GORGONIO RENTERIA - elantxobe.eu · hartuemon handia eukan Sotagaz, Sota y Aznar ontziolaren...

GORGONIO RENTERIAIzartu euskaldunak!

Elantxobetar baten olerkiak eta artikuluak

GORGONIO RENTERIAKirikiño

Izartu euskaldunak!Elantxobetar baten olerkiak eta artikuluak

Biltzailea: Jule RenteriaSarrera eta edizinoa: Igone Etxebarria

LABAYRU IKASTEGIABILBAO BIZKAIA KUTXA FUNDAZIOA

BILBAO2005

Argitalpen honen moldaketak eta prestakuntzak Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundiaren laguntza izan dau.

2003.urtean Euskaltzaindiaren Mikel Zarate saiakera sarian aipamena.

© Obrarena: Kirikiño© Argitaraldi honena: Labayru Ikastegia - Bilbao Bizkaia Kutxa Fundazioa

Aretxabaleta, 1-1.a48010 BILBAOTel.: 94 443 76 84 - Fax: 94 443 77 58Posta elektronikoa: [email protected]

Irudiak: (1928. urteko lehenengo edizinokoak): “Hermes”. 161 or.ko irudia: Ikeder, S.L.Diseinua: Ikeder, S. L.Fotokonposizioa: Ikur, S. A.Silutegia: Baster S.L.L.

Lege Gordailua: BI-2944-05ISBN: 84-89816-22-0

Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburu hau osorik edo zatika kopiatzea,ez sistema informatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edomekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailea-ren edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimen barik.

Karmelo Etxenagusia, Bilboko gotzain laguntzailea. Begoña,1995eko azaroaren 9an.

9

AURKIBIDEA

Gorgonio Mª Renteria Leniz. Igone Etxebarria . . . . . . . . . . . . . . 13

OLERKIAK

Euskalzale-ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Biztuko balitzatez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Baserriko egun barria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Amarentzat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Lora bateri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Urruntasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Haretxari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Truebarenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Zugatz Deuntua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Hilen Etxadia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Su Ondoan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Batak Besteari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Deabru Eta Aingerua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Aberats Nekezaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Filipinasti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Nora daz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Itxasoari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Ibaizabala eta bizkaitarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Elantxoberi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Zure eskutitzari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Begoñako Amari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Natxituako Ama Neskutzari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

10

Abertzaleen joakera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Hitz neurtuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Arin-arina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Enbeitatar Kepari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Sabineri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Sabineri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Albizuritar Oduliri Karmeletxoren heriotzan . . . . . . . . . . . . . . . . 81Ama datorkizue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Bertso barriak. Antzinako Errebido berragertu da . . . . . . . . . . . . 84Sabinari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Olerki barriak Kaliforniatik bialduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Panderu-lagun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Akulua nori? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Albizuritar Perderika eta emazteari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Elantxobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Ameak haurrari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Eup! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Eup, Baserritarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Eup! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Bera maitatzearren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Zutik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107Egia ikasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Aberriari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Nora zoaz igesi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Samarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Ama Neskutzari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Sehaska abestia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Abestia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Abestia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Olerkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Simon eta Artxina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

11

HITZ LAUZ

Itzartu euskaldunak! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Lili-Errekari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130Euskal Herriko izparrak. Bilbao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Gogoratu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Lili-Errekari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Lili-Errekari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Elantxobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Eskuak Emonda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Geure Erruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Euskal Herriko Izparrak. Bizkaia. Bilbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Maitatu gaitezan. Ekin-Zale, Arriederra Eta Abar . . . . . . . . . . . . 152Euskal Herriko Izparrak. Bizkaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Euskal Herriko Izparrak. Bilbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Euskal Herriko Izparrak. Bilbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Beratar Erroman Abari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Esaera Zaharra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164Eta Ezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Edurneri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Zabalatar Josuri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Eurak Dira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Eurak Dira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Jopuak Gara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Eroak ete gara ba? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Errukarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186Ez dogu astirik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Begoñarantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Aieneka eta negarrez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Mendigoizale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Alkate ona? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Itsasertzetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202Ederto Iñaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Gora Nabarra! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

12

Azaña dator? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Bizi nahi dogu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Gureak egin dau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Abertzale bihotzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Gatxerdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218Abertzaleok kistarrak garean? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Bakotxari berea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Elantxobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226Gorrotopean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Ereintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Arantzaditar Ingartzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Begoñako Ama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

AIPAMENAK

Evaristo Bustintza: Gorgonio Errenteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241Bon: Irudia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243Kepa Enbeita: Gora Bon! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244Ogoñoko Lorea: Gorgoniori! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Ibon: Goian begoz! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Un patriote basque, Gorgonio de Renteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250The Basque Delegate in charge: La liberación de Manila . . . . . . . 253

AURKIBIDEAK

Idazlanen aurkibidea urtez urte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259Idazlanen aurkibidea generoka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Idazlanen aurkibidea aldizkarien arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270Aipamenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

GORGONIO Mª RENTERIA LENIZ

Itxasgizon abertzalea

Elantxobetar honek, kostako herrietako beste asko lez, itsaso-ari lotuta egin eban bizitza profesionala. Familiatik etorkon bide-ari jarraituta, nautika ikasi eta merkataritza-ontzian buru ibilizan Filipinetan, aurretik Jose Manuel Etxeita mundakar euskalidazlea ibili zan antzera.

Gorgonio Renteria Leniz 1868ko irailaren 9an jaio zan Elan-txoben. Zazpi neba-arrebatik laugarrena izan zan. Lehenengoikasketak herrian bertan egin ostean, nautika ikasi eta 1900. urte-an Merkataritza Ontzietako lehen mailako kapitain titulu ofizialalortu eban Ferrolen. Julia Aurrekoetxea Abaituagaz ezkondu zan,Elantxobekoa hau be, eta hiru seme-alaba euki ebezan. 1913kourtarrilean alargundu eta handik gitxira barriro ezkondu zan,bere emazte zanaren ahizteagaz, Virginia Aurrekoetxeagaz. Guzti-ra, Gorgoniok bederatzi seme-alaba euki ebazan, bi ezkontzenartean.

Belaontzian ibili zan Torrevieja-Kuba bitartean gatza eroaneta azukrea ekarten. Kapitain titulua atera eban 21 urtegaz, eta23gaz itsasontziaren agintea hartu eban Filipinetan, Manuel In-txaustiren Nervión ontzioletan.

Filipinar ugarteetan bizi izan zan dozena bat urtez, baina zen-bait denporaldi Euskadin egin ebazan. Zerbitzu militarra espai-niar Gudako Marinan egin eban. Filipinetako itsasoan entzute

13

14

handia lortu eban. Ospe hau, 1898ko hispaniar-amerikarren arte-ko gudan igarri zan batez be, Renteriak Manilako Hong-Kongbankako deposituak bere ontzian hartuta ibili zan harik eta isti-luak amaitu arte seguru gordeteko. Orduko anekdota moduanesaten da Gorgoniok estatubatuarrei behin eta barriro adarrajoten eutsela ez esaten ebanean hareek yes ulertzen ebelako,horrek hainbat larrialditatik atera eban hurrean.

Geroago, Estatu Batuetako administrazinoak, filipinar ugar-teen mapa hidrografikoa eratzeko, Gorgonio ontziburu izendatueban hango ugarteen barri erakusteko. Behar hori ondo be ondobete ebala-ta, William Howard Taft gobernadorearen lagun eginzan, geroago Estatu Batuetako presidente (1909-1913) izangozanarena. Taftek amerikar nazionalidadea opatu ei eutsan, bainabera harro egoan euskalduna izateagaz eta uko egin eutsan. Fili-pinetan, dirutza handia batu eban geroxeago erabat galdu ebana,Mundu Gerraren eraginez burtsak izan eban beherapenaren ondo-rioz.

Jeltzale moduan hainbat ardura bete ebazan, nahiko goizhasita. 1904an dagoaneko, Elantxobeko jelkideek udal ordezkariizendatu eben eta, haren izenean, urte haretako irailaren 11n Bil-boko Euzko Gaztediaren batzar batera joan zan, bertan Bizkaikoordezkaria izendatu eben.

Behin itsasoko lanetik erretirauta, herrira itzuli eta Elantxo-beko alkate aukeratu eben 1916an, EAJren lehenengotako alka-tea izan zan eta 5 urte emon ebazan zeregin horretan (1916-1921). Alkate zala, herriko kanposantua egin eban, sarreran idaz-puru hau daukala: “Otoi bat eta gero arte” berak asmatua.

Eusko Alderdi Jeltzalearen barruan, Bizkai Buru Batzarrekoeta Euskadi Buru Batzarreko nagusi izan zan 1917-1920 bitar-tean. 1923an barriro be BBBko kide agertzen da, Ignacio Rota-etxe buru zala, Ramón de la Sotagaz batera. Bizkaiko aldun edodiputadu izan zan 1918-1923 bitartean Gernikako barrutitik.Aldundikoa zala, langileriaren alde egin eban, euren gizarte-auzieta gorabeherak atontzen. Lan handia egin eban arrantzaleen

15

egoera hobetzen, eta kostaldeko herriena orokorrean. 1923komaiatzaren 8an Diputazinoak aho batez onartu eban Elantxobe-ko portua barriztatzea, berak proposatutako moduan. Bermeo,Ondarroa, Zierbena eta Bizkaiko beste portu batzuetako arran-tzaleek omenaldia egin eutsien. Urte horretan bertan, urrian,Matxitxakoko atalaiariaren etxea emon eutsien Bermeokoarrantzale-kofradiei, Bizkaiko Aldundiak eraikia Gorgonio Ren-teriak bultzatuta.

1919ko ekainaren 9an Elantxobeko batzokia zabaldu zan,horretarako berenberegi eraiki zan lehenengo etxea, bai Gorgo-niok berak bai herriko beste batzuk dirua ipinita. Ekitaldia ikus-garria izan ei zan, Sotaren atoiontziak be joan ei ziran. Gorgoniokhartuemon handia eukan Sotagaz, Sota y Aznar ontziolaren“Mendi” saileko ontziei, esaterako, berak ipini eutsien izena.

Kulturan eta politikan ekinzale amorratua izan zan. Liburuhonetan ikusten danez, asko idatzi eban. Eta idatzi ezeze, baitadiruz lagundu be. Esaterako, Jaungoikozale Bazkunakoak, CiriloArzubiaga eta Gabirel Manterola arduradun zirala, ordurartehamabostean behin ateraten eben Jaungoizozale aldizkariarenordez Ekin argitaratzen hasi ziran astero. Horretarako Gorgonioklagundu egin eutsen.

Politika arloan, esatari onaren ospea euki eban. Herririk herriibilten zan mitinak emoten, euskeraz ia beti, eta estimazino han-dia euki eban.

Espainiako Gerra Zibilean Frantziara ihes egin eban. Alder-diko arduradunek aginduta, Baionan Euzko Laguntza eratu etazuzendu eban, Lombard kalean, Diktaduratik ihesi joiazan erbes-teratuak hartu eta familiak batzeko. Eusko Jaurlaritzak bera etaPolikarpo Larrañaga abadea izentau ebazan horretarako. IxakaLopez de Mendizabalegaz batera, gudariei laguntzen behar han-dia egin eban, ikusten joaten ziran ospitaletara animoa eta fami-liaren barri emoten. Baionan hil zan 1940ko urtarrilaren 27an.Manuel Intxaustigaz bizitza osoan hartu-emon handia euki eban,bai profesionala bai personala. Bizitzako azken urteetan, gaixoal-

16

dian, aurretik berari egindako mesedeen ordez, asko lagundu eu-tsan Intxaustik Gorgoniori ezeren faltarik ez eukiteko. Gerora,1959ko urtarrilaren 15ean gorpuzkondoak Elantxobera ekarriebezan.

Hizlari eta propaganda gizon lez behar itzela egin eban etaentzute handia eukan. Mitinean euskerazko hizlaririk onenetako-aren fama eukan. Galo Ibiñagabeitiagaz batera ibili zan asko,herririk herri, Gorgoniok hitz egin eta Galok hitzaldiak abestizhornitzen ebazala. Azken hau, Elantxobekoa bera be, tuberkulo-siak jota hil zan, bere ideia abertzaleak zirala eta gartzelan egoneta handik urten bezain laster.

Idazle moduan Errebido (familiaren gatxizena herrian), Peru-larra, E’tar G ezizenak erabili ebazan. Lagun handia izan zanKirikiño eta Kepa Enbeita bertsolariarena.

2. Gizona

Gorgonioren izaera adar edo ikuspegi askotatik ikusi dogugoratuta, han hor hemen irakurri ditugun testuetan.

Persona moduan, Kepa Enbeitaren deskribapena ekarrikodogu, Aipamenen atalean sartu dogun “Gora Bon” izeneko olerki-tik hartuta:

“Gizon kementsu, zindo, apala,Gizon biribil abertzalea.

Bere arpegi ta bekokikoTximurrak dabe oso ezagunEuskadigaitik zenbat laztasunIgaro dauan gau ta egun.

Sur mehe-luze ta begi zoliakDarakuskue argi ta garbiUrrun-urrundik… ezautzen daula,Nok maite daben egiz Euskadi.”

17

Horrez ganera abertzalerik onena eta apal-apaltzat joten dauberso horretan bertan.

Euzko-Deya-n 1940an haren heriotzaren barri emon ebanartikuluan honan deskribatu eben:

Son caractère personnel, sa grande sympathie, sonextraordinaire cordialité, étendaient les relations duCapitaine Renteria à tous les milieux et même aux sphè-res officielles espagnoles, en dépit de son ardent patrio-tisme basque, et de sa grande compréhension des mou-vements politiques indigènes. Rentería, pur toutes cesraisons, devint le plus connu des capitaines naviguantdans les eaux des Philippines. Sa compétence et sonhonnêteté étaient indiscutables.

