Fernando Pessoa

Marinela

euskaratzailea: Joseba Sarrionandia

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.

Liburu gehiago eskuratzeko:http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Joseba Sarrionandia.

Euskarazko edizioa: Susa, 1985Jatorrizkoaren data: 1913

Fernando Pessoa euskaraz:http://ekarriak.armiarma.com/?i=266

PROLOGOAFernando Antonio Nogueira Pessoa —hau bai-

tzen bere izen ofiziala— 1888 urteko ekainarenhamahiruan sortu zen, arratsaldeko hiruretan,Lisboan. Eta Lisboan bertan hilgo zen, 1935 urte-ko hazilaren hogeita hamarrean, alkoholismokronikoa eta zirrosia medio.

Berak esaten zuenez, bizitza bi izaten ditugu:bata, egiazko bizitza, haurtzaroan amets egineta harrezkero ere irudimenaren behelainomehe artean segitzen duguna eta bestea, bizitzafaltsua, besteekin eta iharduera praktikoan kon-plitu eta hil kaxan amaitzen dena.

Goi mailakoa eta kultoa zen Fernando Pesso-aren familia, hidalgo leinukoa aitaren aldetik,judukonbertsoen leinukoa amarenetik. Sei urtezituelarik hil zen bere aita, tuberkulosiarekin, etageroxeago urte beteko bere anaia tipia. Baina biurte geroago ama alarguna berriro ezkondu zenmilitar batekin eta, 1896 urtean, Hego Afrikanbizitzera joan ziren hirurak, Durban hirira. Han,Fernando Pessoa eskola ingelesetan hezi zen,

eta gazterik hasi zen literatura estudiatzen etaizkiriatzen, ingelesez beti.

Hamazazpi urterekin, 1905ean, Lisboara itzu-li zen; eta ez zen gehiago hiriburutik irtengo berebizitza guzian.

Itzuli ondorengo urteak aldaketa urteak izanziren, bizimoldez eta hizkuntza literarioz egokitubehar bait zen. Ingelesa utzi gabe, portugesezsaiatzen zen idazten. Lana bulegoetan aurkituzuen, itzulpen eta gutun komertzialak, herbeste-rako batez ere, erredaktatzea zuen ogibidetzat.

1912 urtean argitaratu zituen Fernando Pes-soak bere lehen idazlanak, A Aguia aldizkarian.Lusitanismo eta saudosismoaren garaia zen lite-ratura portugesean, berbizkunde eta eztabaidaaldia orduko abangoardietan, eta berehala emanzen ezagutzera, eztabaidetara bete betean sartueta jakintza literario aparta erakutsi zuelakoz.

1913 urteko bere paperetarik dakigunarenarauera, etengabe izkiriatzen zuen, gutxiagoingelesez eta gehiena portugesez. «A Brasileira»tabernako tertuliara joaten zen lagun batzukin.Baina literatura bakarrik egiten zuen, hasiera etaamaierarik gabeko narrazioak, behelaino arteko

poemak, zurrumurru metafisikoak. Bere amari,Hego Afrikara, sarritan bidaltzen zizkion gutu-nak. Bere lagun minena garai haretan Mario deSa-Carneiro zen; gero suizidatuko zen poetahura. A Aguia aldizkariko idazkaria ere lagunazuen, Alvaro Pinto. Emakumeekin oso lotsatiaomen zen, ez zen haiengana hurbiltzen edo aldeegiten zuen. 1913ko martxoan Impressoes doCrepusculo izeneko poema idatzi zuen, gerorapaulismoa delako korronte literarioa fundatukozuena, eta sortzear zeuden —1914 urtean erditubait ziren— Fernando Pessoaren heteronimoak,halegia, Alberto Caeiro, Ricardo Reis eta Alvarode Campos.

O Marinheiro, prologo honetan aurkeztu nahidudan obra, 1913 urteko urrian datatzen da.Argitaratu geroago. Lehenengo, A Aguia aldizka-rikoek ez omen zioten onartu, eta ez zen argita-ratu Orpheu aldizkariaren lehen alean baino,1915 urtean:Obra hau —euskaraz Marinela izendatu duda-na—, ez da erabat kabitzen literatura sailkatzekousatu ohi diren zakuetarik batetan. Teatroa da,baina egitura arras berezikoa, gertaerarik

gabea; poesia moldekoa ez bada, hagitz poeti-koa da; narrazioa ere bada, narrazioaren antsiadario behintzat; eta filosofia tratatua ez bada,gogoeta metafisikoa besterik ez da lehen arna-setik azken silabara arte. Orduan, sailkatzeko-tan, autoreak berak imini zion azpitituloa hain-tzat hartzea besterik ez dago, «drama estatikoa»dela esan zuen Fernando Pessoak.

Zer da drama estatikoa? Gatazkarik etamugimendurik ez dagoeneko teatroa da estati-koa. Posible dea gatazkarik eta mugimendurikgabeko teatroa? Fernando Pessoa baietz erakus-ten entseiatu zen eta, areago, teatrogintzadrama estatiko eta lirikorantza zihoala usteosoan zegoen. Drama estatikoan argumenduaez da ekintzen bilakaera eta ondorioetan oinarri-tzen, dramaren haria, obra honetan erakustendenez, arimaren biluzketa hutsean finkatu daite-ke. O Marinheiro honetan, hain zuzen, errealita-tearen ate zein leihoak hertsi eta lengoaiareneta ametsaren bidez arima azaltzeko situazioakkreatzen ahalegintzen da Fernando Pessoa. Bizi-tzaren tentsioa lekorean bilatu beharrean per-

tsona barruan topatzen da, arimaren teatroaizendatzea otutzen zaidan zerbait eginaz.

Erreferentzien aldetik, kritika literarioarenaipamenak ekarriez gero, modu desberdinezinterpretatu da O Marinheiro. Kritiko batzuek(Maria Teresa Rita Lopes, Fernando Pessoa et leDrame Symboliste, Paris, 1977) teatro sinbolista-ren erroak somatu dituzte, Maurice Maeterlinckautorearen herentzia hain zuzen. Beste kritikobatzuek (Maria de Fatima Marinho, Actas de Con-greso International de Estudos Pessoanos, Porto,1979), berriz, absurdoaren teatroa ikusi nahidute Fernando Pessoarenean, Samuel Becketteta Eugene Ionesco gerokoagoen aintzindarilegez edo. Erlazioak bilatzen abiatuez gero,nahiz eta kritikoa ez naizen, eta horregatik beharbada, cantigas de amigo zaharren aidea hartzendiet nik dontzeilen solasei. Irakurketa arras des-berdinak egin daitezke, beraz, desberdinak etahurrinak. Dena dela, O Marinheiro Fernando Pes-soaren obra guziaren kontextoan entelegatzenda egokien. Hain zuzen, drama estatiko honetandaude 1914 urteaz geroztik heteronimoek,bakoitzak bere tankera berezian, zabaldu eta

borobilduko zituzten gairik funtsezkoenak, etabizitzari eta lengoaiari buruzko ideiak batez ere,gero Livro do Desassossego delakoan agianbeste liburuetan baino era zuzenagoan azaltzendirenak.Hemen ez dagoen lekua balego, interesgarrialitzateke erakustea Fernando Pessoaren obraugariak ez direla hari puska solteak, baizik etasare zabal baten zatiak, eta sare handi horretanO Marinheiro, besteak beste, lehen lokarrienartean dagoela. Liburu honen epilogotzat hogei-ta zazpi inguru ohar erantsi ditut, hitz eta esaldikonkretuen komentarioak eginaz batzutan etaFernando Pessoaren texto zatiak argibide etaosagarritzat emanez bestetan. Fernando Pessoa-ren obra den sare zabal hori haritxo buru hoietanantzematen hasi daiteke behar bada.

Bestalde, itzultzea deliberatzean zergatik OMarinheiro hau, eta ez beste edozein, hautatududan galdetzen badidazu, ez dut arrazoi handi-rik, salbu eta irakurtzean laket egin zitzaidala.Itzultzea, gero, ber irakurtzeko modu on bat daeta, gainera, irakurlea zerbaitetara gonbidatze-ko modua ere bai.

Gonbidatu egin nahi zaitut, bada, FernandoPessoaren kantiga aideko mintzairaren bidezedo lur gotor gisa habitatzen dugun gure hizkun-tzaren bidez, hiru dontzeila geldi eta misterio-tsuen eta laugarren geldiago eta misteriotsuago-aren gelara. Gela honetan, Fernando Pessoakaipatzen zituen bizitza bietatik egiazkoenean,amets eta bildur batzuk besterik ez duzu aurkitu-ko, libururik gabe eta egunsentira orduko leiho-tik begiratu eta bizitzari buruz gogoeta eginezeduki ditzakezun zentzazio berberak, agian,baina sar zaitez.

