gotis do rc.cto al despuntar et001 I al parecer Is. irradiation nocturne. del qafórioo no,so verifica alif eenio en otroslugares, ni Joe cuerpa torres-tres al enfriarse adquioren una tomperatura inferior a isdel sire quo los rodea. Sneedo pues an eats parts do los.LIanos lo quo en los desiertod do Africa, doadeeann10 elroclo, i solo so ye en las inmediaciones de los rios o do.log lagos.

Tins larga sabana como de 20 mirignietros, enyas ba-.s sobre el Meta cuentancasilO,i5 solo alpiédeis

serranla, as halls I uego lirnitada per lee Hoe Oravo i Pan-to. Tieno ci primero do éatos en sus barrancas ci pueblodel Qruayabal, el mejor I mae sano do los quo hol ezistensobre ci Meta, i no miii distante de éstc está Oafifl, sobreci Pauto, poblacku miserable i malsana, aunque conmm adnana national encargada do cobrar be derechosdo las morcauclas quo vienen desde Guayana para el con-same do Moreno, antigna capital de provincis. La nave.Ecij del Pauto so verifies, solamente en invierno, puce

verano no podrian bajar las lanchas desde .1puerto do Naranjito, distante del rio Meta 20 miriámo-tros, a canes do lattortuosidades del rio; sineinbargo, sue-len subirlo tainbien al principia del verano hasta diohopuerto, deede el cual a Moreno so trasportan los carga-months on carros tirados por bneyes, por espaciGde 4 nil-riAmetros do sabanas, Exieten ademas doe earninos des 10-miriMnetroe quo conducen do Cafifi al pueblo do Is Tn-uidad, situado en baa orillas del Panto enmcdio do pal-.ineras bollisimas. Dc este pueblo a Naranjito hal todaviaerca do 5 miniáinetros i 2 do aIR a Pore, antigus capital

do Oannare, casi destruida por baa epidemias.Las antignaa mieiones do Macuco I Guanapalo eta-

ban fundadas nomui léjos del Meta I on fertiles sabansa;was hol apénas so encuentran sill aigunas casts do In-dicequo indiquen el lugar donde ostuvieron los pueblosquo el eels apostélico fundó e hizo proeperar on 1780.Liogaron a costar aquellas haciendas o hates nsa do60,000 rescs, esballos i y.eguas, quo VA*VISA i so mnitipli-

Page 63: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 289 -eaban raoilmente on tan çandee 1 f6rtflee eabanas. taguerre do Is independencia vine a cortar ci vuelo a esteariqnezas, siendo mm fisente inagotabte de recarsos, tantopars loo patriotas como pars los realietas; i todayS a en1828, habióndoee ahuyentado los indios I vuelto en anmayor parts a los boeqneo, I perecido o retfrádoee ksmithoneroe candelariog, el Gobierno do Colombia arrendóMUOUa5 fropiedsdes al jeneral Rafael Urdaneta, quien,las reeibió dando pot sentado quo hubiese sun 28,000r, 3,000 yeguas 12,000 cabaflos, puca no habia inven-tarios quo consulter ni era fAeil formarlos. La revoluciondo 1830, quo elovO transitoriamente at inando * dichojenoral, bizo quo loo casanareflos so eehasen sobre es-toe ganados, dando principle a BU sublevacion contrael gobierno intruso eon el asosinato del jenerai CarvajalI del coronal Segovia, qua, come adininietradores do lotliMos do Ins misones,eran considerados como psrtidariosdo Urdaneta. Los principalee sublevados so repartieronel botin, parte del enal sin-ió tambien pare, former unadivision quo pasandGla sits senanfavino a corn átir lastropes disidentee, acantonadas on Cerinza. Restablocidoel órderi legal, nadie so vohrib a acordar do los ganadosdo Is RapIblica, I en el dia estarian estas eabanas total-.monte desiertas, si varios particulares no hubiesen co-meazado a fundar on cuss algunos baton, hace el espaclodo 14 anon solamente.

