Euskal iñauteriak proiektua
69
1
Transcript of Euskal iñauteriak proiektua
1
AURKIBIDEA
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_____________________________
2
_
ZER DAKIGU EUSKAL IÑAUTERIEI BURUZ?
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
ZER JAKIN NAHI DUGU EUSKAL
IÑAUTERIEI BURUZ?
3
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________
http://amaroatxo.amaroa.com/inauterietako-pertsonaiak
Euskal Iñauterietako pertsonaiak
4
Iñauteriek mitologiarekin zerikusi zuzenik ez badute ere, bertan agertzen
zaizkigun pertsonaia batzuk elezaharretatik ateratakoak dirudite.
Sorginak eta akerbeltz, pertsonaia mitologikoak agertzen zaizkigu ihauteri
batzutan, eta azken aldian, zenbait herritako ihauterietan sortzen ari diren
pertsonaia berriak mitologiatik jasotakoak dira asko eta asko (Lamiak, Jentilak,
Basajaun ...).
Dena dela, mitologia pertsonaiak nahiz ihauteria pertsonaiak antzinatik
datozkigun Euskal sinismenekin batu behar ditugu. Ihauteri ohituerak eta
pertsonaiak, hain zuzen ere, kristautasuna ailegatu aurretik udaberriko
ekinozioaren (udaberriaren etorreraren) ospakizunekin zerikusia dute.
Inauteriak, ihauteak, ihoteak edo haratusteak mundu osoan zehar
neguaren bukaera aldera ospatzen diren jaiak dira.
haratuste hitzaren esanahia "haragi uztea" esan nahi du eta , mendebaldeko
euskaraz erabiltzen da, nahiz eta gaur egun "haragi" eta "utzi" hitzak euskalki
hartan ohikoenak ez izan.
Azken izen hau mundu osoan zehar erabiltzen den carnaval edo carnivalen
parekoena da, hauek latinetik baitatoz: carne (haragi) eta levare (utzi).
Euskal Herrian iñauteri, ihauteri, haratuste eta iyote gehiagotan erabiltzen dira.
Inauteri hitzak “inausi" aditzarekin harremana bide dauka, zuhaitzak inausteko
garaiarekin, alegia.
Elizak gizartean eragin handia zuen garaian Garizuman penitentzia eta barau
aro gogorra egiten zen. Horregatik, Garizuman sartu baino lehenagoko aldia
alaitasunez eta ohiko giza arauei muzin eginez ospatzen zen Iñauteri festarekin.
Gizarte arauak itogarriagoak ziren garaian ihauteriak garrantzi handiago zuten;
ihauterietan dena libre baitzen,: eskalea zena aberats bilakatzen zen,
gizonezkoa emakume, apeza apezpiku ...
Iraultza hau ez zen agintarien gustokoa. Horregatik behin eta berriro
debekatzen saiatzen ziren, edota zigor galantak ezartzen.
1601. urtean Irunean ihauterietan apez batek kardinalearena egiteagatik,
gogorki ordaindu behar izan zuen: bi urtez hiritik herbesteraturik, urte han
5
6
Mundakan, Igande Inauterian, gizon eta mutil talde handi bat kaleratzen da, musika jo eta abesten.
Atorrak dira hauek. Zuri-zuri jantzita joaten dira guztiak, musika bandaren zuzendaria izan ezik; frak beltza eta
kolore bereko kapela eramaten ditu soinean.
Musikariek burko-azala janzten dute buruan, batzuetan aurpegia bistan utzita eta beste batzuetan aurpegia
estalita; burko-azalean farfailek eratzen duten zirrikituetatik begiratzen dute aurpegia estalirik daramatenean.
Aurpegia bistan daramatenek bibote eta papilote handiak pintatzen dituzte beren aurpegietan.
7
Soinekoa aipatu arren, gona daramate soinean; eta ez bakarra, bi baizik. Bata ohi bezala jarrita, eta, bestea,
burutik sartuta, atorra bezala. Horrexegatik esaten diete atorrak.
Herriko kaleetan ibili ondoren, kantatu eta kantatu, portura abiatzen dira zuzendariaren gidaritzapean. Portuan,
petril gainera igo eta banan-banan ilaran jartzen dira guztiak. Han egiten dute ekitaldirik ederrena.