Joseba Sarrionandia

MARINELA(kuadro bakarreko drama estatikoa)

Gaztelu zaharren bateko gela. Gela zir-kularra dela ikusten da. Erdian, oinarribaten gainean, hil kaxa bat dago etabere barruan dontzeila bat, zuriz jan-tzia. Lau aizkora kantoietan. Eskui-nean, gela imajinatzen duenaren ia

aurrez aurre, leiho bakarra dago, altuaeta hestua, zeinetik mendi hurrin birenartean itsasoaren zati tipi bat ikusten

den.Leihoaren aldetik hiru dontzeila daudegaubeilan. Lehena leihoaren aurrean

eserita dago, eskuineko goiko aizkoraribizkarra emanez. Beste biak, bakoitzaleihoaren alde batean eserita daude.

Gaua da [1] eta hilargitasun [2] arras-to mehe bat dago.

LEHEN BEILARIAK: Oraindik ez du batere ordurikjo.

BIGARRENAK: Ezin izan da entzun. Ez dago erloju-rik hemen inguruan. Gutxi barru argitukodu eguna.

HIRUGARRENAK: Ez: ortzemuga beltza da.LEHENAK: Zergatik ez dugu, ene ahizpa [3],

behiala izan ginena kondatuaz atsedenhartzen? Ederra da, eta faltsua da beti...

BIGARRENAK: Ez, ez gaitezen horretaz mintzo.Gainera, izan ginena gu zerbait?

LEHENAK: Agian. Ez dakit. Baina hala ere beti daona iraganaz mintzatzea... Orduak eroridira eta gu isilik egondu gara. Ene aldetik,kandela haren sugarrari begira egondunaiz. Batzutan dardaratu, bestetan horitu,bestetzutan zurbildu egiten da. Nik ez dakithori zergatik gertatzen den. Baina badaki-gua, ene ahizpak, zergatik gertatzen denedozer gauza?...

(isil unea)

BERBERAK: Iraganaz mintzatzea — hori ederra daagian, alferrikakoa delakoz eta hainbestekoatsekabea ematen duelakoz...

BIGARRENAK: Mintza gaitezen, nahi baduzue,ukan ez dugun iragan batez...

HIRUGARRENAK: Ez. Apika izan genukeen...LEHENAK: Hitzak besterik ez dituzue esaten. Hain

tristea da mintzatzea! Geu ahaztutzekomodu hain faltsua da!... Eta paseatzenbagara?...

HIRUGARRENAK: Non?LEHENAK: Hemen, alde batetik bestera. Sarritan,

ametsen [4] bila abiatzeko modua da.HIRUGARRENAK: Zeren bila?LEHENAK: Ez dakit. Zergatik jakin behar dut?

(isil unea)

BIGARRENAK: Oso tristea da herri guzi hau... Nibehiala bizi nintzenekoa ez zen hain tris-tea. Ilunabarrean ehuntzen aritzen nintzen,ene leihoan eserita. Leihoak itsasorantza[5] ematen zuen eta noizean behin irla batzegoen hurrinean. Sarritan, ez nuen ehun-tzen; itsasorantza begiratu, eta ahaztu egi-ten nuen bizitza. Ez dakit zoriontsua nin-

tzen. Engoitik ez naiz itzuliko agian ni seku-la izan ez naizena izatera...

LEHENAK: Hemendik lekorean, ez dut itsasoasekula ikusi. Han, leiho haretatik, itsasoaikusten deneko bakarra bait da, hain gutiikusten da!... Ederra dea beste lurraldeeta-ko itsasoa?

BIGARRENAK: Beste lurraldeetako itsasoa bakarrikda ederra dena. Guk ikusten dugunak,sekula ikusiko ez dugun haren saudadeak[6] ematen dizkigu beti...

(isil unea)

LEHENAK: Ez dugu esan gure iragana kondatubehar dugula?

BIGARRENAK: Ez, ez dugu esan.HIRUGARRENAK: Zergatik ez dago erlojurik gela

honetan?BIGARRENAK: Ez dakit... Baina horrela, erlojurik

gabe, hurrinagoa eta misteriotsuagoa daguzia. Gaua gauarenagoa da... Nork dakizein ordu den jakinez gero honela mintza-tuko ginatekeen?

LEHENAK: Ene ahizpa, tristea da guzia ene baitan.Abenduak iragaiten ditut ariman... Leiho-rantza ez begiratzen ahalegintzen naiz...Badakit handik, hurrinean, mendiak ikusidaitezkeela... Ni zoriontsua izan nintzenmendien bestaldean, behiala... Ni haurtxoanintzen. Liliak biltzen nituen egun osoan,eta inork ez kentzeko eskatzen nuen lokar-tu baino lehenago... Ez dakit zertan denhau ezinbestekoa, baina negar egitekogogoa ematen dit... Hemendik hurrin baka-rrik izan ahal zen hori... Noiz helduko daeguna?

HIRUGARRENAK: Zer axola? Beti heltzen da moduberean... beti, beti, beti...

(isil unea)

BIGARRENAK: Konda ditzagun ipuinak bata bes-tearentzat... Nik ez dakit ipuinik, baina horiez da kaltea... Bizitzea bakarrik da kaltega-rria. Bizitzak ez diezagula ukitu [7], ez etaerropen ertza ere... Ez, ez zaitezte altzatu.Hori keinu bat litzateke eta keinu bakoitzak

amets bat eteten du... Une honetan ni eznaiz egon ametsetan, baina laket zait ame-tsetan egon nintekeela pentsatzea... Bainairagana — zergatik ez gara iraganaz min-tzo?

LEHENAK: Ezetz erabaki dugu... Laster ihalgiko daeguna eta damutu eginen gara... Argiare-kin lokartu egiten dira ametsak... Iraganaez da amets bat besterik... Gainera, ame-tsa zer ez den ere ez dakit... Oraina arretazbegiratuez gero, iadanik iragan dela irudi-tzen zait... Zer da edozer gauza? Zelan ira-gaiten da? Zelangoa da barrutik bere ira-gaiteko modua?... Ai, mintzo gaitezen, eneahizpok, mintzo gaitezen errime, mintzogaitezen guziok batera... Isiltasuna gorpuz-ten hasten da, gauzatzen hasten da... Lai-noaren antzerako zerbaitek inguratzennauela senditzen dut... Ai, mintzo, mintzozaitezte!...

BIGARRENAK: Zertarako?... Zuei bioi begira nagoeta, berehala, ez zaituztet ikusten... Gureartean amildegiak hasi direla iruditzenzait... Ikusi ahal zaituedalako ideia ahitu

behar dut zuek ikusteko... Aide bero hauhotza da barruan, arima ukitzen duenlekuan... Esku ezinezkoak senditu beharnituzke orain ene adatsetan irristatzen —zerenen [8] mintzatzeko modua da (belau-nen gainean gurutzatzen ditu eskuak. Isilunea). Duela gutxi, ezertaz pentsatzen izanez dudanean, ene iraganaz pentsatu dut.

LEHENAK: Ni ere eneaz egon behar izan naiz pen-tsatzen...

HIRUGARRENAK: Nik iada ez dut jakin zertan egonnaizen pentsatzen... Apika besteen iraga-naz... sekula existitu ez den jende xarman-garriaren iraganaz... Ene amaren etxe alda-menetik errekatxo bat zihoan... Zergatikote zihoan korrika, eta zergatik ez zihoanhurrinagotik edo hurbilagotik?... Badeaarrazoirik edozein gauza den bezala izate-ko? Badea horretarako ene eskuak bezala-ko arrazoi egiazko eta errealik?...

BIGARRENAK: Eskuak ez dira egiazkoak ez errea-lak... Gure bizitzan biztanle diren misterio-ak dira... Batzutan, ene eskuak soegiteanJainkoaren bildurra dut... Ez dago haizerik

kandelen sugarrak mogitzeko, eta begiraezazue, mogitu egiten dira... Norantzaabailtzen dira?... Hau atsekabea inork eran-tzun baleza!... Musika arrotzak entzutekodesiran nago, orain beste lurraldeetakopalazioetan agian jotzen ari direnak...Hurrin da beti ene ariman... Apika, humeanintzelarik itsaso bazterrean uhainenatzean korrika ibiltzen nintzelakoz. Eskutikhartuta eraman nuen bizitza arrokenartean, marea beherean, itsasoak bereeskuak bular gainean gurutzatu eta ainge-ru estatua gisa lokartu dela dirudienean,egundo inork gehiago begira ez dezan...