Haren zereginetan herririk herri hizlari ibiltea nabarmendudabe askok. Hona Kirikiñok zelan deskribatzen dauan Gorgoniohizlari, eta hainbesteko entzutea zertatik jatorkon:

Bere buruko eusko txapela udabil barruan estuturik,bere begi sutsuakaz, bere beso eraginagaz, bere abotszoliagaz, bere arima guztiagaz abertzaletasuna iragartendiharduanean, entzule guztiak eukiten dauz bere eskuan,euren gogoen jaube egiten da, berak esaten dabenetikdingilizka legez dagoz guztiak.

Izakerari lotuta dago historian izan dauan garrantzia, behinbaino gehiagotan gogoratu izan dana. Esaterako, El Correo Espa-ñol El Pueblo Vasco egunkarian (1985-09-27), Leizaolari eginda-ko omenaldiaren barri emotean, hau irakurri dogu:

Jesús María Leizaola pronunció unas palabras al tér-mino de la intervención del presidente del EBB. Sin nin-gún papel sobre la mesa y sorprendentemente tranquilo,

18

el ex-lehendakari agradeció el homenaje y rechazó que élsea un ejemplo a seguir. Gorgonio Rentería, capitán debarco, gran conocedor de Filipinas y presidente del EBB,sí constituye un ejemplo para todos nosotros porque fueun hombre conciliador y de resolución. Sabía hacer lascosas cuando la ocasión se presentaba y eso es impor-tante, señaló Leizaola.

Beste artikulu baten, Jose Antonio Ardanza lehendakari zalaEstatu Batuetara egindako bidaian Reagan presidenteagaz alkar-tu zala-ta, Xabier Arzalluz EBBko presidenteak “Los caminos deWashington” artikulua argitaratu eban Deia, egunkarian 1988koapirilaren 3an. Euskaldunen eta iparramerikarren arteko hartu-emonen errepasoa egitean, Gorgonioren aipamen luzea dakar. Ho-na testua:

Por aquella época, hubo un vasco que jugó unpapel extraordinario en estos acontecimientos, gracias aque su formidable personalidad le granjeó el respeto delas autoridades españolas, de los movimientos indepen-dentistas filipinos y de los nuevos ocupantes america-nos. Este hombre se llama Gorgonio Rentería, naturalde Elantxobe, capitán mercante de los de entonces yque había hecho suyas las ideas nacionalistas de Sabi-no Arana.

Gorgonio actuó de mediador, por la confianza que suintegridad personal ofrecía a todas las partes contendien-tes. El llevó a los rehenes hispano-filipinos a Hong-Kong,así como importantes fondos bancarios a depositar en lavecina colonia inglesa.

La administración americana le encomendó el man-do del barco que confeccionó el mapa hidrográfico de lasislas Filipinas. De todo lo cual surgió una fuerte relacióncon el Gobernador Taft.

19

Otro vasco influyente de aquella época fue Inchaus-ti, un guipuzcoano acaudalado, dueño entre otras cosasde la naviera de la que era capitán cualificado Gorgonio.Aparte de sus relaciones personales con Taft, los hijos deambos estudiaban en el mismo colegio. Y de esta amistadsurgió una importante relación de futuro.

Porque Gorgonio llegó a ser, aparte de alcalde deElantxobe y Diputado de Vizcaya, miembro del BBB yPresidente del EBB. Y Taft, Presidente de los EE.UU. deAmérica.

3. Gorgonio idazle

Gorgonioren ganean irakurri ditugunen artean politika-gizoneta herriko gaietako behargin modura ikusi dogu gehienbat, bai-na ekintza horren barruan bere lekua emon behar jako idazteanegin eban jardunari be.

Elantxobe, XX. mende hasieran.

20

Garai horretako beste abertzale batzuen moduan, ekintzara-ko adar askori heldu eutsien: ardura politikoak, propagandista,ideologo eta idazle, esaterako. Idaztea, holangoetan, literatur kez-ka hutsak baino gehiago euskerea erabili beharrak eta zaletasu-nak eraginda dator. Badauka berak kanturako eta edertirako zale-tasuna, hoba ez, baina alderdi militanteak beste horrenbestekogarrantzia dauka.

Euskalzale, Baserritarra, Euskalduna, Ibaizabal, Euzkadi,Ekin, Eguna aldizkarietan babez be, eta beste batzutan be, argita-ratu izan dira haren idatziak, bertsoak eta artikuluak. Liburuhonetan batu doguz aurkitu doguzan guztiak, hainbeste lekutansakabanatuta egotera bildur garan arren han-hor-hemen besterenbat galdu ete dogun.

Errebido, Perularra, E’tar G. izenpetu izan ditu lanok, etaharen alaba Julek egin dau lanik handiena batetik eta bestetikdana osotuteko. Damua berak ezin ikusi izango dauala, bien ome-nez izan daitela hau lanau.

Lehenengo argitalpenak 1897koak dira, baina urterik emon-korrenak 1932 eta 1936 bitartekoak dira. Olerkiren bat, ganera,behin baino gehiagotan argitaratu izan da, baita bera hil ostean be.

Gaiak

Gorgonio Sabino Aranaren garaian bizi izan zan, haren ideo-logiaren beroenean. Jaungoikoa eta Lege Zaharra dira bere bizi-tzaren gidari eta idatzien ardatz.

Bera Filipinetan dagoala etxemina, herrimina, euskera mina,Begoñako Ama Birjina aitatzen ditu gehien-gehien.

FILIPINASTIZe urrun da hemendikNire Euskalerria,Urrun ama laztana,Urrun etxadia,

21

Urrun maite kutunaBihotzan jaubea!Ze urrun da nigandikPozgarri guztia!

Euskal Herria da idazlearen ardurarik handienetakoa, herriamaite dau eta haren mina dauka kanpoan dagoanean, bainabarrutik jopu ikusten dau, arrotzak etorri eta herriaren jaubeeginda, agintean, hizkuntzaren erabileran, legeetan, danean.

Esaidazue Euskaldunak, ba,Nun dira euskal herriak?Ez dira agertzen inon-inon bezZuen asaben lagiak:Motzak, sartuta zuen etxean,Dira jaube nagosiak:Ez esan inoz herri honeek, ba,Dirala zuen herriak.

ZUGATZ DEUNTUAZugatz baten gerizanGure zelaietanAskatasuna egon zanMilak urteetanDeunturiko zugatzauZauritu dabenakMadarikatu daizalaJaun eta gizonak.

Euskerea euskal nortasunaren ezaugarririk argienatzat agirida, behin eta barriro dagoz horren aipamenak, eta baita be eus-kaldunei egindako deiak euskeraz egitea euskaldunon eskubideadala esanez, euskeraz egitearren lotsatu barik harro agertzeko

22

eskatuz. Gazteleraz egitea gauza handitzat hartuta lotsagarridabizanei kontu eske ageri da behin baino gehiagotan, kanpotikasko ibilitakoaren esperientzia horretara erakusgarri jarrita.

Eta euskereagaz lotuta dago kanturako zaletasuna, euskalkantuak jakitea, ohitura zaharrak gordetea eta dantza garbiakegitea. Halangoen bultzatzaile sutsua da Gorgonio, bera eredudala. Jakina, hori dana ez da bere kontu hutsa, ideologia eta sen-tiberatasun jakin baten erakusle baino. Eta Gorgonio pentsamol-de abertzalearen propagandista handia da.

Gorgonio Renteria Elantxobekoa izan zan eta itsasgizonaganera. Normala da, beraz, itsasoak aparteko lekua hartzea beretestuetan. Ez daukaz ahazteko harek eroandakoak eta itsasoanbaten bat galdu daben familiak.

Ha ta guzti be, danen artean goren jartzen ditu Elantxobe etaelantxobetarrak, eurentzako dira berbarik ederrenak, testurikputzituenak. Baina Gorgonioren ideologiak hanka bi ditu, bataLagi Zaharra, herriari jagokona, eta bestea Jaungoikoa. Kristaujokabidea izango dau gidari beti, danaren ganetik, beti be Bego-ñako Amari aparteko debozinoa deutsala. “Lora artean jaioa /Maitetasunan iturri eta / Errukien itxasoa / Zeru lurraren erregi-na ta / Bizkaian ama gozoa / Eguzkiaren eguzki eder / AmatxuBegoñakoa.” Halan deskribatzen dau Begoñako Ama Birjina, bai-na ganera, Euskal Herritik alde egin orduan haren aurrean ager-tu zan herriari agur eta lagunari promesa egiten.

Horregaz lotuta anekdota baten barri izan dogu Garbiñe Na-txitube, Gorgonioren ilobaren bitartez, guztiz baieztatu ezin izanbadogu be. Antza danez, Gorgonio Filipinetan itsasontzian ebilela,galazota egoan itsasontzian jokoan egitea. Behin, ostera, jokoandiru asko ebilela jakin eta bera, kapitan zan aldetik, jokoa erago-tzi eta dirua errekisau egin ei eban. Horregaz diruorregaz esaten daFilipinetan Begoñako Ama Birjineari kapera bat egin eutsala.

Jelen ideologia Sabino Aranari zor jako, eta halan agertzen daGorgonioren idatzietan be. Sabino irakasletzat hartzen dau herriaeta hizkuntza maitatzen irakasteagaitik, hari esker konturatu

23

diralako euskaldunak euren herria zein dan eta zer defendidubehar daben.

Idazkera

Lan honetara Gorgonioren idatzi guztiak batzen ahalegindugara, banakaren bat baliteke falta izatea, baina ezagutzen danetikdana batu dogu. Idatziok multzo bitan banatu doguz, bersoakalde batetik eta prosazko artikuluak bestetik. Genero bakotxakaukera batzuk emoten dituala-ta, idatziak ezbardinak dira multzobatekoak eta bestekoak.

Bersoetan samurra agertzen da, hor joako herri mina etaherriaganako maitasuna. Berso batzuk lagunei eskeinita dagoz,dana dalako gertakizuna atxakia hartuta. Lagunak, ama, herriadira samurtasun horri bidea egiten deutsenak.

Prosazko idatzietan ideia eta pentsakera bera adierazten ditu,baina beste doinu baten. Halakoetan gizatasuna, umorea erakus-ten ditu eta kantuzale eta herritarrakaz bat eginda agertzen da.

Euskeraren aldetik, euskalduna izateaz ganera, ikasita dauka,euskeraz irakurria da. Kirikiñoren laguna zan, Arana Goirirenjarraitzaile hur-hurrekoa, Txomin Agirre eta Resurrección MªAzkueren garaikidea, eta hori dana igarri egiten da. Idazkera beregaraiko arauetara dakar hainbat puntutan, aranatarrek zabalduta-ko arau eta estiloaren arabera: Aberri-arerio, Jaungoiko-bide etaantzeko lotura atzizki bakoak egiten ditu; aditz trinkoak erabiltze-ko joera dauka; hiztegian berba batzuk aranatarrenak dira. Bainaberak bereari eusten deutso, sena igartzen jako eta herriko berbetabiziaren oihartzuna agiri-agirian dago, alkarrizketetan batez be.

Beste alde batetik bere garaiko aldizkari gehienetan partehartzen dau eta ikusten da euskerazko atalen jarraitzailea dala:batzuei erantzun egiten deutse aurreko artikulu baten esandakoadala-ta; Arrese Beitia eta Kirikiño aitatu egiten ditu, hareen ida-tziak ezagutzen dituan seinale. Eta ez aitatu bakarrik, idatzi behareen estiloan egiten dau inoiz. “Haretxari” deritxon olerkiak

24

alderdi askotatik gogoratzen dau Arrese Beitiaren “Ama euskere-aren azken agurra” olerkia:

Non da kondairak dinoanJente garaitu bagea?Aitorren odol garbiaAmaitu ete zan munduan?Non harako lau buruanEdesten euren fedeaPozez hilten zan endeaArerioen aurrean?

Ikusiko ete ditut nikAtzera euskal semeakEuren umeen jaubeakArerioa neurturik?Ikusiko ete ditut nikIberoatar garbiakHizketa eta legeakAsabak legez maitaurik?

Idazlea etsita ageri da, esperantza handirik barik herriarenetorkizunari begira, eta hori adierazteko joten dau erantzun bakogalderetara, aurretik, XIX. mende amaieran batez be, beste poetabatzuk egin izan daben moduan:

Nozko dira lehorturikJarriko nire begiak?Noz jaio nintzan herriakEuren estuntzak hausirik?Noz euskaldunak baturikBakezko besakadeak,Anaia arteko haserreakAlde batera itxirik?

25

Prosazko idatziak artikuluak dira, ez dauka sorkuntzako tes-turik. Artikuluotan kontakizun eredugarrien bitartez erakustendau mezua: alkarregaz bat egin behar dogu arerioa garaituteko,euskaldun-fededun agertzen diranak goratu egiten ditu eredutzatjarrita, gogor kritikatzen dau euskaldunak erderaz egitea eurenhizkuntza lotsagarritzat hartu eta alboratuta. Indartsu eta argiada mezuetan, aiko-maikotan ibili barik, gizon arteza dala era-kutsiz.

4. Gure edizinoa

Liburu honetan aurkezten dogun testua gaur egungo irakur-leak ondo eta gustura irakurteko moduan jarri dogu, idazlearenidazkera eta bere garaiko joerari erreparatuta, baina gaurkoraekarrita. Gaurkora ekarte horretan hainbat aldaketa egin doguz,prosazko zatian batez be. Poesian mugatuago jokatu dogu neu-rriari eta errimari ahalik eta gitxien eragiteko. Hona hemen gurejokabidearen nondik norakoa.

Grafia guztia gaurkotu dogu eta gaurko erispideetara ekarri:gusti>guzti, beriala>berehala, genkijen>genkian, zubek>zuek.

Bokaletan egiten diran fonetismoak kendu egin ditugu danaketa idatzirako jokora ekarri: gogua>gogoa, astua>astoa, etxian>etxean, etxietako>etxeetako.

