EUSKAL HERRIKOP A R K E N A T U R A L A K

6€

LURRALDE ANTOLAMENDU ETA NGURUMEN SAILADEPARTAMENTO DE ORDENACIÓN DELTERRITORIO T MEDIO AMBIENTE

KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

2005ko. EKAINA16

ZENBAKIAK

INGURUMENARI BURUZKO

BEREZIA

GORBEIAURKIOLAVALDEREJOIZKIAIAKO HARRIKOARALARPAGOETAERREGE BARDEABERTIZKO JAURERRIKOURBASA ETA ANDIA

EUSKAL HERRIKO PARKE NATURALAK

Gorbeako Parke Naturala.

Valderejoko Parke Naturala.

Aiako Harriko Parke Naturala.

Pagoetako Parke Naturala.

Bertizko Jaurerriko Parke Naturala.

Urkiolako Parke Naturala.

Izkiko Parke Naturala.

Aralarko Parke Naturala.

Errege Bardea Parke Naturala.

Urbasa eta Andia Parke Naturala.

FAUNA ETA FLORA

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia eta Maite Legarra.Kolaboratzaileak: Jone Arruti, Aitor Atxa, Alberto Barreiro, Oskar Azkona, Fidel Korta Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645Aleak: 4.000Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Iru urtea - 16.zk - 2005ko Ekaina- INGURUMENARI BURUZKO BEREZIA

GORBEIAKO PARKE NATURALA Ingurune fisikoa..............................4Klima ..............................................4Berezitasun geologikoak ................5Paisaia............................................7Fauna .............................................8

URKIOLAKO PARKE NATURALAIngurune fisikoa..............................9Marko geografikoa eta aztertze-eremua .............................9Klima eta gea .................................10Sarreak...........................................11Paisaia............................................11Flora eta fauna...............................12

VALDEREJOKO PARKE NATURALA Paisaia............................................14Leku apaigarria ..............................16Baliabideak.....................................16Landaretza eta flora .......................16Interes bereziko fauna ...................17

IZKIKO PARKE NATURALAKlima ..............................................19Gea.................................................20Paisaia............................................21Fauna .............................................23

AIAKO HARRIKO PARKE NATURALALurralde-eremua eta ingurukobabes-aldea ...................................24 Berezitasun geologikoak ................25Barruti banaketa.............................25Ingurune fisikoa..............................26Klima eta gea .................................26landaretza eta flora ........................27ARALARKO PARKE NATURALAPaisaia............................................28Berezitasun geologikoak ................29Landaretza eta flora .......................30Interes berezik fauna .....................31Leku apaigarriak.............................31Baliabideak.....................................31Ondare historiko kulturala ..............32Urratzeak........................................33PAGOETAKO PARKE NATURALAKllima..............................................34Gea.................................................34Interes geozientifikoa puntuak .......35Ur baliabidea ..................................35Paisaia............................................36Landaretza eta flora .......................37

ERREGE BARDEA PARKE NATURLAInteres bereziko tokiak ...................39Ezaugarri fisiografikoak..................39BERTIZKO JAURERRIKO PARKENATURALALurralde mugaketa .........................43Klima eta geologia .........................44Naturaren interpretazioa zentroa ...45Ingurumen heziketarako egitarauak ......................................45Ibilaldeak bertizen barna................45Bertizko lorategia ...........................45URBASA ETA ANDIA PARKENATURALAOndare arkeologikoa eta paleontologikoa ..............................49

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

CAJA LABORAL POPULAR: Entidad: 3035 Oficina: 0220 Control: 20 Núm. de cuenta: 220.0.00367.6BILBAO BIZKAIA KUTXA: Entidad: 2095 Oficina: 0355 Control: 76 Núm. de cuenta: 38.3024282.7

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euroARPIDETZA BOLETINA ARPIDETZA BOLETINA

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIANATURALURRALDE ANTOLAMENDU ETAINGURUMEN SAILADEPARTAMENTO DE ORDENACIÓN DELTERRITORIO Y MEDIO AMBIENTE

KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

NATURA

Araba eta Bizkaia artean kokatutakoGorbeia mendi ezaugarria, erdialde-an gure Autonomi Elkartea zeharka-

tu eta ur kantauriar eta mediterraniarrenbanalerroa osatzen duen mendizerra-arda-tzean barne hartura dago.Gorbeiaren mendi-saihetsetatik, iparralde-rantz, Bizkaiko Orozko eta Arratia haranaketa, hegoalderantz, Arabako Urcabustaiz,Zuya eta Zigoitia ikusten dira.Espazio honek Gorbeia mazizoaren erliebemenditsuak barne hartzen ditu; hegoaldean,600-700 metro inguruko kotatik aurrera etaiparraldean 400-600, metroko kota aldaga-rritik aurrera. Aipatutako mugak ingurune-kalitatearen araberakoak dira. Altitudebaxuenak Ziorraga eta Areatza-Bilaroherrietan daude, 300 metro eskasekin.Gasteiz eta Bilbo lotzen dituztenbi errepide nagusiek mazizo haualboetatik mugatzen dute. BataBarazar mendatetik eta Arratiaharanetik jaisten da eta alboanautopista duen bestea, berriz,erdialdean Altube baso garran-tzitsua zeharkatzen du.Lurralde menditsu honen oineanherri ugari daude, besteak beste:Orozko, Areatza, Zeanuri,Gopegi, Murgia eta Baranbio.

INGURUNE FISIKOAEremu geografikoa

Gorbeiako Parke NaturalaBizkaia eta Arabako lurralde his-torikoen artean dago. Ondoko

mugak ditu: iparraldean Orozkokoharana, ekialdean Arratiako harana,hegoaldean Zuia eta Zigoitiako hara-nak eta mendebaldean A-68 autopis-ta eta Urkabustaizko harana. 20.016 hektarea hartzen ditu etaEuskal Autonomia Erkidegoko parkenaturalik handiena da.Eremua Gorbeia mendiaren inguruanegituratzen da, Kantauri etaMediterraneoko isurialdeen banale-rroan kokatzen den mendi hau eremuhonetako punturik garaiena da, 1.481metro ditu, eta bertatik hainbat sakanmalkartsu sortzen dira, batik bat ipa-rraldeko isurialdean. Kotarik txikiena,berriz, Altube ibaiari dagokio, 320 metro. Gorbeiako Parke Naturalaren lurraldea zor-

tzi udalerrien jabetzakoa da. Zortzi udalerrihauek ondoko azalera gai-neratzen dutee.

Klima

Gorbeiako ParkeNaturalaren altuerak eragin-da, mendiko giro tipikoanagusi da bertan. Parkearenaltuera Bizkaiko golkotikdatozen haize hezeak geldi-tzen dituen oztopo handia daeta, hori dela-eta, alde han-dia dago iparraldeko isurial-dearen, hezeagoa, eta hego-aldeko isurialdearen, lehoreta eguzkitsuagoa, artean.Prezipitazioak ugariak diraeta urteko hilabete guztietan

4EH 16Zk.

gertatzen diren arren, udazkena eta neguadira urtarorik hezeenak. Orokorrean, iparral-deko isurialdean prezipitazioak urtean 1.300mm-tik gorakoak dira eta 2.000 mm-tik gora-koak izan daitezke gailurren eremuan.Hegoaldeko isurialdean, berriz, prezipitazio-ak urtean 1.000 mm ingurukoak dira.Urteko batez besteko tenperatura Bizkaiko

haranetako 12.ºC-en eta zonarik garaiene-tako 8.ºC-en artean dago. Azken zonahauetako prezipitazioak elur-prezipitazioakdira neguko hilabeteetan eta elurrak udabe-rriaren hasierara arte irauten du bertan.

GeaBerezitasun geologikoak

Parkea, 140-65 milioi urte bitarteko kretazi-koko harri sedimentarioen gainean osatu

da. Ibaiek garraiatu zituzten harearriak etalutitak eta kostaldetik hurbileko deltetan utzi;karearriak, ordea, arrezifeetan bizi ziren ani-malien kanpoko eskeletoez sortu ziren.Material horiek aro tertziarioan tolestu zireneta Bizkaiko antiklinal handia osatu zuten.Horren Hego-Mendebaldeko aldea Gorbeiamendigunea da, hain zuzen.Urak geologia-egitura horretan izan dueneraginak paisaia karstiko ederra sortarazidu. Lurrazpian ere badago paisaia hori: halanola, leizeak, ibaiak eta 500 bat kobazulo.Horietariko aipagarrienak ArabakoMairuelegorreta eta Bizkaiko OtxarbideIzenekoak dira. Bestalde, hotzak borobilduegin ditu harearrizko gailur batzuk, esatera-ko Gorbeia eta Oketa.Mazizoaren geologia euskal arkuaren hego-aldeko alpeko behe kretazeoko material

guztien zeharkako sekzio bati eta Arabakoblokearen goi-kretazeoko serie karbonatueidagokie. Gainera hainbat metaketa berriantzeman daitezke; metaketa hauek heda-dura handikoak ez badira ere, oso anitzakdira.Harriak sedimentarioak dira eta oso ugariakdira hareharriak, margak, lutitak eta kara-rriak. Irtenune silizeoek gailur biribilduakosatzen dituzte: Gorbeia, Berretin edoOderiaga. Aitzitik, kararriek irtenune malkar-tsu eta nabarmenak osatzen dituzte, hormaia bertikalak nagusituz: Itxina, Aldamin edoLekanda. Kararri hauek haustura eta karsti-fikazio handia azaltzen dutenez gero, akui-fero interesgarri bihurtzen dira.

Ezaugarri fisiografikoaketa paisajeareank

Erliebe gogorren goialdeak, litologiarenarabera, kararri-edo lapiaz-haitzebakiekedo leunagoak eta biribilduagoak direntontor silizeoek (Arabako lurraldean) osa-tzen dituzte. Nolanahi ere, ibai eta errekanagusiek urratutako sakan sakonekzeharkatzen dute aipatutako inguru osoa.Erliebe zakar eta malkartsuenak gutxiagodagoen kararri arrezifalari dagozkio eta,prozesuaren intentsitateagatik, itxinarenpaisaje karstikoa nabaritzen da bereziki(Biotopo Babestua).Zenbait ibaibidek mazizo honen goialdee-tan dute jatorria eta horietako batzukgarrantzitsuak dira Euskal Herriko ibai-sarean. Iparraldeko eta mendebaldekosakanak urratzen dituztenek (Arratia,

5EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Arnauri, Rekandi eta Altube ibaiak) Nerbioieta Ibaizabal ibai kantauriarretan isurtzendituzte urak eta hegoaldekoek eta ekialde-koek (Bayas, Ugalde, Subiualde edoUndebe), berriz, ibilbide luzeagoa dute etaEbro ibaiaren bitartez mediterranioraino iris-ten dira. Gorbeiako gailurra, 1.482 metroko altitude-az, mazizo honetako eta Araba eta Bizkaikolurraldeetako punturik garaiena eta bienarteko muga da. Ondoko hauek ere gailuraipagarriak ditugu: Aldamin (1.378 m),Lekanda (1.302), oderiaga (1.243) etaBerretin (1.226 m).Area natural honetan hostozabalen basoakdira nagusi, baina sastrakak eta, neurri txi-kiagoan, larreak eta koniferoen sail landa-tuak ere nahiko azalera handietan zabaltzendira.Gorbeia Bizkaiko antiklinal handiaren hegoedo hegomendebaldean dago. Espazio hauosatzen duten lurrak gehienbat Behe

Kretazikokoak dira eta lurzoru azido-ak eta hareatsuak sortarazten dituz-ten harearriez eta buztitez osatuakdira bate ere.Serie hareatsu eta pelitiko horrekintartekatuta kararri arrecifalen bandabatzuk ageri dira. Garrantzitsuenaiparmendebalde-hegoekialde nora-bidean doa, Itxinatik Aldamitik iga-roz, Subialdeko sakaneraino. Kararrihoriek paisaje karstikoa, irregularraeta gora-beheratsua osatzen duteeta nabariena Itxina dugu.Hegomendebaldeko muturrean,Altubeko basoan, margen eta kararrihareatsuetan substratuak azaltzendira.Material koarernarioak (hegaletakokolubioiak, alubioiak, etab) dituztenlekuen artean, tamainagatik etaustiapen intentsiboaren ondorioz

jasandako eraginagatik, Saldropoko zoi-kaztegia (Barazar) aipa daiteke.

PAISAIA

Gorbeiako mazizoa lehen mailako akzi-dente topografikoa da eta Arabako etaBizkaiko zati handi baten paisajearenerreferentzia bihurtzen da.

Gorbeiako Parke Naturalean bost paisaje-eremu handi bereizi dira

Hegoaldeko sakaneko mendi-mazelak:mendi-erliebea, aldapa handi eta ertaine-koa baina bat-bateko ebakirik gabea, hon-doan mehartuta bideratzen diren errekak

6EH 16Zk.

dituzten ibilbide luzeko sakanak osatzendituzte.Landaretza naturala da, nagusiki, bainakonifero-sailak ere azaltzen dira. Hainbatibairen urbazterretan haltzadiak luzatzendira.

Hareharri gaineko gailur handiak: hareha-rri gaineko gailurrak, Nafakorta, Oderiaga,Gorbeia eta Berretingo goi-erliebe eta gailu-rrekin. Altuera 900 metroen eta Gorbeiakogailurrak hartzen dituen 1.481 metroen arte-an kokatzen da.Landaretzari dagokionez, txilar, gramineogarai eta iratzeak dituzten larre irekiko lan-dak edo sastrakadi-landak dira nagusi.Eremu honetan ez dago ia ubiderik, nahiz

eta bertan iturburu txikiak ugariak diren (itur-buru hauetan finkatzen dira, batzuetan,esfagnalak.Mazizoaren zentroan Gorbeia gaina edoGurutzea dago, gailur honek inguratzenduena bere menpe hartzeko moduko altue-ra du. Oso zona erakargarria suertatzen daeskaintzen dituen bista panoramiko zabalakdirela-eta. Multzo honek, hain zuzen ere, ira-doki du Parke Naturalaren anagrama.

Gailurretako zona karstikoak: mazizoarenBizkaiko aldean kokatzen diren zona hauenelementurik adierazgarriena Itxinako mazi-zoa da. Kararrizko zona honek ia bertikalakdiren hormak ditu mugatzat eta bertan kars-tifikazio-prozesu ikusgarriak gertatu dira.Iparraldeko mugan monolito bakan batzuk,Atxak, nabarmentzen dira.Zona karstiko honen gainerakoan erliebeaez da hain nabarmena: Arraba, Egiriñao etaIpergorta. Bertan belardi natural alpinizatuakdira nagusi eta belardi hauetan artzainenkortak eta pagadi txikiak tartekatzen dira.

Hego-ekialderago Aldamin haitza dago(1.378 m).

Hegoaldeko sakaneko mendi-mazelak:erliebe malkartsuko zona honek aldapa han-diak ditu eta kararri-gailurraren oinean sor-tzen diren sakanak laburrak eta sakonakdira eta Orozko eta Arratiako haranetarainoheltzen dira.Konifero-sailak dira gehien ikusten den lan-daretza, baina sakanen goi-aldean basonaturaleko gune txikiak eta sastrakadi-zonabatzuk ere ikus daitezke.

Altubeko pagadia: mazizoaren hego-men-debaldean kokatzen den zona honetanpagadi handi bat zabaltzen da. Zona hone-tan iragaiten dira Altube ibaia eta honenOiardo ibaiadarra (ibaiadar honek ur-jauziberezi baten bitartez isurtzen ditu urak hara-nean(. Altube ibaiarekiko paralelo bideratzendiren A-68 autopistak, A-624 eskualde-erre-pideak eta trenbideak eragin handia dutepaisajean.

Baliabide hidrologikoak

Gorbeiak dituen ezaugarriengatik, errekaaskoren sorlekua da eta, beraz, bertan jaio-tzen diren uren ezaugarri fisikoak eta kimi-koak garrantzi handikoak dira inguruko arro-entzat. Ur korronte horietako batzuek, ingu-ruko biztanleei hartune txikien bitartez urahornitzeaz gain, Gasteiz eta Bilboko inguru-nea urez hornitzen duen sistemaren partediren urtegi handien arroetara drenatzendute. Ezaugarri hauek direla medio, arreta bereziaeskaini behar zaio Gorbeian hidrologiarengaiari.Azaleko zein lurpeko urei dagokienez,Gorbeiako azalera bost arro nagusitan banadaiteke: Altube, Arratia, Baia, Zubialde etaUndebe. Zona karstikoak Parkearen zatihandi bat hartzen du (Parkearen azaleraren%15 inguru iragazkortasun handiko kara-rriek osatzen dute), batez ere kararrizko har-kaitz, lautada eta sakonune moduan.Behe-kretazeoko serie detritikoak (buztineta hareharriak) nagusi dira Gorbeiako lito-logian eta erraztu egiten dute azaleko urarenzirkulazioa, orokorrean emari txiki bainoetengabeko iturburu ugariren bitartez.Gorbeiako ubideak luzera eta emari txikiko-ak dira, Altube eta Baia ibaiak izan ezik.Garrantzi naturalistiko handia dute, baliohandiko ekosistemak eusten dituzte-eta, baieta garrantzi ekonomiko handia ere, ur-hor-nidurarako edo produkzio hidroelektrikorakour-hartune ugari dituzte-eta. Gorbeiako ubideek oso nabarmenak ez direnagorraldiak bizi dituzte udan eta udazkenarenzati handi batean eta garai hauetan ur-ema-riak behera egiten du. Plubiometriaren etaazalerako uraren zirkulazioaren arteko erla-

7EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

8EH 16Zk.

zioa eurite handi baten ondoren azaltzen diren iturburu txiki, sor-gune eta errekasto ugarian isladatzen da.Garrantzi handiko industria- eta hiri-isurkinek eragindako arazorikgabe, Gorbeiako kutsadura-iturririk nagusienak, batetik, abel-tzaintza-azpiegituretan gertatzen diren animalia-metaketen ondo-riozkoak (mangada eta bainuontziak) eta, bestetik, jatorri antropi-koko hondakin solidoak eta likidoak dira. Gaur egun, arazorik han-dienak eragiten dituzten guneak mendiko aterpeak ditugu, garaijakin batzuetan jende asko biltzen baita bertan eta, gainera, ater-peetara ibilgailuetan hurbiltzeko sarbide egokirik ez baita. Honenondorioz higadura-arazoak sortzen dira larreetan eta ez da ur-saneamenduko azpiegiturarik. Izan ere, Egiriñaoko aterpeak soi-lik du arazketarako depositu organikoa, dagoeneko betea.

FAUNA

Gorbeiako Parke Naturalean ornodunen 174 espezie dago.(Arrainak (7), Anfibioak (12), Narrastiak (14); Hegaztiak (105) etaUgaztunak (36).Fauna-multzo honek, batez ere, izaera eurosiberiarra du eta, neu-rri txikiagoan, mediterraniarra; alabaina, faktore dibertsifikatzaile-tzat mazizoaren zonarik altuenetan biltzen diren mendi-izaerakofauna-elementuak eta harkaitzekin lotzen diren hainbat espezieditugu.Kontserbazioaren lege-egoerari dagokionez, Gorbeian aurkiditzakegun espezie gehienak babes-erregimenen baten peandaude. Europako Batasunaren mailan, 23 espezie hegaztieiburuzko arteztarauaren babespean dago eta 22 espezie habitateiburuzko arteztarauaren babespean. Bestalde, baso-faunarenerabilera kontrolatzeko eta baso-fauna babesteko sistemak ezar-tzen dituzten nazioarteko hainbat hitzarmen ere aplika daiteke

gure eremuan. Honela, Gorbeiako 142 espezie Bernako hitzar-menaren babespean dago, 28 hegazti-espezie Bonngo hitzar-menaren babespean eta beste 17 espezie Washingtongo hitzar-menaren babespean (CITES erregelamendua).Gorbeiako Parke Naturalaren barruan ondoko eremuak hartudira fauna-interes handiko eremutzat:* Hostozabalen basoak.* Altube eta Lamiojiko lur hezeak.* Hegoaldeko sakanak eta ibaiak.* Gorbeiako urtegiak.* Landak eta hegoaldeko isurialdeko espazio irekiak. * Itxina -

Aldamin - Arraba. * Saldropoko lur hezea.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Belatz handia.

Uhandre alpetarra. Ur zozoa.

9EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Urkiolako Parke Naturalaren dekla-razioa Naturguneen eta Basa-floraeta Faunaren Artapenerako mar-

txoaren 27ko 4/1989 Legeak eratzen duenmarkoaren barruan gauzatu zen, etadeklarazio horren bitartez babes araubide-az hornitu zen parke naturala.Eusko Jaurlaritzak, Nekazaritza etaArrantza Sailak eskaturik, Urkiolako ParkeNaturala deklaratu zuen 1990eko urtarrila-

ren 4ko Euskal Herriko AgintaritzarenAldizkarian argitaratu zen abenduaren29ko 275/1989 Dekretuaren bidez.Geroago, Eusko Jaurlaritzak, Nekazaritzaeta Arrantza Sailak eskaturik, UrkiolakoNatur Baliabideen Antolamendurako Planaonetsi zuen 102/1994 Dekretuaren bidez;horrela, Urkiolako Parke Naturaleko naturbaliabideen plangintza eta kudeaketarakotresna eratu zen, Naturguneen eta Basa-flora eta Faunaren Artapenerako 4/1989Legean eta Euskal Herriko Natura

Babesteko 16/1994 Legean aurrikusitako-ari dagokionez.

INGURUNE FISIKOAMarko geografikoa eta aztertze-eremua

Urkiolako Parke Naturala Araba etaBizkaiko lurralde historikoen ekialdekomugan dago. Aramotzeko mendizerrak,Durangaldeko mendiek eta Arangioko

mendizerrak osatzen dute, guz-tiak isurialde atlantiarra etamediterraniarra banatzen dituenlerroko mendiak.Bere zabalera 5.958,3 ha-koada eta perimetroa 83,8 km-koa.Bi punturen arteko gehinezkotartea 20,5 km-koa da, iparmen-

debaldeko mugatik (Aramotz) hegoekial-deko mugara (Tellamendi) dagoen tartea,alegia.Gehienezko altuera Anbotokoa da -1.330m- eta gutxienezkoa Zallobentakoa -240m-, baina lurralde gehiena 600 metrotikgora dago.Ingurune hori balio handikoa da, natura,

kultura eta ikuspegien aldetik, eta EuskalHerriko ekosistemarik bereizgarrienetari-kotzat har daiteke.Urkiola artzainleku eta basogune izan da

betidanik; aldean ez dago aipatzeko herri-rik, S. Antonio Saindutegia eta aldamene-ko ostatu eta jatetxeak izan ezik.Urkiolako parke naturaleko lurrak zortziudalerrirenak dira. Azalera honela bana-tzen da:Espazioak, oro har, mazizo honen

10EH 16Zk.

kararrierliebeak biltzen ditueta aipatutako zonen azpitikkkokatutako mendi-hegalakorokorrean babes-areahorretatik kanpo geratzendira. Mugaketaren altitudeaoso aldakorra da, Mañaria,Artaun edo Arrazolaren ingu-ruko 300 metroetatik hasi etaUrkiolako mendatearen etaAramaio haranaren 700 edo750 metroetara iritsi arte.Ur kantauriar eta mediterra-niarren banalerroan barnehartutako mendi hauetatikBizkaiko Atxondo, Arratia etaOtxandio haranen paisajeaeta Araban kokatutakoAramaiokoa ikus daitezke.Herrigune ugari kokatzendira inguruetan, batzukindustrialak eta garrantzi-tsuak, hala nola: Dima,Lemoa, Durango,Apatamonasterio, Otxandioeta Ibarra.Arratia eta Ibaizabal ibaien arroek areanatural hau mugatzen dute.

Klima

Klimari dagokionez, Urkiolako parke natu-rala, isurialde biak banatzen dituzten men-dien lerroan kokaturik, Bizkaiko klimaatlantiar ekialdekotik Araba gehienekoklima mediterraniar kontinentalera bitarte-koa da. Aldaketa hori ez da bapatean gau-

zatzen, apurka-apurka baizik. Mendiekpantaila klimatikoa osatzen dute, prezipita-zioak areagotuz eta hodeiak ugalduz.Hala neguan nola udan tenperaturak epe-

lak dira, itsasoaren eraginak gozatuak.Urteko batez-besteko tenperatura 11 ºCingurukoa da; gehienezko tenperaturenbatez-bestekoa 15,5 ºC-koa da eta gutxie-nezkoena 7 ºC-koa.Euri-legeari dagokionez, urteko batez-bes-teko prezipitazioa 1.500 mm-koa da, etamaila plubiometrikorik gorena urtarrilean

izan ohi da. Nahiz eta urteko hilabete guz-tietan euria egiten duen, uda sasoian euri-egun gutxi izan ohi da eta hegoaldeko isu-rialdea aridoago egon ohi da iparraldekoabaino.Ozeano atlantiarretik datozen aire hezemultzoak NW norabidea duten haizeekbultzatuak heltzen dira kostaldeetara.Euskal Herriko mendiek Kantauri eta Pirineoetako mendilerroenaldean goiera txikia dutenez gero, haizaldihezeek erraz sartzeko bidea aurkitzen

dute zonan. Horregatik, zonaosoan klima atlantiarreko eragi-na duten euriek nagusitzendirela esan daiteke.Tenperatura alorrean gertatzenden bezala, eurien kopurua ereezberdina izaten da goierarenarabera eta goi garaietan ugari-tu egiten dira euri-isurketak, eraaldakorra dutela baldin badaere, orografia, haizeen erregi-mena etab. bezalako faktoreenarabera.Ageriko egin behar da, bestal-de, Parkeko eremurik garaiene-tan naharoak izaten direlaneguko elurtea.

Gea

Inguru honetako materialak,gehien bat, buztinak, harearriaketa kararriak dira. Guztiak

11EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Behe-Kretazikokoak dira, Koaternariokoestaldurak izan ezik, eta serie bakoitzamaila kronologiko bati dagokio.Mendilerro nagusienak ia ehun metrokolodiera duten kararrizko multzo handiezosatuta daude. Beran ugariak dira dolinaketa haitzuloak, kararria disolbatzearenondorioz sortutakoak.Koaternarioko estaldurak lodiera txikiko

sedimentuak dira eta honako lekuetanazaltzen dira: zoru elubialak, mendi-hega-leko higakinak, erreken garraiaketak; etazohikaztegiak, lohiuneak eta buztin-lurrak.Parkea Bizkaiko antiklinorioaren barruandago eta bertako haustura nabarmenenaUrkiolako faila da. Faila hau grabitate era-koa da eta alderik alde zeharkatzen dueremua, Anboto eta Aramotz mendizerrakhegomendebaletik inguratuz.

Sarrerak

Parkea sartzeko bide naturala Urkiolakomendatean zehar doa, DurangotikGasteizera doan Bi-623 eskualde-errepi-dea hartuta, beraz. Urkiola ganean infor-mazio eta interpretazio gunea dago. Toki-Alai izenekoa, eta zenbait ostatu ere bai.Atseden-egun lasaia izan nahi duenakatsedenleku batzuk ditu Urkiolako santute-giaren inguruan: bata Saibierrekan, B-623errepidearen albo bietan, Urkiola etaOtxandio artean; eta besteak Neverakoakdira, Mugarra harkaitzaren inguruetan,sarbidea Durangotik duela SanRokeburuan zehar. Parketik kanpo erebaditugu Zumeltzako atsedenlekua,Dimako mendatean, eta PrezazelaikoaOtxandion

Paisaia

Urkiolako paisaia oso eraldatuta dago

antzinatik gizakiak erabili eta itxuraldatuduelako. Hala eta guztiz ere, oso paisaiaaberatsa da, eta, Euskal Herriaren ere-muan, kalitate handikotzat jo

daiteke.Paisaia aldetik, multzo nabarme-nena Parkeko kararrizko mendizerrek osa-tzen dute. Haitz-multzo bikain hauek osomalkartsuak eta ertz zorrotzekoak dira.

Parkea HE-IM ardatzean zeharkatzendute eta kontraste handia sortzen dutegainerako paisaien artean.Gailur hauetako behealdean hainbatbaso-mota daude: artadi ilunak, pagaditrinkoak eta sail landatu handiak. Honekdibertsitatea eta aberastasuna ematendio paisaiari.Zelai karstikoek ere paisaia aberatsadute. Han-hemenkako elementu zatiezberdinek (sastrakadiak, larreak, har-kaiztegiak, pagadiak eta pinudiak)mosaiko moduko paisaia eratzen dute.Gainera, landareen eiteak balio estetikoberezia du topografiari bereziki moldatu-tako formak agertzen dituztelako.

ArabaBizkaia

BizkaiaParkea guztira

AramaioAbadiñoAmorebieta-EtxanoAtxondoDimaDurangoIzurtzaMañariaGuztira5.958,3

857,41.454,2

98,5613,4

1.498107,6

501.279,25.100,9

100,00

14,3924,41

1,6510,3025,14

1,810,84

21,4785,61

LURRALDEHISTORIKOA UDALERRIA HARTZEN

DUEN AZALERA %ETAN

Haranetan sail landatuakdaude batez ere, tartekahostozabalen basotxorenbat edo beste badagoere. Alde hauetan paisaiaartifizialagoa da, adibi-dez, forma geometrikougari ikusten direlakojabetzaren banaketa delaeta. Nolanahi ere, zonal-de hauek kolore berdeaurte osoan gordetzendutenez gero, halakoxarma bat badute jende-mota baten ikuspegitik.Paisaia gehien eraldatuduten faktoreak azpiegi-turazkoak dira.Aipagarrienak bi dira:Santutegi ingurua I-Hnorabidean zeharkatzen duen goi-tentsioko kablea; BI-623 erre-pidea, norabide berean Parkea erdialdetik zeharkatzen duenerrepidea, trafiko handia duena. Hauetaz gain, harrobiek zenbaittokitan eragiten duten inpaktua ere nabarmentzekoa da.

FLORA

Urkiolako Parke Naturaleko floraren behin-behineko katalogoan660 taxon jaso dira.Horien artetik 156 bereziki interesgarriak dira : Arraroak (100);Arraro lokalizatuak (12); oso arraroak (35) eta Endemikoak (12).Endemismoaren kontzeptuak lurralde geografiko zehatz batenerreferentzia behar du ezinbestean. Berez, Parkean ez dagoespezie endemikorik, hau da, Parkeaz beste inon bizi ez denespezierik. Hemen endemikotzat jotzen ditugunak KornisaKantabriarrean eta Penintsulako iparraldeko mendietan baino ezdira aurkitzen.Urkiolako flora interesgarriena gordetzen duten inguruneak azter-tuz gero, ondorio hauek ateratzen dira:* Oso arraroak diren espezie gehienak harkaiztegietan bizi dira(%41), batik bat arrakala eta pitzaduretako inguruneetan eta laio-

tzean. Hostozabalen basoetan espezie oso arraroen %24a dago,batez ere artadi kantauriarretan. Zohikaztegi hezeek, azalera txikia izan arren, oso arraroen kopu-ru handi bat gordetzen dute (%22), eta horregatik, Parkeko ingu-rune baliotsuenak dira. * Espezie arraro lokalizatuentzat (AL) harkaiztegiak dira inguruneegokienak eta bertan ikusten dira sarrien. Hortik kanpo, larremenditarretan ere kategoria horretako bi espezie bizi dira.

* Espezie arraroak (A) edozein ingurunetan eta kopuruberdintsuan agertzen dira: harkaiztegietan (37), hostoza-balen baso naturaletan (32), larre-sastrakadietan (32) etazohikaztegi hezeetan (25). Harkaiztegietan, balio floristikohandiena duten habitatak honako tokiak dira: arrakalaketa pitzadurak, labarretako behealdeak, eta goialdeetakozenbait laiotzune. Bestalde, hostozabalen basoetan (basomistoak, pagadiak eta artadi kantauriarrak) kategoriahonetako flora ugariena bizi da.Larre-sastrakadietan, flora bereziena larre harritsuetandago eta, ondoren, larre menditarretan. Edonola ere,berriro gogoratu behar da zohikaztegi hezeen balioa, txi-kiak izanik ere Urkiolako espezie arraroen %21 gordetzendute eta.* Espezie endemikoetan (E) ere harkaiztegietako taxonenespezializazioa (9) ikusten da, batez ere laiotzean; horie-tako hiruk bakarrik dute arraroen kategoria. Gainontzeko

12EH 16Zk.

endemismoak larre-sastrakadie-tan agertzen dira: bi espezie txi-lardi kaltzikoletan, eta beste batsubstratu azidoetako sastraka-dietan eta baso meatzetan.Anboto mendiaren oineko iturbu-ruetan eta Urkiolamendirenhegomendebaldeko isurialdeanflora interesgarria duten zoikatz-gune txikiak azaltzen dira.Parke Natural honek barne har-tzen dituen eta jarraian ikusikoditugun interes korologikoko lan-dare gehienak haitz-ingurunee-tan, harkaiztegietako pitzaduraeta zapaldetan, arrailadura kars-tikoetan, legardietan, etab. etankokatzen dira. Horietako batzukzoikaztegi txikiei lotutako iturbu-ruen inguruneetan bizi dira.* Banaketa-area Penintsulako ipa-rraldea edo lurralde ez asko zaba-lagoa duten endemismoak: bana-keta orokorrekoak ez dira aipa-tzen: Anemone baldensis, pavo-niana subespeziea, Aquilegiapyrenaica, Fritillaria pyrenaica,Narcissus varduliensis.* Interes nabaria duten bestelakoespezieak: Huperzia selago,Polystichum lonchitis,Gymnocarpium robertianum,Rumex scutatus, Minuartia verna, Silenesaxifraga, Gypsophila repens, Ranunculusthora, Ranunculus tripartitus, Arabis turrita,Alyssum montanum...

FAUNAUrkiolako Parke Naturaleko ornodun espe-zieak, kiropteroak kenduz gero, 131 dira: Arrainak (4), Anfibioak (7), Narraztiak (10),Hegaztiak (73), eta Ugaztunak (37)Urkiolako faunan nagusi dira espezie euro-siberiarrak(%83tik gora), jatorrizkoak edobarreiadura bitartez iritsitakoak. Badira ere

mediterraniarrak (%13), etiopiar-ekialdeko-ak (%0,8) eta kosmopolitak (%2,5).Urkiolako espezie asko babestuta daudehainbat legeriatan. Estatu mailan,"Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan"Urkiolako hirurogeita hamalau espeziedaude; hiru arrantzatzekoak dira eta hama-bi ehizatzekoak. Europako Elkarteko lege-riak, Hegaztien Arteztarauaren bidez,Parkeko 19 espezie babesten ditu eta,Habitaten Arteztarauaren bidez, beste 15.

Basa fauna babesteko nazioarteko hitzar-menetatik hauek dute indarra eta eragina

Urkiolako Parkean: Berna-koHitzarmenak (106 espezie babestenditu), Bonn-eko Hitzarmenak (30 espe-zie) eta Washington-goak (15 espezie).Lurralde honen zati handi batean zabal-tzen diren eta bertako paraje asko hele-zin bihurtzen dituzten kararrizko haitze-bakiak eta erliebe karstiko malkartsuakfauna-populaziorako babesgarantia dira.

Haitz-inguruneeen ugaritasun horrezgain, bestelako habitat adierazgarriakaipatu behar dira, esaterako, pagadi etaartadien baso-azalerak, landazabal eta

larre menditarraketa ibaibideak, orohar fauna-elemen-tu aipagarri askobarne hartzen bai-tituzte.Ibaiak egoerahonean daude(horietako batzue-tan ibai ertzekolandaredirik ezbadago ere) etaohiko arrain-espe-zieak biltzen dituz-te (ibai-amuarrai-na, ezkailua, maz-kar arantzagabe-ak).

13EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Txinbo kaskabeltza. Mendi erregetxo.

Basurdea.

Erbibunea.

Lepazuria.

14EH 16Zk.

Valderejoko parke naturala ArabakoLurralde Historikoaren mendebal-deko muturrean dago, eta 3.496

hakoazalera hartzen du bere baitan.Valdegoviako udalerrian kokatzen da, etaValderejo lehengo udalerrikoAdministrazioBatzaren lurraldeak osatzen du.Iparraldetik Burgosko Losa Haranekoudalerriekin muga egiten du; mendebaldeeta hego-mendebal-detik, TobalinaHaranarekin etaCuesta Urriakomerindadearekin;etaekialdean, SanZadornilgo jurisdik-zioarekin. Bovedamendizerrako gai-lurlerro harritsuakdira Lerondik KarriaHarriraino, parkehonen muga natura-lak Iparraldean, etaaurrerago aztertukodugun Boveda men-dizerrako area natu-raletik banantzendute.lArea menditsuhonek egitura askiitxia duen haran txi-kia mugatzen du,eta irteerako pun-tuek bi ibai txikienarroetan daude:Puron ibaia, hegoal-detik isurtzen dena,

eta Paules erreka, ekialdetikOmecillo ibaian isurtzen dena. Biibaibideak Ebro ibaiaren afluen-teak dira.Lurralde txiki honek artapenera-

ko interes bereziadu, berebarruan dauden balio naturalakdirela eta. Iaiadespopulaturikoharana da, lau herrigune ditue-

na,Lahotze, Lalastra,Erribera etaVillamardones, azkene-kobiak orain dela hogeiurte baino gehiagotikabandonatuak.

Lurralde honek biltzendituen natur eta kulturbalioengatik parke natu-raltzat jo zen urtarrilaren14ko4/1992 Dekretuarenbidez, Natur BaliabideenAntolamendurakoPlanaonetsi ondoren.

Paisaia

Espazio menditsu honenezaugarri den erliebe oro-korra oso basatia da; gai-

15EH 16Zk.

nean karrarizko harkaiztegi bertikalak eta lautada karstiko irregu-larrak dituzten baso-hegal aldapatsuak ikus daitezke, bai eta ibainagusiek urratutako haran-zonak ere, labotantzak kokatzen direntokia, hain zuzen ere.

Aipatutako erliebea, neurri handi batean, Lalastra-LahozAntiklinalak eragiten du. Honen ardatzak iparmendebalde-hegoe-kialde norabidea du eta Lerongo bertikaletik hedatzen da, Lalastrazeharkatuz, Solinde mendietako Torrombaos izeneko ingururaino.

Higadurak antiklinalaren nukleoa azaleratu du eta zatihandi batean haraneko nekazaritza-zonekin bat etorriz,zenbait material erakusten ditu.Goialdean paisajean morfologikoki nabarmentzen direnkararri dolomitikoek definitzen dituzte, eta honek paisa-jeari gailur eta kararrizko harkaiztegiez osatutako erlie-be korapilotsuaren itxura ematen dio. Herriko laborantza-areak diren hegaletan eta beheal-

deetan, material biguinenak dira nagusi, marga etakararri buztintsuak, alegia.Lalastra eta Ribera herrien artean kokatutakoCarrascosa eta Solinde mendietan izaera azidoagokosubstratuak daude, harearriak eta hareak, hain zuzenere.Parke natural honetan azaleratzen diren harriak Goi kre-tazikoaren garai desberdinetan eratu ziren nagusiki, etaaurreko material azidoak azik, itsasharriak dira.Abelaintza estentsiboa aspalditik dago mendizerrahauen goaildeetan eta honek, harkaitzen azaleramendugogorrekin zein giro latzarekin batera, garai batean zenpagadia desagertzea eta sastrakadi baxu eta larre ego-kituez ordezkatzea ahalbidetu du. Aitzitik, mendi mal-kartsu hauen hegalak hostozabalen eta konifero autok-tonoen baso desberdinez estalita daude, nahiz eta han-hemenka, sastrakadi eta larren argiuneak agertu.Halaber, ibaien ibilbideek paisajean nabarmen diren

oso area malkartsuak agertzea ahalbidetu dute, RiberanPuron ibaiak sortutako haizpitarte estua bezala.Mendi hauen altuerarik garaienak Arrayuelas mendiarenkararrizko gailurlerroetan (1.124 m), ecuenco edo Leronmendian (1.238 m) eta Vallegrull mendian (1.226 m)ikus daitezke.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

16EH 16Zk.

Parke Naturala deklaratu zutenetikValderejora doazen bisitariak asko gehitudira. Hala eta guztiz ere, mendizale asko-ren ibilbideek honako hauek izaten jarrai-tzen dute: Lalastratik Portillo de la Sierrazeharkatuz, Arrayuelaserakoigoera;Lahoztik Recuencorako igoera;Villamardonestik, San Lorenzo ermitazeharkatuz, Vallegrull Harrirako igoera; etaRiberatik Puron ibaiaren haizpitarterakoibilaldia.