HIRUGARRENAK: Zure esaldiak ene arima ekarrididate gogora...

BIGARRENAK: Egiazkoak ez direlako agian... Ia ezdakit esaten ditudan... Aditzen ez dudanabots batek sekretuan murmuriatzen dizki-danak segituaz errepikatzen ditut... Bainaitsaso bazterrean benetan bizi izan naizagian... Kulunkatzen den guzia maite dut...Uhainak daude ene ariman. Oinez noalarikzabu eginez noa... Orain oinez ibili egin

nahi nuke... Ez dut egiten, ezen egitea alfe-rrikakoa delakoz, egin nahi dena egiteabatez ere... Mendiena dut bildurra... Ezinez-koa da beren geldotasun eta handitasunhori... Harrizko sekreturen bat dadukateagian. Eta ez dute dadukatenik jakin nahi...Leiho honetatik, azaldu eta, mendiak ezikustea lortuko banu, une batez ene arima-ra azalduko litzateke nonbait, zeinean nizoriontsu senditu...

LEHENAK: Nik, ene aldetik, mendiak maite ditut...Mendien honunzkaldean da bizitza betiitsusia... Harunzkaldean, ene ama bizi denlekuan, tamarindoen gerizpean eseritzenginen eta beste lurraldeetara joateaz min-tzatzen... Han iraunkorra eta zoriontsuazen guzia, hegazti biren kantua bezala,bakoitza bidearen alde batetik... Oihanakez zuen hutsunerik, gure pentsamenduakbesterik... Eta zuhaitzek lurrean, berenitzalak ezik, beste baretasun bat isladazezatela zen gure ametsa... Halantxe biziginen benetan, ni eta ez dakit inor gehia-

go... Esaidazue hau egia izan dela, negaregin beharrik ez dezadan...

BIGARRENAK: Arroka artean bizi nintzen eta zela-tan zegoen itsasoa... Ene saiaren ertza hoz-kirria eta gazia zen ene zango biluziakastintzean... Tipia eta arrotza nintzen...Gaur bildurra dut izan nintzelakoz... Orainalo egiten dudala iruditzen zait... Hitz egida-zue fatei [9] buruz. Ez dut sekula haieiburuz inor mintzatzen entzun... Itsasoahandiegia zen haiei buruz pentsa erazte-ko... Bizitzan atsegina da ttipia izatea...Zoriontsua zarea, ene ahizpa?

LEHENAK: Une honetan hasten naiz behiala izanaizaten... Gainera, hura guzia ilunbetan ira-gan zen... Zuhaitzek nik baino gehiago bizizuten hura... Ez zen sekula iritsi eta nikezer gutti espero nuen. Eta zu, ahizpa, zer-gatik ez zara mintzatzen?

HIRUGARRENAK: Izugarria egiten zait esangodizuedana laster esanda ukaitea. Oraingoene hitzak, esan eta berehala, iraganare-nak izanen dira iada, enegandik lekorageratuko dira, ez dakit non, finko eta zori-

gaitzekoak... Mintzatzen ari naizelarik,hauxe pentsatzen dut ene eztarrian, etaene hitzak jende iruditzen zaizkit... Neubaino handiagoa da ene bildurra. Eneeskuan, ez dakit zelan, ate ezezagun bate-ko giltza senditzen dut. Eta ni guzia gutunedo sakrario bat naiz, bere buruaz kon-tzientea. Horregatik egiten zait bildurgarriajoatea, oihan ilunean barrena bezala, min-tzairaren misterioan... Eta, finean, norkdaki neu ote naizen honelakoa eta horixeote den dudarik gabe senditzen dudana?...

LEHENAK: Hain zaila da geure burua erreparatzendugunean zer senditzen den jakitea!... Bizi-tzea ere arras zailagoa da, norberak bizidela jakinez gero... Mintza zaitez, bada, bizizarela ohartu gabe... Ez zeniguna nor zinenesan behar?

HIRUGARRENAK: Behiala nintzenak iadanik ez dunor naizen oroitzen... Izan nintzen zorion-tsuaren gaixoa!... Arramen itzalen arteanbizi izan nintzen, eta hosto ikaratiak diraene ariman guziak. Eguzkitan nabileneanhozkirria da ene itzala. Ene egunen ihesa

iturrien alboan iragan nuen, eta haietanbustitzen nituen ene hatz buru lasaiak...Batzutan, laku bazterretan, makurtu etaene burua soegiten nuen [10]... Irribarreegitean, ene hortzak misteriotsuak zirenuretan... Beren irribarrea beraiena zenbakarrik, eneaz independientea... Beti arra-zoirik gabe egiten nuen nik irribarre... Hitzegidazue heriotzaz, den guziaren amaie-raz, oroitzeko arrazoiren bat sendi deza-dan...

LEHENAK: Ez gaitezen mintzo ezertaz, ezertaz ere[11] ... Hotz gehiago egiten du, baina zer-gatik egiten du orain hotzago? Ez dagoarrazoirik hotzago egiteko... Zertarako min-tzatu behar gara?... Hobe da kantatzea, ezdakit zergatik... Kantua, jendeak gauezkantatzen duenean, bat-batean sartu etagu kontsolatuaz gelako giroa animatzenduen pertsona [12] alai eta bildurrik gabeada... Ene iraganeko etxean kantatzengenuen kantu bat kanta dezaket zuentzat.Zergatik ez duzue ene kantua nahi?

HIRUGARRENAK: Ez du merezi, ene ahizpa... Inorkantatzen ari den artean, nik ezin dut neu-rekin egon. Oroitu ezina behar dut. Etagero ene iragan [13] guzia beste bilakatzenda eta negar egiten dut ene baitan dara-madan bizitza hil eta sekula bizi ez dudanbat. Beranduegi da beti kantatzeko, ez kan-tatzeko ere beti beranduegi den bezala...

(isil unea)

LEHENAK: Laster agertuko da eguna... Gordedezagun isiltasuna... Bizitzak hala nahi du.Ene sortetxearen aldamenean laku batzegoen [14]. Hara joan eta bazterrean ese-ritzen nintzen, uretara ia erorita zegoenenbor baten gainean... Enbor buruan eseri-tzen nintzen eta uretan bustitzen nituenoinak, behatzak beheruntz luzatuaz. Gerozuzen-zuzen begiratzen nuen oin burueta-rantza, baina ez zen oinak ikusteko. Ezdakit zergatik, baina sekula ez dela existituiruditzen zait laku hau... Lakua gogoratzeaenetzat ezertaz oroitzeko ezintasuna beza-

lakoa da... Nork daki hau zergatik diodaneta oroitzen dudana bizi zuena neu izannintzen?...

BIGARRENAK: Itsaso bazterrean tristeak garaamets egiten dugunean... Ezin dugu izanizan nahi duguna, izan nahi duguna iraga-nean izandu izatea nahi dugulakoz... Uhai-na hautsi eta aparra burburka ari denean,badirudi mila abots nimino mintzo direla.Aparra ez zaio inori hozkirria iruditzen ezbada osotzat hartzen duenari... Asko daguzia eta guk ez dakigu ezer... Nahi duzueanik itsas bazterrean amets egiten nuenakondatzea?

LEHENAK: Kondatu dezakezu, ene ahizpa; bainagure artean ez dugu zure konduaren beha-rrik [15]... Ederra bada, atsekabea dadukatiada entzun ondoren. Eta ederra ez bada,itxadon... konda ezazu aldatu eta gero...

BIGARRENAK: Kondatu behar dizuet. Ez da zeharofaltsua, ezen agian deusere ez bait dazeharo faltsua. Hala izan da seguru asko...Egun batez, arroka baten gain hotzeanetzunik agertu nintzen, eta ahazturik nuen

aita eta ama nituela eta ene baitan haur-tzaroa eta beste egun batzu izandu zirela— egun horretan, ikustea neuk bakarrikpentsa nezakeen gauza bat ikusi nuenhurrutian, bela baten iragaite geldoa...Gero desagertu egin zen... Ene baitan erre-paratzean, ene amets hori iada banuelaohartu nintzen... Ez dakit non hasi zen...Eta ez dut sekula beste belarik ikusi...Hemen portutik irteten diren itsasuntzieta-ko ezein belak ez du haren antzik, ez etahilargiarekin untziak hurrin eta astiro ira-gaiten direnean ere...