Deklinabide-ezaugarrietan be idatziaren jokora ekarri dogudana atzizkiak osotu eta bateratuta: goguan>gogoaren,euraen>euren, Asabakgana>asabengana, ederreruntza>ederre-rantza. Poesian ezin osatu izan dogu atzizkia beti, neurria ezapurtzeko: “Hara oilarran kukurrukua / horra behiaren murrun-tza / hara leihoan argitasuna ...”. Berak be atzizkiagaz jokatzendau bersoa osotzeko, batzuetan ipini eta bestetan ipini barik.Errazoi beragaitik ta prosan beti eta bihurtu dogu, eta poesian,ostera, dagoan dagoanean itxi dogu.

Aditzetan berbak banandu eta aditz-formak osotu egin ditu-gu: doia>doa, dautzu>deutsu, etxat>ez jat, ezpadozu>ez badozu.

26

Oker sortutako edo inoiz erabili bako aditz trinkoak gaurkoirakurlearentzat ulergarriagoak diran forma perifrastikoetaraekarri ditugu: zirauskuzun>esaten zeuskun.

Hiztegian hainbat kasu egokitu behar izan ditugu. Batzuetanberbak osatu: aizkide>adiskide, ezautu>ezagutu. Beste batzuetanlotu: bihar bada>beharbada, astin aldi>astinaldi, alkar izketa>alkarrizketa, bai litzan>bailitzan. Edo berben forma atondu: ingi-ru>inguru, hartunda>hartuta, sartunda>sartuta.

Zuzenketaren bat edo beste be egin dogu: 1783gn. egin eba-zan>1783an egin ebazan.

Poesietan berak joten dau batzuetan ahoskatzeko modura,silabak jan edo laburtzeko. Holangoetan dagozan-dagozaneanitxi doguz, osterantzean bersoa apurtu egingo geunke eta: “Inon-dik ilargirik ikuste ez danean”, “Egitzat hartu neban ames eini-koa”.

Testuok argitaratuta aurkitu ditugun aldizkarietan oharrenbat euki dabenean, ohar hori testuaren oinean jarri dogu [] arte-an. Horrez ganera, batzuetan berba batzuk ez dirala erraz ulertu-ko eta, argibidea emon dogu irakurlearentzat. Ohar hori gureadanean ezetako marka barik jarri dogu besteen artean, testuanjagokon lekuan.

5. Bibliografia

SORALUZE Andoni: “Prólogo », in LARRAÑAGA Policarpo: Con-tribución a la historia obrera de Euskalerria, vol. I, ColecciónAuñamendi, nº 111, San Sebastian, 1976, 17 or.

SUDUPE Pako: Gorgonio de Renteria y Leniz (1868-1940), Bidegi-leak, Eusko Jaurlaritza, 1999.

ONANDIA Santiago: Euskal Literatura III, Etor, Donostia, 1974,129-133 or.

ONANDIA Santiago: “Gorgonio M. Errenteria, olerkari (1868-1940)”, Zer, 1984ko epaila, 8-9 or.

27

“Recordando a un patriota. Gorgonio de Renteria”, Euzko Deya-Mexico, 1952-III-10.

“Gorgonio de Renteria y Leniz (1868-1940)”, Nacionalistas1903-1923, Ediciones Alderdi Argitaldaria, 1985, 96-98 or.

Igone Etxebarria

OLERKIAK

31

EUSKALZALE-RI

Euskaldun jaio ginanEuskaldunak geraItxirik erdereaEin daigun euskera.

Filipinasko euskal semeak,Orri euskerazalea,Gura deutsue bihotz-bihotzetik Urte askotako bizia.Jaun zerukoak deuntu zaizalaEuskerazko orri maiteaAhaztu ez dedin mundua munduGure Aitan hizketea.

Pozez beterik gu jarri gaituGaur zure jaioereakTa uste dogu pozik diralaHorko euskaldun guztiak.Izartu dira nahi ta azkenezEuskaldun seme garbiakIa ekanduta euki dituanakEspainarren erdereak.

Esaiozue euskaldunari,Euskalzale orri garbia,Ez dedizala inoz lotsatuHitz egiten euskerea.Esaiozue zelan hori danEuren Aitan hizketea,Hizketa horretan bizi behar dalaDeungea ez dan semea.

Euskaldun Amak ez deila usteEuskera jakinagaitikEzin leiela euren semeak

32

Inoz ikasi erderarikZelan dagozan gizonak askoEta euskaldun semeakDakiezanak euskera etaBeste hizketa guztiak.

Abade eta osagilaiEta irakasleaiEsaiozue izan deizalaEuskaldun garbiak beti;Bestela laster euren ogia,Eutsi ezik euskerari,Erdal semeak eingo deutselaBeste dana lez iruntsi.

Zoaz aurrera orri maiteaLehenengokoa BizkaianEgizuz arin zeure orriakZabaldu mundu guztian;Irakurteko euskal semeakLur maitetik urruneanGomutau daizan pozez beterikJaio zirean lurrean.

Ze poza dogu geure bihotzetanGomutaten gareaneanAtzera euskera biztuko dalaEuskal Herritxu maitean;Eta hurrengo goazeneanJaungoikoagaz bateanBizi izateko beti euskaldunTa euskaldunen artean.1

Euskalzale, 1897

1 Olerki hau Euskalzale aldizkarian argitaratu zanean, editorearen hurrengoohar hau eukan ondoan: “Umeei egiten jakezan palaguak eta agurai eginiko ari-guriak edo osekioak legez hartu daroaguz egiten jakuzan ondo-esanak: ezpanetanbarrea, umeak legez, eta bihotzean esker ona, aguren antzera, doguzala. Ez ahaz-tu, urrunetako euskaldunak, zeuen Ama zahar honezaz.”

33

BIZTUKO BALITZATEZ

1

Biztuko balitzatezGure nagusiakAtzera hilgo leukezNegarran indarrak:Ikusirik ahaztutaEuron lagi zaharrakTa erdeldun egindaSeme ta alabeak.

2

Ez gara euskaldunakGaurko bizkaitarrakEzpada erdeldunak,Ta honeek be txarrak:Betoz lehengo lagiak,Anaia laztanak,Poztu datozan horreekGure aita zaharrak.

3

Jausi gaizan konturaEuskaldun semeakEz direala honeekGure aiten lagiak,Ezpada zirealaHoneek baino hobeak,Europa ta AmerikaDanen mirariak.

34

4

Ondo jakina dabeLudiko bazterrakNortzuk izan gareanEuskal Herritarrak.Ez dogu behar inor...Ez Lauburutarrak!Sendo ein daigun didar:Gora Jaun-Goikoa eta Lagi Zaharra!!!

Esaidazue Euskaldunak, ba,Nun dira Euskal Herriak?Ez dira agertzen inon-inon bezZuen asaben lagiak:Motzak, sartuta zuen etxean,Dira jaube nagusiak:Ez esan inoz herri honeek, ba,Dirala zuen herriak.2

Baserritarra, 1897

2 Testu hau Kondañok sinatutako artikulu baten dator (Baserritarra, 6 zk.,1897 ekaina 6). Han esaten da Bermeon, bazkari baten, “Gernikako Arbola”abestu ebela, eta gero “el honrado caballero G. eta J.’tar J.A., amante como pocosde Euskeria, entonó todo conmovido y con delicado gusto y afinada voz lossiguientes versos, cuyas cuatro primeras estrofas son debidas a la musa de Erre-menteria’tar G. Y la última a la del nacionalista euskerálogo: hélos aquí.”

35

BASERRIKO EGUN BARRIA

Hara oilarran kukurrukuaHorra behiaren murruntzaHara leihoan argitasunaJoanda joanda gau motza.Hara zerua zidarrezkoaIzarrik barik huts-hutsaHara mendian gorritasunaHara eguzkiaren ertza.Hara txilinak hoska esatenEgunan etorrerea,Hara txoriak abestxuetan:Dana dogu pozgarria.Hara kristauak Jaunari emotenMesede onen eskerra,Hara han dator mendi ganeanEguzki gorri ederra.Hara han doaz baserritarrakPozez euren beharrera;Hara idizko behi ta txaltxuakArin bedardun landara;Hara eguna eguzki argiakArgitu eta guztia:Euskal Herriko baserrietanHauxe da egun barria.

ABEMARIETAKOA

Igesi doa eguzki ederraMendi haundien atzetikIa ozta-ozta ikusiten daHedoi gorrien tartetik.

36

Zeru alde bat ilunduten daBestea dago gorririkEz dauzalako hondino eginEguzki argiak agurrik.Oin ikusten da oso-osoaOpil eder baten gisanGero ikusten da erdi-erditxuaGero ez dago ezer bistanBakar-bakarrik bere argiaDago mendi buruetanIbai aldeak ilundu diraDanak dagoz gerizpetan.Geldi-geldika hedoi gorriaHasiten da ilundutenEta zerua ia estalduaIzar ederrez beteten.Txori-abesak isildu dira,Oilorik ez da ikustenO hegaztitxu ondo haziakZeinbat gozuz erakusten!Bakar-bakarrik pizti zikinakDabe tokitik urtetenDirealako etsaiak etaInok ikusi ez daizen.Honeen eikera lotsagarriakTxartzat doguz guk hartutenBaina sarritan euren antzeraDakigu geuk be ibilten.Entzuten dira txilinen hotsakEleiza inguru guztianAmaitzen dira solo beharrakDei triste honegaz bateanGeratzen dira baserritarrakBurutsik ahuspez lurrean,

37

Euren begiak zerura adirikArren samur zehatzean.Esaten deutsez Birjina AmariAingeru ederran hitzak,Opaten deutsez Jesus onariEgun hatako beharrak.Emoten deutsez gero alkarreriBihar arte eta gau onakTa geldi-geldi etxera adiHasten dira euren oinak.Arranan hotsa han entzuten daTartean txistu zoliakZeintzuk direan jagole etaEtxerazko behi-idiakHarantzagoan entzuten diraZantzo eta irrintz haundiakZeintzuk daroaz arin-arinkaSabel huts ta apariak.Heldurik honeek euren etxeraIxil lotu da guztiaDana da iluna ta gerizeaDana da baltzez jantziaBakar-bakarrik ikusiten daIzar ederran argiaEta lurrean sasi ganeanIpertargitxu zolia.

Euskalzale, 1898

38

AMARENTZAT

Urrun Filipinasti dira Euskal HerriakBaina nire gomuta betiko zureakArin egiten dituz amatxu bideak3.

Harako ilargia itxaso ertzeanGuri argi eginda estaltzen daneanLaztan bat bialtzen dot beragaz bateanLeihoa idigita hartuizu etxeanIkutu daizun Ama zeure arpegian.Atzera ilargia hurrengo eguneanZuei argi eginda ikusten daneanZure laztana hartzeko bekoki erdianAtseginez beterik neure bihotzeanEgoten naz, Amatxu, bere argipean.Hedoi baltzez beterik zerua daneanInondik ilargirik ikuste4 ez daneanAmaitu dalakoan neuretzat lurreanZure maitetasuna maiteen arteanNegarrez egoten naz zeru ilunpean!Amesetan be egin dot lehengo gau bateanIkusi zaitudala eliz barreneanAhuspez belaunbikorik Birjina aurreanEskariak egiten semeen oneanGeure hizketa gozo euskera maitean.–Birjinatxu laztana –esaten zenduan–Nire seme kutunak jagoizuz munduan

3 Amatxu bideak: Amatxuganako bideak.4 Ikuste: Idazleak berak bihurtu dau ikusten>ikuste, neurria osatuteko.

39

Nahiz izan itxasoan ta nahiz lehorreanIzan zaiz5 euren Ama dabiltzan tokianGorde egizuz beti zeure eskupean.Erbesteturik dagoz mundu azkeneanNegarrez gomutaurik euren jaio herrianZelan, Birjiña Ama, gure lur maiteanDagoz erbestetarrak sarturik etxeanEta nire semeak urrun erbestean?Egizu, arren, Ama etorri deiteanEstutu dakidazan neure besarteanEta danak batunda euren jaio herrianBizi daizan6 betiko asaben legeanMaitaurik Jaungoikoa guztien ganean.

Izartu nintzanean, neure Amatxua,Egitzat hartu neban ames einikoaZuk eskatu ezkero zelan ukatuaJesusen Ama bada zuri egitekoaGugaitik egin dozun eskari gozoa.

Euskalzale, 1898

5 Izan zaiz: Izan zaitez.6 Bizi daizan: Bizi daitezan behar dau, berez.

40

LORA BATERI

Ederra zinan atzo goizeanLora guztien artean,Usain gozoa jartzen zenduanZeure inguru guztian,Beste loratxu danen ganetikBurua erakutsi nahianMargo askoko orriz beterikHarro ikusten zinean.

Nahikoa ez ta, atzo goizekoZeure izate guztia,Arratsaldean agertu zinanAsko gorago jarria;Ostuten zeuntsen beste loraiEurena zan eguzkiaBihotz zeurean betiko itxirikErrukiaren atea.

Ta gaur goizean ikusten zaitutBien ganera jausita,Harrotasunen astuntasunakZuztarretik apurtuta,Zure margodun lora ederrakInurritxuak hartutaGuztiak dabiltz hor eta hemenBanaturik zabalduta.

Beste loratxu guzti-guztiak,Zu holanik ikusirik,Geratu dira hazi nahi ez-ta

41

Zuztarretik loditurik:Zure kaltea ikusi dabeGehienak pozez beterikEta zelan ez, ez bazenduanZeuk be eurentzat errukirik?

Edertasunak eta harrotasunakEz badabez zuztrai onakBi-biak dabez euren buruenAreriorik txarrenak.7

Euskalzale, 1898

7 Testu hau Euskazale aldizkarian argitaratu zanean editorearen ohar haueukan: “Nok esango euskun Filipinas deritxen ugarte-bazter baten erneko zalaeuskaldun koblakari bat? Errebido ezizentzat hartu dauan honek, igaz bialdueuskuzan neurtitzetatik aurtengoetara heldu ahal izateko, asko igon behar izandau. Jarraitu daiola lan eder honi ta gure ustez euskaldun koblakari arteko lehe-nengo lerroan ikusiko dabe gure ondorengoak.”