Urtean-urtean kantu berri bat asmatzen dute eta, kantatzeko orduan, kantu berri honetaz gainera aurreko
urteetako abestiak ere izaten dituzte kantatzeko gai. Abesti zahar gehienen letra bitxia da; gehienetan letrak
ulertezinak dira. Hona hemen zatitxo bat, adibide gisa:
"Moja budi tajua
Artatxorio lakua
Samurri rhudiantar
O cualquier txori zantar".
Egun honetan, Mundakan, beste herri batzuetan bezala, tostadak jateko ohitura dago. Antzina, atorrak
balkoietatik sukaldeetara sartu eta etxeko andreak prestatutako tostadak lapurtzeko ohitura zegoen.
8
9
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________
10
● Zalduondon MARQUITOS
Zalduondoko (Araba) Inauterietako pertsonaia Marquitos dugu. Traje beltzez jantzitako “panpina” da,
gorbata darama eta lorea botoi-zuloan. Arrautza-oskolez egindako idunekoa darama. Pertsonaia berezi eta
misteriotsua da.
Igande Inauteri goizean, goizeko hamaikak eta erdietan agertzen da herriko kale nagusian, asto baten gainean.
Herriko mutil edo gizon bat joaten da asto gainean, Marquitosen atzean, berari eutsiz, jausi ez dadin.
11
Astoa gidatzen dute aurrez prestatutako tokiraino, jauregi baten aurreraino, eta, han, Marquitos astotik jaitsi eta
sei metroko luzerako makila baten puntan jartzen dute. Makila zutik jartzen da, lurrean sartuta, eta han goian
geratzen da Marquitos hainbat orduz.
Arratsaldean prozesio zaratatsua abiatzen da Marquitos dagoen tokiraino, Predikadorea izenekoa da buru.
Talde horretan Kale-garbitzailea eta errauts-zabaltzailea doaz lehenbizi, biak bata beltzak jantzita.
Hurrengo musikariak, eta, hauen ondoren, behor batek tiratutako gurdia, Predikadorea barruan dela. Ondoren
Atsoa eta Agurea . Marquitosen aita eta ama omen dira, eta pertsona bakar batek egiten du biena: bata
bestearen gainean jarrita eta Porreroak azken. Porrero hauek beren buruak lurrera botatzen eta pertikak erabiliz
teilatuetatik zintzilikatutako kandela izoztuak apurtzen dituzte. Zaku-telaz jantzita egoten dira,
Marquitos jaitsi eta gurdian jartzen dute. Frontoira heltzen direnean epaia irakurtzen dio Predikadoreak
Marquitosi: hil egin behar du. Jendeak txalo egiten du. Panpina lurrean jarri eta su ematen diote. Taldeko
guztiek egiten dute dantza haren inguruan.
Antzina, Astearte Inauterian izaten zen Marquitosen hilketa.
12
13
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_______________
14
Zuberoako Maskarada -hala da deitua- urtearen hasieratik Astearte Inaute arte ospatzen da.
Ez du data zehatzik izaten. Maskaradetan dantza izaten da elementu nagusia.
Dantzariek hainbat egun eta agertokitan egiten dituzte beren ekitaldiak, eta dantzarien herrian bertan Astearte
Inauterian egiten den "antzezpena" izan ohi da maskaradetako azkena.
15
Maskaradako pertsonaiak bi taldetan daude banatuta: gorriak eta beltzak. Lehenengoak, gorriak, garbi eta
dotore jantzita daude, eta, jakina, gorria nagusitzen da haien arropetan. Talde horretakoak dira Txerrero,
Artzaina, Gatuzain, Kantiniersa, Zamaltzain, Zikiratzaileak, Ferratzaileak, Kukulleroak, Jaun eta
Anderea, Laboraria eta Etxekoanderea.
Gorrien ondoren musikariak doaz, eta, hurrengo, maskarada beltza.
Talde honetakoak dira Ijitoak, Berzkinak, Zorrotzaileak,
Eskaleak...
Antzezpena hasteko, herrira heltzean, barrikadak aurkitu eta
gainditu behar dituzte gure pertsonaiok, gorriek dantzatzen, eta,
beltzek, berriz, batere ordenarik gabe. Herriko kaleetan zehar ibili
ohi dira guztiak, desfilean, pertsonarik garrantzitsu edo ospetsuenak bisitatuz. Bitartean, beltzak Zamaltzain
izorratzen ari dira; Zikiratzaileek ere harrapatu nahi dute Zamaltzain, baina ez dute lortzen.