LEHENAK: Leihotik itsasuntzi bat dakusat hurri-nean. Ikusi zenuen hura agian...

BIGARRENAK: Ez, ene ahizpa, ikusten duzun horiporturen baten bila doa seguru asko...Ezina da nik ikusi nuen itsasuntzi harekporturik bilatzea...

LEHENAK: Zergatik erantzun didazu?... Baliteke...Ez dut ikusi leihotik batere itsasuntzirik...Bat ikusi nahi izan dut eta atsekabea ezedukitzeko mintzatu natzaizu haretaz...

Orain esaiguzu zer amets egin zenuen itsa-so bazterrean...

BIGARRENAK: Irla hurrinen batetan galdurikakomarinel batetaz egin nuen amets. Irlahorretan palmondo irmoak zeuden, gutxi,hegazti noragabeek inguraturik... Ez nuenikusi inoiz pausatzen ziren... Naufragatueta, salbatu zenez geroztik marinela hanbizi zen... Bere aberrira itzultzeko modurikez zuenez, eta bere aberriaz oroitzen zenbakoitzean arrenguratu egiten zenez, seku-la ukan ez zuen aberri bat amesten hasizen; beste aberri bat, beste lurralde moetabat beste paisaia moeta batzukin, etabeste jende, eta kaleetan ibiltzeko etaleihoetara azaltzeko beste modu bat imaji-natu zuen izan zela berea... Ordurik orduaberri faltsu hori eraikitzen zuen ametse-tan, eta ametsetan zegoen etengabe, egu-nez palmondo handien itzalpe laburrean.Ertz zorrotzez isladatzen bait zen lur hare-tsu eta beroan; gauez, hondartzan etzunik,bizkar gainean eta izarretaz ohartu gabe.

LEHENAK: Eta ez egon horrelako amets batenitzala ene esku zabalduen gainean beltzu-nez isladatuko duen zuhaitzik!...

HIRUGARRENAK: Utzi egiozu mintzatzen... Ez egio-zu hitza kendu... Zerenek erakutsi zizkiotenhitzak ezagutzen ditu... Bera entzutekozabaltzen ditut betazalak... Esaiozu, eneahizpa, esaiozu... Bihotzean min dut, itsasobazterrean amets egin zenuenean zeu izanez nintzelakoz [16]...

BIGARRENAK: Urte eta urteetan barrena, egunikegun, marinelak amets etengabean beresorterri berria eraikitzen zuen... Ametsezkoharri bat imintzen zuen egunero ezinezkoedifizio horretan... Laster, iada hainbestealdiz ibilitako lurraldea edukiaz zihoan.Milaka ordu oroitzen zituen iada bere itsa-sertzen luzeran ibiltzen iraganak. Bazekienifarraldeko halako kalan zein koloretakoakohi ziren oskorriak, eta zein suabea zensartzea, gau zarratuan eta bere anima ita-suntziak irekitzen zuen uraren murmurioansostengaturik, hegoaldeko portu handi

batetara, non behiala iragan bait zuen,zoriontsu agian, bere gazte aldiko...

(isil unea)

LEHENAK: Ene ahizpa, zergatik isildu zara?BIGARRENAK: Ez da sobera mintzatu behar... Bizi-

tzak beti zelatzen gaitu... Ordu guziak diraametsen amak, baina hau ez da jakinbehar... Gehiegi mintzo naizenean enegan-dik bereizten hasten naiz eta ene buruamintzo dela entzuten. Horrela, ene buruazgupidatzen naiz, eta larregi senditzen dutbihotza. Orduan, semetxo bat bezalakulunkatzeko, ene besoetan edukitzekogogo negartia dut... Begira: ortzemuga zur-bildu da... Eguna ez da iadanik berandutu-ko... Beharrezkoa dea ene ametsaz zueioraindik ere gehiago esatea?

LEHENAK: Konda ezazu, ene ahizpa, konda ezazubeti... Ez zaitez kondatzez gelditu, ez zaitezsortzen diren egunetaz ohartu... Eguna ezda inoiz sortzen bere burua ordu amestuenmagalean imintzen duenarentzat... Ez itza-

zu eskuak okertu. Horrela, suge ezkutuarenantzerako hotsa sortzen da... Hitz egiguzuaskozaz gehiago zure ametsaz. Hain dabenetakoa non eta batere zentzurik ezduen. Zuri entzuteaz pentsatu bakarrik etamusika egiten zait ariman...

BIGARRENAK: Bai, gehiago esanen dizuet eneametsaz. Gainera, kondatzeko beharra dut.Kondatuz noan heinean, ene buruari erekondatzen diot... Hiru dira entzuleak...(Bat-batean, hil kaxarantza begira, etalarri) Hiru ez... Ez dakit... Ez dakit zenbat...

HIRUGARRENAK: Ez zaitez horrela mintzo... Kondaezazu arin, konda ezazu berriro... Ez ezazuzenbatek entzun dezaketen esan... Guk ezdakigu sekula zenbat gauzek bizi eta ikusieta entzuten duten... Itzuli zaitez zeureametsera... Marinela. Zer amets egitenzuen marinelak?

BIGARRENAK: (Ahapeka, ahots oso geldoaz)Hasieran paisaiak kreatu zituen; gero ziuta-teak sortu zituen; kaleak eta zeharbideaksortu zituen gero, banan-banan, bere ari-maren materiaz zintzelatuaz — banan-

banan kaleak, hauzorik hauzo, kaietakoharresietaraino, non gero portuak eraikibait zituen... Banan-banan kaleak, eta ibil-tzen eta leihoetarik begiratzen zituen jen-dea... Jendea ezagutzen hasi zen, doi-doiberrezagutzen duenaren gisan... Berenbizitza iraganak eta solasak ezagutuazzihoan, eta guzi hori doi-doi paisaiak ames-tu eta ikusiaz doanaren gisan... Gerobidaian abiatzen zen, esnatua, berak krea-turiko lurraldean barrena... Eta hala joanzen bere iragana eraikiaz... Laster bestebizitza lehenagoko bat eduki zuen... Aberriberri honetan, sortu zeneko lekua, gazta-roa iragan zueneko lekuak, arribatu zenekoportuak zeduzkan iadanik... Haurtzarokolagunak edukiaz zihoan apurka eta gerobere gizonaldiko adiskide eta etsaiak...Berak izandakoarekiko desberdina zenguzia — ez lurraldea, ez jendea, ez bere ira-gana, ez ziren izandakoak bezalakoak...Jarrai dezadala eskatzen didazue?... Hainnahigabea zait honetaz mintzatzea!...Orain, honetaz mintzo natzaizuelarik, lake-

tago litzaidake zuei beste amets batzutazmintzatzea...

HIRUGARRENAK: Segi ezazu, nahiz eta zergatik ezjakin... Zenbat eta gehiago entzuten dizu-dan, hainbat eta gutiago naiz enea...

LEHENAK: Hobe dea, benetan, segitzea? Amaieraukan behar ote du edozein istoriok? Edoze-lan ere esaizu... Hain axola gutikoa da dio-guna edo ez dioguna... iragaiten ditugunorduak gaubeilatu egiten ditugu... Gurezeregina bizitza bezain alferrikakoa da...

BIGARRENAK: Euri handia egin eta, ortzemuga osozalantzan zegoen egun batetan, amets egi-tez gogaitu egin zen marinela... Orduanbere benetako aberria oroitu nahi izanzuen..., baina ohartu zen ez zela ezertazoroitzen, bere aberria ez zela existitzenberetzat... Haurtzaroren bat oroituez gero,bere ametsezko aberrikoa zen gaztarorenbat oroituez gero, berak kreaturikoa zen...Bere bizitza guzia berak amesturiko berebizitza izan zen... Eta beste bizitzarik ezinizan zela ohartu zen... Berak, ez kale bat,ez irudi bat, ez amaren keinu bat ere gogo-

ratzen ez bazuen... Eta amestu uste zuenbizitzan, egiazkoa zen guzia eta izanduazen... Ezin zuen beste iraganik amestu ere,beste iragan bat izan zukeela, guziok beza-la, une bat, sinetsi dezakezue... Oi eneahizpok, ene ahizpok... Zer den ez dakidan,esan ez dizuedan zerbait dago... guzi hauadierazteko zerbait... Ene arimak etsitzennau... Ia ez dakit mintzatzen egon naizen...Hitz egidazue, oihu egidazue esnatu nadin,hemen zuen artean nagoela eta amets bes-terik ez diren gauzak daudela jakin deza-dan...