42

URRUNTASUNA8

Jakitun batek esan ei ebanEz dakit nongo lekuanUrruntasunak9 maitetasunaKendute ebala10 behingoan.Jakitun honek nire eretxianEz eban euki gogoanBeste guztiak ez zireanikBera lakoak munduan.Urrun daukat nik Euskal HerriaJoan dan aspaldi honetan;Asko baneban lehenago maiteGehiago dot gaur maitetan.Gau eta egun, lo ta izarturikBeragaz naz gomutetanJakitun honen esaereaEz da euskal11 bihotzetan!Munduko toki deuntu12 ederraBeste bardinik bagea

8 Testu hau bost aldiz argitaratu izan da. Guk lehenengoa hartu dogu oina-rritzat, Euskalzale aldizkarian 1898an agertu zana. La Baskonia-n 1901ean bar-din agertu zan. 1903an Ibaizabal-en grafia aldaketa batzuk eginda kaleratu zan:tx>ch, gi>gui, -ia>-ea, i->j-. La Baskonia-n barriro argitaratu zan 1905ean,azkenengoan egindako aldaketakaz. Azkenez, Euzkadi-n argitaratu zan 1913an,testua arean aldatuta. Azken testu horren aldaerak oharretan emongo ditugu.Horrez ganera, ondoko oharra agertu eban: “Filipinetan ebilan aldian egin eba-zan neurtitz polit honeek gure adiskide maite ta euskaldun zintzo Gorgonik”.

9 1905: Urruntasunaz.10 1905: Kenduten zala.11 1905: Eusko.12 1905: Deun ta.

43

Noz ikusiko ete zaitut nikNeure jaio lur maitea?Zure semeen urruntasuna,Erbestetasun-nekea,Beti negarrez zeuri opaurikBihotz eta gomutea.Urruntasuna deritxat dalaMaite diranen arteanZauri handi bat beti negarrezHarik urratu artean.

Hortik dabiltzan euskal-semeakEuskera entzun nahi ezikUrten daiela gure antzeraEuskal lur13 maite-maitetik.Maite ez badabe euren hizketa14,Euskal Herrian15 bizirikEgongo dira gau eta egunNegarrez entzun gurarik.

Euskalzale, 1899

13 1905: Euskadi.14 1905: Euren hizketa maite ez badabe.15 1905: Euskadin bertan.

44

HARETXARI16

Sorterritik urrunean17

Bihotza daukat nahibagezEta gomuta nahi ta ezBeti zugandik hurrean,Egunez eta gabeanNire begiak negarrezZu ikusi nahi zaituezLehenago zinan antzean.

Zu zara haretx handiaParadisuko zugatzaAskatasunen tailuntzaKondairan orri maiteaUrteen jakituriaLege deuntuaren18 giltzaAitor-semeen19 bihotzaTa itxaropen guztia.

Zure gerizpe deuntuan20

Egin zirean legeakSarri jakitun handiak

16 Olerki honen argitalpen bi daukaguz, bata Euskalzale-n 1899an argita-ratua eta bestea Patria-n 1904an. Lehenengoa oinarritzat hartuta, oharretanemongo ditugu bigarrenaren aldaerak.

1904: Haretx doneari17 1904: Zu estuntzaz aurkitean.18 1904: Lagi donearen.19 1904: Abertzaleen.20 1904: Donean.

45

Ederto21 dabez munduan.Eta hizketa gozoanEuren eskutitz ta minakEgin dabez ahaleginakZu ipinteko zeruan

Eta sorterri barriakeuren estuntzak22 hausirikGeratueran bakarrikIkasten zure legeakBialdu ebezan semeakEta duin aurkiturikEuren herrian jarririkGaur bizi dira handiak.

Emon zenduzan umantak23

Mundu mirarigarriakEuren eikera handiakBeterik dabez kondairak,Baita eginik tailuntzakMundu zahar eta barriakMaiterik dabez gordeakZure semeen izenak.

Baina egun nahibageanArerio zikinduakIpini ebazan eskuakZure handitasuneanEta Aitorren herrian

21 1904: Abestu.22 [Cadena.]23 Umantak: Heroiak.

46

Zelaiak eta mendiakMilak umanten habiakBaltzez estaldu zirean.

Itxi ebezan ateakLegearen jauregianGehiago zure azpianJarri ez daizan semeakEta ekandu maiteakEsturik euren burdianGaldumeneko bideanDaroaskuez guztiak.

Non da kondairak dinoanJente garaitu bagea?Aitorren odol garbiaAmaitu ete zan munduan?Non harako lau buruanEdesten24 euren fedeaPozez hilten zan endeaArerioen aurrean?

Ez ete dago odolikGaurko semeen zanetan,Ez ete da mendietanGehiago entzungo irrintzarik,Ez ete dira, jarririkArerioen aurreanEuren asaben antzeanPozarren hilgo zugaitik?

24 1904: Abestzen.

47

Ikusiko ete ditut nikAtzera euskal semeakEuren umeen jaubeakArerioa neurturik?Ikusiko ete ditut nikIberoatar garbiak25

Hizketa eta legeak26

Asabak legez maitaurik?

Ikusiko ete ditut nikHarako tutulariakIgoten gure mendiakEuren tutuak harturikTa herriari deiturikHerrien agintariakItxirik euren herriakZure oinetan bertatik?27

Ikusiko ete zaitut nikAtzera zure azpianAnaiak lez etxadianZeure semeak baturikTa zabal-zabal jarririkBardintasunan tokianMundu guztien aurreanLehenago lez askaturik?

Nozko dira lehorturikJarriko nire begiak?

25 1904: Aitoren seme garbiak.26 1904: Jaungoiko eta lagiak.27 1904: Ahapaldi hau osorik falta da.

48

Noz jaio nintzan herriakEuren estuntzak hausirik?Noz euskaldunak baturikBakezko besakadeak,Anaia arteko haserreak28

Alde batera itxirik?29

Euskalzale, 1899Patria, 1904

28 1904: Bakarrik zure legeak.29 1904: Danen ganetik maitaurik?

49

TRUEBARENAK

ZUGATZ DEUNTUA

Zugatz baten gerizanGure zelaietanAskatasuna egon zanMilak urteetanDeunturiko zugatzauZauritu dabenakMadarikatu daizalaJaun eta gizonak.

HILEN ETXADIA

Deuntuak daukoenakHobia hiltegianAitak eta anaiakDaukoen tokianDaukoen tokianNegar sikatu bagezBustirik ganean.

SU ONDOAN

Munduko gauzatarikDira gozoenakSuaren ondotxuanEsaniko ipuinakEsaniko ipuinakBurutxu gorri arteanTa begi urdinak.

50

BATAK BESTEARI

Ez dauko IbaizabalekBere ertzetanZure matrailetan lakoLarrosarik.Ez dabe gure mendiakGaraitanZure erraietan lakoHatx gogorrik.

DEABRU ETA AINGERUA

Elizatik lapikoaErre daben andreaErdia da aingeruaDeabrua besteaHeriotzako orduanDeabru ta aingeruakZeinek ahal daben eroanHarek bai tirakadak!

ABERATS NEKEZARIA

Nekezalea izanagaitikMaitatuten ez banozuPozez dirautsut barru-barrutikZeure arrazoia dozu.Aberats asko neuk be ez dot maiteEta bakizu zegaitik?Direalako nekezariakNire ustez bihotzetik.

51

FILIPINASTI

Ze urrun da hemendikNire Euskal Herria,Urrun ama laztana,Urrun etxadia,Urrun maite kutunaBihotzan jaubea!Ze urrun da nigandikPozgarri guztia!

Euskalzale, 1899

52

NORA DOAZ?

Zer jazoten da Bizkai neureanLokatuteko mendiak?Zer jazoten da hutsik lotzekoBaserri eta uriak?Nora ete doaz Bizkai semeakItxirik euren etxeak?Nora zoaze? Zer jazoten da?Neure anaia maiteak.

Aditu ete da deadarren batMendi edestitsuetanAitaren seme iskibiduak30

Hartuteko eskuetanJaso ete dira asabakAtzen ezinda baketanArerioen oinatza entzundaEuren hobien ganetan.

Ala zoaze batzartuteraZugatz donean azpianTa zin egiten pozez hiltekoBere legeen eskean.Ala zoaze bildurrez danokIgesi lotsagarrianErbestetarra ikusi etaNagusi zeuen herrian.

Oraintxe dakust nora doazenEntzunik euren arrenak

30 Iskibidu: zarata.

53

Ta iskibiduen ordez jarririkPaparretatik dominakGomutau zare neure anaiakAma dabena BizkaiakEta zoaze ahuspeztuteraBere oinetan guztiak.

Zeugana doaz ama laztanaBizkai semeak eskatzenBitartekotzat Jaunan aurreanAmatxu jarri zaitezen.Begira hara Bizkaia danaZeure harmailak igoten,Begira hara zeure oinetanHitz samur honeek esaten.

Orban bagako irudi ederLora artean jaioaMaitetasunan iturri etaErrukien itxasoaZeru lurraren erregina taBizkaian ama gozoaEguzkiaren eguzki ederAmatxu Begoñakoa.

Euskalduna da zure izenaEuskalduna zure lurraBeti izan zara euskalduna taIzan zaitez euskaldunaJagon egizu ama geureaAitor abenda kutunaEiguzu arren ama laztanaSemeok gura doguna.

Guk gura doguz geure legeakTa hizkuntza bardin bakoaIzan daitela lehenago legez

54

Erdaldunak itzaldua31,Guk gura dogu zugatz maiteaKrutzegaz apainduaGuk gura doguz Lege zahar etaZeure seme Jaungoikoa.

Euskalduna, 1900

31 Itzaldu: goratu, ohoratu.

55

ITXASOARI32

Neure lagun itzaltsu KalleAransolo abadeari.33

Zenbat bidar zure ertzetanItxaso itzalgarria,Zure izate handiaEgoten naz gomutetan!Zenbat bidar bare aldianIkusi zaitut nik pozez,Ta zenbat bidar bildurrezEkaitz ikaragarrian!34

Gizona legez dituzu35

Pozak eta nahibageak, Negarrak eta barreak36

Zeuk bere egiten dozuz,Baita ekaitz itzaleanEurak lez hasarraturikJarten dozuz azpiturik37

Dabiltzazunak ganean!

32 Olerki honen lehenengo argitalpena 1903koa da, Ibaizabal aldizkarianagertua, baina 1928an Euzkadi-n argitaratu zan barriro, aldaketa batzukaz.

1928: Itxasoa.33 1928: Ene lagun Garteiztar Martini.34 1928: Zeure hasarre aldian!35 1928: Gizonak.36 1928: Pozak eta nahibageak / Negarrak eta nahibageak / Negarrak eta

barreak.37 1928: Menpeturik.

56

Ez da igaro nigandikNahita igaro urteakZer eben nire begiakIkusi behin harriturik!Ez dauka inoiz ahazturikNi jaio nintzan herriakNoz berrogetaz semeakGeratu38 ziran itorik!

Barrez39 zengozan goizeanGizon baketsua legez;Arratsaldean haserrezBertatik jarri zinean;Eta zeure haserreanNire herritxu maiteaJarri zan baltzez jantziaUmezurtz baten40 antzean.

Belaunbiko kai gaineanEgozan zahar ta gazteakZugan ebezan maiteakEstuteko besartean;Ama Altsuen aurreanBaita eleizan besteakLarri zotinez beteakNegarrezko arrenean41.

38 1928: Galdu.39 1928: Bare.40 1928: Umezurtzaren.41 1928: Baita eleizan besteak / Ama Ahaltsuen aurrean / Negarrezko arre-

nean / Ahuspez egiten otoiak.

57

Aita! zinoen umeakNegar txilioz beterik42;Soinekoak urraturikDearrez ama maiteak43;Arreba ta emazteakZein da legez zoraturikBihurtze ebezan larririk44

Zerurantz euren begiak.

Zein da honeek ikusirikErruki bazina legez,Jarri45 zinan gero bakezHaserrea aldendurik46;Baina, gorpuakin47 beterikHiltegiaren antzeanEuki ez arren gainean48

Lurrean legez hobirik.

Ez deutsut nik gorrotorikJakitun askon antzeanNahita zaitu eretxianIkusten erruz beterik;Bada ez dakust besterikNire gomuta argaleanIluna bada gaubeanEguna dala argirik.

42 1928: Etenik.43 1928: Dearrez ama maiteak / Soinekoak urraturik!44 1928: Emazte ta arrebeak / Zeinda zoratuak legez / Bihurtu ebezan

negarrez.45 1928: Lotu.46 1928: Igarorik.47 1928: Gorpuzkin.48 1928: Nahita ez dozu ganean.

58

Mendi ta zelaietatikZugana doaz ibaiak,Zugana negar guztiakZeintzuk datozan zugandikNahi neuke jakin bakarrikKentzen dozuzan biziak,Ete diran zeureakEdo badaben49 ordainik.

Ibaizabal, 1903Euskadi, 1928

49 1928: Badabe.

59

IBAIZABALA ETA BIZKAITARRAK

Neure lagun Ibiñagabeitiatar Galori

Anboto mendi edestitsuanDozu zeure iturria,Euskal Herriko ibai guztienAita edo nagusia.Euskera entzuten jaioten zaraLohikeri barik garbia,Eta lohiturik erdera entzutenHartzen dozu heriotzea.

Aberasturik ikusten zaitutHil behar dozun aurreanBeste ibaitxu askoren urakDozuzalako aldean,Baina galdurik askatasunaLehen zenduena mendian,Zeureak ziran bideetatikIbilten zinanean.

Zu legez ziran Bizkai semeakPozez ibilten mendianEurenak ziran bideetatikBada libreak zirean.Baina galdurik askatasunaLohiturik zure antzean,Hiltera doaz erdaldundurikZure ertzeko Urian!

Manilatik.

Ibaizabal, 1903; Euskalduna, 1905

60

ELANTXOBERI

Neure lagun maite Ugaldetar Alejandrorentzat.