Leku apaigarriak

Vallegrull mendiaren kararrizko gailurlerro,harkaiztegi eta legardiak. Bertan komuni-tate faunistiko eta floristiko interesgarriak

dituzten zenbait habitat harritsu ikus dai-tezke.PUron ibaiaren haizpitartea. Puron ibaiakurratutako arroil txikia Vallegrull eta SantaAna mendien arteko kararrietan zehar.Riberatik Burgosko Herran herrira doa.

Baliabideak

Parke Natural bezala deklaratu zuten arte-an Valderejoko aprobetxamendu nagusiakhonako hauek ziren: baso-aprobetxamen-du (zura eta suegurra) eta larreratze etanekazaritza-aprobetxamenduak, mendi-nekazaritzako ekonomiari berez dagokionbezala. Natur Baliabideen Antolamendu-

rako Egitasmoak gaur egun aipatutakoiharduerak baldintzatzen ditu.

Nekazaritza-laborantzak dira, oraindikere, haran-lurretan nagusi; mendi hauengoi-lautada karstikoetan, berriz, ardi-azien-darentzako larredi klasikoak dira, eta neu-rri txikiago batean, basabehiak eta zaldiakere agertzen dira. Abere hauek ere baso-areetako argiune eta oihanpeetan larrera-tzen dira noizean behin.Alderik garaiena, Anderejoko mendizerra,

txilarren sastrakek estalita dago, non larra-tzen baitira haranekoeta Araba etaBurgosko zenbait espezietako etxabere-ak,larreak denen artean partituz.Alde hori larraketagunetradizionala izan

da, bertan dauden monumentu megaliti-ko,tumulu eta iruinarriek erakusten dute-nez.Parke Natural bezala deklaratu ondoren,

inguruaren atseden erabilera sustatu eginda eta mendizale asko bertaratzen dirabalizaturiko ibilbideak egitera.

LANDARETZA ETA FLORA

Valderejon baso autoktono asko kontserba-tzen dira, eta paisajea eta fauna aberatsaketa anitzak direnez gero Parke Natural iza-era eman zaio.Area natural honen landaredia aberatsa etaanitza da, bertako ingurune desberdineketa biztanleek ingurua erabili dutenekomoduak ahalbidetua.

17EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Zuhaitz-landarediari dagokionez, pinu gorriaren (Pinus sylvestris)pinudia eta karraskala (Quercus ilex subsp. rotundifolia) dira mendi hauen hegaletanbaso nagusiak. Pinu gorriaren hedapen ekologiko zabalak, etaArabako mendebaldeko klima argitsu eta nolabait kontinentalak,eskualde honetan aipatutako koniferoan hedatzea ahalbidetzendute. Hala eta guztiz ere, gizakiaren eragina izango ez balitz, berearea naturalak askoz ere murritzagoak izango lirateke. Honela,hautazko mozketak, (hostozabalek su-egurretarako eta eraikun-tzarako zur hobea dute) eta larreratzea izan dira pinudiaren heda-penerako arrazoi garrantzitsuak, pagadia, erkameztiak edo amez-tia zein karraskala bezalako hostozabalen kalterako.Ingurune menditsu hauen hegal laiotz eta garaietan, pinudia gaizkihazten den lekuetan, pagadi trinkoek (karezale eta azidofiloak) itza-la eta freskotasuna ematen dute. Hedatuenak Torcas mendian etaVallegrull mendiaren hegaletan ikus daitezke.Mendi hauetako landatuta garai karstikoak pagadi kareraleareneremu potetzialak dira eta sastrakadi baxu eta tintoez okupatuta

daude: pretxilardi harritsua, sustraiak zona hauei dagozkien lurzoruerrakitiko eta azalezkoetan errozten dituena. Sastrakadi hauek larreharritsu bakanekin txandakatzen dira noizean behin, altuera hauenazaleramendu harritsuetan. Antzinatik ardi, basebehi eta zaldiaziendentzako larreak izan dira.Arcena Mendizerrako (Vallegrull, Santa Ana, Solinde) eguterek

jasan behar duten eguzkitu latza eta bertako kararrizkoluzoru ez dira oztopo, maiz ezpel arruntarekin agertzendiren arte-basoal finkatzeko.Erkamezti txikiaren basoak (Quercus faginea) sakabana-tuta agertzen dira lurralde honetan, landaguneetatik gertubereziki, marga eta kararri buztintsuen gainean. Garaibatean haran-hondo hauek estali zituzten erkameztietatikgeratzen diren aztarnak dira; gaur egun, ordea, larre etalaborantza-areek okupatzen dute.Area hau inguratzen duten harkaiztegi, gailurlerro etakararrizko legardietako landaredia harrizaleak ere garran-tzi handia du. Kararrizko haitzebakien oinetan baso mis-toko arearen bat ikus daiteke (lizarra, pagadia, hagina,etab.). Puron ibaiaren haizpitartearen erdian, Riberatikgertu, baso mistorik osatuena da hedatuena dago.Nekazaritza-larre laborantzak (zereala, patata eta belar-bazkak) behealdeetan daude,landaguneen inguruan.Zonako despopulaketa orokorrak larredi marginal etamenditar askotan sastrakadi eta herbazeoak agertzeaekarri du. Interes korologiko bereziko floraren zati handibat lehen ikusitako harri-inguruneekin lotuta dago. Honidagokionez, aipatzekoa da Vallegrull mendia. Horietakolandare batzuk endemismo erregionalak edo penintsula-rrak dira.Endemismoak: Endressia castellana, Laserpitium eliasii,Asplenium seelosii glabrum, Dianthus subacaulis brach-yanthus, Sarcocapnos enneaphylla, Pritzelago alpinapolatschekii, Digitalis parviflora, Phalacrocarpum oppositi-folium, Senecio lagascanus, Linaria badalii, Oreochloaconfusa, Erodium glandulosum eta Saxifraga cuneata.

Gogortxua.

Lonicera.

Elorri triska.

18EH 16Zk.

INTERES BEREZIKO FAUNA

Area natural honen aberastasun faunis-tikoa Parke Natural deklaratzeko kon-

tuan hartutako arrazoi nagusienetakoaizan zen. Bere ezaugarri diren habitatbasatiek -kararrizko gailurlerro eta harkaiz-tegi askorekin -azken urteotan zonan izandendespopulaketak eta baliabide natura-len erabilera razionalak aberastasun fau-nistiko horrekin zerikusi handia dute.

Beste espazio natural mugakideetan ger-tatzen den bezala, Burgosko lurraldeare-kin muga izateak bertatik elementu fau-nistiko interesgarriak etortzea ahalbide-tzen du.Fauna anfibioaren espezierik baliotsuena,apo pinatu iberiarra (Discoglossus pictus)da, Autonomi Elkarte honetan urria dentaxon iberiar eta iparrafrikarra.Lepidopteroaren artean Parnasius apollogarrantsitsua da.Harana inguratzen duten harrizko forma-zioetan, bereziki Vallegrull Harriaren harri-horma bertikaletan, harkaitzetako hegazti-komunitate interesgarriak egiten ditu berehabiak. Sai arrearen (Gyps fulvus) -Euskal

Herrian diren handienetakoa-, etasaizuriaren (Neophron percnopterus) kolo-niak nabarmenak dira, bai eta belatz han-diarenak ere (Falco peregrinus), guztiakbabespen-interes handiko harrapariak iza-nik. Lurralde menditsu hau, halaber, arra-no beltzaren (Aquila chrysaëtos) bikotebaten ohiko heiza-lekua da. Honakohauek dira bestelako harkaitzetako hegaz-tiak: belatxinga mokohoria eta belatxingamokogorria (Pyrrhocorax graculus etaPyrrhocorax pyrrhocorax), hontza handia(Bubo bubo), malkarsorbeltza (Apusmelba), harkaitz-zozo gorria (Monticolasexatilis) mendi-tuntuna (Prunellacollaris), eta mendi erregetxoa gure lurral-

dean banaketa mugatuadutenak.Era berean azpimarratubeharra dago aztorearen(Accipiter gentilis) eta moko-kerraren (Loxia curvirostra)presentzia basoetan, bai etazapelatz liztorjalearena(Pernis apivorus) ere. Ugaztunen faunari dagokio-nez, nabarmentzekoa daorkatzaren presentzia, etabasakatuaren rein lepazuria(Martes foina) bezalako kar-niboroena. Puron ibaia parke naturaleandagoen urkorrontegarrantzi-tsu bakarra da, haranarenardatza alegia. Ibaihorretanbizi den faunari buruz, aipa-tzekoa da urzozoaklortzenduen dentsitatea, nahiz etaEuskal AutonomiElkarteanespezie urria den, ur-korron-te aski oxigenatueta garbiakbehar baititu.

Gardatxoa.

Arrano sugezalea.

Erbi europarra. Sai arrea.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

19EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Izkiko parke naturala Arabako lurralde historikoan dago.Ondoko mugak ditu: iparraldean, Gasteizko mendiak; ekialde-an, Berrón erreka; hegoaldean, Kantabria mendietako beheko

aldea; eta mendebaldean, Trebiñoko konterria.9.081 hektarea hartzen ditu eta Izkiko ameztiaren inguruan egitu-ratzen da, izen bereko ibaiak egindako kubeta estaltzen baitu.Inguruko punturik garaiena Kapildui mendia da, 1.175 metro ditu.Kotarik txikiena, berriz, Izki ibaiko beheko aldeari dagokio.Izkiko parke naturalaren lurraldea hiru udalerriren jabetzakoa da.Arraia-Maeztu 3.592 39,56; Bernedo 4.992 54,97 eta Kanpezu497 5,47.Izki aldean izen bereko ibaiak eta ibaiadar ugariek moldaturikoerliebe gorabeheratsu, leuna, da nagusi; ibaiak eremu hareatsuakzeharkatzen ditu ibilbide osoan, Ega ibaian bukatu arte. IzkiMendiaren erdigunetik urrundu ahala, aldapak geroago eta han-diagoak dira, eta landaredia geroago eta dibertsoagoa.

Klima

Izkiko aldea atlantiko hutsaren eta mediterranokoaren arteko tran-tsizio gunetzat har daiteke. Haize nagusiak iparmendebaldetikdatoz, eta, Izkira iritsi baino lehen, hainbat oztopo orografikorekintopo egiten badute ere, horrek ez du galarazten urteko 800 mm-koeuria izatea. Hartara, berezko onbrotipoa sub-hezea eta hezearenbitartean dago.700 metrotik gorako aldeetan negu hotzak eta uda epelak izatendira. Urteko batez besteko tenperatura 11.ºC inguru da, eta gutxidira izozterik gabeko egunak. Inguru guztia sar daiteke termotipomenditar deritzonaren barruan. Hala ere, ingurua trantsiziokoadenez, uda partean halako lehorte bat izaten da, erregimen medi-

terranearrak jotzen dituen muturretara iristenez bada ere, inguruko landaredi berezkoaargi eta garbi mugatzen duena.

Gea

Izkiko inguruak eremu zabala hartzen du,eta, geologiaren ikuspuntutik, arro kantabri-koko hegoaldean dago; zehatzago esanda,Arabako Ildoan. Formazio honen ezaugarrida goi-kretazikoan zehar metaturiko jalkinenlodiera handia.Inguruaren tektonika eta egituraketa oroko-

rrak errazak dira; antiklinal eta sinklinal leu-nak eta faila arruntak, lerradura gutxikoak.Inguruko tektonikan, Maeztuko diapiro triasi-koa azpimarra daiteke, nahikoa zabala daeta (14 km2 inguru).Altura-diferentzia han-dirik gabeko alde men-ditsu-zabala izateakberarekin dakar erliebeondulatua, goibeheramarkatuegirik gabe-koa.Lurraldearen zatirikhandiena Izki ibaiarenarroan kokatzen da.Unitate geomorfologi-ko horren ezaugarrienartean ditugu materiallitologikoen eraberdin-tasuna (hare eta hare-harri karetsuak, margahareharritsuekin bate-ra), baita erliebearenaere: ibarbide eta bizkar

txikien segida, kubeta zabala osatzen duena,elipse itxurakoa, kareharrizko mendietanartekatua.Kapildui mendiaren hegoaldeko hegalak etaharen jarraipenek, San Justi (hegoalderantz)eta San Kristobal (hego ekialderantz) men-dietarantz, Kapildui-San Kristobal deritzongoi-zelai karetsua osatzen dute, non Izkikotokirik garaienak kokatzen baitira. Unitatehonen ezaugarri nagusiak dira lautada kare-tsua izatea, 900 eta 1.100 metro bitartekogaraieran, irregulartasun gutxikoa, non ingu-rua drainatzen duten errekak sortzen baitira:Berrozi, Los Ríos, San Justi, El Molino, etaabar.Soila eta Durrumako La Muela kareharrizkomendiek, Izki ibaiak bereizten baititu, aurre-koaren antzeko unitate geomorfologikoa

osatzen dute, azalera txikiagoa badu ere.Tontorretako lautadak ez dira oso zabalak,eta mendi-hegalak aldapa handikoak dira. LaMuelaren ezaugarri karstikoak agerikoakdira, lapiaz garrantzizko bat eta guzti.Bere litologiari dagokionez, harea kretaziko-ak nagusitzen dira Izki Mendien ezaugarrinagusi diren erliele leunetan. Harearri buztin-tsuzko lentejoiak izaten dituzten harea finak,erraz higatzen direnak dira eta ez dute lan-dare-estalkiaren babesik. Subtratu hareatsuhauetan sarritan ugariak izaten dira errekaknahiz emari txikiko zona hezeak eratzendituzten iturburuak.Inguruetako goraunean material gogorreko-

ak dira, adibidez kararriak, dolomiak eta ter-tziarioko kalkarenitak. Hauek erliebe gogoreta malkartsuagoak eragiten dituzte.

Tertziarioko konglome-ratuek matrize harea-tsua dutenek- nolabai-teko garrantzia hartzendute Kapilduiko egute-retan. Han Molinoibaiaren sakanean tra-bertinoen zenbait kola-da nabari daitezke.Apellaniz inguruetaneta Mantxibioren laio-tzetan area hau maez-tuko Diapiroko buztine-kin eta kararriekin (flo-tatzaileak) bat egitenda.Zazpi puntu katalogatudira interes geologikobereziko aldetzat:

20EH 16Zk.

* Kapildui-Izarza hegia mendikatearenaldapako erliebea. Interes ertaina.Hauskortasun txikia.* El Molino eta San Justi sakanak. Intereshandia. Hauskortasun ertaina.* Arluzea eta Markinez arteko sakan hon-dolauak. Interes ertaina. Hauskortasunhandia.

* Berezko asfaltoak. Oso inte-res handia. Hauskortasun txi-kia.* Izkiko sakana. Interes han-dia. Hauskortasun ertaina.* Durrumako La Muela.Interes handia. Hauskortasuntxikia.* Birgara Barreneko aintzira.Interes handia. Hauskortasuntxikia.

Inguruak kubeta-itxura du,eta bertako sakonean azpi-marratzekoa da ia etenikgabe hedatzen den ameztia(Quercus pyrenaica), mundu-ko zabalenetarikoa.Kubetaren itxitura gisa,Gasteizko Mendien jarraipe-na diren mendi garaiek etaamildegi malkartsuek muga-tzen dute inguru guztia, hego-aldetik izan ezik, bertan, Ega

ibaiaren arroak Izki eta Kantabria Mendiakbanatzen baititu.

Paisaia

Izkiko lautada hareatsua goraune desberdi-nez inguratuta dago, adibidez San Cristobalmendiak (1.057 m), Belabia (970 m), Muela(1.056 m) eta Mantxibio (937 m). Hauekbaso-lurralde zabal hau mugatzen eta isola-tzen dute eta beren altitudeak 700 eta 800artean daude. Espazio natural honekKapilduiko eguterak barneratzen ditu eta1.175 m dituen izen bereko mendia da kota-rik altuena.

Iparraldean eta hegoaldean, kararriarenlurretan daude erliebe malkartsuenak etagorabehera handienekoak. Honen aldibidedira zenbait goraune menditsu eta Berron,Izki edo Molino ibaien sakan estuak.Erreka gehienen urak Izki ibaian isurtzen

dira eta honek lurralde hau mendebaldetikekialdera zeharkatu ondoren, Egaren adarra

21EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

22EH 16Zk.

den Berron ibaian isurtzen ditu bere urak.Ayuda ibaiaren iturburuak Kapildui mendiandaude eta honen adarretako batek, Molinoibaia hain zuzen, bere hego-isirialdeko urakjasotzen ditu. Izkin, oro har, zehaztasun homogeneoakdituzten zortzi paisaia-eremu handi bereizdaitezke:* Izkiko mendiak. Lurralde historikoko berez-ko baso azalerarik handienetakoa, eta harenbarruko giro oihandarrak pisu handia du pai-saia kalifikatzerakoan, unitate honek berez-ko dituen kolore- eta egitura-monotonia ore-katu egiten du eta. Barruko ikuspena urria

da, eta, beraz, kanpoko bistetatik babestutadago.* Kapildui eta Arluzeako ordokia. Izkiko kota-rik altuenak dira. Oro har, larre gogorrak etasastrakadiak dira nagusi, aldapa leunakdaude eta oso ikuspegi politak: Izkiko gaine-rako inguruak eta Kantabria mendietako hor-matzarrak.* Arluzeako amildegia. Arluzeako herria ingu-ratzen duten kareharrizko erlaitzei esatenzaie horrela. Ibarraren sakoneko soroek etamendi-hegaletako larre-sastrakek kontrastegogorra egiten dute horma bertikalen haitzbiluziarekin. Harkaiztegi horien balio ekologi-koa ezin da zalantzan jarri, eta saiek etaharrapari handiek habiak egiten dituzte ber-tan.* Kogurria eta Sasikal gainak. San Justi etaSan Kristobal mendietako hegoaldeko hega-lak osatzen dituzte. Malda handiko hegalakdira, pagadiz eta larrediz estaliak. Mendihegal hauetan ameztia ikus daiteke pago-enborren artean: ikuskizun paregabea.Harkaitz biluztuen irtengune ugari ikus dai-tezke zuhaitzen adaburuen bitarteetatik, pai-saiari are nortasun gehiago emanez.* La Muela. Mendizerra txikia da, eta 1.056metro du kotarik altuenean. Hegoaldetik,Durruma Kanpezuko ibarrerantz amiltzen dabat-batean, eta 200 metro baino gehiagoko

koska dago. Aldapa larri horiek baso soilduzeta sastrakadiz estalita daude, eta kareha-rrizko barrak dituzte goiko aldean: paisaiabasatia, inondik ere, muino bakartu izateakareagotua.* Korresko sinklinal esekia. Egiturageologikoaren berezitasunean datzaunitate honen singulartasuna. Argieta garbi eratutako sinklinal esekiada, iparretik hegoaldera luzatua, etamendebalderantz irekia, Izkiko baso-rantz. Azalera laburrekoa bada ere,lurraren erabileraren alternantziabitxia aurki daiteke (basoak, larreak,sastrakadiak eta soroak), bizitasunhandia ematen diona. Haranak kube-ta itxura du, eta barruko ikusgarrita-suna handia den arren, kanpotikhutsaren hurrengoa da. Korreskohirigunea, izen bereko sakanaren goialdean, guztiz txertatuta dago inguruhorretan.* Atauriko zintzurra. Atauri etaAntoñana herriak lotzen ditu iparretikhegorantzko zehar-haran honek.Berrón errekak, ubide batek eta erre-pideak goitik behera zeharkatzendute. Baditu hozkadurak eta zabal-guneak, eta, goi alde batzuetan, mal-kar ikusgarriak. Pagadia ezin hobeto

kontserbatuta dago eta ibairaino heltzen da,ia-ia, Izkiko aldearen mugaraino, beraz.* Izkiko sakana. La Muela eta Soila horma-tzarren bitartean limurtzen da Izki ibaia, bereazkenetan, eta edertasun handiko zintzurmeharra landu du. Hormak, tontorretan har-kaitzak badaude ere, espezie askok osatuta-ko baso mistoz estalita daude, eta hainbatkolore ikus daitezke udazkenean.* Buxanda. Morfoegituraren aldetik,Buxandako ibarrerantz lerratzen diren bizkaredo muino leun samarrez osatua dago.Substratua margazkoa da, eta horren gaine-an sustraitu den landaretzan nahasirik ageridira ametza (Quercus pyrenaica) eta ezka-metza (Quercus faginea). Ikusgarritasunahandi-handia ez bada ere, La Muela etaSoila ederki ikus daitezke, paisaiaren ardatzbihurturik.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

23EH 16Zk.