LEHENAK: (Ahotsa oso ahapeka) Ez dakit zeresan... Ez naiz gauzak begiratzera ausar-tzen... Zelan jarraitzen da ametsa?...

BIGARRENAK: Ez dakit zelan zen gainerakoa... Iaez dakit zelan zen gainerakoa... Zergatikegon behar da gehiago?...

LEHENAK: Zer gertatu zen ondoren?BIGARRENAK: Ondoren? Zeren ondoren? Ondoren,

zerbait ote dago?... Egun batez itsasuntzibat zetorren... Egun batez itsasuntzi batzetorren... — Bai, bai... horrela bakarrik

izan zitekeen... — Egun batez itsasuntzi batzetorren, eta irla horretatik iragan zen, etahan ez zegoen marinela...

HIRUGARRENAK: Apika bere aberrira itzulia zate-keen... Baina zeinetara?

LEHENAK: Bai, zeinetara? Zer egin ote ziotenmarinelari? Ba ote daki inork?

BIGARRENAK: Zergatik galdetzen didazu? Badeaezertarako erantzunik?

(isil unea)

HIRUGARRENAK: Zeharo beharrezkoa dea, zeureamets barruan ere, marinel hori eta irlahori existitu izana?

BIGARRENAK: Ez, ene ahizpa, deus ere ez dazeharo beharrezkoa.

LEHENAK: Gutienez, zelan amaitu zen ametsa?BIGARRENAK: Ez zen amaitu... Ez dakit... Ametsak

ez dira amaitzen... Ba dakita nik zihur ame-tsetan segitzen ez ote dudan, ezjakineanamets besterik egiten ez ote dudan, ametsegitea nik ene bizitza deritzadan gauzamugaezin hau ez ote den?... Ez egidazu hitz

gehiago egin... Zihur egoten hasi naiz edo-zertaz, zertaz den ez dakidala... Niganan-tza datoz, hau ez den gau batetan zehar,ezezaguna zaidan izu baten urratsak... Noresnatzera joan naiz ni kondatu dizuedanene ametsarekin?... Bildur moldegabe batdut, Jainkoak ene ametsa debekatu oteduen... Ene ametsa Jainkoak zilegi dituenakbaino errealagoa da seguru asko... Ez zai-tezte isilik egon... Gaua iragaiten ari delaesaidazue behintzat, nahiz eta nik badaki-dan... Begira, eguna heltzen hasi da... Begi-ra: egun erreala agertu behar da... gelditugaitezen... Ez dezagun gehiago pentsatu...Ez gaitezen barru abentura honetan segi-tzen entseiatu... Nork daki zer dagoen bereazkenburuan?... Hau guzi hau, ene ahizpok,gauean iragan da... Ez dezagun honetazgehiago hitz egin, ez norberari ere... Huma-noa eta egokia da, gutariko bakoitzak beretristura jarrera har dezala.

HIRUGARRENAK: Hain ederra izan da zuri entzu-tea... Ez esan ezetz... Badakit ez duelamerezi izan... Horregatik iruditu zait ede-

rra... Ez da horregatik izan, baina utzi egi-dazu esaten... Gainera, zure abotsarenmusikak, zeure hitzak baino are gehiagoentzun dudalarik, nahigabez uzten nau,musika baino ez delakoz agian...

BIGARRENAK: Gauza guziek uzten dute nahiga-bez, ene ahizpa... Pentsatzen duten gizo-nek guziaz gogaitzen dira, guzia aldatzendelakoz... Iragaiten diren gizonetan froga-tzen da hori, guziarekin aldatzen direla-koz... Eternala eta ederra ametsa besterikez dago... Zergatik gaude oraindik ere sola-sean [17]?...

LEHENAK: Ez dakit... (Hil kaxarantza begira, abotsisilagoaz) Zergatik heltzen da heriotza?

BIGARRENAK: Apika amets aski egiten ez dela-koz...

LEHENAK: Baliteke... Ez litzatekea orduan hobegu ametsean gordetzea eta gure bizitzaahaztutzea, heriotzak ahaztu gaitzan?

BIGARRENAK: Ez, ene ahizpa, deus ere ez da hobe[18]...

HIRUGARRENAK: Ene ahizpok, iada eguna da...Begira ezazue, mendien lerroa liluratzen...

Zergatik ez dugu negar egiten?... Handagoela itxurak eginez dagoen hura gubezain eder eta gaztea zen, eta berak ereamets egiten zuen... Zihur nago bere ame-tsa zela guzietarik ederrena... Zertaz ametsegiten ote zuen?...

LEHENAK: Isilago mintzo zaitez. Guri entzuten arida agian, eta iada badaki zertarako direnametsak...

(isil unea)

BIGARRENAK: Apika ez da egia guzi honetakodeus ere... Isiltasun guzi hau, eta gorpu hilhau, eta sortzen ari den egun hau, apika ezdira amets besterik... Begira ezazue ondoguzi hau... Bizitzarena dela iruditzen zai-zue?...

LEHENAK: Ez dakit. Ez dakit zelan izan daitekeenbizitzarena... Ah, zein geldirik zauden! Etazure begiak hain triste, alferrik daudeladirudi...

BIGARRENAK: Bestela ez du merezi triste egotea...Ez duzu isil gaitezen nahi? Hain arraroa da

bizirik egotea... Sinesgaitza da gertatzenden gauza, marinelaren irlan bezala munduhonetan ere... Begira ezazue, iada ferdedago ortzea... Ortzemugaren irribarreaurrezkoa da... Begiak erretzen zaizkidalasenditzen dut. Negar egitea pentsatu duda-lakoz...

LEHENAK: Negar egin duzu, egin ere, ene ahizpa.BIGARRENAK: Apika... Ez du axola... Zer da hotz

hau?... Ah, orain da... orain da!... Esaidazuehau... Esaidazue oraindik gauza bat... Zer-gatik ez ote da guzi honetan marinelagauza erreal bakarra, eta gu eta hemengoguzi hau bere ametsa besterik?...

LEHENAK: Ez zaitez gehiago mintzo, ez zaitezgehiago mintzo... Hori hain harrigarriadenez egia da agian... Ez ezazu segitu... Ezdakit zer esan behar duzun, baina larregida agian arimak entzun ahal izateko... Esa-tera iritsi ez zarenaren bildur naiz... Begira,begira, eguna da iada... Begira eguna...Ahalegindu zaitezte eguna besterik ez erre-paratzen, egun erreala, han lekorean...Begira ezazue, begiratu... Kontsolagarria

da... Ez ezazue pentsa, ez begiratu pentsa-mendua... Begiratu zelan heltzen den,eguna... Zilarrezko lurrean urrea bezala dir-diratzen da. Laino meheak, koloreztatzendiren heinean borobiltzen dira... Eta ezerere ez balitz, ene ahizpak?... Guzia, nola-bait, zeharo ezer eza balitz?... Zergatikbegiratu duzu horrela?...

(Ez diote erantzun. Eta inork ere ez duezelan begiratu)

BERBERAK: Zer izan da esan duzuna, izutu nauenhori?... Hainbeste senditu dudanez, ia ezdut zer izan den ere ikusi... Esaidazu zerizan den, nik bigarrengoz entzunik lehenbezainbeste bildur har ez dezadan... Ez,ez... Ez ezazu deus ere esan... Ez dizuterantzun diezadazun galdetzen, ezbadamintzatzeagatik soilik, ene burua pentsa-tzen ez uzteko... Izan nintzena oroitukodudan bildurra dut... Baina gauza handi etaizugarria izan zen, Jainkorik badagoelabezala... Gure solasa iada amaiturik ukan

behar genuen... Duela hainbeste denboragaldu bait du gure solasak zentzua... Gureartean dagoen eta mintza erazten digunzera larregi luzatzen da... Hemen gauzagehiago dago, gure arimak baino... Egunaiada argiturik egon behar litzateke [19]...Esnaturik egon behar lirateke... Berandudator guzia... Zer ari da gure izuarekinbatera gauzetan gertatzen?... Ai, ez naza-zue abandonatu... Mintzo zaitezte enekin,mintzo zaitezte... Mintzo zaitezte enekinbatera, ene abotsa bakarrik gera ezdadin... Bildur gutxiago diot ene abotsariene abotsaren ideiari baino, ene baitan,mintzatzen ari naizela ohartzen banaiz...

HIRUGARRENAK: Zein abots da mintzatzen zarene-ko hori? [20]... Beste batena da... Hurrinantzeko batetarik dator...