Kantabroko itxaso kondairak edestuanAurkiten dan Ogoño mendi itzaltsuak,Amak semeak legez gorderik bere altzoan,Daukaz, herri maitea, zure etxetxuak.Berak jagoten zaitu negu haserretuanEkaitz ikaragarri ta uhinetatik50

Berak udabarrian, udan ta atzeneanItzalez emoten dau arpegi zugaitik.Baita bere anaia Gurbusti biloztuak,Zure beste aldean jagole jarririk,Luzetzen deutsuz pozez zuri bere besoakEta Ogoñok legez zaukaz laztandurik.Ezta balitzatekez benetan gurasoakAurkituko zinatez51 hain ondo gordea.Horregaitik zaukedaz neuk bere laztanduakZuek Ogoño eta Gurbusti mendia.Hortxe ikusi neban lehenengoko argiaHortxe nahi neuke ikusi azkenengokoaZeure kai ondotxuan dago neure etxeaEta etxe hatantxe neure amatxua.Hortxe daukat gomuta, hortxe, daukat biziaHortxe ditut anaia ta neure lagunak,Hortxe sortu zirean, ta amaituko ete dira,Nire gozozko ames ta maitetasunak?

50 [Olatua.]51 E.j. zinateke.

61

Hortxe ditut ezaunak nekazari ta jaunak,Elizako irudi ta txilinen hotsakHilerri Santu eta berean datzazanakDanak ditudaz maite eta etxadikotzat. Hortxe ezautu neban aldi negargarriaAnaia arteko guda madarikatua,Hortxe ikusi neban sutan neure etxeaEta ezautu neban gure arerioa.Hortxe bai neure aitak, gomuta nahibagea!Negar mingots ta zotin larrien arteanEsan eustan zelanik Euskal Herri maiteaEsturik geratzen zan inoren azpian.Baina nora naroa gaur nire gomuteakBakarrik hasi banaz zuri edestuten?Itxiko ez badeuste euskaldunen jaubeakAitak zer esan eustan argiro esaten?Alde egizue bada nahibagezko irudiak,Alde ta betoz beste pozgarriz jantziak,Zagoze gaur isilik bihotzean gordeak,Bada etorriko dira eguraldi hobeak.

Manilan, orrilan, 1903.

Ibaizabal, 1903Euzko Deya, 1971

62

ZURE ESKUTITZARI

Irakurririk zure eskutitzakJarriten naz gomutetan“Ez ahaztu nigaz” zer dala etaEsaten dozun danetan;“Ez ahaztu nigaz” dinozu betiZeinda nahibagez beterikUstez bazengoz ete zaukazan52

Zeure maiteak ahazturik.“Ez ahaztu nigaz bada nik zaitutEzer ez legez maitaten,Zure irudiak nire gomutaEz dau sekula itxiten,Eta ez balitz itxaropenaLagundutera etorten,Ez neuke pozik aurrerantzeanJarraituteko bizitzen!”“Nahibagez dan lez nire bihotza,Dana dakusta nahibagez,Gure baratza loraz beteaGaur aurkitzen da asunez,Ahaztu dau ia nire arpegiakBarre egiten lehen legez,Eta begiak iturri dagozGau eta egun negarrez.”“Aurten ez dabe marti-zozoakLehenago lez goizaldeanUdabarrian etorrerea

52 Zaukazan: zaudadazan behar dau.

63

Edestu arte zaharrean,Hain izan dira euren edesakApainduak nahibagean.Ze jarri nabe ustez beterikEte diran nire antzean.”Beti balegoz loraz jantzirikZelaiak eta mendiak,Ze gauza eder eukiko leukeInondik udabarriak?Lurbira honetan guztiek daukeOndo eta txar izateaGau eta egunak dabezan legezBai iluna ta argia,Izan ez bazan inoiz gabarikZelan ezautu eguna?Gaixo deungean jausitakoanEzautzen da osasuna.Eguraldi onak ezaututekoEgon behar dabe txarrak,Itxas barean ez dira ezautzenOlatuaren indarrak.Guk bere bardin guztiak legezDoguz poz ta nahibageakHalan negarra zein dan ezautzenErakusten dau barreak.Alkarregandik hain urruneanDaroaguzan nekeak...Dira, maitea, igarotakoZorionaren ordeak!

Manilan, jorrailaren 28, 1903.

Ibaizabal, 1903

64

BEGOÑAKO AMARI

Indietatik Ama laztanaNire gomuta doa zuganaEta jartzen da zure oinpeanJarri nintzan lez agur eitean.Ni naz harako hobentzailea,Gomutau zaitez Ama maitea!“Gorde nagizu zeure menpean”Esan eutsuna agur eitean.Ni naz harako belaunbikorikEta begiak malkoz beterikJarri nebana bular ganeanZure irudia agur eitean.Gomuta egizu baita laguna,Nire lurreko kutun-kutuna,Hortxe egona neugaz bateanAma laztana! agur eitean.Gorde gagizuz gaur arte legezNahiz itxasoan ta nahiz lehorrezLaster batzeko zeure aurreanEgon ginan lez agur eitean.Zaindari eder JaungoikozkoaBizkaian Ama BegoñakoaEgizu, arren, gure arteanEsan neutsuna agur eitean.

Manilan, 1903ko urriaren 11n.

Ibaizabal, 1903

65

NATXITUAKO AMA NESKUTZARI

Pozez gatoz gu, Ama maiteaZure oinetan makurtzen,Gure bihotzak zaituelakoNeurri bagarik maitatzenBegira hara, Ama laztana,Bihotz barrurik eskatzen,Jarraitu egizu, gaur arte legez,Zeure semeak maitatzen!

Agur! Erregina Jaunaren Ama,Lora artean jaioaMaitetasunen iturri etaErrukien itxasoa;Zeru ludian Erregina taBizkaian Ama gozoa,Eguzkiaren eguzki eder,Amatxu bihotzekoa.

Alperrik dabe arerioakEgiten euren bidea,Aldenduteko zuri deutsugunNahitasun amaibagea;Bada Zugaitik emongo dogu,Pozarren geure bizia,Jaunaren Ama errukiorraBeste bardinik bagea!

La Patria, 1904

66

ABERTZALEEN JOAKERA53

Goazen abertzaleakGernika aldera

Geure zugatz maiteaIkertutera.

Eta bere azpianBelaun bikoturik

Egin daigun zin danokEskuak emonikBihotz-bihotzerikGuztiok baturikPozgarriz beterikMakilak harturik.

Jaurtiteko motz danok, (birritan)Gure Bizkairik.

Gure Jaungoiko etaLehengo lagi zaharra

Horixe da izarraBila gabiltzana.

Eta ikusitekoGernika aldean

Begiak argitutenAberri guztianEgunen bateanTxit zorioneanAurkitzen garean

53 [Erderazko martxa esan nahi neuke.]

67

Bizkaia maiteanGeure buruen jaube (birritan)

Eta bakean.

Izar hau ikustekoAnaia maiteak

Danok izan behar doguAbertzaleak.

Orduan bat egindaGuztion indarra

Azpiratuko doguMotz danan bizkarra

Ia BizkaitarraAitor abendarraItxartu zaitez baTa egizu dearra.

Gora beiz Jaungoikoa (birritan)Ta Lagi zaharra.54

Manilan, 1897, bildilaren55 16an.

Patria, 1904

54 [Esan leike haretxa. Abesaten da “Zaldi kale garbi zaliaren” (Bilintx) ere-sian.]

55 Bildila: urria.

68

HITZ NEURTUAK56

1Urten eizue dantzanEuskotar dantzalariakEta asaben antzeraIzan zaiteze garbiak.

2Betoz asaben ohiturakBetoz asaben lagiakJolastu zaiteze garbiEuskotar dantzalariak.

3Gora iztar ta besoakGora oldozmen guztia,Zuri abestuten noaEuskal mendiko lorea.

56 Kopla honeek lehenengo Bizkaitarra-n argitaratu ziran 1911an, editore-aren ohar honegaz: “Hara hor zer dinoan: ‘Artezkaria: Ondo baderitzazu agertuzinaikez Bizkaitarra-n behean doazan hitz neurtu honeek, abestuteko Joteareneresian, bada lotsagarria da Euzkadiko zokondo guztietan espainera lohian abes-tuten dabezan abesak entzuten egotea, beharba gure baserritarrak besterik ezdakielako.’

Ointxe aste bi inguru hartu neban idazki hau. Eskuen artean lan asko erabilidoguz, beraz ezin argitaldu izan dogu orain arte. Asketsi, ba.

Bizkatarra’ren oharpena.”Gerora, 1913an Euzkadi-n argitaratu ziran “Abesak” izenburuagaz eta

beste ohar honegaz: “Hara hemen batzuek, Bizkaitarra-tik ebakita Errebidore-nak”.

69

4Usain ederra badozuZabaltzen gaur inguruanHatsa zabalduko dozuNasai ta deungen eskuan.

5Ikusten zaitut ikustenBide okerretik ibiltenLaster jausi behar dozuEz bazara bihurtuten.

6Ez egizu beti beteBihotzaren aginduaBada bihotzaren ganetikJatorriz dago burua.

7Eskumatara daukozuBide legun ta garbiaHorixe da zure AmakIbilten eban bidea.

8Nahita izan luzeagoaHortixik zan bai ibiltenBekielako57 okerreanErrez zala laban eiten.

57 Bekielako: baekielako.

70

9Izan zaiteze ahaleginezZeuen Amaren antzera,Ez bozue58 nahi eroanAtsekaberik etxera.

10Euskal alaba maiteakInon ez legez garbiakEz egizuez ez ahaztuZeuen Amaren bideak.

11Atsen egizue orain,Ene lagun dantzariakBada beso eta oinakGaraitu ditu nekeak.

Bizkaitarra, 1911Euzkadi, 1913

58 Bozue: badozue.

71

ARIN-ARINA

1Oinak arinak etaBurua arinagoDantzan hobeto dakikArto-jorran baino.

2Ezkontzeko amesakEi dozak gogoanEta bedarra daukakArtotzat soloan.

3Ez egizu amesikEtorkizuneanDaukoguna be ez dagoBetiko lurrean.

4Ez egin barrerikInoren gatxeanBestek egin ez daizunZuk daukozunean.

5Egualdi onak legezEgualdi zantarra,Barreak dau hurreanAtzetik negarra.

72

6Gordetan ez diranakBehar dan orduanNegar egin ohi dabeSarri beranduan.

7Jaramon egin badaNire esanariAzkenengoa da-taAgur guztiori.

Bizkaitarra, 1911Euzkadi, 1913

73

ENBEITATAR KEPARI

Nire emazte maite zanaren urteurrenean.

1Irakurri dot zure idazkia,Eretxi deutsat oso laburra,Amaibageak nahi leuke izanMaite diranen arteko agurra.

2Apalik dakust hizki arteanJatorriz dozun bihotz samurra,Orri ostean aurkitzen dan lezUsain gozodun lili biguna.

3Opa deustazun laguntasunaNire atsege neurri bageanGordeta daukat maitetasunezLaztan zaituen bihotz neurean.

4Jausten bazara zori txarrean(Ez dedila nahi Jaun betikoak)Erein dozuzan hazi ordeanBatuko dozuz alort59 helduak.

59 Alort: frutu.

74

5Aberriaren seme zintzoa,Bere saminen abeslaria,Bigundu dozu bestek ez legezAberkide honen atsekabea.

6Uxotu dozu bihotz nirekoSamintasun eta ekaitz deungea.Euren ordean eregin dozuSinestearen gentza maitea.

7Jaun betikoa, esaten zeunstan,Ez da ezetan inoz erratu,Beren eikeran sakontasunaEzin dau inoz gizonak neurtu.

8Atsegetua lotu bazinanZeure emazte ona galtzean,Atsege hori gehitu zenduanZeurea zala betiko ixtean.

9Gizon eroa, gomuta zaitez,Jaungoikoa da danon jaubea,Beraren nahiaz emon eutsun daGero otu jakon berriz kentzea.

10Makurtu zaitez bere aurreanJob aldi baten ein zan antzeraTa berak zaitu ludia ixteanBere aurrean batungo atzera.

75

11Legortu beitez zure begiak,Alaitu bedi zure gogoa,Aupa, Gorgoni, gora bihotza,Hemengo aldia lasterka doa.

12Itxaropena, itxaropena,Ene anaia aberkidea,Begira estuntzaz ama EuzkadiBerak behar dau gure bizia.

13Aberriaren seme zintzoa,Bere saminen abeslaria,Gentzatu dozu nire bihotza,Benetan zara laztangarria.

Elantxobe, otsaila 1914.

Euzkadi, 1914

76

SABINERI60

Hil zinan, baina zure gomutahilezkorra da nire gogoan,aintzaz jantzirik agertuten dabeste gomuta danen ondoan.

Baita sarritan atsege orduan,agertuten jat zure irudiata erakusten deust irribarrekaaske izateko dodan bidea.

Aberriaren zinopa haundieta gaizkale aintzagarria,zugana doa nire bihotzazuretzat da gaur nire otoia.

Bada zor deutsut ene zorunazoritxarreko Aberri honetan,ezautzen badot Ama kutunazeugaitik da ba bene-benetan.

Josu Kristoren irudipean,Errugabeko haurra nintzalaikasi neban ikastetxeannire Aberria España zala.

60 Olerki hau Euzkadi-n argitaratu zan 1915ean, 1934an Nación Vasca-neta 1954an Euzko Deya-n. Testu beraren bi aldaera dira, baina aldaketa askodaukezanez, oharretan emon barik testuak banan emoteari hobeto eretxi deutsa-gu oingoan. Bigarren testua da bigarren eta hirugarren aipamenetan argitaratuak.

77

Baita euskeraz ekinagaitikneure anaia ta lagunakin,Bere aurrean joten ninduanirakasleak zigor deungakin.

Ez nekian ba Ama nebanikene Euzkadi estuntzatuaeta mosuka mizkatzen nebanbere erailen esku odoldua.