16
17
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
18
● Ustaritzen
Lau egunetan ospatzen dituzte Uztaritzen Inauteriak. Lehenengo hiruretan eskaerak egiten dira. Pertsonaia
batzuk, beti berdinak, joaten dira etxez etxe dantza egin eta etxekoek emandakoa jasotzen.
Hiru egun hauek Igande Inauteria orduko Igandea, Igande Inauteria bera eta egun honen bezpera izaten dira.
Astearte Inautean, Zanpantzar paseatzen dute, eta ondoren, erre..
Aipatutako lehen hiru egunotan dantzariak desfilean joaten dira batetik bestera.
19
Desfile honetan Kaskarot, Ponpiera eta Kotilungorrek hartzen dute parte. Kaskarotak dira izatez dantzariak.
Mutilak izaten dira, hamarren bat. Talde hau joaten da lehen martxan, musikariak dituztela atzean.
Ondoren Ponpiera eta Kotilungarriak doaz.
Kotilungorriak dira guztien artean ikusgarrienak, bi izaten dira. Gona gorria dute soinean, praka zurien
gainetik, artilezko jaka zuria eta koloreetako amantala, zeinaren poltsikoan errautsa daramaten, airera eta
jendeari botatzeko; eskuan, ostera, makila daramate, bertatik zintzilik behi-buztana; buruan kapela luze
piramidala eta gerrian zintzarri ugari eskegita; aurpegia ehun gorrizko maskara batez estalia, aho eta begiak
bistan dituztela. Pertsonaia hauek umeak izutzen ibiltzen dira. Honez gain, etxekoek emandako eskudirua
batzen dute.
Sei edo zazpi orduz etxez etxe ibili ondoren, guztiak batera abiatzen dira txokoren batera, jatera.
Antzina, herri hauetan, bi talde kaleratzen ziren. Batzuek, arropa zahar eta zarpailez jantzita, barre eragiteko
dantzak egiten zituzten. Algaraka, garrasika edo abesten ibiltzen ziren. "Zirtzilak" zuten izena. Besteak itxura
garbi eta dotoreko jantziz mozorrotzen ziren. Talde honetakoak ziren Kotilungorriak eta Ponpiera, beste batzuen
artean. Jaun, Anderea eta Hartza ere izaten ziren talde honetan.
Astearte Inautean Zanpantzar (Saint Pansart) agertzen da, gurdi gainean, Uztaritzeko kaleetan zehar. Lastoz
betetako panpina handia da, herrian zehar ibili ondoren epaitua, kondenatua, fusilatua eta errea izaten dena.
20
21
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
22
Nafarroa Beherean Inauteriek Maiatzaren amaiera arte irauten dute, eta ez dira herri bakar batetan ospatzen,
gehiagotan baino. Inauteri hauetan egiten den desfileari Kabalkada esaten zaio. Kabalkadetan parte hartzen
dutenen artean Bolantak dira ezagunenak eta ikusgarrienak. Dantzariei deitzen zaie honela, lepotik zetazko
koloreetako zintak zintzilikatuta daramatzaten dantzariei, alegia.
Kabalkadan parte hartzen duen pertsonaia gehiago ere badago. Zaldikoak joaten dira lehenen: bizpahiru mutil
izaten dira, zaldi gainean joaten direnak; Zapurrak hurrengo, bizar beltz eta betaurreko beltzak dituztela. Bat,
bi edo hiru Makilari doaz ondoren, muturrean bola bat duen makila luzea daramate eskuan; Erraldoitxoak bi
izaten dira, emakume argal, luze eta fin bi errepresentatzen duten panpinak dira eta dantzari bik eramaten
dituzte sorbalda gainean. Gorriak dantzarietariko bi izaten dira; apur bat desberdin jantzita, besteen nagusi
23
edo gidari dira. Ondoren, Banderariak doaz, bat edo bi, eskuan banderak dituztela. Basandereak doaz
hurrengo, eta, azkenez, Bolantak. Bi ilaratan joaten dira dantzari hauek dantza, salto eta oihu egiten.
Dantza dugu Kabalkadan elementu nagusia.