Una multitud do cafios quo orilinan grandet I Ire-.enentes esteros, corren cast todos al Meta, escepto unospocos no afiuyen at Cravo. Otros jue tienen an princi-pio en Ia pequefla cordillera quo esta al pie do Ion Andes,uBidos a Jarga distancia en tin solo cuerpo, forman potfin un rip, Guanapalo, on cnyns orillas so ten árbolee cot-pulentisirnos on medio do la mae fresca i tupiè vejeta-cion; I si on ]as del Cravo ostentan en belleza las entre-tejidas caflas do guadna, alternando ennbóquecillos doérbol 16frondosos, en l del Pauto ehvase Is selva an-cha I cempacta con grandes árbojee, Aobre las Copes doIon cuahs so aizan orgullosas pot an beiJeza las altisimaspalmas chagttararnas. Las vegas let-tiles del Pauto pro-ducen tambien tin tabaco *quisito.

En este punto Ins sabanas se pierden do vista par onestension, asoméndose do distancia en distancia I seme-jantes a Mae enmedio do tin rnar dc yerbn, las matae dokbolea frondosos, o los gnipos do l)aIThenS do 'ranadas.especies, a cnya sotubra se agnipan lee ganados pars des-

Page 64: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 290-ausar an las lions ardientes del dia. Enniedio de este

grande espaclo hal solo dos pueblesites do Indies do lasantiguss inisiones, quo vivon en los puntos ilamados DuyaiGandul, los cualea cultivan algun vials, yuca i cans, itienen, edemas do can pesos abundante, camino I co-municacion con 108 pueblos do Trinidad I Guayabsl lieshates do Lecheinlel, Tigre I Guaracure, de nuova funds-don. Sc puede decir quo sets pane do lea sabanas quoconfinan con el Mots, son las quo mu ganado tienen holen Casanare, altiempo mismo quo abundan on recunosnaturalea pars ci cultivo del tabaôo, el café, ci cacao, elsf11, ci algodon, Is caDs do azácar &s sin quo hays no-cesidad do cubrir con use sombre artificial ci café, niechar riego a La cans do aztcar, cotno encode en todos lospaises do tins temperature en estremo Wide. Ta) vexpareóerá edo cstraordinario a primers vista, mu at asexainina Is constitucion del terreno do las dehesas quoterminan sobre I as altos barrancas del Meta, cesa a) pantoIs adiniracion. Todo 61 onto aluvion,ione capes beatuitegrasses fuoron dopositadas alit pot Ins crecientes do losrios cuando et Meta represado anualmente par is graamass do aguaa del Orinoco, quo no podia nipuede.rom-per fécilinente, as hincha i repress a an vu one afluentee,quo saliendo do inaxlro, inundan Los torronos vecinos I sodesparraman pot las ilanursa, depositando an ellen lastierratdisueltas en one aguas, las cualee eon el trascursodo 1oigloe ban elevado el terreno aluvial sobre una gre-da competa e impermeable, base orijinaria do estos 1wgarea. Las agnes pues, quo can en una superficie taneatensa i las quo Is emninistran los rios en one deabordes

teriódicos, as filtran en gnu parts en eats tiorra porosa,asta Ilogar a is greda compacts, en is cual so mention en;

was cuando bajan log ties, cuando el verano encode a Isestacion do las iluvias, vénse tiltrar en las barrancas do losHoe i del Meta en particular, hilos do ague per dondo-quiera. For tanto, las plantas, cuyaa rakes as profundizanmacho pot Is, dociidad del terreno, Hogan a poirse enoontacto con esta constants humedad, is pie Las cons&vato toda su verdure I frescor aunque sus hojas I ramas es-ten espuestas a is accion do tin aol quo doberia secarlas.Lo miamo encode en las aelvas, sieinpro vordes, cnyosfrntos aprovechan los monos, las ayes, Los samoa I otrosanimales del monte.

Las dilatadas eabanas enoerradas entre el Pauto I e1rio (Jasanaro, empiezan al pie do Is cordillera do los An-

Page 65: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 291 -dse,flnnthisn sob" elMeta. 4uiSmokes I aaào4e &a 800n 4eelve alE; t-mbarg UG eon conocidae - heM is &Süd&t

dia do osmimo del pM do eanfs, pci no 1bá oldoIn Maaesos istenatee an aquellos dçSerto, temiçndoslosindios ferocas qe vinn en las online de log Roç quolas s1gua I krtilisaa par lea jen&aclonee venideres. E1tuic*itnins quo haiqeequvaaI piódel*codel coal

poo so destacan thgma vereda4 4ue

rdft.ier- iou

los ss b atos qo tainal las medlaçioáes, óuà4qa a nat dletaPøSa do $mhitnetros.