Nik ez nekian eusko semeakbaldin baziran ene anaiaketa anaiatzat hartzen nebazanerdeldun seme geure etsaiak.

Nik ez nekian euskera zanikgeure hizkuntza laztangarria,halan irainka zapaltzen nebanta gora jaso arrotz elea.

Eusko ohitura eta abesakniretzat ziran lotsagarriakta bere dantza garbi ederrakbaserritarren basokeriak.

Deungaro honetan bizi nintzalaentzun neban ba zure dearra,ia hil zorian Ama ikustenegin zenduan irrintz negarra.

Gora Euzkadi aditu neban.Hauxe da Ama, gora bihotzak,aupa anaiok hainbat lasterrenbirrinduteko bere estuntzak.

78

Aberriaren zinopa haundieta gaizkale aintzagarriazugana doa nire bihotzazuretzat da gaur nire otoia.

Euzkadi, 1915

79

SABINERI

Hil zinan, baina, zeure gomutahilezkorra da neure gogoan.Aintzaz beterik agertzen baijatbeste gomuta danen altzoan.

Baita sarritan samin orduan,agertuten jat zeure irudia;erakusten deust irribarrekaaske izateko dodan bidea.

Aberriaren zinopa handiaeta gaizkale aintzagarria,zuganuntz doa neure bihotzazuretzat gaur da neure otoia.

Zor deutsut bada ene zorunaZoritxarreko Aberri hontan,Eta neure otoi aberkoiazeugaitik da ba bene-benetan.

Errugabeko haurra nintzala Josukristoren irudi aurrean,neure Aberria España zalaikasi neban ikastetxean.

Euskera berba eginagaitikneure guraso eta anaiakin,danen aurrean joten ninduanirakasleak zigor deungakin.

Nik ez nekian euskera zanik geure hizkuntza jatorrizkoa,

80

hau ezetsita goraltzen nebanerdera lizun atzerrikoa.

Nik ez nekian eusko semeakdanok ginanik endaz, anaiak.Anaiatzako hartzen nebazanerdeldun seme geure etsaiak.

Nik ez nekian... Ixil, bihotza.Ez haserratu zeure abotsa...Baina zer dantzut inguruetan!Nok abestu dau “Itxarkundia”!

Zeinek jaurti dau oihu kementsuedo irrintzi gudalaria!Bere oihartzun horrek mendianzutik jarri dau eusko sendia...

Ta birrindurik bere estuntzakaske ipinteko eusko Aberria!Ames gozoa, ames gozoa,baretu zaitez ene gogoa.Gogo zindoa, zagoz ixilik,zagoz gerturik, zagoz itzarrik,aske zagoz ta garaile zaramenperaturik joputasunagogoak bada aske badirageurea dogu askatasuna.

Aberriaren zinopa haundieta gaizkale aintzagarria.Zuganantz doa neure bihotza,zuretzat gaur da nire otoia.

Nación Vasca, 1934Euzko Deya, 1954

81

ALBIZURITAR ODULIRI KARMELETXOREN HERIOTZAN

Gotzona zan ta bere tokiaez zan aurkitzen gure ludian,deitu deutso ba Ahalorodunak61

egon daitean bere aldean.Itxi bazaitu, ama kutuna,oinaz bizi ta nahibagepeanene alaba hain amultsuazure besoan hilda ipintean,eskintzen deutsu orban bagarikgotzona zan ta gotzon arteanzeugaitik beti otoi egitenbera aitagaz han Donokian.

Euzkadi, 1916

61 Ahaloroduna: Ahalguztiduna, Jaungoikoa.

82

AMA DATORKIZUE

K. Uribarrendar Jakinda, neure adiskideon-maiteari, egizko maitasunez.

Uri honetan dazautsendi euskotarra;aiteagaz sendiadago amarik baga.

Ama zintzoen ordezalaba on ederra,Gabon gaba gertatzen...gotzon donokitarra!

Bere irudi garbiazamatxua dirudi,ahalegin guztiagazzintzo zoli-zoli.

Gabon gaba gertatzensendiaren pozkarri,ohidalako amatxudonokian bizi.

Ez daitezala ilunduzuen irudiok!Ez zaitezala itundu,euskotar maiteok!

Lehen baino be gehiagomaite zaitue zuek

83

Urtziren ondoanzuen amatxu horrek.

Ikusten nago beramaiteoi begira,zuriz ondo jantzia,argiz arpegia.

Zuekin egon nahi daugaba igarotzeneta gero zeruanzuek itxaroten.

Euzkadi, 1916

84

BERTSO BARRIAKAntzinako Errebido berragertu da

Ibarluzetar Kosma arrantzaleari jarriak

IGoraldu daigun gizon apal bat,Benetan goralgarria,Izan daitean aurrerantzeanBesteentzako argia,Opa daiogun maitetasunezBerea daben saria,Ekaitz-artean itxasoetanDabena irabazia.

IIGora Bermeo! bada zeu zara Beronen jaioterria,Hortxe zorunez ikusi eban Bere lehenengo argia,Jagi egizu maitetasunezBeronen izen garbia,Erakutsirik alde danetanMaite dozula egia.

IIIIbarluzetar Kosma maitea,Bermeon arrantzalea,Asketsidazu zeure izenaHitz neurtuetan jartzea,Baina bihotzak agindu deustaZelan dan nire lagia,

85

Eragozpen da deungen ganetikApalak goraldutea.

IVEz badeutsue bitxirik jarriZeure bularren ganeanDeunge askori guzur ta nahasteEgiten deutsen antzean,Erne dozu ba maitetasunaGizon onen bihotzean,Batez be zeure lagun ta anaiaArrantzaleen artean.

VGaizkatu dozuz hainbeste bizi,Galtzeko une larrianZeure bizia trukan jarritaEurena lortu artean,Anaientzako maitetasunakZure bihotz ederreanEz dau ba itxi bildurrik sartzenItxaso itzalgarrian.

VIAbestu daigun arrantzaleokGuzti-guztiok batean,Bere izena beti-betikoEntzuna izan daitean,Ta jakin daien inguruetanBaita be ludi guztian,Aurrez dirala bihotz ederrakArrantzaleen artean.

Euzkadi, 1923

86

SABINARI

Barriro naiatortzu, irakasle maitea,Zeure hobi ganean itzalez makurtzenOtoi ta liliakin gertu dodan txorteaAntzez txiroa baina maitasunez betea,Oparo mun eginik, apalik eskintzen.

Odolez orbanduak dira gaurko liliakZinoparen odolez igurtzitakoak.Eta otoiak dira gogoen intziriakEusko ama gaxoen maitasun iturriakBihotz zaurietatik eriondakoak.

Isildu bediz laster txorien abestiak,Haizearen durundi, uhinen orroak,Entzun daizan gozoro gure irakasleakAberri mendietan eusko gudalariakAskatasunan alde dagizan oihuak.

Alperrik jazarpenak, alperrik espetxeak,Alperrik eragozpen, zigor ta hesiak.Alperrik urkamendi, oinaze ta nekeakGuzurran epaikari doilor eta deungeak,Danak zapaldu ditu, zure irrintzeak!

Alperrik espetxean erailen arteanBahitu zure gorputza guzur epaileak,Zure gogoa aske itxi eben haizean,Goietan hegaz doan arranoan antzeanDanoi erakusten Aberri bideak.

87

Gorrotoz itsuturik ez ikusten gaixoakEuren grina txar eta harrokeri peanEzer ezak zirana zigor eta izkiloakGuzurran aldezlari eraileak sortuak,Gogoa bahituteko estuntzan artean.

Askatasun eguzki arpegi gorrituakZabaldu dau argia basotik urtendaAupa! dira euskoak, argiak izartuak,Hara gure mendiak odolez margotuak,Iragarri zeuskuna, osoan bete da!

Gurutz bidun ikurrin, zeuk irasitakoaHaize bigunan putzak legun hedaturikEuskotar gudariak dauka eskuratuaBere bizian beste dabena maitatua,Begira mendietan garaile jagirik!

Zeure bizian ordez Aberrian biziaLarrazabal etxean eskatu zenduan,Bete da eskaria bete da guraria,Zure bizian ordez, bizi da Aberria,Baita zure izena guztion gogoan.

Euzkadi, 1931Euzko Deya, 1954

88

OLERKI BARRIAK KALIFORNIATIK BIALDUAK62

Elantxobetarra nazezin dot ukatuneure herri maiteanahi neuke goraldu;herri ederrak askomunduak badituneuretzako hobarikezin dot aurkitu,ene ama laztana,eleiza ta portu,neure maiteak diraezin ditut ahaztu.

Hortxe jaio nintzan dahortxe nintzan hazi,neure ama negarrezhortxe neban itxi.Nahita Kalifornianluzaroan biziegunero zaituetgomutaz ikusi,iruditxu maiteakez dauste igesi,eurak dira ba neurejaube ta nagusi.

62 “Begoñako Ama” artikuluan kantu honen hirugarren ahapaldia dakar.Euzko Deya-koan lehenengo, bigarren eta laugarren ahapaldiak dakarz.

89

Ama Begoñakoanirudi maiteaidunetik zeustanaipini eskegia,bular ganean jabiltmaitero gordea:bera da neure laguneta zaindaria,berak alaituten deustmendiko bizia,bera da, zeure ordez,amatxu neurea.

Euskadiko herritxuitxasertzekoaarrantzale apalenhabia gozoa.Nebadako mendianjaurtitako oihuaitxas ganean zeharzuganantza doa,ene bihotz agurrauberagaz daroaGora Euzkadi etaneure herritxua!

Ekin, 1932

91

PANDERU-LAGUN

Urten egizue dantzaneuskotar dantzalariak;guraso zaharren antzeraizan zaiteze garbiak.

Oinetako indarraburuan bazendupozik eingo nintzakeni zugaz ezkondu.

Izan zaiteze garbiakeuskotar dantzalariak,garbia maitaten dabebihotz zindodun guztiak.

Ez egizu barrerikinoren gatxean,bestek egin ez daizunzeuk daukazunean.

Euskaldun jaio nintzan daama dot Euskal Herria:nire bihotzak ezin dauinoz ukatu egia.

Egualdi onak legezegualdi zatarra;barriak dau hurreanatzetik negarra.

92

Ikusten zaitut ikustenbide okerretik ibilten,laster jausi behar dozuez bazara bihurtuten.

Gordeten ez diranakbehar dan orduan,negar egin ohi dabesarri beranduan.

Eskumatara daukazubide legun ta garbia;horixe da zure amakibilten eban bidea.

Soloko bedar txarrakkentzen ez badira,soloaren garailelaster eiten dira.

Nahita da luzeagoahortixik zan ama ibilten,bekielako okerreanerrez zana laban eiten.

Ezkontzeko amesakei dozak gogoan,eta sasia daukakgaraile soloan.

Ekin, 1932Euzkadi, 1935

93

AKULUA NORI?

Ezpanak arte eukan burdiaharri astunez beterikbere burpilak lupatz arteanardatzeraino sarturik.

Idi gaixoak izerdituak,mintzak bitsez estaldurik,arnasotsean, ikaratuak,indar egiten etenik.

Apal egozan bare-bareakidi otzanen begiak,itzainarenak hasarratuaktxinpartezko sutegiak.

Ainen-urtika, ero antzera,joten zituan idiak,esan eikean, oso-osoan,zirala bere nausiak!

Ekin, 1932

94

ALBIZURITAR PERDERIKA ETA EMAZTEARI

Edurra baxen zuri, diztiran,ortzetar gotzon maite antzean,ikusi neban atzo goizeanzuen alaba, Miren Itziar.

Belaunikorik, zinez otoikaesku lirainak alkar harturikortzerantz adi, norbait ortzetikete baleban berari deika.

Bihotzan poza erion nahirik,begi politak, malkoz bustiak,eta matrailak lili gorriaknegar iruntzaz inguraturik.

Ames gozoan, sotil, apalik,gotzon artean, ortze goietan,zeinda baleukan atseginetanJosu Gorpuak, beragandurik.

–Josu laztana –eban esaten–badakit ondo gai ez nazanaZu etorteko, Jauna, nigana,gogo gaixo hau niri poztuten.

–Ez arren jauna, nigana etorri,hiztxu bategaz dozu nahikoa,osatuteko nire gogoa,Jaungoiko laztan maitekor hori!

95

Egun alaia, oroitz-garria,Itziar, zure atzoko egunalehenengo aldiz hartu dozuna,bihotz zeurean, Jainko Semea.

Ez arren ahaztu, Bera dozunikbetiko poza, betiko argia,ilun ta ituna beste guztia,ezta Bere gain beste maiterik!

Nahita bilozik, dago kurtzean,aberatsa da Haren gogoa,gogo guztien iturburuaase zaitez ba bere iturrian.

Bera da Egia, Bera laguna,Bera zuzena, bakar-bakarrik,eskatu, arren, aita-amakaitik,baita nigaitik, laguntasuna!

Euzkadi, 1932

96

ELANTXOBE

Villarcayotik idatzi deusteElantxobe non dagoan.Uste dabe, ba, herriau daula63

Navalcarneron ondoan.Berehalaxe erantzun deutsetGernikatik bi leguanIbarrangelu igaroagaz,bertan dagola behingoan.

Beste idazki bat hartu dot orainluze ta ondo egina,euskeralduta zuei ipinikodeutsuet, bai, alajaina.Erdalzaleok euki daizuenPoz handi ta atsegina:Nahita neuretzat gorde ixilikBerak daragistan mina.

Goralgarriak, txalogarriakElantxobeko semeak.Zuek zarie Perez-hizkuntzanjakitun bardinbageak.Ta ez katalan, muntxelatarrakeuren girigai zaleak,zuek zarie neure usteanUnamunoren semeak.

63 Daula: Dagoala.

97

Irakurrita erdel-hizkuntzanjai ospetsuen barria,Hor gara laster Deun Pedroetanbertako oste haundia.Zazpi asto ta hainbat patari,sei txakur eta lukiabilatu deien gau iluneanzeuen oiloen habia.