Dantzaren ondoren datoz "funtzioak" izenekoak. Zati honetan, pertsonaia bakoitzak bere lanbide edo ofizioa
antzezten du: Ferratzaileek Zamaltzain eta Txerrero ferratzen dituzte, gogoz kontra; Zikiratzaileek Zamaltzain
harrapatu eta irendu egiten dute; Zorroztaileek Jaunaren ezpata zorroztu ohi dute behin eta berriro, Jauna
gustura gelditu arte; ijitoek istorio luze eta entretenigarriak kontatzen dituzte, eta, azkenez, Berzkinek Jaunak
konpontzeko emandako dupina ezin konponduta utziko dute. Halere, Jauna engainatu eta dirua ateratzen
diote... Azkenean, medikua ekarri eta honek salbatzen du Jaunak emandako dirua lapurtu duen langilea, patroi
eta ijitoen artean harrapatu eta erdi hilda utzi dutena.
Antzezpena amaitzeko, dantza egin ohi dute denek batera.
24
25
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
26
Ituren eta Zubietako Inauterietan agertzen dira Joaldunak. Urtarrileko azken asteko edo otsaileko
lehenengo asteko astelehen eta asteartean ospatzen dituzte Inauteriak, bi herrietako mutilak ados jarrita,
aukeratzen duten egunean.
Joaldunak bi herri hauetako mutil taldeak dira; euren ezaugarri nagusia da gerrian zintzarri handi parea lotuta
eramatea. Zintzarria da Inauteri hauetako elementu nagusia.
Mutilok, gerria astinduz, izugarrizko hotsa ateratzen diete zintzarrioi. Binaka joaten dira, ilara banatan,
Joaldunak.
Astelehen eguerdian Zubietako Joaldunak joaten dira Itureneraino, hogei, hogeita hamar edo gehiago ere,
beren dantzarekin zintzarrotsa sortzen.
27
Asteartean Iturengoak joaten dira Zubietara. Bide erdian egoten zaizkie zain Zubietakoak, eta, honela,
elkarrekin egiten dute hortik aurrerako bidea. Bide hau egiten ere, etengabe entzuten da zintzarrotsa. Bidean,
beste lagun batzuk elkartzen zaizkie: karroxak, mozorrorik sinesgaitzenak, sorginak, ijitoak... Ordu biak
bueltan heltzen diraJoaldunak Zubietara eta hango kaleak eta enparantza korritzen dituzte, beren dantzan
kontzentraturik, serio-serio.
Ituren eta Zubietako Joaldunen janzkera desberdina da.
Iturengoek ardi-larru doblea eta painelu gorriak daramatzate soinean; Zubietakoek, ordea, ardi-larru bakarra
eta zapi urdina. Guztiek eramaten dute isipua eskuineko eskuan eta kapela dotorea buruan. Txano honi
"Ttuntturroa" esaten zaio; horregatik dute joaldunek “Ttuntturroak” izena.
Zintzarriek "joare" dute izena ; horregatik dira Joaldunak tresna horiek astintzen dituztenak. Badago beste era
bat ere talde hauek izendatzeko: Zanpantzarrak.
28
29
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________-
30
Lesakako Inauterietan agertzen dira Zakuzaharrak. Igande Inauterian, arratsaldeko zazpietan kaleratzen
dira, hogei edo hogeita bost, guztiak batera.
Gizon hauek gorputza zakukiz (zakuzko oihalez) izaten dute estalita . "Jantzi' honen azpian lasto edo sarale
ugari eramaten dute, eta hori esker itxura harrigarria daukate. Aurpegia zapi batez dute estalita, begi eta
ahoaren parean zuloak dituzten zapiak. Puxika bana daramate eskuan. Banan-banan joaten ilaran, le, ie, ie
oihuka.
31
Herriko kale guztiak korritzen dituzte honela. Kalez kaleko ibilaldi honetan Mairuen laguntza izaten dute.
Mairuek kolorezko ehun zatitxoz izaten dute estalita gorputza.
Gaueko hamarretan heltzen dira herriko enparantzara zakuzaharrak. Enparantza erdian burdinazko barra bat
dago albo batetik bestera, eta hari eusten diote. Une hortantxe herriko ume eta neska-mutikoek gainera egiten
diete salto, zakuzaharrok lurrera botatzeko. Zakuetatik ere tira egiten diete eta hauetariko askok eta askok
beren zaku jantziak galtzen dituzte, eta, ondorioz, saralea zabaltzen da alderdi guztietara. Umeak, orduan,
hasten dira saraleaz jolasten, elkarri botatzen diotela.