en efle eepaoto Is aMifla capttsl do cEtapto.vlóso rejlonj Mo?eao #midat en ;n vistosa môt

do teaeaa as aearreo, I wicMmetroa sobrt 61 4Aua tione a Ohfre, peqneno pteblà, 4téeladod, qt hn4adaotijinavknn$en!lpuItidoi-

4. Ic pdsdotaa aloanzroa u victoria epléndid s4-his he ameallatat Las fund do fJlire 6Aya frespop e n Is sotuslidadne pass do un peqefio baàorfo'

En mesa dondeçetL oremo1SIoreOv1bqantduesMe ci dia l baatjnto ie* duzanlke Is noche; Seal srnjnecsr is a m6eSra analv refrscarse epEntthn4kgrsclasaIascoIumnas doaire Mone1jaidèIpáaaos I del novado, prodnciendo an répidoeñMçntén.to a lee babitantee quo no çstMr Men kbrigadce ens1ln_stazite 4o aquel esmbio rdueinI ala s1udIatàiseguro de flebrn.

Sobn al rio Ossanare h41 vn veeinda'ip don4p 4ptoMaha is antigna mision do am Salvador del Puerto, 11a.piaco psI, como ya lo di4imoe, por ear all donde fle5abailas ejubaroacions, pie, salidas do AngoØura prdxnarlt-wants on octubre, temoutabsn a la vein el Orinoco letMets. invertian en el primer rio do U a 15 dies dV us-vegacion, 10 on e eegundo, I 18 on ci C)anare, el coilsubian a remo, sirga o peiaxca, pues annqne solo tienun oure directo do 29 thirIkmetro, en navégacion e do4$ a caWa de ens tortpoeidades. Es digno do obsçrvarquo on eats distancia tan grand; Is diferengla do qivs1sea solo do 64 metros estaqdo 01 puerto do san SolvadoT1?& Gobro el nivel del mr I a bobs del Ossanare 114 ipquo facilita Ia navegacion a renio, porno habçr 9 netmsd9 deseenso pr cads mirilmetro do cur en el çfo. LQ& noes aplicable einembngo en l Pasanare, a causa4a qu log vjontoe, soplantlo en fianqo se c$rqflan 4ecomma* contra lee altos £rboles do lá orHiàslñ tower

Page 66: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-292-nunca is corriente del rio. Onando iforecian lea miziaun4e. (]aaauare era do grande utiidad eats via a loo miS-items; pero on l dia nadie vapor ells, ni ann pars. pee-car, por ci temor quo so tiene a lea Indies eatablecidos• an 'suw initrj ones i cerca del Meta, pertenecientea a Ian in-d6nntas naciones do guahibos I chuicoas.

Las prizueras sabanas están nfl poco mas altos pie inquq lea siuea, por lo quo vistas do léjos parecen matbjon espaeioas xnsetas oucediéndoee las unas alas otras,I t.odaa cUss ilenas 04. o4scajo i arena quo los canoe i riosban arrastrado on sue crecientea. Deede el cam* quova pox tae alias sabanas. so dominan perfectameute lasjnheriQres, quo unidas entre si per an piano incilnado .-ei iiperceptibfe,.pareceu confun4irse ala distancis conlos primpros iimitQsdel dale. Lea boaquesque bordanlasoxillija do lea rios semejan fajas ver4es, nogras I azulee

tgun la distancia, huts quepor 4lthno so pierden anytpoteo de.urs atmósfera calentada por flU Aol defue

go, a quo no alcauzan a refrescar los fuertes vientos quoep la estacion del 'erano soplan constantemento deedslas 10 dais maflana haste, las 3 do Ia tarde, aumentandogu tuerza a,zedida quo el aol so clove, i dieminuyéndo-Is. a ,propotcion quo decline.; pizoB habieudo recorridoéz4esia&dilatadas sabanas do Cumaná, Barcelona, Cars-cas, .Apuro I Arauca, empujan ads adelante i an Wagesarasadcraa las capes do sire ya recalentadas per el ci.-br constante do aquellas tierras.