Fauna

Izkiko Parke Naturalean ornodunen 151espezie dago eta kopuru honetan ez dirakiropteroak barne hartzen, ez eta eremuhonetan migrazioaldia edo negualdiasoilik ematen duten hegaztiak ere.Fauna-multzo honek, batez ere, izaeraeurosiberiarra du eta, neurri txikiagoan,mediterraneoa; alabaina, faktore dibertsi-fikatzailetzat mendigunearen zonarikaltuenetan biltzen diren mendi-izaerakofauna-elementuak eta harkaitzekin lotzendiren hainbat espezie ditugu.

Ikuspegi sistematikotik, ondoko taulakfaunaren klaseen araberako banaketajasotzen du:Arrainak (3); Urlehortarrak (12);Narrastiak (11); Hegaztiak (92) eta Ugaz-tunak(33)Izkiko harkaiztegietan hegazti interesga-rriak bizi dira. Nabarmenenak: sai arrea(Gyps fulvus), arrano beltza (Aquila chry-saetos), sai zuria (Neophron percnop-terus) eta belatz handia (Falco pere-grinus).

Halaber, basoan fauna garrantzitsuababesten da; azpimarragarriena, okilertaina (Dendrocopos medius): Izkikopopulazioa penintsulan ezagutzen dengarrantzitsuena da, eta hegazti honenbanaketaren hego-muga markatzen du.

Ibai-ekosistemak ongi kontserbatzendira, eta horren adierazgarri da bertakofauna ur garbietara aski espezializatua:desman piriniarra (Galemys pyrenaicus),bisoi europarra (Mustela lutreola) edoigaraba (Lutra lutra).Ornoduen espezie ezagunen artean aipagarrienak ondorengoakdira: Anfibioak: gailurretako uhandrea (Triturus alpestris), apo pintatuiberiarra (Discoglossus pictus) eta baso igel jauzkaria (Rana dal-matina).Hegaztiak: Basahatea (Anas platyrhynchos), sai zuria (Neophronpercnopterus), sai arrea (Gyps fulvus), gabiraia (Accipiter nisus),

arrano txikia (Hiaraëtus pennatus),arrano beltza (Aquila chry-saetos), arrano sugezalea (Circaëtus gallicus), belatz handia(Falco peregrinus), zuhaitz-belatza (Falco subbuteo), kopetazuria(Fullica atra), martin arrantzalea (Alcedo atthis), okil ertaina(Dendrocopos medius), okil handia (Dendrocopos major) eta ur-zozoa (Cinclus cinclus).Ugaztunak: Mendikatua (Felis sylvestris), Lepazuria (Martes

foina). desman piriniarra (Galemys pyre-naicus), bisoi europarra (Mustela lutreola),igaraba (Lutra lutra).Arrainak: Ibaibideen egoera ere nahiko onada, beren iturburuetatik hasita; bertako lan-daredia ibaiertzeko landaredi babeslea daeta bertan bizi diren arrain-komunitateenartean azpimarragarriena amuarrain arruntada. Anfibioen eta arrainen faunari dago-kionez garrantzia duten urbildu txikiak. Izkiibaiaren hazpitartean (Korrestik hurbil),Urturin eta Lacanduz mugartean (Kintana)aurkitzen dira.Kontserbazioaren lege-egoerari dagokionez,

Izkin aurki ditzakegun espezie gehienakbabes-erregimenen baten pean daude.Hogeita hamasei espezie Arriskuan daudenEspezieen Euskadiko Zerrendaren barruandago: espezieetako bat, galtzeko arriskuan;hamaika, kalteberen artean sailkatu dira;beste horrenbeste, bakanen artean, etahamahiru, interes berezikoen artean.Otus scops.Harkaitz-zozo gorria.

Katajineta.

Basakatua. Arrano beltza.

24EH 16Zk.

Aiako Harriako Parke Naturala,Gipuzkoaren iparmendebaldeko era-tzean kokatua dagoen eta bere luze-

ra guztian. Nafarroarekin muga egiten dueneremu menditsua da. Bi mendiren inguruakbarneratzen ditu: Aiako Harria eta Urdaburu.Iparrekialdean Bidasoa ibaia eta hegomen-debaldean Urumea ibaia diuen lurraldeanzabaltzen da. Parkean Endarako nahizAiztondoko sakanak eta Oiartzunen(Aritxulegi, Ohianleku-Bianditz eta Aldurarenipar-isurialdea) nahiz Añarberen ibaiburuakbarne hartzen dira.Iparraldeko bi herenak Bidasoa eta Oiartzunibaien arroek zeharkatzen dituzte eta hegoal-deko herena berriz Urumea ibaiak.Aiko-harria aldeak erliebekonplexua dauka,erreka ugarik zeharkatzen dituzten troken etamendien mosaikoak osatutakoa; errekaho-riek, itsasotik gertu izaki, gainbehera handiaegitendute tarte laburrean,haran estuak eratzen dituz-telarik. Gizakiaren eraginez,gehienbat hostozabalenbasomistoek osatzenzuten jatorrizko landare-tzaren ordez,hazkundeertain-arineko konifero-espezieek betetako baso-sailak zabaldu dira gero etagehiago; hala ere, intereshandiko aldeak aurki dai-tezke oraindik ere, halano-la Endarako troka, Aiako-harriak, Biandizko pagadia

eta Añarbeko pagadihariztia.Paisaia berezia eta sarritan ikus-garria eskaintzeaz gain, garrantzihandiko landare-formazioak ditue-naldea denez, eta bertako habitatezberdinetan animaliespezie ugarikokatzen direla kontutan hartuta,bidezkoda inguru hau, parke natu-ral deklaratuz, babes araubidejuri-diko bereziaz hornitu eta EuskalBaserrialdekoPlangintzan aurri-kustako aldeen barruan sartzea.

Lurralde-eremua eta ingurukobabes-aldea

Aiako-harria parke naturalak, gutxigorabehera, 6.105 ha-ko azalera biltzen dubere baitan, GipuzkoakoLurralde HistorikokoDonostia-San Sebastián, Hernani, Irun,

Oiartzun eta Rentería udal mugarteei dago-kiena.Natur baliabideen babes osoa bertmatzeko

xedeaz,eta ekologiak eta pai-saiak kanpoko eraginik jasa-nez dezaten, parkearen ingu-ruko babes-aldea ezartzenda,parke naturalaren kanpokomugaren inguruko 200metro-ko lur zerrenda, alegia, beti ereGipuzkoako LurraldeHistorikoaren barruan.Aiako Harriko ParkeNaturalaren izendapena ekai-naren 30eko 16/94 Legeak,Euskal Herriko NaturarenArtapenari buruzkoak, ezarri-takoaren bebesean egin zen.Hala, babes araudi bat eman

PAR

KE

NAT

UR

ALA

zitzaion Aiako Harria aldeari.Eusko Jaurlaritzak, Industria, Nekazaritzaeta Arrantza Sailaren proposamenez, AiakoHarriko Natur Baliapideen AntolamenduPlana onartua du apirilaren 11ko 240/95Dekretuaren bitartez (ikus 1995ekoekainaren 5eko Euskal HerrikoAgintaritzaren Aldizkaria).Aldi berean, Eusko Jaurlaritzak, Nekazaritzaeta Arrantza Sailaren proposamenez, AiakoHarriko Parke Naturala izendatua du lehen-goaren data berekoa den 241/95Dekretuaren bitartez. Halaxe,Aiako HarrikoParke Naturaleko natur baliapi-deak planifikatzeko eta kudea-tzeko bitartekoa eratu da aipatuLegean.Gipuzkoako Foru Aldundiak berealdetik, Parke Naturalaren admi-nistrazioa arautu zuen, horreta-rako egin zuen 46/1999 DekretuForalaren bidez, maiatzaren4koa, 1999ko maiatzaren 18anGipuzkoako Aldizkari Ofizialeanargitaratu zena.Erliebe nahasiko lurzoru osomalkartsua du, altitudeari dago-kionez kota altuenak 800 mnekez gainditzen baditu ere(Aiako harria eta Bianditz 830 minguruan daude). Desnibelaberriz garrantzitsua da; kotabaxuena 50 metrotik beheradago eta Bidasoa ibaian eta gutxigora-behera altitude honetanUrumea ibaia ere.Aiako granitozko batolitoa ingu-

rune zabal bateko paisajearen erreferentzianagusia da eta gainera dituen berezitasungeologikoei esker, ezaugarri biltxiak dituEuskal Autonomi Elkartearen barruan.Iparraldera dituen luzakinetan sakan gogo-rrak hondoratzen dira (Endara eta Aiztondo,azken honek 100 m-ko desnibela duenurjauzia duelarik), Bidasoa drenatzen dutensakanak alegia. Mendebaldera eta hegoal-dera ibarbideek ibai nagusiekiko arro inde-pendenteak eratzen dituzte, Oiartzu ibaiasortuz.

Bianditz-Zaria mendiketak eta Aldura men-diak banatzen dituzte arro hauek (eta Aiareningurunea bera) Añarbe-Urumea arrotik,Urdaburu mendiaren areatik, alegia; 600 mnekez gainditzen dituzten mendiak dirabaina gehiengo eta gutxiengo koten artekodiferentziak handiak dira hemen ere (550 minguru). Urdaburu-Aldura ingurutik etaBianditz-Zaria eremuaren hegoisurialdetik,malda handiko zenbait errekagunek Añarbeibaian, hau Urumea ibaiarekin bat egiten deninguruetan dagoen urtegian edo Urumean

bertan isurtzen dituzte beren urak.Zona guztiko paisajean basoak dira nagu-si eta hauetan baso autoktonoen azalerazabalak nahiz zuhaitzez landatutako sai-lak tartekatzen dira. Honen guztiaren gai-netik Aiako Harrien profil harritsu eta osoberezia gailentzen da eta tarteka larratze-rako eremuak edo inguruetako baserribakanak daude.

Berezitasun geologikoak

Lurzoru gehienak Paleozoikoan dute jato-rria eta pirinioen ardatz-zonaren mende-baldeko muturra osatzen dute (BortziriakMazizoaren ertzean): harri plutonikoak(ale fin edo lodiko granitoak etagranodiori-tak) eta haren aureola metamorfikoa(eskistoak, grauwakak, etab.). Hau delaeta, eremu hau interes geologikoari dago-kionez bakarra da Euskal AutonomiElkartean. Interes hau gehitu egiten dabertan dauden harrieneta egitura geologi-koen barietatea eta erromatarrek ere eza-gutu eta ustiatu izan dituzten mineral zai-nak (galena, blenda, burdin, minerala,

25EH 16Zk.

etab.) kontuan izaten baditugu. Gaur egunAiako batolitoaren oinetan dagoen Arditurrikomeatzearen aire libreko ustiapenak laneanjarraitzen du. Antzinako mineral ustiapenakzuen tamainaren arabera, inguru hauetakomineral tunelen luzeera asma daiteke; mendehonen haiseran egindako azterlanek, 46galeria, azaleko 82 putzu eta barneko hainbateskabazio zituen ustiapen honetako tunelak15-18 kilometroak zirela estimatu zuen.Area batzuetan, nagusi iparmendebaldeko

ertzean zehar, material triasikoak ere azale-ratzen dira: harearri masiboak eta buztingorriak, oinaldeko konglomeratuekin;Aizpitarten, salbuespen gisa, kararri meso-zoikoak azaleratzen dira.

Ingurune fisikoa

Eremu geografikoa eta azterketa esparruaAiako Harriko Parke Naturala, GipuzkoakoLurralde.Historikoaren ekialdeko muturrean kokaturikdago. Bidasoa ibaitik Urumearaino zabaltzenda eta hegoaldean Nafarroako ForuKomunitateare- kin egiten du muga.Luze-zabaleraz 6.913 ha ditu eta perimetroz105.5 km. Bi punturen arteko gehienezko dis-tantzia 19.1km-koa da, ipar-ekialdekomuturraren (Bidasoa ibaia)eta hego-mendebaldekoa-ren (Añarbeko urtegia)artean dagoena, hainzuzen ere.Eremuak erliebe konple-xua dauka, mendi etasakanez osaturiko mosai-koa da, bertatik errekastougariisurtzen direlarik. Altitudezpunturik garaiena AiakoHarria (834 m) du eta apa-

lena Bidasoako behekaldea (6 m), bainalurraldearen zatirik handiena (%71) 200-500m bitartean dago.Aiako Harriko Parke Naturalak bost udalerri-tako lurraldeak hartzen ditu. Honela banaturikdaude azalerak: Irun (1.258 ha- portzentaia18,2%); Oiartzun (3.087,4 ha - portzentaia44,7%); Errenteria (1.736,5 ha-portzentaia25,1); Hernani (621,1 ha-portzentaia 9%);Donostia (2009,8 ha-portzentaia 3%).

Klima

Aiako Harriko Parke Naturala, Pirinio inguru-ko mendietan dago. Bizkaiko Golkotik dato-rren aire masak bertako mendien kontrajotzen du. Mendi horiek hezetasuna konden-tsatzen duten lehen pantailak dira eta horrenondorioz, haizaldean dauden haranetan uga-riak izaten dira zaparradak. Hori dela eta,Euskal Herrian, euri gehien egiten duen ere-mua dela esan dezakegu, izan ere, EuskalHerriko haranetan 2.000 mm-tik gora euri egi-ten du batez beste urtean, eta Aiako Harrian,aldiz, 2.800 mm. Neguan egin ohi du euririkgehien.Bai neguan eta bai udan, tenperaturak leunsamarrak izaten dira, itsasoaren eraginak

arindu egiten ditu eta. Urteko batez bestekotenperatura 12.º C ingurukoa da, maximoenbatez bestekoa 17.º C izanik eta minimoena,berriz 8.º C.

Gea

Herrialde mailan, Parkearen eremuaPirinioen mendebaldeko inguruetan dagokokatuta, Kantaurialdeko euskal arroarenbarruan, Euskal Arku Tolestua deitzen denhorretan, hain zuzen ere.Zorua osatzen duten material nagusiak jatorriezberdinetakoak dira, bertan harri plutoniko-ak, paleozoiko eta mesozoiko aroko harrisedimentarioak eta depositu koaternarioakikus daitezke.Aiako Harriko Parke Naturalak, mendigunepaleozoikoa du, hau da, orogenia hertziniko-aren aurretik eratutako materialez osatutadago, beraz, Euskal Herrian azaltzen direnmaterialik zaharrenetarikoak dira. Orogeniahorren ondoren, harri igneo masa bat azale-ratu zen eta bidean zeharkatu zituen materialpaleozoikoak metamorfizatu egin ziren.Geroztik urak eta haizeak eragindako erosio-ak agerian jarri dute Aiako Harriko masa gra-nitikoa.Prozesu hori dela eta, material granitikoa gaur

egun Paleozoiko Aroko harriz inguratu-rik dago eta harri horiek era bereanTriasiko Aroko sedimentuak dituztemugan. Granitoa, harri paleozoiloak etaharri triasikoak banda egitura berezi batosatuz ikus daitezke.

Aiako Harriko Parke Naturalarenbarruan ondorengo areak interesfaunistiko handikotzat hartu dira:

Endarako hariztia eta errekastoa;Enbidoko basoa eta urjauzia; AiakoHarriko harkaiztegi granitikoak;Oiartzun arroko hariztiak, baso naha-

26EH 16Zk.

siak eta; pagadiak; Urdaburu-Añarbekozuhaitz masa; Oiartzun, Karrika etaSarobeko errekak.

Landaretza eta flora

Aiako Harriko Parke Naturalak hartzen dueneremu osoa Euskal Herriko isuralde atlanti-

koan dago.Parke Naturalaren barrenaldea (500-600 metroko kotatik behera) BailaraAtlantikoen eskualde naturalekoa daeta goialdea berriz, IparraldekoMendien eskualdekoa, EuskalHerriko Autonomia ErkidegokoLandaretza obrak proposatzen duenbanaketaren arabera.Parkearen lurraldean dagoen landa-retza gehiena eurosiberiarra eta zir-

kunboreala da. Oinarrizko landaretza horrezgainera, toki eguteretan elementu mediterra-neoarrak ageri dira eta zenbait sakan babes-tuetan badira elementu makaronesikoak etagoialdean, berriz, kantauri-pirinearrak.Aiako Harriko floran ia ez dago elementukarezalerik, bertan ageri diren espezieak azi-dofiloak dira oro har, lurzoru karetsu oso gutxidagoelako, alde batetik, eta euri ugari egitenduenez, zoru garbiketaren ondorioz zoruaazidifikatu egiten delako, bestetik. 27

EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

FAUNAAiako Harriko Parke Naturalean, 170 ornodun

espezie bizi dira. Kopuru horretan migraziogaraian edo negutean soilik egoten diren hegaztiak eresartu ditugu.Animali horiek multzo eurosiberiarrekoak dira etahorien artean, baso hostoerorkor atlantiarrean, bereazpiserialeko komunitatetan eta horiei artifizialki ordez-katzen dien labore atlantiar eta zuhaitz landaketetanberezkoak diren espezieak dira nagusi. Babestutakoeremu horretan bereziki nabarmena da (Quercusrobur) motako harizti atlantiarrari dagokion komunitatefaunistikoa. Lurralde historiko mailan, Añarbeko baso-an dago mota horretako hariztirik adierazgarriena.Euskal Herriko atlantiar isuraldeko beste tokietan ger-tatzen den modura, faunari dagokionez mediterraneomotako zenbait espeziei ikus ditzakegu (untxia, etxe-txinboa), kostaren hurbiltasunak dakarren klima bigu-naren ondorioz. Fauna anizten duten beste elementu garrantzitsu batzu zenbait har-kaiztegi dira, horien artean Aiako Harriko masa granitikoa, harkaitze-tako espezie batzuren (sai arrea, belatz handia) bizileku dena.Bestalde, mareen eraginez Bidasoan zehar ur geza sartzen daParkeraino eta horrek itsas espezie batzuk ekartzen ditu (korrokoia,platuxa,...).Bidasoako arrain komunitatea nabarmena da, bertan Euskal Herrianhedapen murriztua duten espezieak daudelako, adibidez, kolaka, zar-boa eta batez ere izokina, antzina gure erreka atlantiar guztietan gorajoaten zena. Urumea arroan ere ikus daiteke gaur egun espezie horiGipuzkoako Foru Aldundiaren ahaleginari esker.Azkenik aipatzekoak dira Parkeko gangar eta gailurrak, hainbat eta

hainbat espezietako milaka hegaztien migrazio aktiboa behatzekoaparteko tokiak, egon ere, Parkea mendebaldeko pirinioan zehar iga-rotzen den korredore migratzailearen bidean kokatuta baitago.Ehizean ere ikus dezakegu horren eragina. Legearen aldetik dutenartapen egoerari dagokionez, Aiako Harrian dauden espezie gehienakbabesturik daude. Europako Batasunaren mailan, HegaztienArteztarauak 27 espezie babesten ditu, eta Habitat Arteztarauak,berriz, beste 17. Fauna basatia babesten eta zaintzen duten nazioar-teko hitzarmen batzuek ere badute aplikazioa parkearen eremuan.Hala, AiakoHarrian dauden 135 espezie Bernako Hitzarmenean babesturikdaude, 41 hegazti espezie Bonneko Hitzarmenean eta 18 espezieWashingtoneko Hitzarmenean (CITES Erregelamendua).

Suge berde-horia.

Itxiokorria.

Daphne mezereum.

28EH 16Zk.