32
33
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
____________________________________
34
Behin batean, orain dela urte asko eta asko, Ziripot izeneko gizon bat bizi zen Lantzeko herrian. Gizon potolo -
potoloa zen Ziripot. Ia ezin zuen ibili ere egin, hortik atera kontuak zein gizena eta makala zen.
35
Baina gizon patxadatsua eta alaia zen Ziripot, eta denek maite zuten herrian.
Hain gizena eta baldarra zenez, ez zen lanerako gauza. Baina gauza bat egiten zuen ondo Ziripotek: ipuinak
kontatu.
Ipuinen truke, herritarrek jatekoa eta edatekoa ematen zizkioten Ziripoti.
-Tori, Ziripot, gaur gazta puska bat eta ogia ekarri dizkizut -esaten zion batek.
-Eta nik ardo pitxer bat -beste batek.
Beste batek haragi egosi pixka bat ekarriko zion, eta hurrengoak katilukada bat salda bero. Eta orduan,
Ziripotek ipuin polit bat kontatzen zien esker onez.
Bake ederrean eta pozik bizi ziren denak Lantzeko herrian.
36
Baina, egun batean, Miel Otxin izeneko erraldoi bat azaldu zen, eta harekin Zaldiko etorri zen, erdi gizon erdi
zaldi zen izaki bat.
Zakarra eta gaiztoa zen Miel Otxin, eta deabrua bera bezain bihurria Zaldiko.
Etorri orduko, herritar guztiak bildu zituzten herriko plazan eta hala esan zien Miel Otxinek trumoia bezalako
ahots beldurgarriaz:
-Hernendik aurrera guk agintzen dugu herri honetan. Eta entzun ongi guztiok! Zuetako bakoitzak zerbait ekarri
beharko digu etxetik egunero-egunero, bestelaaa…! -egin zien mehatxu Miel Otxinek.
37
Jendea marmarka hasi zen protesta eginez, baina Miel Otxinek isilarazi egin zituen berehala.
-Ixo! Demonio kaikuak! Eta hobe duzue gure aginduak betetzea -esan zuen garrasika Miel Otxinek.
Jende guztia beldurturik zegoen eta Miel Otxinek agindutakoa betetzen hasi ziren guztiak. Miel Otxin eta Zaldiko
plazaren erdian jartzen ziren egunero eta herriko jendeak zerbait eramaten zien etxetik.
Ziripot zen ezer eramaten ez zien bakarra, gaixoak ez baitzuen zer eramanik.
38
Behin hala esan zion Miel Otxinek Ziripoti, petral-petral eginda:
-Aizu, potólo, zatoz hona!
Ziripot gizarajoa makal-makal hurbildu zen.
-Zuk zergatik ez diguzu ezer ekartzen, e? -galdetu zion zakar-zakar Miel Otxinek.
-Ezer ez duenak ezin ezer eman -erantzun zion Ziripotek.
-Aizu, tontolo-potolo, gurekin txantxa gutxi gero! -egin zion garrasi Miel Otxinek.
Zaldiko ere haserre zegoen eta Ziripotengana joanez, ostiko bat eman zion bere zaldi hanka haiekin.
-Tori! Guri adarra jo nahi izateagatik!
39
Ziripot gaixoa lurrera erori zen. Altxatzen saiatu zen, baina alferrik, baldarregia zen bere gorputz potólo hura
mugitzeko.
Bitartean, Miel Otxinek eta Zaldikok barre egiten zioten Ziripot gizarajoari.
-Altxa zaitez lurretik, potolo-kokolo! -esaten zioten burlaka.
Gaua etorri zen eta denak etxera bildu ziren. Miel Otxin eta Zaldiko ere lotara Joan ziren. Herria hutsik zegoen.
Ziripot gaixoa bakarrik geratu zen herriko plazan, lurretik altxa ezinik. Inork laguntzen ez bazion, han igaro
beharko zuen gau osoa.
Baina gauerdian, herriko jendea agertzen hasi zen isil-isilik. Zazpi gizonen artean zutik jarri zuten Ziripot.
-Ez dago eskubiderik. Honek ezin du horrela segi -kexatu zen emakume bat.