LEHENAK: Ez dakit... Ez egidazu hori oroit erazi...Bildurraren abots zorrotz eta dardartiazmintzatu naiz agian [21]... Baina iada ezdakit zelan mintzatu... Amildegia zabalduda ni eta ene abotsaren artean... Guzi hau,solas guzi hau eta gau hau eta bildur hau,

amaiturik egon behar litzateke guzi hau,bat-batean amaitu behar litzateke, azaldudiguzun izugarriaren ondoren... Ahaztutzenari naizela hasi naiz senditzen, esan duzunhori, eta antzerako izua adierazteko moduberriren batez oihukatu beharko nukeelapentsa erazi didan hori...

HIRUGARRENAK: (BIGARREN dontzeilari) Ene ahiz-pa, ez diguzu istorio hori kondatu beharizan. Orain arrotzago eta izugarriagoa zaitbizirik egotea. Kondatzen ari zinela etahain oharkabean egon naiz non banandurikaditzen izan bait ditut zure hitzen zentzuaeta beren hotsa. Eta zu, eta zure abotsa,eta esaten zenuenaren zentzua hiru zerdesberdin zirela iruditu izan zait, mintzoeta dabiltzan hiru kreatura bezala.

BIGARRENAK: Hiru zer desberdin dira benetan,bakoitza bizitza berezi eta errealarekin.Jainkoak daki agian zergatik... Ah, bainazergatik mintzo gara? Nork iraun eraztendigu mintzatzen? Zergatik mintzo naiz min-tzo nahi gabe? Zergatik ez dugu iadanikeguna dela erreparatzen?...

LEHENAK: Nork oihukatu lezake gu iratzartzeko!Ene oihuak entzuten ditut ene baitan,baina iadanik ez dakit zein den ene eztarri-rantzako ene gogoaren bidea. Ate haretaranorbaitek orain hots egin dezan bildur ukai-teko beharrizan amorratua senditzen dut.Zergatik ez du inork atera hots egiten? Ezi-nezkoa da eta nik horren bildurra ukanbehar dut, zeren bildurra dudan jakiteare-na... Zein arrotz senditzen naizen!... Iadaene abotsik ez dudala iruditzen zait... Ene-gandik zati bat lokartu egin zen eta gogoe-tan geratu... Ene izua hazi egin da bainaiada ez dakit senditzen... Iada ez dakit ari-maren zein aldetan senditzen den... Enegorputzarekiko ene sendimenduari beru-nezko hil beztidura ezarri diote... Zertarakokondatu diguzu zure istorioa?

BIGARRENAK: Iada ez dut oroitzen... Iada ez dut iaoroitzen kondatu dudanik... Duela hainbes-te denbora dirudi gertatu zela!... Hau loga-lea [22], hau gauzak begiratzeko enemodua xurgatzen duen logalea!... Zer daguk egin nahi duguna? Zer egiteko ideia

dugu? Iadanik ez dakit mintzatzea ala ezmintzatzea den...

LEHENAK: Ez gaitezen gehiago mintzo. Enetzat,akigarria [23] da mintzatzeko egitenduzuen ahalegina... Mina ematen dit pen-tsatzen eta esaten duzuenaren arteandagoen hutsuneak... Ene larruan ene zen-tzuen erdilo izutuaren azalean geratzen daene kontzientzia... Ez dakit zer den hau,baina senditzen dudana da... Esaldi naha-siak esan behar ditut, apur bat luzeak, esa-teko zailak izan daitezela... Ez duzuea guzihau arimarik arima harrapatzen gaituenoihal beltza ehuntzen duen miarma erral-doia bezala senditzen? [24]

BIGARRENAK: Ez dut deus ere senditzen... Enezentzazioak senditzen diren gauzen gisansenditzen ditut... Nor da ni naizena?... Norda ene abotsaz mintzo dena? [25]. Ai,entzun ezazue...

LEHENAK eta HIRUGARRENAK: Nor izan da?BIGARRENAK: Ezer ere ez. Ez dut ezer entzun...

Entzun dudala itxura egin dut, zuek entzunduzuela jakin dezazuen eta nik entzuteko

gauzaren bat dagoela sinetsi ahal izateko...Oi, zer izugarria, zer izu intimok deslotzendigu abotsa arimatik, zentzazioak pentsa-menduetarik, eta mintzo eta sendi eta pen-tsa erazten digu gugan denak isiltasunaeta eguna eta bizitzaren inkontzientziaantsiatzen duenean... Nor da gela honetansenditzera goazen guzietan besoa luzatueta eteten digun pertsona? [26]

LEHENAK: Zertarako bildurtu? Ez da izu gehiagokabitzen ene baitan... Astunegia naiz enesendimenaren altzoan. Erabat hondoratunaiz senditu uste dudanaren lokatz bigu-nean. Hatzematen eta gaubeilatzen gai-tuen zeozer sartzen zait zentzu guzietarik.Astunak dira betazalak ene zentzazioguzietan. Ene sentimendu guzietan endre-gatzen da mihia. Ene keinu guzien ideiakbata bestearekin itsasten ditu logale sako-nak. Zergatik begiratu duzu horrela?...

HIRUGARRENAK: (Abots arras geldo eta itzalia) Ai,orain da, orain da... Bat, esnatu egin danorbait... Badago esnatzen den jendea...Inor sartzean amaitu eginen da guzi hau...

Ordura arte ahalegindu gaitezen izu guzihau lo eginez egon garen logale luze batizan dela sinesten... Eguna da iada... Amai-tu egin behar da guzia... Eta guzi honetarik,ene ahizpa, zoriontsua zeu bakarrik zarelageratzen da, zeu bakarrik zoriontsu, ame-tsean sinesten duzulakoz...

BIGARRENAK: Zergatik galdetzen didazue? Zerga-tik kondatu dut nik? Ez, ez dut uste...

Oilar bat kantatzen. Argia, bat-bateanbezala gehitu egin da. Hiru gaubeila-

riak isilik eta bata bestea begiratugabe geratzen dira.

Ez oso hurrin, estarta batetan gurdi[27] noragabe bat kexati eta xirrinkari

doa.

OHARRAKEpilogo gisako oharrotan, portugesetik euskararako

itzulpenari dagozkion komentario batzu egitearekin batera,autorearen beste obra batzutako aipuak ere erantsi ditut,osagarritzat, Fernando Pessoaren zenbait gai bere hurrengoobretan ere zelan agertzen den begiratzea irakurleari laketizango zaiolakoan.Zenbakiak, bidenabar, textoan zehar hitzen ertzean emandiren zenbakiei dagozkie.

[1] Bernardo Soares delakoaren Livro do Desassossegoliburuko 170. zatian, gauari buruzko gogoeta hau agertzenda:

«O noite onde as estrellas mentem luz, ó noite, únicacousa do tamanho do Universo, torna-me, corpo e alma,parte do teu corpo, que eu me perca em ser mera treva e metorne noite também, sem sonhos que sejan estrellas emmim, nem sol esperado que illumine do futuro.»

Euskaraz, guti gora behera, honela eman daiteke:«Oi gaua, non izarrak gezurrezko argia diren, oi gaua,

Unibertsoaren tamainako gauza bakarra, bihur nazazu, gor-

putz eta arima, zeure gorputzaren zati, ni ere ilunbetangaldu eta gau bihur nadin, nigan izar izango den ametsikgabe, etorkizunetik argituko duen eguzki igurikaturik gabe.»

[2] Luar, textoan «hilargitasun» itzuli dut.Dena dela, hitz hau ez da euskarara ez beste hizkuntze-

tara zehazki itzultzen, konnotazio sendimental bereziakdituelakoz. Gailego eta portugesez poesia zaharrenaz geroz-tik usatzen da eta, hilargia agertzeaz gainera, malenkoniare-kin erlazionatzen den bihotzaren egoera bat adierazten du.Espainolera «claro de luna» har liteke itzulpentzat eta fran-tsesera, herri poesian usatu den formulaz, «beau clair delune». Euskaraz «luar» «hilargia»eta «ao luar» «hilargitan»izan daitezke esakera normalean, baina aipaturiko esanahiberezia adierazteko, zilegia iruditzen zait, kontextoarenarauera, eta abstrakzioa markatzeko «hilargitasuna» eta«hilargitasunean» asmatzea.

Beste aldetik, poema interesgarri bat izkiriatu zuen Fer-nando Pessoak Cancioneiro bilduman, 1914 urte aldean:

«Ao longe, ao luar,No rio una vela,Serena a passar,Que é que me revela?