Aralarko Mendizerrak Gipuzkoakohego-ekialdeko angelua osatzen du,Nafarroako mugetan eta lurralde

honekin mendi-mazizoa honpartitzen du.Ekialde eta hegoaldeko mugak bi lurraldeakbanantzen dituztenak dira; iparraldean etamendebaldean, Bedaio Goikoa, Amezketa,Abaltzisketa, Larraitz, Zaldibia, Antsurieta,Ataun, Ergoiena artean doan marra bihurgu-netsua eta Ursuaran(Etxegarate) etaAgaunzaren arroakbanantzen dituenBalankaleku-Atxu mendi-keta ditu muga gisa.Aralarko Parke Naturalak10.956 hako azalera bil-tzendu bere baitan,Gipuzkoako Abaltzisketa,A m e z k e t a , A t a u n ,Lazkao, Tolosa etaZaldibiako udal mugarte-eieta Enirio-Aralar man-komunitateko lurraldeari-dagozkienak.Aralar jaio eta Gipuzkoazeharkatzen duten ibaiakOriaren afluenteak diraeskuinaldeko ertzetik.Honako hauek dira men-

debaldetik ekialdera: Agauntza, Zaldibia,Ibiur eta Amezketa-Badaio.Bestalde, zona ur kantauriar-mediterra-niarren banalerroa osatzen duten men-dien lerroari dagokio.Aralar aldea, Gipuzkoan kokaturik, pai-

saien edertasunagatiketa flora zein fauna-ren berezitasun eta aniztasunagatiknabar-mentzen da. Naturgune hau babestea

funtsezkoa da Euskal Autonomi Elkarteanalde gutxitarahedatzen diren espezie asko-ren kontserbaziorako.Abeltzantza oso garrantzitsua da Aralarren,eta mendikateanzehar banatzen direnmonumentu megalitikougariek erakustenduten bezala, lurralde honetan antzinatik-praktikatzen den erabilera. Gipuzkoan tra-diziorikhandieneko mendialdeetarikoa da,eta bertan egitenden jolas erabilera ere

garrantzi handikoa da

Paisaia

Aralar Autonomi Elkarteko lurraldeko men-diarea garrantzitsuenetakoa da, bere heda-dura, goruneak, balio naturalak eta paisaje-aren eragina direla eta. Paisajearen berezkokalitateez gain, lehen mailako erreferentziada eta bere ingurune hedatuak kalitate izu-garria du: ekialdeko isurialdeak mendizerra-profila du (Balerdi-Uakorri-Beoin-Aldaon-Irumugarrieta) Araitzeko haran nafarrarengainean; iparraldea (Auza Gaztelu-Txindoki-Uzkuiti-Artubi-Balerdi) Gipuzkoako lurralde-aren barrualdeari begira dago. BertanTxindokiko tontorra nabarmena da, eta,behaketa-puntuaren arabera, bere siluetadesberdinak agertzen dira; Ataungo domoa

(Haizkoate-Itaundieta-Leizadi), Aralarko men-debaldeko mendi-ada-rretan, herri honetatikLizarrusti Gainera doanerrepideak zeharkatua…

Mendizerrako kotarikaltuena Irumugarrietaridagokio (1.427 m);Nafarroako lurraldeandago baina Gipuzkoakomugatik gertu. 1.400metrotik gorakoak diraere Aldaon eta Ganbogailurrak. Mazizoarenguneak, gehiena larree-tara dedikatua, 1.100edo 1.200 metroak gain-ditzen ditu azalera zaba-lean zehar.Aralarko barne-paisaje-ak hainbat ezaugarri

29EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

karstiko ditu, eta mendiei berez dagoztieninguru anitz ditu: gailurrak, harkaiztegiaketa sakanak; area periferikoan basogarrantzitsuak daude; mendi-belardi zaba-lak; erreka eta iturburuak; aparteko ezau-garri geologikoak…Kontraste nabarmena dago Aralarko mazi-zoaren eta Lizarrusti arearen artean. Basohandi hau homogenoki hedatzen da lehenaipatutako mendiketako hegalak estaliz,900 metroko (Balankaleku 987 m) gailur etalepoen sail uhintsuan zehar. Hegalek maldamalkartsuak dituzte, Agauntzaren errekekdrenatzen dituzten iparhegoalderantz direnibar paraleloekin. Basoa 15 kilometro ingu-ruko luzeran eta 2 metroko batezbestekozabalerarekin hedatzen da, isurialde kan-tauriarreko pagadirik garrantzitsuenetakoaosatuz.

Berezitasun geologikoak

Aralar kararrizko mazizoa da nagusiki, etabertako lurrak Jurasikokoak etaKretazikokoak dira. Multzoak antiklinalaosatzen du eta haustura asko dituen“domo” itxura tipikoan amaitzen da (mende-baldeko ertza).Denboraldi eta jatorri desberdineko kara-rriak dira bertako substratu nagusiak etapaisajea osatzen dutenak, nahiz eta zenbaitpuntutan argilita, harearri eta margak beza-lako beste materialak azaleratu.Forma eta fenomeno karstikoak: lapiaz-ere-muak, dolinak, hobiak, ur-sorburuk(Osinberdeko iturburua, urteko 350-400 l/semariarekin), haitzuloak, lurrazpiko urak,etab. Horiek guztiak dira, egiturazko alder-diekin eta iraganeko zenbait higadura for-mekin batera, mendia itxuratzen dutenak.

Azken hauekin loturik, Pardelutz etaArritzagan zenbait erliebe-ezaugarri etajatorri glaziarreko sedimentu detektatu dira.Lizarrustiko substratuak Behe Kretaziko-oak dira; behealdean kararrizko argilitamasiboak dira eta erdialdean edo goialdeko

bi herenetan, harearri eta buztin txanda-tuak. Aipatutako substratuen gainean,Gipuzkoako klima euritsuan, lurzoru azido-ak sortzen dira (bigarrenetan oso nabar-menki) eta pagoaren inguruan egituratzendiren landaredi-komunitateetan itxuratzen

dira, pagoa bera indiferenteedafikoa izanik.

Landaretza ta flora

Gipuzkoako lurraldeankokutako Aralaren zatian,orokorki, bi area desberdinbereiz ditzakegu landaredi-estalkiaren arabera. Zatigaraiena den erdialde etaekialdean, larreek arian-arian basoei lurra kenduzieten horiek erabat ordez-katuz. Prozesu hau antzi-nan hasi zen eta unerenbatean egonkor bilakatuzen; duela gutxi eman diraoreka hobea lortzeko urra-tsak. Aitzitik, mazizoa ingu-ratzen duen ertz osoan, eta,bereziki, hegoaldean, apar-teko interes ekologikokobaso garrantzitsuak konser-batu dira, eta espezie exotikoen baso-lan-daketak egin dira zona zabaletan.Hegoaldeko ertz honek Lizarrustiko basohedatuan jarraitzen du.Espazio handiena pagoaren pisu bioklimati-koari dagokio, eta pagadiak, karezale-eutrofoak edo azidofiloak izan daitezke.Substratuen izaerak edo lurzoruaren goial-deko horizonteen lisibazio-mailak landare-dia asko baldintzatzen du: Maomendi etaAllekopikoaren arteko basoa; Akaitz-Sastarriko aparteko pagadi karezalea,hagin kopurua eta garapenagatik. Area mal-kartsuenetan, iparraldekofatxadako hegalen etasakanen kasuan (Txindoki,Muitze, Arritzaga etaBalerdi) baina beste lekubatzuetan ere (Akaizgoleku batzuk barne), pagadikarezalea gailurreko basomisto bihurtzen da. Basohau, zuhaiztiari dagokio-nez, irekiagoa da etatamaina txikoagoa du,baina espezie askorennahasketaz osatuta dago.Lizarrusti masa jarraia da,zona altuan diren iratzedi-argiuneak ezik. Zatirik han-diena pagobasoak hartzendu, eta beheko zonan badi-ra harizti masa-xeheak etakonifero landatuen lurzatiurriak. Landaredia pagadiazidofiloari dagokiona da;leku eutrofagoak daudeibar-hondoetan eta batezere Agauntzatik gertukotarteuneetan.Basoez ari garenean, gau-zarik garrantzitsuena bio-zenosia da, eta hemen

espezie nagusiak aipa baditzakegu ere, ezdugu horrelakorik egingo harriei loturiko lan-daredi-multzoetan kopuru ugaria aipatzendelako.Pagadiekin erabat kontrastatuz, artadi kan-tauriarraren ordezkapen ezinhobea dago“domoaren” mendebaldeko hegaletan,Haizkoate eta Leizadiren artean. Pistaciaterebinthus, Prunus mahaleb, Phyllirea lati-folia bezalako zuhaiskak…eta izaera medi-terraniarreko herbazeoek edo zuhaiskekklima atlantiarrean populazioak dituztenagusi den artearen ondoan. Barrualdeanedo ertzetan, harizti karezaleko masa xehe-

ek (Quercus pubescens-humilis eta berehibridoak) landaredi estalduraren aniztasu-na areagotzen dute.Erdialdeko eta ekialdeko zona osoan paisa-je karstikoa biluzik agertzen da, zuhaitz-estaldurarik ez duelako. Txikori-belardi men-ditarrak (txilar, otadi edo heriotzorri gehiagoedo gutxiagorekin) lurzoru onenetan eza-rriak, larre harritarrekin txandakatzen diraazalekoenetan. Harkaiztegiek, landarediiraunkor gisa, flora herbazeoa eta interesbotaniko izugarria duten muluak dituzte:kararrizko pitzadura txikiko landaredi-komu-nitateak; arraildura zabal eta humiferokoak;

zapalda eta haitzebakienoinekoak laiotzetan, etab.Pirinioetako eta kantaurialde-ko endemismo ata goi mendi-ko berezko espezie anitz gai-lur garaietako leku desberdi-netan sakabanatuta geratzendira gure Autonomi Elkartean,eta espezie horietako batzuk,gainera, han-hemenka baka-rrik aurki daitezke. Besteakbeste: Saxifraga trifurcata,Pimpinella siifolia, Pritzelagoalpina subsp. Auerswaldii,Potentilla alchimilloides,Pulsatila alpina subsp.Cantabrica, Dethawia tenuifo-lia, Petrocoptis gr. hispanica-pyrenaica, Carex caudata,Saxífraga hisrusa subsp.Paucicrenata, Draba dedea-na, Aquilegia pyrenaica,Narcissus varduliensis, N. gr.asturiensis, Sagina saginoi-des, Fritillaria pyrenaica,Gentiana angustifolia subsp.Occidentalis, Armeria pubi-nervis, Geum pyrenaicum,Viola cornuta, Veronicaponae, … eta banaketa zaba-

30EH 16Zk.

lagoko mendi-espezieen artean, gure ere-muan oso garrantzitsuak direnak, honakohauek aurki daitezke: Botrychium lunaria,Dryopterios submontana, Polystichum lon-chitis, Ranunculus carinthiacus, Polygonumbistorta Polygonum viviparum, Veratrumalbum, Allium victorialis, Convallaria majalis,Paris quadrifolia, Polygonatum verticillatum,Epilobium duriaei, Geranium sylvaticum,Geranium phaeum, Myrrhis odorata,Aconitum vulparia, Cicerbita plumeri,Adenostiles alliarae, Arnica montana, Crepispyrenaica, Trifolium montanum var.gaya-num, Poa alpina, Poa chaisii, Coeloglossumviridae, Nigritella gabasiana, Geum rivale,Hypericum richeri subsp. Burseri, Tofieldiacalyculata, Thalictrum aquilegifolium,Pedicularis foliosa, Ribes petraeum, etab.Hegoaldeko ertzeko hegal tarte soildu etaeguzkitsuetan pre-txilardia sarritan agertzenda, eta basotik gertu dauden larre-iratzedikoarea batzuetan elordi lodi eta zaharrak aurkidaitezke.Kararrizko hartxingadietako florak (Rumexscutatus, Centranthus lecoqii, etab.) mendi-zerrako zenbait puntutan ere agertzen dira.Koniferoen baso-landaketek (larizio pinua

alertzea, Douglas izeia, intsinis pinua)garrantzizko azalera okupatzen duteAtaungo “domoaren” gune ahurrean.Bertan ere belardiak dituzten zenbait base-rri agertzen dira. Bi mota horietako landare-diestalkiak iparraldeko fatxadaren mendioi-nean eta Aiako arean agertzen dira.

Interes beeziko fauna

Aralar aparteko aberastasuna duen fauna-

multzoa barne hartzen duen mendiko espa-zioetako bat da. Mendizerrako hainbat des-berdinekin loturiko espezie hedatuenezgain, Herrialdeko mendi-sistema nagusie-netan soilik agertzen diren beste batzuk erebadira. Area hau Autonomi Elkarteko ingurubakarra izango da habigile gisa Okil beltza(Dryocopus martinus) hegaztia hartzenduena, baso-masa handi eta helduekin lotu-riko hegaztia.Harkaiztegi, baso, belardi eta landen espa-zio ireki eta zabalek, eta toki hezeren batekosatzen dute balio faunistiko handia duenhainbat-multzo hau.Anfibioen artean azpimarratzekoa da gailu-rretako uhandrea (Triturus alpestris), nahizeta populazio urria izan.Hegazti eta ugaztunen espezie garrantzi-tsuen adibideak ikus ditzakegu; lehenengo-en artean, etaarestian azpimarratutakoazgain, mazizoaren punturen batean habiakegiten dituzten harrapari ugarien presentzianabarmena da, nahiz eta oso urriak izan,Euskal Autonomi Elkartearen iparraldean.Hegaztiak: zapelatz liztorjalea (Pernis api-vorus), sai zuria (Neophron percnopterus),sai arrea (Gyps fulvus), arrano txikia(Hieraëtus pennatus), belatz handia (Falcoperegrinus), haritz-enara (Ptyonoprognerupestris), mendi-tuntuna (Prunella colaris),harkaitz-zozo gorria (Monticola sexatilis),belatxinga mokohoria (Pyrrhocorax gracu-lus), belatxinga mokogorria (Pyrrhocoraxpyrrhocorax), mendi txirriskila (Serius citri-nella), etab. Noizean behin, Aralarren, ugaz(Gypaetus barbatus), espezie horrekPiriniotan dituen populazioetatik datozenak.Ugaztunak: elur-lursuaga (Microtus niva-

lis), lepahoria (Martes martes), basakatua(Felis sylvestris), orkatza (Nafarroako lurre-tatik noizbehinka sartzen dena eta duelagutxi birsartu dutena)… Horiek guztiak diraarraroenak, erbi eta basurdeez gain.

Leku apaigarriak

* Akaitz-Sastarri basoa (gailurra eta hegoal-deko hegala). Apartekoa da pagadiarenbarruan den hagin-kopuruagatik. Flora (zur-karak eta herbazeoak) oso azpimarragarriada.Pardarriko Lapiaza. Morfologia karstikokoarea, oso nabarmena eta karakteristikoa.Flora eta fauna ere azpimarratzekoak dira.“Ataungo Domoaren” gailur-lerroa.Ezaugarri oso bereziko formazio geologi-koa; artadi kantauriar zabala eta intereshandiko abifaunaAldaon-Balerdi gailur-lerroa eta iparraldekofatxadako mendi eta sakanak (Txindoki-Balerdi): Mendizerrako gailurrak. Alderdiguztietan azpimarragarria.Pardeluzko “Zirkua” eta Arritzagakao areak.Jatorri glaziar edo periglaziarreko erliebeeta sedimentu-formen presentzia.Harkaiztegia eta basoa (pagadia, hagin etagailurreko baso mistoarekin) Agaunzarenburuaren gainean, Lizarrusti Gainetik gertu.Lizarrustiko basoa. Baso -masa zabalhonen biozenosiaren multzoa.

Baliabideak

Aralarko iharduera produktibo nagusiak bidira, mendi-zonetan ohiko den bezala. Aldebatetik, azpimarratzekoa da bertako larra-

31EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

tzea, latxa ardiko azienda handia dela-ko eta mendizerran borda eta abeletxeasko dagoelako. Era berean, abere larriakere badira, zaldiak, behiak baino ugariagoizanik.Larreak zona garai osotik zabaltzen dira,eta mazizoareen azaleraren zati handiahartzen dute. Parkearen barruan, baserriak

eta bere belardiak area periferikoan daude:iparraldeko ertzean eta Aia-Ataun arean.Bestalde, baso-aprobetxamendua azpi-maratu behar da, espazioaren zati handibati dagokiolako. Zuraren ustiapen inten-tsiboa espezie exotikoko landaketeimugatzen zaie.Sastarriren oinean duela gutxi eraikitako

lareoko urtegiadago, eskualde osoa urez hornitzen duena.Gainera bestelako hartune eta eroanbideakbadira, Zaldibia ibaiaren buruaren erre-ketan (Osinberde, Egiluz,…) aprobetxa-mendu hidroelektrikoak dituztenak. Garaibatean, meatzaritza bazegoen: Arritzagakomeatzea eta Arratetako harrobia.

Jolas-mendi area bezala,Aralar oso garrantzitsua daeta tradizio asko du: Txindo-kirako igoera Larraiztik;Amezketatik Arritzaga-Igara-tzara; Baraibartik Erre-nagara; Ataundik Lareo-Maomendira, etab.

Ondare historiko kulturala

Aralarrek eta Lizarrustikomendiketak historiaurrekohobi-kontzentrazio garrantzi-tsua biltzen dute (hondarepaleontologikoak barne),hala haitzuloetan, nolamonumentu megalitikoetan.Aipatutako hobiak mazizoan

eta Lizarrustiko mendiketan zehar sakaba-natuta daude.Euskal Herri menditsuko trikuharriak, hego-aldekoak baino txikiagoak eta bakunagoakdira. Asko oso urratuak eta hautsiak daude,eta harripila eta kutxako harri bat edo bestebakarrik gelditzen zaie.Euskal Herriko mendilerroen artean, Aralardugu, zalantzarik gabe, trikuharri gehienaduena. Eneolitos eta Burdinori aroanartzaingoak bizitasu haundia izan zuenAralarren eta gaur egun ere bai oraindik.Aralarko trikuharri asko, Aranzadi, barandia-ran eta Eguren hirukoteak aztertu zituen1917tik 1936 bitarteko urteeta. Gero J.Elosegik aurkitu ditu beste zenbait.Trikuharriak: Aranzadi, Argabi,Arraztarangaina, Ausokoi, Ausokoi II,Baiarrate, Erremedio, Igaratza Ip, IgaratzaH, Jentillarri, Labeo, Leizardi H, Matxitxane,Txotxeta, Uelogoena Ip, Uelogoena H,Uidui, Uidui II, Zearragoena, Urritza, IgartzaE, Igartza M, Intxusburu, Larreluza, Muñaan,Napalatza.Monolitoak: Arrubi, Ataungañe, Igaratza III,Irazustako lepoa, Jentillarri, Saltarri, Supitaitz.Tumuluak: Beaskin, Igaratza, Leizardi Ip,

32EH 16Zk.

Errolan harria.

Supitaitz harria.

Jentillariko trikuharria.

Jentillariko trikuharria.

Uelogoena trikuharria.

Ontzanburu, Pagabe I, Pagabe II, Pontoa I,Pontoa II, PontoaIII, Pontoa IV, Larraondo,Praalata, Unanabi.Harrespilak: Beaskin I, Igaratza II.Trikuharria bezala, harrespila ere hilobi batda. Hilotza erre ondoren, errautsa harrespila-ren erdian jarritako kutxatila batetan ipintzenzuten. Batzuetan, kutxatilaren ordez lurrontzibat erabiltzen zuten.Harrespilak ere ikuspegi zabaleko lekutanaurkitzen dira. Mendi lepo eta bizkarretan.Haitzulo-hobiak:Agaoz, Troskaeta, Usategi,Kobazar, Limurita, Pikandita, Koa,Armontaitze, Sastarri II, Lareo, Allekoaitze,Akaitz txiki II, Urdanaize azpi.Aire zabaleko hobiak: MaomendiGainera, erromatar garaiko aurkikuntzarenbat ikus daiteke, bai eta Erdi Aroko esparruharresituak ere (Jentilbaratza etaAuzagaztelu).

Urratzeak

Aralarko Parke Naturalaren esparruan egindaitezkeen urratzeak honela sailkatzen dira:arinak, ezhain astunak, astunak eta osoastunak.Urratze arintzat honako hauek hartuko dira:* Parkearen barruan eta beren beregi bai-mendutakolekuetatik kanpo aparkatzea.* Bizikletaz edo antzerako ibilgailuez zirkula-tzea,beren beregi baimendutako balizko eta

bideetan ezik.*Aurrikusitako aldeetatik kanpo eta erabile-reiburuz indarrean dauden arauak bete gabeburutzendiren nekazaritza, abeltzantza etabasogintza iharduerak,astunago gisa kalifi-katzen ez badira.* Baimenik gabe akanpatzea.* Parkeko bake eta lasaitasuna asaldatzendutenzaratak egitea.Urratze ez hain astuntzat honako hauekhartukodira:* Produktu kimikoak edo gai biologikoak bai-menikgabe erabiltzea, parkearen barruanisurketak egitea edohondakinak botatzea.* Parkeko elementuetan inskripzio, seinale,zeinu,marrazkiak eta margozkiak egitea.* Parkearen antolamendurako arauak urra-tzendituzten eraikin, instalazio, eraikuntzaeta era guztietakoobrak.* Motoredun ibilgailuekin ibiltzea, baimendu-rikobide eta balizkoetatik kanpo.* Sua erabiltzea, beren beregi baimendurikobalizkoetanezik.* Parkeko flora eta faunarekin zerikusirik ezdutenlandare edo abere espezieak baimenikgabe sartzea.* Parkeko abere espezieen lasaitasuna asal-datzenduten zarata, argi eta distiradak egi-tea.* Zaborrak, txatarrak edo beste edonolakohondakinsolidoak parkearen barruan biltegi-ratzea.