-Baina zer egin dezakegu guk? Oso ahulak gara Miel Otxin erraldoiari eta Zaldikori aurre egiteko -esan zuen
gizon batek.
Denak isilik geratu ziren. Orduan Ziripotek hitz egin zuen.
40
-Erleak ere oso txikiak eta ahulak dira banan-banan hartuz gero. Baina erlauntzako erle guztiek eraso eginez
gero, nor ez da izutzen?
Berehala ulertu zuten herrikoek Ziripotek adierazi nahi izan ziena. Beraiek ere erleak bezain ahulak ziren banan–
banan hartuz gero. Baina denak elkartzen baziren, erraz menperatuko zituzten Miel Otxin eta Zaldiko.
Etxera joan eta igitaiak, aitzurrak eta sardeak hartu zituzten. Eta gero Miel Otxin eta Zaldikoren bila joan ziren
denak batera.
Zaldikok, ordea, ihes egin zuen, zaldi hankekin erraz egiten baita korrika. Baina Miel Otxin erraldoia harrapatu
egin zuten.
41
Herritarrek damutzeko eta barkamena eskatzeko esan zioten Miel Otxini. Baina Miel Otxinek harro-harro
erantzun zien:
-Ni damutzeko eta zuei barkamena eskatzeko? Ez horixe! Kakanarru halakoak! Ikusiko duzue, ikusiko duzue… -
egin zien amenazu.
Orduan, epaiketa egin zioten Miel Otxini herriko plazan, eta denek aho batez erabaki zuten erraldoia sutan erre
behar zela. Eta halaxe egin zuten.
Dena pasatu zenean, lasaitasuna itzuli zen berriro ere herrira. Ziripotek kontu zaharrak eta ipuinak kontatzen
jarraitu zuen, eta berriro pozik eta zoriontsu bizi izan ziren Lantzeko herrian.
Ziripot, Ziripot, Ziripot maitagarria, kontalari, kontalari, kontalari miresgarria.
Galdu duenak, galdu duenak
42
ipuinaren haría,
asma dezala, asma dezala
beste bat berria
● Nor da ipuin honetako pertsonai nagusia?___________________________
● Non gertatzen da ipuina?_______________________________________
●
● Ordenatu ipuinaren irudiak (1etik 4ra)
● Hitz gutxiekin kontatu lau irudietan gertatzen dena
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
____________________________________________
43
__________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________
Lantzen
Astelehen eta Astearte Inauterian izaten da festa Lantzen. Egun bakoitzean antzezpen jakin bat jokatzen dute,
eta egun bakoitzak bere ibilbidea du.
Pertsonaia nagusiak
44
Miel Otxin lastoz egindako hiru bat metroko panpina da, txantxo batek eramaten du sorbalda gainean festak
dirauen bitartean.
Ziripot Lesakako Zakuzaharren antzerakoa da itxuraz.
Zaldiko zentauroa da, gizon batek, armazoi bat jarrita, zaldiaren itxura hartzen du. Armazoiak aurrealdean
dauka zaldiaren buruarena egiten duena , eta zaldibuztana atzealdean.
Txatxoek hainbat eratako janzkera daukate, baina, hori bai, guztiena da oso koloretsua. Eskuan erratza edo
makila daramate. Aurpegia estalita eta buruan kapela konikoak, kolore askotakoak horiek ere.
Ferratzaileak hiruzpalau izaten dira. Zakuzko telaz izaten dute estalia gorputza eta beren lanbideari dagokion
tresneria daramate eskuan.
● Astelehenean hasten da festa. Miel Otxin doa jendetzaren buruan. Ziripot traketsa, oinez egin ezinik
dabil. Makila baten laguntza du oinez egiteko. Txatxoek oihu eta dantza egiten dute. Zaldiko saiatzen da
Ziripot lurreratzen etengabe, eta Ziripot, traketsa bera, behin eta berriro erortzen da .. Zaldiko
Ziripotengana hurbiltzen den bakoitzean, Txatxoek defenditu egiten dute gure gizon Zaldiko, eta Ziripot
lurrera botatzen saiatzen da. Halako batean, Zaldiko harrapatzen dute Txatxoek. Ferratzaileek Zaldiko
ferratzen dute.
● Astearte Inautean ez dira ez Ziripot ez Zaldiko kaleratzen. Miel Otxin da egun honetan nagusi.