Barkillero bi, lau zorratzailemakakoa ta txoria,Componer ondo paraguas-ta(laster daukagu euria)gehiago inor behar ezkerohainbat lasterren habiabada poz-pozik joango garazibilizarte guztia.

Endore jaunak gertu daielageuretzako ostatua,eta udalak ordaindu orainhor eingo dogun gastua.Bada gerorantz geure herritikBidalduko dogu dirua,eskier egon zaldunak garalaster dozue giroa.

Baita ganera neska politakGeu hor gagozan artean,ez genduke nahi mintzo daitezansagarduozen elean.Ezpada erdera geure hizkuntzanKistrinau onan antzeanHorretarako egon diralaikasten lekaimetxean.

98

Gora zuek, ba, gora erderagora patriotismoa,gorde daiela katalandarrakbigarren artikulua.Bestela, zelan gu joan ezikapaindu herri txiroaeta ganera ederto batuerrematentzat dirua?

Euzkadi, 1932

99

AMEAK HAURRARI

Zu ikustean SehaskatxuanAmes gozoanIrribarreka,Bihotz nirekoAtsekabeakIgasten diraHegaz-hegazka.

Eta itxarturikZure begienOztin gozoaBegiratzean...GotzontegiakZinez diralaIruditzen jatEuren ostean.

Ene laztana!Ene gozoa!Eutsi ugatza,Eutsi mosua;Edan daidazuAsetu arteNeure odola!Neure gogoa!!

Euzkadi, 1932

100

EUP!

Zamatzaile eta ankerrakBasapiztien antzean,Orroika datoz, ezkerrak,Odol ta haragi eskean.Ostera, eskoitar ergelak,–Usotxoak agirian–,Baina, zinez bihotzeanGorrotoaren eztenak.

Euskotar abertzaleokUrduri danen aurrean,Ikasirik edestianBatzuek eta besteak,Doguzala saltzaileakGure aurka diranean.

Aupa! Mutilak, bihotzGertuak eskubidean,Ikasi daien arrotzakOnak bagara bakean,Ez gareala bildotsakHasarratzen garanean!

Euzkadi, 1936

101

EUP, BASERRITARRAK

La Kaltzeta del Nortesorgin biraoleakhagin usteldun atsotximurrez beteak,adurrez lohitu nahirikeusko abertzaleaktxisturtika dihardueta errukarria!aurpegian sortu daubere txistontzia.

Aurpegira jausten da,kaltzeta gaixoa,zerurantz jaurtiten danadur eta txistoa.Holan geideantzakodogun gorrotoabihurtzen da gogoangogo-gardamuabatez be guzurreanbadago sortua.

Idatziagaz nahi dauzutundu fedea,baina geidea jotaez bere haragia.Ona bere burua,gaiztoa geidea,hori da harroarenneurri ta legea!

102

Hazi hoien alortada matxinadea!

Lebitadun obispoharro ta dongeak,noiztik hona dozuezgai ta eskubideakuskurtzan64 izatekogure artezkariak?Ala ez al doguz danokEliz zaindariakegizko Gotzain etageure jaupariak?

Berrogei urte daukozgure Alderdiak,edonondik entzutentxakurren ahausiak;baina aurrera doabultzauta egiak.Oinazez garbiturikhelburu-bideakargiz alaitutekoaberri mendiak.

Euzkadi, 1936

64 Uskurtz: erlijino.

103

EUP!

Urkixotar Kose Mari,zek darabiltzu buru hori?Atzo adiskide samurra zinanGaur arerio deungea.Zek aldatu dau horrenbesteraZure maitasun guztia?Nok mindu zaitu, guri egitekoEgin nahi deuskuzun kaltea,Geuk legez, ondo, zeuk badakizuNok daben eskubidea?

Errukarria! bihotz barruanZapaldu nahirik egiaMindu nahi dozu erruki barikAnaia dozun geidea;Baña alperrik baretuko dokHeure gogoko gudeaBera izango jak, gau eta egunHeuretzat salataria!

Haundiak ziran zure aldianEuskadin arerioakCanovas eta Martinez RivasGandariastar gaixoak,Espetxeetan usteldu nahirikLau mamu ginan eroak,Baina hil ziran, begoz goietanAsketsirik Jaungoikoak.

Bizirik dago Eusko AlderdiaDeunge guztien ganetik,

104

Ez da oindino ludian sortuGogoa hilgo daun indarrik.Alperrik zabiltz Urkixo jauna,Alperrik eta alperrik.Abertzaleak biziko diraZure hazurren ganetik.

Urkixotar Kose MariNok egin zaitu salatari?

Euzkadi, 1936

105

BERA MAITATZEARREN65

Bera maitatzearren,Bihotz-bihotzetik,Aitak ekarriko deustNiri Bilbotik,Andrakila mardoTxorta luzea,Begi ederrak etaOndo jantzia:Erabiliko dotEsku ganean,Aitak neu erabiltenNauen antzean.

Amak (be) esango dauIrribarreka,Neuk bere apurtxu batAma naiz eta.Andrakila horrentzatKumatxu barria,Neuk ekarriko deutsutBilbon erosia,ErabiltekoDingilin dango,Aitak zeu erabiltenZaitun lez ondo.

65 Honako oharra dakar: “Oharra. Ibiñagabeitiatar Andimak atondutakoeresia. Errenteriatar Gorgoniren hizkia. Abesti hau Elantxobeko umeek abestutendabe polito. Eusko herriak! Ikasi ta abestu egizue, abesti honen jardunak ume-txuen bihotzak benetan alaituten dabe. O.”

106

Ekin, 1936

107

ZUTIK

Zutik bakotxa bere tokian,Agintarien agintzapean;Ez daiala inor inora aldendu,Aberriaren eraile aurreanMakal ta koldar erkin antzean.

Zutik guztiok baita gertuakAldeztuteko askatasunaAberriaren eskubideaHaren bizia haren zoruna,Geureon ordez zor deutsaguna.

Zutik guztiok aitaren-seme,Ikurrin deunan gerizapeanBegira beti HelbururantzaEta jausten dan baten tokianEhun dira erneko, gure lurrean.

Oh heriotza, aintzagarria!Aberri aman irribarreakAlaituko dau haren gogoaTa bekokian erdi-erdianEmongo deutso laztan gozoa.

Euzkadi, 1936

108

EGIA IKASI

Garaitzak gizonariAintzea damotsoMenperatu daunariaskestzen badeutso.Eta menperatuabizi dan arteanbizi leike garaileharen bihotzean.

Ostera garaituamenpean badaukamenpekoaren bestemenpeko bera da.Eta makaltzen badaedo loak hartu,menpekoan menpeanlitzake izartu.

Zer dala-ta ez emongizakume argalaknekearen ordaintzatesker maitekorrak?Ez deuskuz ba emotenlur jo ta astinduakneke danak ahiztutaigali gozoak?

Gorrotoak darabilgizadi gaixoahaizeak ohi dauan lez

109

Haize-orraztxoa;ontzi baten antzerauhinen artean,Orain azalean tagero itxaspean.

Askestzen ez badogunok geuri asketsi?Kurutzean ginaikeEgia, ikasi!

Euzkadi, 1936

110

ABERRIARI

Oihu kementsu gudalariakizartu dabez, zure semeak,ta jagi dira hasarraturikzure estuntzak, apurtu nahirik.

Aberri laztan! Aberri maite!Gora bihotza! zutundu zaitez!lehortu bediz zeure begiakmalko errugez, lausoz beteak.

Alaitu bedi zure gogoa,gogo berezi, gogo zindoa,eta jarririk eskubidean,aurkeztu zaitez, ludi aurrean.

Aurkeztu zaitez, aintzaz jantzia,enderri zaharren amon garbiaeta erkala deunen antzeanezarri zaitez, zeure aulkian.

Ez dozuz, ama, pozez ikustenseme zindoak zeu aldeztuten?zeu autortuten, zeu goraldutenabes gozorik ez dozu entzuten?

Ez dozu ikusten etsai aurreangudari anker, izkilupean,zelan diran garaile jausteneraileen alde otoi egiten?

111

Euren gogoak zerura igotenAma laztana! Ez dozu ikusten?ta erion daben odol garbia,ez dozu ikusten, aintzaz ernea?

Gertu egizuz gaur burestunakabar loratsu ta margodunakburestuteko seme kutunakElgezabal ta haren lagunak.

Irarri beikez euren izenakodoldun hizkiz, zeure gogoaneuskotar seme zindo diranak,darabilezan beti gogoan.

Euzkadi, 1936

112

NORA ZOAZ IGESI?

Nora zoaz igesi abertzaleabertan behera lagata zeure aberria?

Ez al dozu ikusten igas eiteanzertzuk ixten dozuzan zeure ostean?

Gurasoen gorpuzkin lurra ta hunahareen gogoa dozun ele kutunajaio zinean etxe-bazter maiteak,asabaren izerdi garbiz bustiak.

Ugatzau zenduezan eleizatxoagurasoen otoiak entzundakoa,hainbat jolastu zinan jolastokiak,adiskide dozuzan mendi maiteak.

Aitonak jarririko zugatz mardoakanei igali gozo emondakoaketxe alboan dagon iturritxuasendian egarrien ase lekua.

Maite honeek itxita nora igesi?esker gaiztoa dozu zeure nagusi.

Nora zoaz igesi abertzaleabilatu nahirik urrun toki hobea?

Nahiago dozu bizi harrotz arteanzeure soina maitaten eme antzean?

113

Ez al dozuz ikusten anai maiteakmendietan eskintzen euren biziakaske bizi daitean ama aberria?nora zoaz igesi abertzalea?

Koldar zoaz igesi uste beteanhan biziko zarala bake-bakean,baina gardamu arrak zeure kolkoanzirikatuko zaitu bihotz barruaneta bakean ordez, guda gorriaizango dozu beti lagun zeurea.Ez egizu igesi abertzaleaezetsirik lagata zeure aberria,oldoztu egikezu, bera ixteanez daroazula ezer zeugaz batean!

Eguna, 1937

114

SAMARRAK

Zoriona geuretzat, gora bihotzak!jaurti amildegitik geure mingotsak,Salido etorri da urrunetatik,guri zerbait esaten Liberal-etik.

Ondasunak itxita bere lurrean,beste bere anaia askon antzean,etorri da Bilbora guri irakastenzelan jakin behar dogun bizi izaten.

O gizon bihotz eder bardinbagea!hartu egizu geure ondoetorria!zeuen lurrak lagata inonak lantzengeutarrak izan ezik ez dira etorten.

Irakurri ditudaz zure idazkaiakjakituriz beteak Homeron gaiakhemen dana da motza, dana zikina,galduak ginan danok, erdu ez bazina.

Eskerrak zeuri doguz, burdinbideak,ola itsugarri ta ontzitegiak,tramankulu bikainak, nasa barriak,ikastola eder ta gaixotegiak.

O gizon bihotz eder bardinbagea!hartu egizu barriz ondoetorria,ez arren tastau hemen lebatz errea,itxi ez daizun berton zeure bizia.

115

Bada zure anaia bihotz bigunakhemen itxi dituez euren hazurrak,tastau ebelako behin lebatz erreaahaztu eben betiko euren herria.

Asko minduten gaitu eusko semeakgarbantzu hutsak janda zeu biziteak,nahita mihin luzedunak ei dabe esatenhiru errapetatik dozula edaten.

Ondo ez bajatortzuz hemengo haziakhartu egizuz laster lehengo bideak,nahita guretzat izan tamalgarriadanon ganetik dozu zeure bizia.

Eguna, 1937

116

AMA NESKUTZARI

Neskatileak lorarik eskintzeko

Gotzonen AmaOrbanbagea,Begira hemenZeure maiteaLorak eskintzenApaltasunez;Hartu egizuzMaitetasunez,Bada eurakinOpaltzen deutsutNeure gogo taAhalmen guztia.Hartu egizuz,Ama maitea!

1921 orrilla.

Euzko Enda, 1940

117

SEHASKA ABESTIA66

Lo egizu lo neure maiteazeure amaren altzoan,aingeruak lez irribarrekaamesetatxu gozoan,aingeruak lez irribarrekaamesetatxu gozoan.

Begi urdindun mutil samurra,neure semeen semea,bera behin bada neure laztanabirritan zara neurea,bera behin bada neure laztanabirritan zara neurea.

66 Hemendik aurrerako olerkiak orri solteetan dagoz eskuz edo makinazidatzita, baina ez doguz aurkitu argitaratuta.

118

ABESTIA67

Urte barri-barridatortzu ateraZorionak askozuri emotera.Urte zaharra joan daheldu da barriazaharraren aldeanguztiz ugaria.Poztu zaitez badaetxeko andreata emon egizuarrautza pareaedo lukenkea!! Eup!!

67 Kantu hau bere paperetan dago, ez dago argitaratuta, eta honako oharradakar: “Urtebarri egunean abesten genduan Elantxoben”. Berak sortua barikherrian ikasia da, orduan.

119

ABESTIA68

Hau da egun barriahau da pozgarriaargitzera doaGeure Aberria. (dana bi aldiz)

Hara mendi gaineaneguzki barriaEuskadin zabaltzenegiazko argia. (dana bi aldiz)

68 Jule Renteriaren testigantzaren arabera, Bilboko Eusko Gaztedik Urteba-rri egunean egindako lehiaketa baten, Gorgonioren zortziko honek irabazi ebansaria. Elantxobeko Pedro Amutxategi txistulari ospetsuak kanta hori kalerik kalejotzen ei eban Urtebarri egunean.

120

OLERKIAK69

Urten urten maiteakgaur leihoetarabada pozez gatoz guzeuek ikustera.

Aberastuta gatozAmeriketatikbaina ez dogu ekarrialdean dirurik.

Tralara laralalalaralalalatralaralaralalalaralalalatralaralaralalalaralalalalalalalalala.

Neska matraigorribegi ederdunahona hemen eskeangaur zeuen kutuna.