* Parkea zaintzeaz arduratzen den pertsona-laren edozein iharduketari aurka egitea.* «Hirilur eta azpiegitura barrutitik» kanpoedozeinpublizitateelementu jartzea.* Parkearena den edozein gai baimenik gabeerretiratzea.Urratze astuntzat honako hauek hartukodira:* Baso azalerak edo parkearen beste edo-zein elementusuntsitzea, atzemate, ebaketa,erauzketa edo besteiharduketa batzuenbidez, beren beregi baimendutakobalizkoe-tan ezik, edo baimenean ezarritako baldin-tzakurratuaz.* Azpiegiturak jartzeko obrak egitea, antola-menduariburuz indarrean dauden arauei lotugabe.* Parkeko natur ingurunearen elementuenitxura,erliebe eta antolamendua aldatu edomudatzea.* Motoredun baliabideak erabiltzea eskatzendutenkirol iharduerak.* Edozein abere espezie hil edo edozeinabere espezieri kalterik egitea, beren beregibaimendutako balizkoetanezik.Oso astunak:* Baimenik ez duten erauzketa eta industriiharduerak.* Hondakindegiak jartzea.* Sua parkeko natur ingurunearen baldintza,produktuedo elementuak suntsitu edo alda-tzeko erabiltzea.

33EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

34EH 16Zk.

Gipuzkoako Lurralde Historikoareniparraldean dago kokatutaPagoetako Parke Naturala.

Azalera: 2.910 ha. Horietatik 1.335 ha.,parke natural izateko proposatutako aldea-ri dagozkio eta, 1.575 ha., berriz, babeske-tarako inguruguneak hartuko ditu.

Aia, Zarautz eta Zestoa udalerrietakolurrak hartuko ditu.Goreneko kota Pagoeta mendiak du 714

metrorekin eta, behenekoa, Manterolaerrekak alde ordenatuaren muga gaindi-tzen duen gunean dago kokatuta, itxasoa-ren nibeletik 7 metro baino gutxiagorakokatuta dagoelarik. Desnibel handi honeklurra oso aldapatsua izatea dakar eta ia-iaez dago lur laurik.Alde horretako lurrakmalkartsuak dira eta,ondorioz, biratsuak etaaldapatsuak dira errepi-deak. LurraldeHistorikoko barnealdeaeta itsasertza eskualde-ko bi errepidek elkartzendituzte: GI-2631(Zarautz-Villabona) etaGI-2633 (Meagas-Azpeitia) hain zuzen.

Pagoeta mendikatekohego-mendebaldekoisurialdea da komunika-zioetarako arazorik uga-rien eskaintzen ditueneremua.Gipuzkoako ForuAldundiaren Parkea da,

eta Nekazaritza eta IngurumenDepartamentuak kudeatzen du.Parkeak balio patrimonial ugariak eta auke-ra zabalekoak dauzka, bai izadiaren eta pai-saiaren bai antropologia-etnograafiarenaldeetatik interes haundikoak direnak.

Klima

Haran Atlantiarren Eskualdean sartzenden alde ordenatu honek ur asko du etatenperatura beroak. Tenperaturak hotze-pelak dira bai neguan eta bai udaparteanere, itsasoaren aire gozoak bertaratzenbaitira. Urteko batazbesteko tenperatura12-13 C-koa izan ohi da; gorenekoenbatazbestekoa 16-18 C-koa izaten da eta

behenkoena 8 C-koa.Eurien errejimenari dagokionez, urteko

batazbesteko prezipitazioak 1.600 mm-tikgorakoak dira. Plubiometriak neguanjotzen du goia, hala ere, urte osoan zeharegiten du euria eta, udapartean, 250 mm-tik gorakoak dira prezipitazioak. EuskalAutonomia Erkidegoko herrietatik, euririkugarien egiten duen aldea da hau, horidela eta, bertako onbrotipoa oso hezea da.Klimaren xuabetasuna dela medio, landa-

reen bejetazio-aldiaren iraupena ia-ia 12hilabetekoa izan ohi da eta ez da geldi-tzen, ez udako lehorteengatik eta ez negu-ko hotzengatik ere.

Gea

Bi unitate tektoniko-estruktural nabarmen-tzen dira Parke honetan:* San Sebastián Donos-tiako unitatea: ifarraldeahartzen du eta EuskalArkoa izenaz ezagutzenden megaegiturarenmuina osatzen du.Material detritiko-karbo-natodunak, sorrera turbi-ditikoa dutenak azaltzendira eta, bereziki, honakohauek: Flysch Baltza(harezko silizeoak etalutita baltzak) eta Goi-Kretazeoko Flysch-a(harezko kareharriak,margak eta estratifikatu-tako hareharriak).

35EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

* Oizko unitatea (Zestoa sektorea): aurre-ko unitatearen hego eta mendebalderadago kokatuta eta muga diskordante batosatzen du: San Sebastián-Donostiakomaterialen gain kabalgatzen du eta izuga-rrizko akzidente tektonikoa egiten du, ale-

gia, Pagoetako Kabalgamendua.Kronologia mailan Infralien eta Goi-Kretazeoaren artean kokatu behar denunitate hau osatzen duten materialen arte-an honako hauek jarri behar dira nabar-men aldakortasun handia baldin badute

ere: kareharri masibourgonianoak, izan ere,osatzen duten erliebeabenetan harrigarriabaita.

Interes geozientifikoapuntuak* San Juan ermitakodolina (Aia): 400-500m-ko diametroa duendolina bat da eta gara-pen bertikal urria izandu. Interes didaktiko,zientifiko eta dibulgatibohandia du, erraza baitabertara heltzea.* Iribarrengo kantxalz e m e n t a t u a(Altzolaras harana):semikono erako kolubioibat da eta kaltziodunkarbonatoz hornitutakokarezko ertz zementa-tuak ditu. Interesaertain-garai mailakoada, zientzia-didaktikoerakoa.

Ur baliabidea

Hautxek dira ibilguriknagusienak:

* Altzolaras: errekasto honek, Urolaraurak botatzen dituen honek, Gatzumemendiaren ifarraldeko estribazioetan dusorrera, alde ordenatutik kanpo.Surgentzia Granada da ibaiburuan egitenduen ekarpenik nagusiena, pitzadura ugaridituzten karezko zati urgonianoen lurrazpi-ko eskorrentziak ematen dituenak hartzendituelarik. Zati urgoniano horiek eraginzuzena dute errekastoan eta emeki-emekiegiten dute beren ekarpena. Errekastoakegiten duen bidea 8 km-koa da. Gorenekokota Gatzume-n du, 996 m-ko altueraduela eta, behenekoak 20 m-koa, ikerketa-ren gai den aldearen barruan.* Almizuri: errekasto honek Zarautz erre-kara jaurtikitzen ditu urak. Pagoeta mendi-ko ifarraldeko hegalean du jaiolekua.Goreneko kota 552 m-ko altueraduna daeta, behenekoak 40 m-ko altuera du, iker-ketaren gai den aldearen barruan.* Manterola: Oria ibaira jaurtikitzen dituurak eta Pagoeta mendiko IEko hegaleandu jaiolekua. Karezko materialak drena-tzen dituzten hainbat surgentzien ekarpe-nak hartzen ditu ibaiburuan. 7 km-ko bideaegiten du. Goreneko kota, Pagoeta men-dia da 710 m-ko altuerarekin eta behene-koak 7 m-ko altuera du, ikerketaren gaiden aldearen barruan.* Pagoeta mendigunea: uretorri handiadu eta surgentziarik nabariena Giltzariturriizenekoa da. Beheko Lias delakoko kare-harritan dago kokatuta. Egon badaudebeste surgentzia batzuk ere, hainbat erre-kastoen ibaiburuak osatzen dituztenakhain zuzen. Horiek eman dezaketen ur-kopurua, 0,52 Hm.3-koa izan daiteke.

36EH 16Zk. Akua-Aizarna akuiferoa: ordenatutako

aldearen hego-mendebaldearen muturre-an dago kokatuta. Karezko materialek osa-tzen dute, azalean oso karstifikatuta dau-denek hain zuzen (lapiaza, dolinak, poljé-a). Iturbururik emankorrena Hamabiturrida, 190 l/seg.-ko ematen ditu gutxi gora-behera. Zestoako bainuetxean erabiltzenda hemengo ura.

Paisaia

Gipuzkoako erliebe prelitoralarenbarruan sartzen da Pagoeta, hauda, itsasertzaren eta barruko baila-ren artean kokatuta dagoen guneanhain zuzen. Erliebe hau oso malka-rra da, ezberdintasun nabariakematen dira altueren artean etaPagoetako Atxurigana-Olarteta-Cruz izena duen mendikatea nagu-sitzen da bertan. Horretaz aparte,antzinako garaietatik hona gizakiaklurralde honi eman dion erabileraeta okupazioa dela medio, aldakun-tza handiak jasan behar izan ditupaisaiak.Mendikate hau, Urola eta Oriaibaietako urak banatzeaz aparte,begiez somatu daitezkeen bi arroenarteko muga da; bestalde, bi arro

horiek bat datoz arro hidrografikoekin. Biarroetan nagusitzen diren paisaia-unitate-ak, landutako lautadak eta baso-paisaiakdira.Ganadu-janetarako zelaiek, han-hemenkaikus daitezkeen baserriek, landutako lurreketa baso-unada txikiek osatzen dituzte lan-dutako lautada horiek. Aia, Laurgain,

Ibarrola eta Altzola aldeei dagozkie ezau-garri horiek.Gehienetan nahiko hondatuta egon ohidiren hosto-zabaleko zuhaitzek osatzendute gehienbat baso-paisaia. Nahiko han-diak diren mantxak aldapa nabarmenekohegaletan topatuko ditugu beti, nekazari-tzarako erosotasun gutxi duten aldeetan

alegia. Koniferoen plantazioak ugariakdira Pagoetako ifar-hegalean, pinuradiata eta Lawson nekosta espezieakikus daitezke bertan. Plantazio haueknahiko itxura homogeneoa izan ohidute, izan ere, espezie eta adin berdi-nekoak izaten baitira beti.Atxurigana-Olarteta-Cruz izena duenmendikatearen goialdea txilardiek etaalbitz-belarrek okupatzen dute, ondo-rioz, alde horrek garbi-itxura hartzenduela. Oteek edo txilarrek lorea ema-tean aldatu egiten da unitate honenitxura urtaroen arabera.Paisaiaren bitxitasunei dagokienez,Altzolaras malkartegiaren estutasunada nabarmen jartzekoa, bere hormakia-ia bertikalak dira. Zuhaitzak ibai-bazterretan baso-erakoak baldin badi-ra ere, harizti eta baso mistoak nagu-sitzen dira mendi-hegaletan.Errekastoa izatea oso positiboa daalde honentzako.

37EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Pagoetako fauna ere oso interesgarriada. Lurralde guztia ehiza-babesleku

izendatzeak, Parke barruko biziraupena posi-ble egin du, eta kasu batzuetan beste lurral-deetan desagertzeko zorian zeuden zenbaitespezieren ugalketa ere ahalbidetu du.Ikerlan berri batek ornodun lurtarren artetikhonako espezieen presentzia azaldu du: 3arrainak espezie, 12 narrasti espezie, 80hegazti espezie egonkor eta hogei udaldi-koak; horrez gain hogeitasei ugaztun espe-zie; kiropteroak kontuan hartu gabe. Perke-an erdi-libre bizi den orein talde bat ere aur-kitu dezakegu, eta azken urteotan, ortaz eta

erbien birpopulaketak arrakasta haundiz egindira.Fauna-komunitateen artean, Pagoetan ordez-karirik ugarien dutenak honako hauek dira:* Haitzetako hegaztiak.* Hariztien eta baso mistoen fauna-komunitatea.* Pagadien fauna-komunitatea.* Ibai eta ibai-ertzetako fauna-komunitatea.* Basoetako fauna-komunitatea.* Landutako lautadetako fauna-komunitatea* Landa eta larre-soloetako fauna-komuni-tatea.

FAUNA

LANDAREDIA

Euskal Autonomia Erkidegoko isu-rialde atlantiarrean dago kokatuta

oso-osoan Pagoeta aldea. Eta, ondo-rioz, lurraren azala osatzen duten lan-dareetatik gehienak, eurosiberiarrak etazirkunborealak dira.Haritzek (Quercus robur) osatzen dutegehienbat landareria. Baso hauekeutrofoak dira lur aberats eta sakone-tan. Lurrak txirogoak izanez gero, haritzazidofiloak jarri beharko lirateke, espe-zie gutxiago dituztelako. Ibai-ertzetaneta etengabeko hezetasuna dutenlekuetan, haltz kantabriarra nagusitukolitzateke. 500-600 m-tik gorako altueraduten lurretan, pago karezalea karbo-natodun arkaitzen gain; eta pago silize-zalea silizedun substratoetan edo zorugarbituen gain. Aipatu diren horiek osa-tuko lukete agiango landareria.

Ia-ia lurrik gabeko lekuetan egotendiren haitzetan, lapiazetan eta legardie-tan nekez haziko da zuhaitz-masarik.Espazio ireki hauetan beste landare-moeta batzuk jarri beharko dira, adibidez, inguru gogorretan bizi iza-teko gaitasuna duten zuhaitzak eta bedarrak.Heldutako hariztiak oso gutxi dira, baina ondo kontserbatuta daudeeta beroien aberastasun biologikoa dela medio eta beren bitxitasuna-gatik balio handia dute landare-unitateen artean. Gizakien jardunak

direla-eta, arriskuaizan dezaketen lan-dare-moetak, haltzaeta harizti-baso mis-toak dira.

Bisoi europarra.

Musker berdea.

Hirusta gorria.

Erle lorea.

Suge belar nerbiozuria.

38EH 16Zk.

Basamortu itxurako lurralde zabalada, 415 km2-koa, Nafarroarenhego-ekialdean, Aragoi eta Ebro

ibaien artean. Bardea txuria eta beltzabereizten dira. Lehenbizikoak kolore zurixkadu -marga igeltsuduna eta igeltsu-harriaugari baitaude eta paisaje berezia du, nola-nahi higatutako plano eta muinoz eta amil-degi sakonez batea. Landarediak aleppopinu batzuk baino ez ditu onartzen, Vedadode Eguarasen salbu, hor ugariagoa baita,eta landre xerofiloak. Bardea beltzean, buz-tin gorria eta kararria baitago, ugariagoa dalandaredia, aleppo pinua gehienetan, etasabina, ipurua eta abaritza oihanpean.Bardean zereala lantzen bada ere, probe-

txamendu nagusia artzantzada. Horretarako eskubideadute partzuergoko herriek,Erronkari eta Zaraitzu iba-rrek, besteak beste.Bardea txuria ezagutzeko,biderik errazena tiro poligonoainguratzen duen errepidea da,Arguedastik abiatuta.Aguilares gainetik izanendugu lehen bista eta, gero,Castildetierra, erreka, Raso dela Junta, Pisquerra, La Ralla,Rallón, Sanchicorrota eta,bueltarakoan, La Cruceta etaLa Nasa ikusiko ditugu.

Hona beste bide batzuk, nahiz eta pistakizan: Yugoko Ama Birjinaren ermitatikVedado de Eguarasera eta,Zarrakaztelutik kilometro batzuk hartago,El Paso -hortxe da artzaiaren monumen-ta- eta Cornialto azpitik Ferialgo urtegirai-no, Arradatik hurbil. Ez galtzeko, komeni-garri da mapa zehatzak eramatea edoingurua ezagutzen duen norbait lagunizatea.Bardea beltza ezagutzeko Tutera bainolehentxeago Ejea de los Caballeroserajoateko errepidea har daiteke, edoCabanillas, Fustiñana eta Tausteko erre-pidetik inguratu, nahiz eta Aragoiko lurre-tan sartu, Sancho Abarcaren ordokira igo-

39EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

tzeko. Hori da Bardea beltzaikusteko begiratoki onena.

INTERES BEREZIKO TOKIAK

Aguilaresko gaina

Arguedastik, tiro poligonokobidean, Limas zulaka gurutza-tzen da Aguilares gainera igotze-ko. Hortik hartzen da Bardea txu-riaren ikuspegi osoena. Hurbilen,tiro poligonoko lurra, arraso etamuinoekin, ordokiak atzean,Candévalos, La Estroza,Cornialto, Blanca garaia, Rallaseta atzean, suertea izanda,Pirinioak.

El Paso

Zarrakaztelutik Sadabako bide-an, 6. Kilometroa baino lehentxe-ago, erronkariarren altxonbideaEl Pasora iritsiko gara, goarde-txea eta artzaiaren monumentuadauden tokira.Bardeako sarrera da iparraldetiketa hona hurbiltzeko modu erra-zena. Ageri dena ez daAguilarestik bezain ikusgarria,baina merezi du.

Vedado de Eguaras

ha.ko landaredi bakarra da Bardea txuria-ren erdian. Sakongune bat da, alorrak etaaleppo pinuak dituena. Natur Erreserbadeklaratua dago eta Peñaflor gazteluarenhondarrak daude bertan. Yugoko AmaBirjinaren ermitarik mendebaldera doan pis-tatik sar daiteke, gero bide bateskuinera hartzeko Taustekoaltxonbidea -guk dakarguna- etaezkerraldetik datorren beste batelkartzen diren tokian.

Pisquerra

Hor daude formazio ikusgarrie-nak tiro poligonoko errepidetikibiliz. Urrutitik ageri dira eta hur-bildu ahala direkzioa, formak etaitzalak aldatzen dira eta ikuspegiberriak ematen dituzte. Guztizhigatutako muino multzoa daPisquerra, forma zorrotzak ditue-na. Ondoan daude Angarillones,La Ralla, El Rallón etaSanchicorrota muinoa. Haienartean, badirudi denborak ezduela aurrera egiten.