Enparantzara eramaten dute Txatxoez inguraturik, eta han epaitu egiten dute. Tiroz hil eta lurrera
botatzen dute erraldoia. Zatitu eta sua egiten dute haren gorpuarekin. Zortzikoa dantzatzen da suaren
inguruan.
45
46
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________
47
Arizkungo Inauterietako pertsonaia nagusia dugu Hartza. Herri honetan Korpus egunean bi damuñ
(etxazain) nagusi eta beste bi damuñ laguntzaile aukeratu ohi dituzte. Baita beste damuñ etxekoandre bi ere.
Igande Inauterian, gazteak herriko ostatuan gosaldu eta "puska biltzera", etxez etxe eskatzera joaten ziren.
Gaur egun ere jan, edan eta zarata ugari egiten dute etxe guztietan.
Asteartean, ostera, gazteak mozorrotuta kaleratzen ziren, kareta eta guzti batzuk. Zazpi zortzi erraldoi ere
agertzen ziren. Baina egun honetako ardatz nagusia, gaur egun ere, Hartza da. Gizon edo mutilen batek egiten
du hartzarena, gorputz osoa artilez estalita. Batera eta bestera mugitzen da hartza, ihes egin eta jendea izutzen
du. Hartz-zaintzaileak darama lotuta, bere ondoan edukitzea asko kostatzen bazaio ere. Taket handia darama
eskuan zaintzaileak, hartza menderatzen laguntzeko.
48
Inauterietan, egun honetan baino ez dute dantzatzen Sagar-dantza . Toki gehienetan nesken dantzatu ohi dute
sagar-dantza, baina hemen, mutilek dantzatzen dute. Antzina, goizean ibilaldia hartzarekin egin ondoren,
bazkaltzera joaten ziren aldran, eta, gero, arratsaldean, damuñ nagusi eta laguntzaileek dantzatzen zuten
Sagar-dantza herriko kaleetan.
49
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
_____________________________________
________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
_______________________________
50
51
● Unanuan
Unanuako Inauterietako pertsonaia nagusiak dira Mamoxarroak. Herri honetan, Igande eta Astearte
Inauterian ospatzen dira "Ijoteak".
Igande Inauteria Mamoxarro txikien eguna da: herriko hamabost-hamazazpi urte bitarteko mutil guztiak
kaleratzen dira mamoxarro jantzita. Kamiseta eta galtza luze zuriak daramatzate soinean. Buruan zetazko
koloreetako zapia eta gerrian gerriko gorri edo beltza. Kaskabiloz jositako larruzko zinta gurutzatzen dute
paparrean. Eta mozorroa are ikusgarriago egiteko, elementu harrigarriena: burdinazko karatula jartzen dute
aurpegia estaltzeko. Ez daki inork noiz eginak diren karatulok. Zazpi geratzen dira herrian, antzina zeuden sei
pareetatik.
52
Etxez-etxe ibiltzen dira oles eginez eskuan daramaten makilaren puntan lukainka eta urdai zatitxo bat jarrita.
Etxeetan arrautza, urdai, lukainka eta abarrak oparitzen dizkiete, eta zortziak bueltan herriko tabernara bueltatu
eta han afaltzen dute bildutakoa.
Hamazazpi urtetik gorakoen eguna Astearte Inauteria da, Mamoxarro handien eguna. Txikien moduan
mozorrotzen dira, eta arratsaldean oles egitera joaten dira, musikarien laguntzarekin, mozorrotu gabe azken
hauek. Mamoxarro handien atzetik beste gazte batzuk doaz , nor bere gisara mozorroturik. "Muttuak" dira,
Mamoxorroen moduko makila daramate eskuan - 2m eta erdikoa izaten da -. Abestu bai baina hitzik ezin dute
egin, horregatik dute Muttuak izena.
Batera eta bestera ibiltzen dira Mamoxarroak, beti harrapakinen baten bila. Ume edo neskatilaren bat ikusiz
gero korrika abiatzen dira ea harrapatzen duten. Herritarrek honako hau esaten diete pasatzen ikustean:
"Mamoxarro xirri xarro, keteriako,
zazpiña uzkera apariako .
Zata begi gorri, urten behin etorri"
Herriari buelta eginda, ostatura itzultzen dira afaltzera. Afalostean Mamuxarro handiek eta Muttuek enparantza
edo Udaletxe aurrean dantza egiten dute.