Eutre ci gamma i los estribos do is gran sierranovadaChido t% 0 dcl Coeni, as hallan ones hermosas sabanas

pedregosas, ya llenas do moriehales, ya banadas por rio.,quo encontráudosa a mao do 200 metros sobre ci pianojenerai do la Unura, presentan. en Ia parte oriental uncordon • o colinas, del cual so aparta algo el camino quocondupe sabre ci Arauca.

EneMas sabanas, situ i sanas, tenian los misionerosan fajaoso hato liamado Caribabure, con an bien ador-nado oratorio pare, celebrar el sacrificio do is mis; wasdo todo eato solamente ha quedado el nombre.

Litre el Pauto I ci Casanare corren con manses aguasIaralelos a esto ültimo, los rios (luachirla, .Ariporo,.Artcaporo I Chire, tributaries direotos del Meta, ya pars

Laquel punto caudaloso. Las orilas do estos afluentes es-

cublertas do montes 9uo parecen situ parades doverdura, I entre rm'o I rio hat bosquecillos quo sop1w-denen tin horizonte jenoraimnonte oãcuro. Asimiamo lea psi-

Page 67: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

J-293—was ilamadas nioriche, yagna I chaguarama suelen doe-tacar ens copas hermosas enxnedio do las selvas, 0 espazciree caprichosamento pot is lianura ombolleciendo IsmouotonIa del paisaje.

Los espacios iliupios Ilenos de eateroa quo so cubrendo agna en el invierno, dan en el verano pastos frescosa los vonados quo abundan pot all! i quo no huyen do ispresencia del indio, quien loo can con fleoha sin ha-cot ruido, I acorcándoseles con mucha cautela por entreIce altos pajonales. Algunos caos con poco i a veces conningun monte, son is mansion do Ins families numerosasdo los chigoires, junto con las dantas quo as pasoan pordice I rr los bosquos. Los tigres, las panteras i los leo-na son los duoftos do aquellas yermas I solitarias ilanu-isa, donde viven do los animales inofensivos 41ne so coca-pan a los cazadores gnahibos o chiricoas, tttcoe quo asatrevon a recorrerla&

Los ños, lienos do $cea, son tambien el botin natu-ral do estas tribus errantes, quo so aprovechan igual-monte do las vabas I caimanee quo abundan en aquolloslugares. Sinembargo, no todos son pnrainente némades,pues hal tribus quo as han establecido en las orillas delCassnaro I otros cafids quo derraman sue aguas en 61,donde cultivan Ia tierra I habitan casas cubiertas do psi-ma. Sirvense do canoaspars rocorrer los ike, i no aban-donan nunca el arco I la fleoha, an arms 1)redilecta Iscual manejan con una destreza i tin tino admirables,pues so ejercitan en on uso desdo mui niflos, ya poi-juego,ya tirando a las ayes i cuadrápedos, ye. a las tortugas Ipescados cuando asomau sobre Is superficie del agua.Tienen taibien on lo mas recôndito do las eabanas aLgunganado I caballerias robados de los hatos, i do los cuales50 Bin-en cuando lee falta Is caza o no quieren ir a ellspot pereza. Los caballos loo usan para recojcr los anima-lee, o pars hacer correrias a fin do visitar a sue pariontes,nombre quo don a todos los indios quo hablan an idioms,nombráftdolos hennanos.

En este grande lespacio, desconocido en an mayor par-to, eucuéntraso una ospesa selva entre el rio Guachiria iel Ariporo, quo termina sobre ci Meta, conocida con cinombre do momtafla de Yojarote.

Entre el rio Casanare i el Lips, las ilanuras satin to-talmente desiertas, si so escoptuan las quo avecinan elpueblo do Betoycs, cerca do las alias sabanas quo so ole-van al p16 do los declives do Is Sierranevada, i en las cus-

Page 68: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-304-is' Smen sun' Ice pnebloe d, Tame, Purai'e, Patnta tMadagnaae, antignas mislones do Casauee, tnthdas perlee jSnitM en 1661. lii aIM pocci tecinee, I solamenteso encuentran indioe quo no ban adelantado eS nada eolvliScton, pero pie son trabajadoree I lea guta el yes-*to, ataque s}o iwdlinado& a is bovraebera; Jo mayorports Jo eus mujeres no comprend en Men Is lengus eaps-noh; peroaf hablan of tnebo, ci achagus 1 el betoye.Lao noches sou frescas aesusa do los vientoo quo kjS&eis8ktraaevsds aoenpar Ise capes de sire mrefactae

re hair aubtdo a Jar rejiones enperioree per is intonsi-d del ealov; mar estos eambies repentmos, do 12 a