Não sei, mas meu serTornou-se-me estranho,E eu sonho sem verOs sonhos que tenho.

Que angústia me enlaça?Que amor não se explica?E a vela que passaNa noite que fica.»

Honela eman daiteke euskaraz:

«Hurrinean, hilargitan,Lasai irristatzen daIbaian bela bat.Zer adierazten dit?

Ez dakit, baina arrotzBihurtu zait ene burua,Eta ikusi gabe amesten ditutDitudan ametsak.

Zer larritasunek harrapatu nau?Zer amodio ez da azaltzen?Iragaiten ari den bela daGeratzen den gauean.

[3] Ahizpa. Poesia portuges zaharrean, poesia galaiko-portugesean hobeto esanda, «irmã», ahizpa halegia,«amiga» edo «dompanheira» hitzen sinonimotzat agertzenda sarritan. Hemen ere «adiskide» edo «lagun» esanahiaduela dirudi, dontzeilean artean daudelarik.

[4] Mensagem liburuko poema batetan, Horizonte dela-koan, ametsari buruzko ahapaldi argigarri bat agertzen da,poemako azkena:

«O sonho é ver as formas invisíveisDa distancia imprecisa, e, com sensiveis,Movimentos da esprança e da vontade,Buscar na linha fria do horizonteA arvore, a praia, a for, a ave, a fomte —Os beijos merecidos da Verdade.»

«Ametsa hurrintasun mugaezinaren formaInbisibleak ikustea da, eta, esperantza

Eta borondate mogimendu sentiberakin,Ortzemugako lerro hotzean zuhaitza.Hondartza, lorea, hegaztia, iturriaBilatzea — egiaren mosu mereziak.»

[5] Fernando Pessoaren Mensagem liburuko beste lerrobi oroitu nahi ditut, Padrao delako poemakoak:

«Que o mar con fim será grego ou romano:O mar sem fim è portuguez.»

«Amaiera duen itsasoa greko edo erromatarradatekeitsaso amaigabea portugesa da.»

[6] Saudades, textoan «saudadeak» itzuli dut.Ideia euskaratzen entseiatuez gero «oroimina», «bakar-

dadea» «herrimina» edo honelako hitzen bat hardaiteke,baina hitz hauetan ez da antzematen saudadea denobjeturik gabeko sendimendu berezi eta definitu hori, etahobe iruditu zait bere gisan uztea.

Bestalde, Quadras ao Gosto Popular izenekoen artean,kobla argi hau aurkitzen da:

«Saudades, só portguêsesConseguem senti-las bem.Porque têm essa palavraPara dizer que as tem.»

«Saudadeak portugesek bakarrikSenditzen dituzte ondo,Badituztela esatekoHitz hori dutelako.»

[7] Livro do Desassossego liburuko 428. zatian hau ira-kurdaiteke:

«Não toquemos na vida nem com as pontas dosdêdos.

Não amêmos nem com o pensamento.Que nenhum beijo de mulher nem mesmo em

sonho,seja uma sensação nossa.»

«Ez dezagun bizitza ukitu, ez eta hatz buruaz ere.Ez dezagun deus ere maitatu, ez eta pentsamen-

duaz.Andere mosu bat ere ez dadila gu hunkitzera iritsi,

ez eta ametsetan ere.»

[8] Zerena. Portugesezko «sereia» euskarara itzultzekobadaude hitzak, hala «itsaslamia», edo «arrainandere», Este-ban Urkiagak edo Jon Mirandek erabilitako «itsasneska» neo-logismoa, edo hauzo erderatik hartutako «sirena». Ene alde-tik, azken honetarik hurbil, «zerena» izkiriatu dut, behialaAgustin Txaho Atharratzekoak lapurteraz bildu kantu batenoroitgarri:

«Urandian ba umen daKantazale eder batZerena deitzen den batItsasoan inganatzenDitu hak pasaierakHala nola ni maitenak.»

[9] Fada, ene itzulpenean «fata» utzi dut.Hitz honentzat, euskaraz «maitagarri», «lamia» eta gisa-

koak aurki daitezke euskal hiztegietan. Baina portugesezerreferentzia bereziak dituela iruditu zait.«Fada» (<fata) hitza erlazioan dago «fado» (<fatum) hitzare-kin. «Fado» fatua edo asturua da, eta kantu moeta triste

baten izena ere bai. «Fadar», berriz, destinoa igartzea da,eta fatek beren liluran edonor harrapatzea.

[10] Bernardo Soares pertsonalitatearen Livro do Desas-sossego, liburuko 444. zatia hau da:

«O homem não deve poder ver a sua propia cara. Isso éo que há de mais terrivel. A Natureza deu-lhe o dom de nãoo poder vêr, assim como de não poder fitar os seus propriosolhos. Só na agua dos rios e dos lagos elle podia fitar seurosto. E a postura, mesmo, que tinha que tomar, era symbo-lica. Tinha de se curvar, de se baixar para cometter a igno-minia de se ver. O creador do espelho envenenou a almahumana.»

«Gizasemeak ez du bere aurpegia begiratu ahalik behar.Horixe da gauzarik izugarriena. Naturak ezin ikustearen ahal-mena eman zien, eta halaber bere begiak ezin soegitearena.Erreketako eta lakuetako uretan bakarrik begira zezakeenbere begitartea. Eta horretarako hartu behar zuen jarrera,gainera, sinbolikoa zen. Okertu egin behar zen, makurtu,bere burua ikustearen doilorkeria konplitzeko. Izpiluarenasmatzaileak pozoindu egin zuen giza arima.»

[11] 1931 urtean, Cancioneiro liburuan, poematxo hauizkiriatu zuen Fernando Pessoak:

«Não: não digas nada!Supor o que diráA tua boca veladaE ouvi-lo já.

E ouvi-lo melhorDo que o dirias.O que és não vem â florDas frases e dos dias.

Es melhor do que tu.Não digas nada: se!Graca do corpo nuQue invisível se vê.»

Euskaraz honela izan daiteke:

«Ez: ez esan ezer!Zure aho isilakEsango duena susmatzeaIadanik entzutea da.

Esango zenukeena bainoHobeto aditzea da,Dena ez da azaltzenEsaldietan eta egunetan.

Zeu baino hobea zara.Ez esan ezer: badakit!Gorputz biluziaren liraintasuna,Zeina inbisible ikusten bait da.»

[12] Pessoa. Hitz hau portugesez pertsona da, abizenhedatu bat ez ezik.

Textoan, ez ote da autorearen keinu bat? Honetara,bada, hau ere irakur dezakezu:

Kantua, jendeak gauez kantatzen duenean, bat-bateansartu eta gu kontsolatuaz gelako giroa animatzen duen Pes-soa alai eta bildurrik gabea da.

Beste gauza bat ere esan nahi dut hitz honi buruz, etimo-logia aldetik: «pessoa» edo pertsona hitzak, bidenabar, lati-netik heldu dira bai portugesera bai euskarara eta latinez,<persona>, erromatarren teatroan aktoreek beren aurpegie-tan imintzen zuten maskara edo mozorroa zen.

[13] Iraganari eta orainari buruzko poema eder bat agerida, 1930 urtean datatua, Ricardo Reis heteronimoaren Odesliburuan:

«Se recordo quem fui, outrem me vejo,E o passado é presente na lembrança.Quem fui é alguém que amoPorém sòmente em sonho.E a saudade que me aflige a menteNão é de mim nem do passado visto,Senão de quem habitoPor tras dos olhos cegos.Nada, senã o instante, me conhece.Minha mesma lembrança é nada, e sin toQue quem sou e quem fuiSão sonhos diferentes.»

«Nor izan nintzen oroitzen badut, beste senditzen naizEta iragana oraina da oroitzapenean.Izan nintzena maite-dut,Baina ametsetan bakarrik.Eta gogoa arrenguratzen didan oroiminaEz da enea ez ene iraganekoa,Ez bada ene begi itsuen

Atzean bizi naizenarena.Ez nau ezerk ezagutzen, ez bada uneak,Neure oroitzapena ere ez da ezer, etaNaizena eta nintzenaAmets diferenteak direla senditzen dut.»

[14] Cancioneiro liburuan, hiru ahapaldiko poematxo hauaurkitzen da:

«Contemplo o lago mudoque uma brisa estremece.Não sei se penso em tudoOu se tudo me esquece.

O lago nada me diz,Não sin to a brisa mexe-lo.Não sei se sou felizNem se desejo sé-lo.