Ezaugarri fisiografikoak

Errege Bardea Nafarroako ForuKomunitateko hegomendebaldeko lurraldezabal bat da; euri gutxi eta haiek uholdegisakoak izaten ditu; uda beroak eta negu

aski hotzak; horren ondorioz,ekaitzek higadura handia sor-tzen dute, eta ez zoruak ezlandareek ez diote ur horrietekin handirik ateratzen. Geomorfologiaz, ErregeBardea Ebroko beheragune-ak osatzen duen unitate geo-logikoaren iparreko ertzeandago. Beheragune horrek ter-tziario kontinentaleko eta kua-ternarioko materialak dituosagai. Pirinioak etaMendikate Iberikoak, eta baibeste batzuek ere, bultza egi-ten diote Errege Bardeari, etabertako deformazio tipikoaksortzen dituzte: toles monokli-nalak, oso buzamentu leune-koak. Sustratu geologikoa gatz etakisu handikoa baita eta berta-ko klima ere oso lehorra,gesal lur asko egoten diraErrege Bardeako zoruan. Etagainera, euri urak zoruan ira-gazi eta zoruaren higaduramekanikoa sortzen du: ordokieta erreka ikusgarri ederrak,landaretza gutxikoak eta era-gin handikoak. Errege Bardeako landaretza,estepetako etaMediterraneoko landaretza

da. Osagai mediterranioa ezagun da, onti-na eta sisalloa ausarki dagoelako, etaespartzudia ere bai. Landaretza hori, jakina,inguruneko kondizioek eta giza eskuhartze-ak sortua da, baina kasurik hobereneansastraka altu edo antzeko komunitate sub-serialen bat bilaka liteke. Errege Bardeako

flora eta landaretzaren interesbotanikoa Ebroko Beheragune-aren berezitasun klimatikotikheldu da; horregatik, Habitat-Errolda Nazionalean ere -Habitatei buruzko maiatzaren21eko 92/43 EEE zuzentaraua-ren arrimuan sortua- sartu daErrege Bardea. Faunak ere ale interesgarri askoditu: anitz arrain, anfibio etanarrazti espezie; baina hegaz-tiak dira agian aipagarrienak,Nafarroan soilik ez bainaEuropan ere garrantzi larriaematen baitiote Errege Bardeari:aipa dezagun, adibidez, saizu-ria. Harrapari populazioak, orohar, handiak dira, eta berriki gizaeskuhartzearen mehatxua sufri-tzen hasi dira; horregatik, zen-bait jarduera arriskugarri direlamedio, ezinbestekoa da bereha-la arautzea. Estepako hegaztiek-basoilarra, basoiloa, eperzuria,larreoiloa- komunitate handiaosatzen dute Errege Bardeaneta haiek kontserbatzeko ezin-bestekoa da nekazaritzako ingu-rumenari buruzko neurriak hartzea, laboreestentsiboaren gaur egungo araubideafaboratzeko. Aurrekoaz gain, esan beharra dago ErregeBardearen eskualde osoaren egoera ego-kia izan dadin komenigarria dela bertakoeremu batean -tiro poligonorako gordetako-an, hain zuzen- burutzen ari den erabileraeta jarduera berraztertzea. Nahi hori hain-bat aldiz onetsi izan du NafarroakoParlamentuak. Horregatik, aipaturiko erabi-lera arautzen duten indarreko harremanjuridikoak bukatu ondoren, eta Errege

Bardearen ingurugiro-garapen osoa etaForu Lege honen betetze osoa lortzearren,bidezkoa da Administrazio Publiko eskudu-nek beharrezkoak diren neurri eta ekimenguztiak har ditzatela aipaturiko gaur egungoegoera gainditzeko. Hori guztia, eskualdehorrekin zerikusia duten balizko ingurugiro-kalteen azterketa egin ondoren. Ingurumena Errege Bardean babestekolege-araubidea bilakatuz joan da LurraldeaBabestu eta Erabiltzeko HerrialdekoHirigintza arauei buruzko apirilaren 10eko6/1987 Foru Legeak lehenbiziko natur erre-

serbak deklaratu zituenetik(Rincón del Bu, Caídas de laNegra) harik eta natur erre-serbak mugatu ziren arte.Berrikiago, kasuko toki enti-tate eskudunak, hau da,Errege BardeakoKomunitateak, sustatutaNatur BaliabideakAntolatzeko Plana onetsiondoren (irailaren 7ko266/1998 Foru Dekretua).Elkarte tradizional horrenalehenbiziko ekimena izan daNafarroan natur baliabideakantolatzeko plan bat itxura-tzeko. Araudi horretanErrege Bardea Natur Parkedeklaratzen da, delakoPlana itxuratu eta onestekotramitea behin egin ondoren,Nafarroako naturguneen gai-neko ekainaren 17ko 9/1996Foru Legearen 21.1. artiku-luaren arabera. Errege Bardeako NaturParkea deklaratzea jotzenda figura juridikorik egokie-na, aurretik zeuden baloreak

eta ekosistemak zaintzeko ez ezik, plangin-tza eta kudeaketa osoak eta koherenteakbermatzeko ere, egungo eta etorkizunekoeskakizunak bermatzearren, garapen eutsi-garriaren ikuspuntutik. Natur Parkea da,halaber, udal gozamenkideek, JuntaNagusiaren eta ordenantzen bidez, azkenhamarkadetan baliatu dituzten erabilera-eta kudeaketa-formulak hobekien zaintzenduen botere publikoen deklarazioa. Eraberean, ohiko sektoreek eta artisauek ekoi-tzi bertako produktuen balio ekonomikodiferentziala bultzatu eta handitu egiten ditu

40EH 16Zk.

natur parkeak, eta, aldiberean, kanpoko balia-bide ekonomikoak era-kartzen ditu Bardearaeta handik hurbilen dau-den hirguneetara,eskualdeko gizarte- etaekonomia-garapenarenmesederako. Nafarroako ubideareninteres orokorraEstatuko lege bateaneta Nafarroako Gorteenbeste foru lege bateandeklaratuta dago, etahorrek zilegi egiten duubidea hemen ere aipa-tzea; izan ere, parkea-ren lurraldearen baitaneraiki daiteke, zati txikiahartuko badu ere, edotalurralde hori zeharkatu. Hortaz, parkea sor-tzeko helburuekin bateragarria bada ere,ubidea ezin izanen da parkeko gune jakinbatzuetan sartu, natur erreserbatzat edohegaztien babesgune berezitzat jotakoetan,alegia. Entitate horrek berak Parke berriaren kude-aketa berari egoztea eskatu du. Kasurakoden araudiak ez du aukera hori ezintzen,eta gainera hartara hurbildu egiten zaizkioantolatze eta funtzionamendu lanak lurral-dez ere hurbilen bizi denari, nahiz eta bestezenbait erakundek parte har dezaketenkudeaketan.

Natur Parke deklaratzen da NafarroakoErrege Bardeak hartzen duen lurralde osoa.Babes figura horretatik kanpo geratzen dira

honako erabilera bereziko eremuok: Hondode Espartosa (272 ha.), Bandera (43 ha.),Cinco Villas (13 ha.) eta tiro poligonoa(2.244 ha.). Natur Parkearen mugak, 1998ko ediziokoNafarroako 1:5.000 Mapa Topografikoarenarabera, honakoak dira: Iparraldetik: X 632138.19; Y 4383664.41UTM koordenatu puntutik hasten da, TresMugas esaten zaion parajean, zeinean bategiten baitute Sadabako (Zaragoza),Zarrakazteluko eta Errege Bardeakomugapeek. Handik ipar-mendebalerantzsegitzen du, Zarrakazteluko muga-lerroare-kin bat, X Errege Bardeako Parkeak NaturBaliabideak Antolatzeko Plana izanen duaraubide, Nafarroako Gobernuak behin

betikoz irailaren 7ko 266/1988 ForuDekretuaren bidez onetsi zuena, hainzuzen, eta ondorengo aldaketak, halabada. Nafarroako Ubidea, Errege BardeakoNatur Parkearen deklarazioa justifikatzenduten helburuekin bateragarri denez,aipatu Natur Parkearen lurralde-eremuanjar daiteke, edo eremu hori zeharka deza-ke, parkeko hurrengo aldeak salbu: naturerreserba, hezegune edo hegaztienbabesgune berezitzat jotakoak. Halaber,garapen eutsigarria sustatuko da, lurral-deko balio naturalen kontserbazioa etaureztatutako nekazaritzaren aprobetxa-mendua uztartzeko. Natur Parkea kudeatzea Errege Bardeako

Komunitateari dagokio,eta berak izanen dituindarra duen legediaknatur parkeetako Presahandiak -15etik gorametroko altuera dutenakedo 100.000tik gora metrokubiko biltzen dituztenak-eraikitzea polemikarakomotibo izan da beti.Zenbait pertsonaren ara-bera aurrerabide-iturri etauraren arrazoizko banake-tarako bide, ingurunearengaineko eraginagatik etasortaraz litzaketen segur-tasun arazoengatik kalte-garriak bestetzuen arabe-ra, obra handi hauenbeharra gai eztabaidatsuada oraindik.

41EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

42EH 16Zk.

Bertizko Jaurerriko Parke NaturalaNafarroako ipar-mendebaldean dago,Bertizaranako ekialdeko muturrean,

zehazki. Denetara, luze zabaleran, 2.040hektarea hartzen ditu, itxura eliptiko xamarradu, hegotik iparrerantz luzatua. Hauexek dirabere mugak: Bidasoa erreka hegoaldean,Oieregiko dermioa (Bertizaranako udalerrianere dagoena) mendebaldean, Etxalar iparral-dean, eta, azkenik, Baztan, ekialdean.Ez da erraza Bertizko Jaurerriko ParkeNaturala bere osotasunean ikustea, ez zeru-tik begiratuta, ezta lurretik begiratuta ere. Egiaerrateko, ez da luze zabalera handikoa, bainamendien artean hertsirik dago, kasko eta gai-lurrez inguraturik, erreka eta errekastozzeharkaturik eta oihanez beterik. Horregatik,lurraren arrasetik ikusita, oso ongi heldu zaioesaera zaharrak dioena,hots, zuhaitzek mendia-ren ikuskera galaraztendute.Barnean nahiz kanpoan,badira hainbat talaia.Parkearen ikuspegi ede-rra ematen digutenak,baina ezin osorik ikusi.Hiruk eskaintzen duteikuspegirik zabalena.Lehenbizikoa Aizkolegikokaskoa da, parkearentokirik garaiena, udarakojauregi txikia duena.Kasko hartatik Bidasoaerrekara jaisten den oiha-naren ikuspegi aparta ikus

daiteke eta inguruko mendien ikuspegiosoa ere bai.Bertze talaiak kanpoan daude eta oinez,nola halako ahaleginean, joan beharradago. Horietako bat Legateko kaskoa da,870 metro dituena, parkearen ekialdeankokatua, Larrazuko kaskotik Alkurruntzmendiraino doan mendi lerroan, zehazki.Mendi lerro horrek alde batean uzten duBaztango sakonunea eta bertze aldeanBertizarana, Malerreka eta Bortzirietakomendiak. Legatek, Aizkolegik baino 30metro gehiago ditu eta ikuspegia, inguruzinguru, aparta da zinez. Sari ederra, zalan-tzarik gabe, gailurreraino iristeko egindakoahaleginaren ondoren. Bada bertze beha-toki bat parkearen hegoaldea eta mende-baldea ikusteko, hots, Mallurketa mendia.

Meate ere erraten zaio,640 metro gora da, etaNabarteko eta Bertizkodermioak bereizten dituenhormatik hurbil dago.Bada antzeko behatokibat, baina nekoso xama-rra, batez ere, bero zaka-rra egiten duenean.Hauxe da: Amaburukoleporaino, iratzeen arte-an, igotzen da bidexka.Erreparatzeako jauregitikbertatik abiatzen da.Beraz, Bidasoa gainekozubi bikaina igaro, eta,

43EH 16Zk.

PARK

E NA

TURA

LA

hartu behar da zubitik 100en metrora eskui-nera hasten den bidea.Baina, arrestian erran dugun bezala, ikuspe-gi horiek guztiak ederrak izanik ere, ezinparke osoa ikusi. Den-dena ikusteko, Itsusikoharriaren Natur Erreserban bizi diren saiarre-en edo bertze hegazti harkaiztarren ibileraberbera egin beharko litzateke. Erran nahibaita, Ptsondo gainean gora joan beharkogenuke, Alkurruntz mendiko kasko zorrotza-ren gainean hegan egin, Orabideako belarsoro eta oihanen gainetik segitu, azkeneanAizkolegiraino iritsi arte. Azkenik, lorategirantzjaitsita, espezie exotiko ugariek harriturik,hegaztiek begirada botako liokete jauregiari,baita ondoko eraikinei ere, eta jendeari kasuhandiegirik egin gabe, eskultura ugari dituenaparkalekuaren gainetik hegan eginen luketeeta berriz ere igoko, bidaia segitzeko, sigi-sagan doan Bidasoaren zintaren gainean.Bertzenaz, Baztan errekan goiti joan, berrizere Itsusiko Harriaren gainean pausatukolirateke, abaroan egoteko, eguzkiaren bero-

pean goxo eta harkaitzen babesean.

Parke Naturala

1984ko martxoaren 22an, Iruñeko artzapez-pikuak eta Nafarroako Foru Diputazio ordez-kari batek idazkia -GozamenarenKostubidezko Lagapena- sinatu zuten, zeina-ren bitartez aipatu Diputazioak “BerizkoJaurerria” finkaren jabari osoa eta erabatekoaeskuratu baitzuen.

Legedia

“Bertizko Jaurerriaren” jabariosoa eta erabatekoa eskura-tzeko aurretiko neurri horrenondotik, eta aurreko jabearendesioei jarraiki, NafarroakoForu Diputazioak erabaki zuenfinka Parke Naturala izenda-tzea, 1984ko martxoaren29an.

Geroago, 67/1991ko otsailaren 21eko ForuDekretuaren bitartez, Natur ParkekoZuzendaritza Batzordearen osaketa eta egin-kizunak aldatu ziren, eta argiago ezarri zenparkearen zuzendari kontserbatzailearenfigura.

Lurralde-mugaketa

Aipatu Foru Dekretuaren eranskinean, des-kribaketa orokorra egin zen eta bertan erra-

ten da “Bertizko Jaurerria” Parke NaturalaKantauriko Ibarren erdigunean dagoela.Aipamen historiko laburra egin ondotik, sako-nago deskribatzen ditu finkaren ezaugarrifisiografikoak eta edafikoak, baita geografiaeta klimaren aldetik dituen bereizgarriak ere.Izan dezakeen landaretzari buruzko azterke-ta egiten du eta, era berean, dagoen faunariburuzkoa. Faunaren biodibertsitatea etakopurua ikusita, bat dator Nafarroako inguruberezi honetarako espero denarekin.

Babes neurriak

Foru Dekretu horren beraren laburpena etairuzkina egiten segiruz gero, aipa dezagunparkea bost alderditan banatu dela. Xedeada oreka lortzea ekologia-sistemen kontser-bazioaren eta jardueren garapenaren artean.(heziketa jarduerak, turistentzakoak, kultura-lak eta zientifikoak). Alderdi bakoitzak berebabes neurriak ditu, batzuk orokorrak eta ber-tzeak bereziak, tokian tokikoak. Bukatzeko,Foru Dekretuak, Ekipamendu eta Zaintzaxedatzeaz gainera, Erabilpen PublikkorakoPlana ere zehazten du, zeinean barne sar-tzen den sarbideei, aparkatzeari, informazio-ari, interpretazioari eta heziketa jarduereidagokien araudia.

Garrantzia Komunitarioko Tokiak

Europako Batasuneko Habitaten

Zuzentarauak (92/43/EE) marko komunazehazten du Landareak, Basa Animaliak etaHabitatak kontserbatzeko. Habitatak naturinguruneak dira, biogeografiaren eta geolo-giaren aldetik ezaugarri oso baliotsuak dituz-tenak. Bertizko Jaurerriko Parke naturala,bost daude:

- Pagadi atlantiar-azidofiloak, lekuaren tokirikzabalena hartzen dutenakEta askoz ere murritzago hauek daude:- Harizti hidromorfikoak (Quercus robur)- Erreka ondoko haltzadiak- Kantauri aldeko mendietako hirustak- Txilardi atlantiarrak

Klima

Bertizko klima leuna da, berotasunari dago-kionez. Urteko batezbestekoa 13,7-15º C da.Udan ez du bero handiegia egiten, neguak

leunak dira eta ez dago alde handirik hilabe-teko tenperatura maximoen eta minimoenartean. Hori gertatzen da Bizkaiko itsasoareneraginarengatik, zuzen joan gero, kilometrogutxira baitago. Itsasoak tenperaturan eragi-ten du, nosko. Euri asko egiten du, urtero1.800 mm inguru, urte osoan barrena bana-turik, urritik maiatzera, bereziki. Beraz,Nafarroako euri kopururik handienetakoa da.

Geologia

Parkearen substratua osatzen duen harkai-tzak oso zaharrak dira, gehienak Era Primarioedo Paleozoikokoak, Aldi Denboniarrari nahizKarboniferoari dagozkionak. Oro har, errandaiteke erdi aldea zaharrena dela eta ondotikipar aldea. Bi alde horietan badira arbelak,grauwakak, eskistoak, hare-harriak eta kon-glomeratuak. Tolestura hertzinikoak direlaeta, harri mota horiek tokirik garaienetandaude. Hego aldea, ordea, beherago dagoeta, batez ere, Era Sekundario edoMesozoiko hare-harriz eta kare-hariz osaturiklegoke.

Baso atlantiarra

Lorategi ikusgarriak bisitaria liluratzen du,noski, baina parke barnera sartzen denarioihana deigarri oso gertatzen zaio: basoatlantiarraren adibide bikaina da. Europanizen hori ematen zaio alde epeleko baso hos-togalkor eta higrofiloari. Europako bertzebasoa mediterranearra da, xerofiloa eta hostoiraunkorra. Oihan mistoa da gainera, eta,horrek balio erantsia ematen dio. Izan ere,oso oihan naturala da eta erran daiteke egun-go landaretza hurbiltzen ari dela gehienez ere

44EH 16Zk.

izan dezakeen landaretzara, bere gorengomailara.

Bidasoa ibaia

Parkean aise ikusten da ur aunitz dagoelaeta hezetasuna etengabe dariola. Badira itu-rri ugari, eta harkaitzek nahiz landareek.Geldi gabe, ur tantak isurtzen dituzte, bere-halakoan bide ertzetan errekasto txikiak osa-tuz. Errekasto txikiak elkarren artean sare-tuak egonik, gero eta erreka handiagoak urezhornitzen dituzte, erreka handi handiak osatuarte.Parkearen barnean dabilen urik gehiena bi

erreka hauek biltzen dute: Suspiroko errekaketa Aintsoroko errekak. Lehenbiziko horrekIrratazuko errekaren urak hartzen ditu, eta,batu ondotik, Suetxeberriko erreka deitzenda. Bigarrena parketik kanpo sortzen daArtolako erreka izanarekin, errekasto auni-tzen urak biltzen ditu, eta, Agote errekarekinelkatu ondoren, Aintsoro erreka izena har-tzen du. Izen horrekin doala, ezker aldetik,Arbera errekaren urak ere joaten zaizkio.Bestalde, Baztan erreka parkearen hegoal-deko ertzetik doa eta hemen Bidasoa izenahartzen du. Behatokiaren azpitik emaritsudoa, Jaurerrian sartzeko zubipea zeharkatueta aitzinera segitzen du, Zeberiko errekakourak jaso ondoren, Erreparatzea bidean.

Naturaren interpretazioa zentroa

Jauregiaren ondoan, Tenientetxea base-rrian, Naturaren Interpretazio Zentroa ezarrieta moldatu da, hiru solairutan banaturik.Beheko solairuan erakusgai daude nafarro-ako eta Bertizko natur ingurunearen osa-gaiak. Lehenbiziko solairuan, behar adinabitartekok -maketak, joko elkarreragileak,argazkiak eta panel bisoredunak- beharbezalako informazioa ematen dute Parkeaezagutzeko, Bertizko funtsezko hiru osagaionbitartez: lurzorua, ura eta oihana. Azkenik,hirugarren solairuan ikuskizun multimediaikusgai dago: badira efektu bereziak,ahotsak,argia eta soinua, izaki bizidunen maketak etabehar bezalako eszenografia hainbat alorre-tan ibilbidea egiteko: sorrerak, historia, klima,paisaiak, euria, lainoa…

Ingurumen-heziketarako egitarauak

Naturaren Interpretazio Zentroaz gain,Bertizko Jaurerriko Parke Naturalak erebaditu azpiegitura batzuk Nafarroako hez-kuntza komunitatearen zerbitzuan jarriak.Xedea da 8 eta 12 urte bitarteko neskato-mutikoei laguntza eraginkorra ematea,Ingurumenari buruzko sentsibilizazioa landu

dezaten. Helburu nagusia da neskatomuti-koen esku jartzea Bertizko Jaurerriko Parkenaturalaren eta inguruko Kantauri aldekoibarren ezagutza, eta, horrekin batera,Bertizko balioen ulermena faboratzea etabalio horiek gordetzeko interesa piztea.

Ibilaldeak bertizen barna

Hainbat ibilbide egin daitezke BertizkoJaurerriko Parke Naturala barna. Horietakobat, bisitari gehien hartzen dituena, lorategi-ko bidea da. Horrez gain, ibilkariendako hirubide ere badaude, seinaleztaturik, gainera:Aizkolegiko igoera, “Suspiroko bidea” etabaserrietako bidea. Bada bertze bat ere txi-rrindulaz egiteko, Plaxaxelairaino joateko.Hiruren artean, aski ongi ezagutu daitekezer eta nolakoa den Bertizko Parkearen bar-nealdea.

Bertizko Lorategia

Jaurerriko jabeak Besollako markesak zirela,lorazain frantziar bat iritsi zen Bertizara,1848an, Felix Lambert. Kontratu zuten jaure-giaren etxaurrearen oinetan zegoen lursaile-an 6.738 m2-ko lorategia egin zezan.Pedro Zigak Jaurerria 1900ean erosi ondo-ren, bertze lorategi baten asmoa taxutuzuten, askoz ere handiagoa, itxura laukizuze-nekoa, eta hasierako hura lorategi berriarenasmoaren baitan sartu zuten. Horregatik,“Lorategi zaharra” deitzen zaio. 34.000 m2-koluze zabaleran, Zigak alde batera eta bertze-ra egin zituen bidaietatik ekarritako espezieexotikoak landatu zituzten. Horren emaitza daegungo lorategi ederra, Botanika-Lorategiikusgarria. Munduko bazter guztietatik ekarri-tako 126 zuhaitz eta zuhaixka-espezie ikus-gai daude.