14,° nepueden Snoe qua afeetar Is econotnia animalslice individuce se encuentran deesbrigadoe en sqaStMfl. Con todo, is posicion de estos lugares, aStetra sobre el nivel del mar, I teniendo mis espSe dotazapeto on Is colina quo eepara.las sitas do )a bsjaa-bates, quo Joe proteje contra los miasmas inkrioree nobaee an oHms maleano ontersmente.

Deeds Betoyee (pie SI en No sabanas bejas) eaplea al N. mis espess i desconoelda oeh-i, do en medic doIs ens1 salon Joe rios Cravo, Ele I Lips. El camino vs apicoeteaudo *1 primero pormas do 5 mlriámetros i en bus-ca do lox bancog quo so eleven en aquel mar do yetba, Iqoe el ojo del viajero no diatingue sine en is eStacionfluvloea, en quo ci nato do Is sabana so encuontra on-pads pm las agnas. En el verano ésta eatS sees, pere so-lamente so conoce por poco treebo, gradss a un camtno

ue so frecuentsen esta cstacion, pars conducir loonados de Apnre I Araucs a Moreno, deede donde Be il

gea--

tan a sin Martin, o so trarmonts Is cordillera pars pa-sarlce a Tundama. Cuando 'clone el verano, los paswçya secos en Was partes mouse en toe esteros, venueanti en oatss grandes sabanas do un verdor sorprendente,lo quo proviene do quo lass guas han quodado mao tiem-po sobre eats tierra casi sin declive, Is cual las qonserva,a cause do no haber encontrado camiiio ads los cancep dolea rios lateraics, mao elevados quo ci centro do Ia planicie.El hecho do quo los bordee do los rica sean mu altosquois parts central do Is Ilanura, so osplica por las grandeecrociontes, las cuales al sahr do madre depoeltan Jar ma-teriss terrous quo contienen con mat abundancia al._prineiio quo al fin, Jo quo necesariamento orijina ofpiano inclinado quo Be note en Ins border do an Alveo.

El cottro do estee dilatados lisnos, ocnpado,si no per

Page 69: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

-995-steroe pot sabaa% bajas, que par is Soásikl cshrse-

tIn en oonstanto I oo$osa ovaporsden, pioøen4a1ss-pe4o do tin. logo sin fin, quo, siempro a igal dishasi,pareeo heir i alojarse delante del visjan,.eLeualøut-eado pot is sod crocicute as balaga.con is idea 4e:aj-rxIa en aquel 1estanquo ôptioe, quo brilla, so muewei so mace como 81 fuose On efecto tins roalidad.

A poco mas.de 5 Idl6metros del puo del (i6vo as1wicuentra ci lugar •donde habits tin indlo UsinadoSimon oon,los testes do is destruida mision deOpilato,puss desda quo is aMigos provincia do Cuauaz4i6is1arrendamiento loa.pocos•,ganados quo posola la *t*,•4ejaron ice indk. .1 pueblo iso retiraron.a IaodUa4e• uste rio.

Dosde Betoyee huts mae aIlá del Ups .no4ocewnS-tra ear tviente en tins ostension de 12 miriámelres, to-:thende ci viajero quo vadear varios caflosi pMar.el;SBe, qua, pot an anchura i abundantea aguas, zam veqspuede vadearse, siendo edemas miii dificulteaopsiw1ei.psso do ganados pot los muchoebxuoaque $eae4u-biertos do monte. Es tambion ésto uno deJipuntoafrecuentados per los indiesguahibos i.dhirieoes,qBo.ie-nan sill a espantar ice ganados i a atacar.slositmi*enD-tes,.al abrigo del monte uo los caine, dSe.duudoiwrjan sus fleclsas onvenonadas con el curare tanactivoflcauser Is muerte. Sobro el Ek,.srribadel paao, boi;unstribu do chiricoas dedicada al cultivo 4e Is thin, -ioh*assabajo. Aseguran algunos que on an condunqia eqci Cravo, existe ademas tins numerosapoblacionde iP.dios do is tribu ole, cultivadores del plAtsuo,.el maig,Is yuoa, is ona,elarroz,las patillas i lea welanes. rSq4smiii Mail Is roduccion de estos salvajos iJ.s4e 1essn1i-guos do Cuiloto,con los cuales sepodria fundar Ufl:UO