Trêmulos vincos risonhosNa água adormecida.Por que fiz eu dos sonhosA minha única vida?»

Euskarara itzuliko dut:

«Brisarak ikaratzen duenLaku mutuari begira nago.Ez dakit denaz pentsatzen dudanAla denak ahaztutzen nauen.

Lakuak ez dit deus esatenEz mogitzen duen brisarak.Ez dakit zoriontsua naizenEz eta izan nahi dudan,

Ildo dardaratiak daudeUr lokartuan irribarrez,Zergatik hartu nituen ametsakEne bizitza bakartzat?»

[15] Livro do Desassossego delakoaren 450. atala hauda:

«A mais vil de todas as necessidades — a da confiden-cia, a da confissao. E a necessidade da alma de ser exterior.Confessa, sim; mas confessa o que não sentes. Livra a tuaalma, sim, do peso dos seus segredos, dizendo-os; mas ainda

bem que o segredo que dizes, nunca o tinbas dito, mente ati próprio antes de dizeres essa verdade. Eprimir-se é sem-pre errar. Sé consciente: exprimir seja, nara ti, mentir.»

«Beharrizan guzietarik ankerrena — konfidentziarena,konfesioarena. Lekoreko izateko arimaren beharrizana da.Konfesa ezazu, bai; baina konfesa ezazu senditzen ez duzu-na. Libra ezazu zure arima, bai, sekretuen astuntasunetik,esan; baina diozun sekeretua ez dadila esandakoa izan. Egiahori esan orduko esaiozu gezurra zeure buruari. Adierazteaekibokatzea da beti. Konszientea izan zaitez: adieraztea,zuretzat, gezur esatea izan bedi.»

[16] Livro do Desassossego obran, behin eta berriroagertzen dira gogoetak beste izateari buruz.

Lehenago, Arthur Rimbaud poetak izkiriaturik zuen: «jeest un autre», hau da, «ni beste bat da». Oraindik, O Marin-heiro idaztean, sortzeke zeuden Fernando Pessoaren hetero-nimoak, baina sortzear. Bernardoren liburuaren 214. atala,esate baterako, hau da:

«Invejo a todas as pessoas não serem eu. Como de todosimpossiveis, esse sempre me pareceu o maior de todos, oque mais se constituiu minha ansia cuotidiana, o meu

desespero de todas as horas tristes.»

«Inbidia diet pertsona guziei ni ez direlako. Ezinezkogauza guzietarik hori beti handiena iruditu zaidanez, horixeizan da gehien ene eguneroko antsia, ene ordu triste guzie-tako etsipena.»

Eta ohartu, berriro, hirugarren hitz horrek ukan deza-keen zentzu bikoitzaz.

[17] Fernando Pessoari, O Marinheiro drama estatikoa Orp-heu aldizkarian irakurri ondoren:

Hamabi minutuz irakurri ondorenZure O Marinheiro drama,Zeinean azkar eta zuhurrena ereLogale eta gordin geratzen den,Eta zentzuaz ez eta usainik hartu ere,Gaubeilarietarik batekHau dio bere xarma zurbilez:

Eternala eta ederra, ametsa besterik ez dagoZergatik gaude oraindik ere solasean?

Hain zuzen ereHorixe galdetu nahi nieke andereoi.»

Alvaro de Campos

[18] Bizitzari buruzko solas honetan Fernando Pessoarenpoema ingeles bat oroitu nahi dut, bere Inscriptions sailekoa;saileko lehena:

«We pass and dream. Earth smiles. Virtue is rare.Age, duty, gods weigh on our conscious bliss.Hope for the best an for the worst prepare.That sum of purposed wisdom speaks in this.»

Euskarara itzultzen entseiatu naiz:

«Iragan eta amets egiten dugu. Lurrak irribarre. Bir-tute guti dago.

Adina, eginbidea, jainkoak astunegiak dira gureatsegin konszienterako.

Espero ezazu hoberena eta gerta zaitez txarreneta-rako.

Hauxe esaten digu jakintzarik zentzunezkoenak.»

[19] Bera hil ondoren, Fernando Pessoaren kaxoi betee-tan aurkituriko paper ugarien artean O Marinheiro obrahonen erreseina labur bat dago, hau ere ingelesez:

«O Marinheiro. Beginning very simply the drama risesgradually, to a terrible pitch of terror and doubt, which growand grow, till they absorb in themselves the three speakers’souls and the atmosphere of the room and the very powerthe day has to begin.

The end of this piece contains the subtlest intellectualterror ever seen. A leaden pall falls over on when they haveno which to speak or any reason for speaking.»

Hau da:

«O Marinheiro. Era arras sinplean hasten da drama,apurka apurka bildur eta zalantza maila izugarri batetaraaltzatzen da, eta gehituz doa tentsio hau hiru gaubeilariengogoa, gela barruko giroa eta egunak sortzeko duen indarraere xurgatzera iristeraino.

Obra honen amaierak sekulako bildur intelektualik zuhu-rrena dakar. Gaubeilariek zer esanik ez mintzatzeko arrazoi-rik ez dutenean, oihal astun batek estaltzen ditu.»

[20] Lehen borradorean, translazioa entseiatzen ari nin-tzela, esaldi hau honela itzuli nuen:

«— Zein abots da zurekin mintzo den hori?»

[21] Anbiguitateari amore emanez gero, goikoari loturik,posible da beste itzulpen hau ere:

«Bildurraren abots zorrotz eta dardartiarekin mintzatunaiz agian...»

[22] Sono. Portugesari dagokion ohar bat, bereizketalexiko bat, «sonho» hainbeste aldiz agertu ondoren orain«sono» agertzen bait da orain.

Ametsa eta logalea, gaztelaniazko «sueño» hitzean ezbezala, berezi egiten dira portugesez. «Sonho» (<somnus)ametsa da, eta «sono» (<somnium) logalea, edo loa.

[23] Akidura. Sarritan agertzen da Fernando Pessoarenobran akiduraren gaia.

Zer da akidura? Bada, gorputzean logalea, esperantzarikeza, pentsatu gabe egoteko gogoa, desilusio piloa, amilde-gian iragaiten den bakazioa, ezpainetaraino iristen ez dengarrasia. Ez, hau ez da akidura —esango du Alvaro de Cam-pos heteronimoak— baina gauzak entzuteaz, gauzak ikus-teaz, akiturik nago.

Poesias Ineditas liburuan, 1921 urteko poema bat hone-la hasten da:

«Cansa ser, sentir dói, pensar destrui.Alheia a nós, em nós e fora,Rui a hora, e tudo nela rui.Inutilmente a alma o chora...»

«Izatea akigarria da, senditzea mingarria, pentsa-tzeak hautsi egiten gaitu.

Gure baitan eta lekorean, ordua eroriEta bertan erortzen da guzia.Alferrik egiten du negar arimak...»

[24] Inoiz entzundako esaldi bat oroitu dut une horretan,Ingmar Bergman zinegilearen filmeren batetan agian, bainaez dakit zihur:

«Nik ikusi dut Jainkoa, miarma bat da.»

[25] Lehen borradorean beste modu batez itzuli nuen, ezerabat erraturik agian:

«Nor da ene abotsarekin mintzo dena?...»

[26] Berriro agertzen da «pessoa» hitza. Irakur ezazubeste honetara ere, nahi baduzu:

«Nor da gela honetan senditzera goazen guzietanbesoa luzatu eta eteten digun Pessoa?»

Begiratu, bestalde. 12. eta 16. oharrak.

[27] Obra amaitu eta gurdi kexati eta xirrinkaria adi-tzean izkiriaturiko poema:

Malkorik isurtzeko lotsatu dira ene begiak,Den bizitza bakarra bizi dutelako. Entzun,Astiro doa denbora, idi gorrien gurdi hori.Begira erlojuetako orratzak uneka herdoiltzen.Zenbat gauza utzi dudan estarta bazterretanEdo laku urdinen hondoan, bizitza bakarra dudalako,Eta zenbat aldiz galdu naizen behelainotanBasoilar izateko ametsetan dabiltzan kurloiekin.Orain, ene desirak ez dira habia abandonatuak bainoEne bihotzean. Eguzkia gurpil ahul bat da.Ez dezadan gehiago entzun, begiratu; pentsatu,Bizitza hau bakarra delako, gal ez dadin, ibili ezEta senditu ere ez, harriak bezala izan nahi dut,Mendea eta segundua gurutzatzen diren lekua,Lekua besterik ez izan, hurrin deritzan aberrian.