45EH 16Zk.

PARK

E NA

TURA

LA

46EH 16Zk. Urbasako eta Andiako mendiek natur-

gune bat osatzen dute, geologia, bio-logia, ekologia, estetika, paisaje,

arkeologia eta soziokultura aldetik balio mul-tzo zabal batez hornitua. Geologia aldetik, bi mendiek kararrizko mazi-zo zabal bat osatzen dute, morfoegitura bere-ziak dituena Pirinio-Kantauriko eremuan. Fak-tore bioklimatikoek karst zabalean menderenmende egindako lanak paisaje mineral bere-zi bat taxutu dute eta, barrenetik, tamaina gai-tzeko akuifero bat, interesgarria oso hurbile-ko populazio guneetako giza hornidurarako,Iruñea eta horren inguruneabarne. Horri zoru podsolidoenberezitasun edafologikoa eran-tsi behar zaio, bakarra baitaGaliziakoekin batera penintsu-laren eremuan. Biologiaren ikuspegitik, mendihorietan biltzen dira erregioeurosiberiar-atlantiarreko etamediterraniar-iberiarreko bioa-niztasunaren elementu biogeo-grafiko endemiko bereizgarriak.Adierazgarri aipagarrienen arte-an, ugatza, uhandre alpetarraeta bertako landareen zenbaittaxon daude: Scrophularia crith-mifolia, burundana subespe-ziea, Cochlearia aragonensis,

navarrana subespeziea, Genista eliasen-nenii, Arenaria vitoriana, Lathyrus vivantii,Narcisus varduliensis eta Dryopteris cart-husiana. Ekologia aldetik, mendi hauetan EuropakoElkartearen intereseko habitatak daude, haladeklaratuta baitaude habitat naturalak eta

basa fauna eta flora zaintzeko Kontseiluaren1992ko maiatzaren 21eko 92/43/EEE Zuzen-tarauan. Horien artean, interes berezia dutepagadi azidofiloek, baso horiei lotutako txi-lardiek eta soilune eta harkaitzetako larreek. Estetika aldetik, lurralde hori Nafarroa heze-ko eta trantsizioko paisaje adierazgarriene-tako bat da, edertasun natural handikoa, men-dez mende oihan eta larreen erabilerarenbitartez areagotu dena, sistema erdinaturalorekatu harmoniotsuak sortarazi baititu. Ondare arkeologiko aberatsa gaur arte iraunduen antzinako artzain kulturaren lekukoa

da, duen garrantzi historikoa oraindik aitor-tzekoa badu ere. Ezin da ahantzi Urbasako eta Andiako men-diak antzina-antzinako ondare historikoa dire-la Nafarroa osoarentzat. Horren administra-zioa eta gestioa, alde batetik, Koroaren eta,ondoren, egungo Nafarroako Gobernura arte,Foru Erakundeen lanari esker etorri zaigu,eta, bestetik, Ameskoako Limitaciones men-diko Administrazio Batzarreari esker. Men-dez mende iraun duen tradiziozko entitateada hori, Lege honek aitortu eta babesten diz-kion ahalmen historikoak dituena, Nafarroa-ko ohiturazko Zuzenbidearen muina delako. Hain da oparoa bi mendi horietan bildutakobalio natural anitza, ezen foru erakunde publi-koen babes juridikoa behar baitute, naturgu-nearen kontserbazioa eta iraupena berma-tuko badira. Horiek baliabide naturalen era-bilera ordenatuarekin bateragarriak dira

sektore eta eragilesozialen bitartez. Gehiago ere bada:lurralde hori babestekoarrazoi estrategikoadago, erreserba natu-ral horri darion urarenkalitatea segurtatzendelako, izan ere, harenerabilerak mendienmuga fisikoetatik askozharatago egiten baitu,nafar populazioarengehiengo zabal baten-gana hedatzeko, hiri-buruan eta inguruneanbizi dena ere hartuz. Urbasako eta Andiako

47EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALAmendiak Parke Natural

deklaratzea figura juridikoegokiena da, ez bakarrikbalore horiek edo urarennahiz ekosistemen kon-tserbazioa identifikatzeko,baita plangintza eta ges-tio integral koherenteakbermatzeko, egungoeskaerak eta sor daitez-keenak bat etor daitezen. Parke Naturalaren bitar-tez, gainera, gizarte nafarguztiak eredugarritzat duaurreko belaunaldiekbasoan egindako probe-txamendu ordenatu etaarrazionala, gaur egunhain ohikoa dugun gara-pen jasangarriaren teoriaospetsua gauzatu etaaplikatu baitute aspalditik. Gainera, Parke Naturalada eskualdeko biztanleek (LimitacioneskoBatzarrea, Burunda Ibarra, Arañazko Komu-nitatea eta beste) mendez mende garatuduten erabilera eta gestioko formula tradi-zionalak hobekien babesten dituen boterepublikoen deklarazioa. Halaber, Parke Natu-ralak bultzatu eta handitzen du tradiziozkoeta artisautzako sektoreek beraiek sortuta-ko produktuen berezitasunaren ondoriozkobalio ekonomikoa eta, aldi berean, erakar-gunea da kanpoko baliabide ekonomikoen-tzat mendi ingurura eta hirigune hurbilene-tara gerturatzeko, eskualdeko garapen sozio-ekonomikorako dakarren onuraz gain. Parke Naturalak 21.408 hektarea hartzen ditudenetara, honela banaturik: 4.700 hektareaAndiako mendian, 11.399 hektarea Urbasa-ko mendian, Nafarroako Gobernuaren esku,5.190 hektarea Limitaciones mendian, Eraul-

dik eta Etxabarritik banandutako zatia barnedela, eta 119 hektarea Urederra ibaiaren itur-buruko Natur Erreserban. Parke Naturala deklaratzeko, eremuko NaturBaliabideak Antolatzeko Plana prestatu etaonetsi behar zen, eta hori 1996ko uztaila-ren 1ean onetsitako Foru Dekretuaren bidezegin zen. Bai deklarazioan, bai Parke Naturalarenkudeaketan, kontutan hartu dira, errespeta-tu eta babestu Limitaciones mendiko Batza-rrearen eskubide historikoak, tradiziozkoBatasun administratiboa denez gero, baitaBurunda eta Arañazko Komunitatearen etaDeierriko Udalaren eskubideak ere, Plana-ren arautegian propio bildutakoak, haren par-te baitira aurrerantzean. Limitaciones Mendiko Batzarreak kudeatu-ko du Parke Naturala bere lurraldean, eta

Nafarroako Gobernuak gainerakoan, bi lurral-deok kudeatzeko mendez mende erabili direnformulei jarraipena emanez. Urbasako eta Andiako mendiak kudeatzekopartaidetza sozialerako, Nafarroako Gober-nuak Patronatu bat sortzeko asmoa du, Nafa-rroako Foru Komunitateko Administrazioa-ren, udal dermioa parkearen lurralde espa-rruaren barruan duten edo harekin mugakdituzten toki entitateen, Limitaciones mendi-ko Batzarrearen, Nafarroako Ingurugiro Kon-tseiluan ordezkariak dituzten elkarte ekolo-gisten, Urbasa eta Andiako Larre Batzarrea-ren eta Parke Naturalaren lurralde esparruanzuzenean interesatuta dauden beste sekto-reen ordezkariek osaturik, erregelamendubidez ezarriko den modu eta osaketarekin.Horrekin nafar guztien ondarea den eta Nafa-rroako Foru Komunitateak bere-berea duennaturgune honen gestio integrala, partaidebidezkoa, sendotzen da. Parke Natural deklaratzen da Urbasako etaAndiako mendiek, Limitaciones mendiak etaUrederra ibaiaren iturburuko Natur Erre-serbak osatutako eremua, muga hauekdituena: - Iparraldeko muga: Urbasako eta Andiakomendien muga Ziordia, Olazti, Altsasu,Urdiain, Iturmendi, Bakaiku, Etxarri-Aranatz,Ergoiena, Uharte-Arakil, Irañeta eta Arakilgoudal mugapeekin. - Ekialdeko muga: Andiako mendiaren mugaOllaran eta Goñibarko udal dermioekin. - Hegoaldeko muga, ekialdetik mendebal-dera: Urbasako eta Andiako mendien mugaGesalatz, Lezaun eta Abartzuzako udal der-mioekin, non Urbasako mendiaren muga utzieta Ameskoako Limitacionesen hegoaldeko

48EH 16Zk.

mugari jarraitzen baitio, Ameskoa-barren, Eulate, Aranaratxe eta Larra-onako dermioekin muga eginez,Araba eta Nafarroa arteko mugaadministratiboraino. - Mendebaldeko muga: Araba etaNafarroa arteko muga. Natur Baliabideak Antolatzeko Pla-nak, Nafarroako Gobernuak 1996kouztailaren 1eko 267/1996 ForuDekretuaren bidez onetsitakoak,arautuko du Urbasako eta AndiakoParke Naturala, baita hark izanditzakeen aldaketek ere.

URBASAN ETA ANDIAN APLIKA-GARRI DEN ARAUTEGI BERA-

RIAZKOABurundaren eta Aranazko

Komunitatearen eskubideak

Burunda eta Aranazko Komunitatea osatzenduten toki entitateen alde ezagutzen dira1855.eko abenduko "Aranazko Komunita-tearen Errege Ondareak eta BurundakAndia, Urbasa eta Entziako Errege Men-dietan dituzten eskubideen gaineko tran-sakzio eta merkataritza eskritura"-tik ondo-rioztatuko eskubideak.

Ibilgailuen zirkulazioa

* Orokorki begiratuz, ibilgailu motoredunakOlaztitik Lizarrako bidean, Lizarragatik Liza-rrakoan eta Otsaportilloko pistan ibil daitezkebakarrik. * Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuarenaurreko baimenarekin ibil dai-tezke ibilgailuak, ondorengo hel-buruak gauzatzeko badira: - Lan zientifikoak egiteko. - Usadiozko erromeri egunetan. -Ingurugiro, Lurraldearen Anto-lamendu eta Etxebizitza Depar-tamentuak finka ditzakeen ber-tze batzuetarako, aurretik horiegiaztatu ondoren. * Arestion aipatu errepide etapisten bazterretan, behar beza-la seinaleztatuko tokietan, uztenahal dira turismoak, trafiko arrun-ta oztopatu edo arriskuan jartzenez badute behinik behin.

Salgai arriskutsuen trafikoa

Akuiferoen babesa bermatu ahalizateko, salgai toxiko edo arris-ku- tsuen trafikoa debekaturikdago; horretarako baimena dute-nak ibil daitezke.

Kanpaketa

* Kanpin-dendak edo karabanak bakarrik jardaitezke Bioitzako turismo kanpamentuan;Urbasa eta Andiako gainerako lurretan kan-paldi librea debekaturik dago. * Gazteen kanpaldiak baimentzeko araubi-dea indarra duen arautegian eta Erabileraeta Kudeaketa Plan Zuzentzailean gaitzendiren guneetan ezarritakoa izanen da.

Kirolak

* Antolatutako kirolek eta antzeko jarduerek,Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta

Etxebizitza Departamentuaren aurretikoadostasun txostenaz gain LehendakaritzaDepartamentuaren baimen berariazkoabeharko dute izan, ikuskizun publikoak bai-mentzeko baldintzak arautzen dituen mar-txoaren 8ko 44/1990 Foru Dekretuaren ara-bera. * Debekaturik dago mendiko bizikletan edozaldian ibiltzea, salbu eta horretarako sei-naleztatutako pista eta bide-xendetan ezbada. * Parapentean ibil daiteke horretarako gai-tu lekuetan.

Erauzketa jarduerak

1) Jardunean direnak etaBerreskurapen Plana onetsiadutenak badira: Kontzesioak indarra duenbitartean, Berreskurapen Pla-na aplikatuko da. Etorkizune-an, Erabilera eta KudeaketaPlan Zuzentzaileak kontze-sioaren luzapenerako baldin-tzak ezarriko ditu, luzapen horinaturgunearekin bateragarriabada behintzat. 2) Ustiakuntza berriak. Ez da industri ustiakuntzaberririk onartuko. Etxolak eraiki, baltsak kon-pondu, itxiturak egin, e.a.era-ko usadioz egin diren erauz-keta txikiek Ingurugiro, Lurral-dearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentua-ren aurretiko baimena behar-ko dute izan eta horrekin bate-ra egin beharko den erauzke-tak ukitutako gunea

49EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALAberreskuratzeko plana.

Hondakinak

* Debekaturik dago motaoroko zabor edo hondakinakbotatzea, horretarako ego-kitu tokietan izan ezik. * Hildako animaliak, haiengorpuzkinak eta gorotzadeuseztatuko dira Erabileraeta Kudeaketa Plan Zuzen-tzaileak ezarri xedapenenarabera. * Debekaturik dago ibilgai-luen olioa aldatu eta haiekgarbitzea.

Merkataritzako jarduerak

Debekaturik daude merkataritzako jar-duerak. Hori hala izanik ere, Ingurugiro, Lurral-dearen Antolamendu eta EtxebizitzaDepartamentuak honako hauek bai-men ditzake: - Artisautzako produktuen saltokiak jar-tzea, inguruko herritarrenak badira. - Hondarreko urte hauetan ustiatzenari diren ostalaritzako establezimen-duak, horien titularrak inguruko herri-tarrak badira, jarduera horretarako gaidiren eta egun dauden eraikinetan bal-din badaude eta Industri, Merkataritzaeta Turismo Departamentuaren bai-mena badute. - Freskagarri eta izozki saltokiak,horretarako gaituko diren tokietan.

Eraikuntzak

Debekaturik dago eraikuntza berririkegitea; aldiz, ondoko hauek eraiki-tzeko baimena lor daiteke: - Ingurugiro hezkuntzarakoak. - Aziendarendako etxolak eta estal-peak. - Interes orokor edo erabilera publi-kotzat jotakoak, balio naturalak man-tentzeko helburuekin duten batera-garritasuna bermatzen dela. - Mendiak kudeatu eta kontserbatze-ari lotutako azpiegiturak. Ahal den neurrian behinik behin,

eraikinak usadiozko era eta baliabi-deekin eginen dira, gehienez eresolairu batekoak izanen dira eta aha-leginduko da paisajearekin bat egindezaten.

Jarduera militarrak.

Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuak bide egokiakezarriko ditu agintari militarrak jakinaren gai-nean jarri eta, hala behar denean, haiei jaki-narazteko gune horretan maniobrek etaaginte-ariketek sortzen dituzten ondorioakzein diren.

Fauna eta flora

Debekaturik dago baimenik gabe fauna etaflorako kanpoko espezieak sartzea; hori guz-tia basa fauna eta haren habitatak babestueta kudeatzeari buruzko martxoaren 5eko2/1993 Foru Aginduari lotuko zaio.

Ondare arkeologikoa eta paleontologikoa

* Indarra duen legerian xedatutakoak arau-tuko du aurkikuntza arkeologiko oro etaharen berri horren kudeaketaren arduraduen organoari emanen zaio, identifikatueta babes dezan. * Interes arkeologiko eta paleontologikokoguneak lurraren gainean seinaleztatuko diraera normalizatuan.

Jarduera espeleologikoak

* Jarduera espeleologikoak egiteko Inguru-giro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebi-zitza Departamentuaren baimena beharkoda. Aberastasun espeleologikoa, kobetakofauna, ekosistema hipogeoak, fosil-honda-rrak eta uren kalitatea babesteko asmoz,debekaturik dago lurpeko formazio geo-

50EH 16Zk.

morfologikoetako elementuak hon-datu, bildu edo errotik ateratzea,fauna troglobioa hil edo harrapa-tzea edo haien hondarrak biltzea,salbu eta arrazoi zientifikoak tarte-an badira; hala ere, horretarako bai-mena beharko da. * Debekaturik dago kobetara sar-tzeko instalazio finkoak eta honda-rrak eskutik utzi eta haien barrun-beetan sua egitea. * Ingurugiro, Lurraldearen Antola-mendu eta Etxebizitza Departa-mentuak koba eta leizetan pilatuzaborrak sortutako arazoak eba-luatuko ditu eta sistema hidrologi-koa ukitzen duten leizeak garbi-tzeko lanak bultzatuko.

Higaduraren kontrola

Larreak hobetzeko landarediko sas-trakarik ez da kenduko % 20tikgorako maldetan. Ingurugiro, Lurraldearen Antola-mendu eta Etxebizitza Departa-mentuak lurra kopuru handitan gal-tzen den tokietan egin nahi direnjarduerak arau ditzake, baita horiekegitea galarazi ere; era berean, lan-dare estalkia berreskuratzekobeharrezkoak diren neurriak hartu-ko ditu.

Bertze jarduera batzuk

Orokorrean debekaturik daude: * Landaredia erre eta horretarakoezarritako eraikin eta tokietatikkanpo sua piztu eta egurra moz-

tea, Ingurugiro, Lurraldearen Anto-lamendu eta Etxebizitza Departa-mentuaren baimenik gabe. * Abereak edo basa fauna asal-datu edo gogaitu edo pertsonenlasaitasuna aldatzen dutenhotsak, beharrezkoak ez direnak,egitea. * Baimendu gabeko merkataritza-ko jarduerak edo zerbitzu turisti-ko osagarriak egitea. * Iturri, baltsa eta asketan garbi-ketak egin edo baxera garbitzea,baita iturriak, leizeak edo pasale-kuak zikintzea ere. * Publizitate higiezineko instala-zioak eta ofizialak ez diren publi-zitate inskripzioak. * Ingurugiro, Lurraldearen Antola-mendu eta Etxebizitza Departa-mentuak, aurretik, baimena emandezake filmeak egin edo publizi-tate lanak egiteko, horiek gauza-tzean inguruneari eta haren ele-mentuei kalterik sortzen ezbazaie. *Lagun-animaliak egon egon dai-tezke jabeek haien osasun agiriak,hori egitea nahitaezkoa denean,ager baditzakete. Animalia horiekbeti beren jabeen kontrolpeanegon beharko dute eta aziendariedo basa faunari eragozpenik ezdie sortu beharko. Ingurugiro,Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuak debe-kua ezar dezake animaliak askeibiltzeko natur parkean eta agindezake uhal edo katearekin lotu-ta ibili behar dutela.

Ibai amuarraina.

Arrubioa.

Arranio beltza.

Ipurtatsa.

51EH 16Zk.

PAR

KE

NAT

UR

ALA

Urederra ibaiaren Natur Erreserba eta haren ingu-ruko babesgunea Nafarroako Naturguneen Foru

Legean xedatutakoari jarraikiz arautuko dira eta, oro-bat, haren garapenerako, Nafarroako Gobernuak,Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizi-tza Departamentuak proposaturik, onetsiko duen Era-bilera eta Kudeaketa Planari jarraikiko dio. Urbasa eta Andiako Natur Baliabideak AntolatzekoPlanaren lurraldeak gune hauek izanen ditu: Urederra ibaiaren iturburuko Natur Erreserba, Inte-res ekologikoko gunea; harkaitza; hezeguneak; aran-tzadia; Oihangintza eta abeltzaintzarako gunea;oihan-gintza eta abeltzaintzarako interesa duen gunea; abel-tzaintzarako interesa duen gunea; parke eolikoarengunea; Erabilera turistikorako eta aisiarako gunea.

Natur Erreserba

Hor sartzen da lurraldea babestu eta erabiltzekoLurraldeko Hirigintza Arauei buruzko apirilaren 10eko6/1987 Foru Legeak Urederraren iturburuko NaturErreserbatzat hartzen duena; behar den lege arau-tegiari lotuko zaio eta haren garapenerako behar direnErabilera eta Kudeaketa Planetan ezarritakoari jarrai-kiko zaio.

UREDERRA IBAIAREN NATUR ERRESERBAREN ARAUTEGIAUREDERRA IBAIAREN NATUR ERRESERBAREN ARAUTEGIA

E U S K A LE U S K A L H E R R I K OH E R R I K OKOSTALDEKOKOSTALDEKO

ITSAS ORNOGABEAKITSAS ORNOGABEAK

ADEVEKO ARGITARAPENEN KATALOGOAe-mail: adeve.2@euskalnet.net www.adeve.net Tlf.. 94 475 28 83

PAPER EKOLOGIKOAN IMPRIMATUAKOLABORATZAILEAK