53
54
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________-
55
56
Kaldereroak http://www.irungoatsegina.org/eu/actividades/caldereros.html
Kalderero Hungariarren Konpartsa 1891eko otsailaren 8an inauguratu zen, eta 1903ko otsailaren 22an
errepikatu zen.Geroago, Irun'go Atsegiña Elkarteak berriro burutu zuen 1923ko Inauterietan, eta urte hauetan
ere errepikatu zen: 1927, 1933, 1943 eta 1954an. Gaur egun, urtero, Inauterien aurreko larunbatean antolatzen
dugu, eta ohiko ekintza bilakatu da. Kalderero Hungariarren Konpartsak Irungo kaleetan zehar egiten du
ibilbidea, betirere urrutiko lur horietako doinuekin.
Hauek osatzen dute kaldereroen taldea: erregina bat, bi dama ederrez lagunduta; ezkongaiak; hartza eta
hezlea, musikari banda eta arropa zein apaingarri ikusgarriez eta bitxiez jantzitako gainerako kideak.
Emakumezkoek panderetez laguntzen dituzte doinu alaiak, gizonezkoek, berriz, trebetasun handiz jotzen
dituzten paderez eta mailuez.
Gure hiria zeharkatzen duten bitartean, eta irundarren gozamenerako, egiten dituzten geldialdietan Hungariatik
ekarritako kantuak entzuteko aukera izaten dute bertaratutakoek. San Juan plazan bukatzen da desfilea, eta
bertan kantatzen da berriro. Kantuen ondoren, tribuko erreginak, bere bi damen
laguntzarekin, hitzaldi bat eskaintzen die Irungo hiritarrei. Hori egindakoan, ezkontza zingaroa egiten da,
tribuko buruzagiak zuzendua.
57
Ezkontza zeremonian ebaketa bana egiten zaie ezkongaiei, ondoren, zapi batez lotzen dira ezkontideak
ezkontzaren adierazgarri gisa. Ezkongaiak lotutakoan, taldeko buruzagiak buztinezko kazola bat bota egiten du:
modu horretan jakingo du zenbat seme-alaba izango dituzten ezkonberriek. Tradizioak dioenaren arabera,
seme-alaben kopurua lurrean dauden kazola-puska adina izango da.
1ª Canción de Caldereros: ¡QUE BELLEZA!
¡Qué belleza! ¡qué paisajes!
contemplamos todos por doquier
58
a la gran ciudad irunesa
saludamos llenos de placer
- - - - -
Caldereros, somos de la Hungría
que venimos en tren especial,
a pasar en vuestra compañía
los tres días de este Carnaval
a cantar y a divertirnos,
que esta ciudad es sin igual
¡Ay! cuánta dicha vamos a gozar.
Chocad... chas, chas,
Cantad... chas, chas,
Chocad... chas, chas, chas, chas.
¡Qué belleza! ¡qué paisajes!
contemplamos todos por doquier
a la gran ciudad irunesa
saludamos llenos de placer
59
- - - - -
Recorrimos diversos países
y admiramos beldades a mil;
pero nunca mujeres tan lindas
cual las niñas que vemos aquí
su cintura es flexible palmera
son sus labios cual fino coral;
si ellas fueran caldereras
con sus ojos fundieran metal.
¡QUÉ BELLEZA!
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
60
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
______________
61
62
IRUNGO KALDEREROAK
ZEIN XARMANTAIRUNGO LURRA ETA HIRIA
HERRI JATOR IRUNDARRAAGURTUZ DUGU ATSEGINA
HUNGARIAKO KALDERERO GARAETORRIRIK GAUR IRUNERA
LASTER MOMOK ARGITUKO DIGUNAHIZ EGUNA, NAHIZ ETA GABA.
NAUTERI ALAIARENIRAGARLE GU GARA
BAI! ATSEGINA ETA ALGARA. (bis)
AIZAK • •JO ZAK • • (bis)
JO ZAK • • • •
ZEIN EDERRA, ZEIN XARMANTA IRUNGO LURRA ETA HIRIA
HERRI JATOR IRUNDARRAAGURTUZ DUGU ATSEGINA
63
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
64
65
IÑUDES Y ARTZAIAS
66
67
68
69