blo cerca del rio Ele I del Cravo, qua Ideisse juénce. so-lit" I peligrosa esta.parto del camino, snjeta.alascwi-tinuas invaatones i ataques de los bArbaros, quo vivacerga 4e1 Mesa, i quo .sueleii desvastar squellas.eonwCu durante 8115 guerras I cacerias. Be sOc pseitiviaa)eataque entre el Ele I el Lips hal ganados I 1abrangsauntocon q5UflOS caballos do los robados en las hatas doSnna,pusa seguido el rastro do lee ladrones,.se,Mvista qne.paaaba el Lips isa dirijia a las sabanas,aã.,tl

W cusS no . lthn side visaadas pot 1temor do' Iembsscadas do Joe in4ios, Iasgrflades pslmans, I loedu-ZaSQe ataacaderoa I inanohasa ,do:wont4e :qUaIM OW

Page 70: ESTAIJO BE BOYACA, · JEOG1tAYIA FISICA I FOLITICA Va ESTAIJO BE BOYACA, PARTS PISIQA. L Situaclos. El Estado do Boyacá comprende ci area encorrada entre 40 24' 1 70 8' do latitud

- 296 -bren. Pence indudable quo los indios iue babitan eatscasts i desconocida porcion, eon mat bien do Is, nacionole, aunque algunos lea confanden con los guahibos Ichiricoas, cuya inorada so halls entre ci Casanare I Gus-chin a. Do estas dilatadas sabanas no Be sabe otra coBssine quo on Is estacion iluviosa so inundan oath total-meMo.

Largos altos pasarán Antes do quo cue hermosas tie-rat do ens scan conocidas perfectamente, tanto porpielos nuevos habitadores so dirijirán mae bien a las desier-Us quo Be hallan cores do los poblados de Is cordillera odel Meta, cuanto por Is gram dificultad quo presentanpars aclimatar los ganados. Repetiremos aquf Jo quodecia Codazzi al Gobierno en un informe sobre esta an-tignapros-lucia.

"Ademas, estas desiertas- dehesas oMan pobladas detigres, culebras, caimanes I do sinnámero do •zaneudos Iinosquitos quo hacen Is s-ida poco agradable, sin contarcon las frecuentee incursiones do los indios. El quo perprimers vez so establece eon ganadu on tins sabans, ado-mao do Ia lucha quo tiene quo sostener con las piagasmencionadas, debe soportar Ins pérdidas quo chat le oca-sionan I lo bras-b do is eabana; do anerte quo nadie Beatrevenia a emiczar una fundacion en un punto desierto,ohio con nn nuinero do mas do mll reses i las bestias no-cesarias para tal servicio, seguro do quo en el primersilo perderá is mitad del ganado I bestias, ci segundoménos, I inucho ménoa ci tercero; do modo quo solamentedel cuarto alto on adelante es que Be dice quo ya cotSde8p74gadtz I cautitoada Is sabana. Es entónces quo panel ganadero comienzan no los productos, sine is espe-ranza de consegnirlos abundantes."

Son pues do considéarso los trabajos i sufrimientosdo los jesuitas quo introdujeron los primeros ganados enaqoellas sabanas totalmente cruda8 como las llama elilanoro, I ci tiempo pie huho do pasarso pars liegar a to-ner mat do 180,000 roses, 5,000 yeguas i otros tantos ca-bales, como existian en 1810 en los hates del. Mets iOasanare.

Las grandee sabanas entro oh Lips I ol Arauca so pier-den mobre el Orinoco i ci Meta; was en eats antigna pro-pincia confinan con eMe dltimo rio i Ins sabanas desiertasdo Venezuela, sitnadsa al orients do Is laguna del Ten-mino. For ispaste do la cordillera no es ys el pie doella Is pie lea da orijen, pace sue bases quedan nail die-