Tralara...

69 Ohar hau dauka eskuz idatzita: “Elantxobeko mutil gazte batzuen eskezegindako olerkiak”.

121


Dirurik badaukazueitsulapikoanipini egizuearin geure eskuan.

Tralara...


Guk ipiniko dogu leku seguruangaltzeko arriskurikez dauan bankuan.

Tralara...


122

SIMON ETA ARTXINA

Simon eta ArtxinaPerran eta SarrastelElantxoben dabiltzagizonak erosten.

Hogeita bost pezetaei dabez ordaintzeneurak lako merkeakbesteak balitzen.

Ez dot inor ezautzenzeuek izan ezikhogeita bost pezetansaldu leikezanik.

Astorik txikerrenaknahita zaharrak izanhobeto saltzen diraedozein peritan.

HITZ LAUZ

125

IZARTU EUSKALDUNAK

Discurso pronunciado por Don Gorgonio de Errenteria el día11 de Septiembre, en Mungia.

Euskaldunak: Deadar bat aditu da gure mendietan, itzal etanahibagea, Aitorren hizketan; izartu euskaldunak esan dau dea-darrak, izartu euskaldunak esan dau deadarrak, entzutera asabennegarrak.

Izartu, bai, eta jarri aditzen, bada negarrez aurkitzen diragure asaba maiteak ikusten erbestetarren azpian eta loturik libreitxi euskuezan mendi eta zelaiak; erbestetarren azpian eta loturikeuren jatorria euskal abenda edo arraza ederra; erbestetarrenazpian gizaldien ilunean galtzen dan libertade edo askatasuna;loturik eta estuntza gogorrakaz Gernikako haretx maitea, mun-duan izan diran libertadeen erakutsirik ederrena, zeinen adarrakurrun igoten badabe zeruetara, bere zuztarrak aurkitzen diragizonaren ahaleginekin aurkitzen ezin leikezan sakonean (euskalseme onaren bihotzean).

Zugatz dohatsua, zuk behar zenduke berba egin nire lekuaneta esan aditzen dagozan euskaldunai: Zer egiten dozue? Noz arteizango da ni loturik eukitea? Amaitu ete ziran nire azpian egotenziran gizon itzalaren jatorrikoak? Ez ete da euskal mendietangehiago benetako euskaldunik? Non da lehenagoko euskaldunakerakusten eusten maitetasuna? Egin al deutsuet beste kalterikneure ezkur edo arramak zabaldu eta gerizpe ederrean milakaurteetan zorionez eukitea baino?

126

«Madarikatuak esker txarrekoak! Madarikatuak euren gura-soakin eta aberriagaz ahaztuten diran semeak!»

Ze errazoi handia eukiko zenduke zugatz dontsua holan ber-ba egitean! Bada egia da gure eskertxartasuna, egia da ahaztutaanaiak garana, ahaztuta aberri eta asabaren laztantasuna gabil-tzazana zatiturik erbestetarren erakutsiak maitaten; ahaztu dabegehienak harako hizketa, euskera gozoa; ahaztu ekandu edo kos-tunbre bardin bageak, ekandu edo kostunbre munduko jakitunaskok kantau edo abestuak, euren artean Tirso Molina, Espainia-ko hitzneurlaririk ederrenetarikoa, Rousseau, Ginebrako filoso-foa, Humboldt jakituna eta beste askok eta askok ezin zenbatuleitekezanak, ahaztu dabe euren edesti edo historia eta ikasi etamaitatu erbestetarrena. Bestela begira; batzuk maita dabe donCarlos, usterik honek ez dabela besteentzako eurentzat dabenmaitetasuna baino gehiago. Carlos gomuta txarrekoa! Odoldurikitxi zenduzan gure mendiak eta uste zenduanean ez eukala indar-rik Madrilen jarriteko ahaztu zinan zeugaitik hainbeste odol erionebenakin, bada zeure eskuan zeunkan gure libertadeak zaindutea,dirausun legez hainbeste maite izan baginduzuzan.

Errepublikanoak. Zer edo nor dira horreek? nora datoz era-kusten ahaztuta doguzan gauzak? non errepublika libreagorikgure aitak itxi euskuezenak baino? Libertadea deadar egiten dabeeta eurak dira nondik inor azpiratuko dabiltzanak; libertadeadeadar eta galarazo nahi deuskue gizonik libreena Jaungoikoarenseme gugaitik eta mundutar danogaitik bizia emon ebana maita-tea; libertadea deadar eta eurak dira munduan izan dan herririklibreenari gorrotorik haundiena deutsoenak; libertadea deadar etakantau nahi dogunean libertadeen kanturik ederrena, gure Gerni-kako arbolaren kantua, eurak dira txistuka eta biraoka galarazo-ten deuskuenak.

Horra hor beste batzuk socialistas deituten deutseenak, gizonsiniskera bagakoak, Jaungoikoak bere ahaltasunagaz egin ez eba-zan gauzak egiteko amesak dabezan gizaixoak; nahi dabe bardin-du gizona eta gizonaren izatea; baina oraindino ez dabe ikasi gizo-

127

nik egiten eta ez dabenez ikasi bere egingo, zorakeriak dira nireustean euren amesak.

Horra hor, anaiak, erbestetik etorri jakuzan ondasunak lurbedeinkatu honetara eta guztiak sartu dira gure alkarreganakomaitetasun eskasagaitik, aurkitu dituez bideak libre, izartuta ibi-li dira gu lo egon garen artean eta halan sartu jakuz etxean. Izar-tu, ba, euskaldunak, nahikoa da lorik; izartu eta jarri aditzendotrina bakezkoa; ez dakargu gerrarik, zorotasunik bere ez, bakeada gure gaurko hona etortea, bakea eta maitasuna; gure kredo edosinismena da asaben sinismena, agertu euskun Sabin eritxonAbandoko seme euskaldun zintzoak; berba bitan sartzen da guz-tia: Jaungoikoa eta Lagi zaharra. Ze ikurrin edo bandera ederra!Jaungoikoa danen ganetik eta gero asaben legea edo Euskal He-rria euskaldunarentzat edo euskaldunen agindupean.

Ze atseginez aurkitzen da nire bihotza ikustean hainbeste eus-kaldun toki honetan maitatuten asaben sinismen ederra! eta ezneuke gaur euki gura maisu haundiak euki eban dohaia bainobesterik zuen begietatik erion eragiteko bihotzean dozuen abe-rriarentzako laztantasunaren negarra; ez neuke gura beste onda-sunik berak eukan Jaungoikoganako eta aberriarentzako laztan-tasuna baino; gomuta egizue ser esan eban harako arerioak berbalohi eta zikinakin kartzelan sartu ebenean lehenengo aldiz, hara-ko zorotzat mundu guztiak eukanean, inguruetako periodiko edoalbistariak Pilatosen balkoi azpian judeguak Jesus gaitik legezbere bizia eskatzen ebenean, esan eban; «ez nigaitik bildurrikeuki, bada ez daukat mundutarren bildurrik; nire bildurrak teila-tutik gorakoak dira; egia da nire dotrinea eta egiak beti izangoditu guzurrak baino arerio gehiago.» Sabin, Sabin! Sabin Jaun-goikozkoa! Begiratu egizu zeru altu horretarik munduan zeunka-zan begi errukitsuakin eta ikusi egizu hainbat euskaldun maitatu-ten benetan zure erakutsia, begira bai, alkar lehenago maite ezeben asko orain eskuak emonik anaiak legez maitaten; eta non?Mungian, Bizkaiko historia edo edestiaren lorarik ederrenean,Mungia, Uribeko merindadean, harako Abendañotar Peru eta

128

Muxikatar Iban beste bizkaitar askogaz batera egun gomutagarribaten batu ziran tokian.

Enrike IV.a, Gaztelako errege eta Bizkaiko Jaunak gomutaueban ordu txarrean azpiratutea Bizkaia izkilu edo armen bitartezeta bialdu eban gudari-talde edo ejército bat euren agintari Haro-ko Konde Fernandez Velasco ebela. Egun gomutagarria! 1470eanapiril edo jorrailaren 27an gure edestian, nahita euskal odol askoerion zan gehiago izan zan arerioak erion ebena, bada lotu zireanazpiturik eta triskatuta preso itxirik euren agintari Luis Velasco.Berba egizue mendi maiteak eta zenbatu ikusi zenduena; oinpetuegizuez guzurrezko historiak, erdeldun gure betiko arerioak idat-zi edo eskribidutakoak; esan argiro zer jazo zan inguru honetanegun gomutaugarrian; jagi gure libertaden handitasuna bada zuekizan zarie eta zarie benetan euskaldunak, baina ez dakizuenezhizketan, nik esango dot zuen ordez: libreak izan ginan eta libreakizan behar dogu: Arrigorria, Gordexola, Otxandio eta Mungia,gure edestiaren lau garaitza ederrak, odolezko hizki edo letrakindagoz idatzita zuen izenak, baina beti ordaindu edo ondo pagaubehar da asko balio dabena eta asko balio dau libertadeak.

Zorionekoak zuek asaba maite aberriagaitik bizia emotenzenduenak! Zorionekoak benetako abertzale milaka urteetan etabeste hainbeste arerioren kontra aberria libre jagon zenduenak!

1839. urtea; orduan hasten da gure nahibagetasuna, badaorduantxe galdu zan gure libertadea; orduantxe ebagi eutsazangaztelarrak bere ezkur edo arramak gure libertadeko haretxari etaikusten dozue nik legez ondo zer jazoten dan ordurik gorakoan;zikinkeria eta biraua alde batetik eta bestetik labana eta bestegauza txar asko zeuek ondo dakizuezanak.

Izartu ba: bestela, lo egiten badogu oztikoka atarako gaituezgure herri maitetik, eta ez uste nire buruaren eretxiren bat daladirautsuedana, ez; jarri zaiteze aditzen eta entzungo dozue erbes-tetik datorren orru ikaragarria, zeinek galazoten deuskun bizi iza-ten asaben fedean, bestela gomutau harako Begoñara bidean jazozana; ostu deuskuez gure libertadeak eta ostuten deuskuez semeak

129

edaderik ederrenean; txistu egiten deutse buruaz gure kanta ede-rrari, gorrotaten dabe euskera berba egiten dabena, baita euskal-dunaren izena.

Halan ba, batu gaitezan hainbat arinen euskaldun guztiokJaungoiko eta Lagi zaharraren azpian, itxi daiguzan alde bateraerbestetik ekarri deuskuezan erakutsi txarrak eurentzat, eta izangaitezan benetako euskaldunak, gure asabak legez. Eta zuek,abertzale benetakoak, Jaungoikoa eta Lagi zaharraren azpianzorionez aurkitzen zareenok; emon egiozue beste zeuen siniskeranaurkitzen ez diran euskaldunai erakusmen edo ejenplu ona geuremaisu Sabin handiak emon eban legez eta ahaleginez bardinduegizue bere bizitzea, bada izango dozuez nekeak asko gure men-diak argitu orduko askatasunaren eguzkiak; baina ez bildurtu;uste izan beti Jaungoikoa dagoala danan ganetik gure ikurrin edobanderan eta siniskera horretan igaroten dozuezan nekeak eukikodabela sari edo pagua bere eta asaben besoetan, eta gure ondo-rengoak batuko dabela ereiten dogun haziaren alor edo frutua.

Elantxoben, 1904ko agorrilaren 29an.

Patria, 1904

130

LILI-ERREKARI

Lili begi-begikoa: uriol aldietan tente, garbi eta sotil zakustanlili samur horreri, eroapenez hornidutako agur maitekorra azartu-ten naz opaltzen, zeure adorea sendotu eta eten barik jarraitu dai-zun, eredu antzera lagun diran baratza politeko lilitxuakinbatean, eusko lili guzti-guztiak zoritxarreko uriol aldietan eurenburuak makurtu, erreka barruan sartu eta lorrindu ez daitezan.

Esan egiozue maitetasunez nondik lortu leikean indarra,argaltasunean garaile eta uriolen aurka tente eta garbi irauteko,kistar onen eta euskotar onen antzera.

Nahibageak zaurituko deutsue bihotza baina, azkenengo Ekin-go idazkian esaten zenduan70 antzera, zeru urdinetara jagitenbadozu zeure ahalmen eta gogoa, era berean jatsiko da goietakoeskerra bihotz horretara, osaki bigun samurrakin batean, negargozo-gozoak nahastauta. O ze salneurri ederra irabaziko dozun!

Ez arren ipini itxaropena notinetan, Jaungoikoarren ekin zeu-re ahaleginak euren alde, holan, nahita notinak zure esku maite-korra urratu, danon Aita Betikoak sarituko dau zure bihotza.Zenbat bidar71 ama on-onaren maitetasun neurrigeak zigortauditu bihotzeko semetxoak, eurak dagitsoen mina baino haundia-goa bere bihotzean hartuta. Ez al dogu ba ebakuntza gogorpeanipinten geure gorputza, gatx haundiagoak osatzeko? Eta umeak

70 J.t. zirauzun.71 E.j. bider.

131

sarritan jagiten dira amaren aurka, jakingeak diralako, zigorrarenzegaitia neurtuteko adinik ez dabelako.

Ostera adinak darakusgunean argi eta garbi norainokoa zanamaren maitetasuna, baita gure esker txarra hainbesteraino mai-te ginduzan amaren aurka jagi ginanean, gardamu bizi-bizia sor-tuten da gure bihotzetan. Zure aurka be jagi dirala entzun dotdantza nahastuatzaz zertxobait esan dozula-ta, Lili-erreka mai-tea: baina, poztu zaitez, on-onak dira zure aurka jagi diranak,min hartu dabe, zaurian jo dozuz, zindoak dira, guraso on-onenumeak dira; hasarrez jarri badira zure esanakaitik, ezjakinak,gazteak diralako da, adinera datozenean poz-pozik eskertukodeutsue; ostera zure esanak haizeak eroan balitu, orduan bai izan-go zirala benetan errukarriak. Zenbat, lehenago abertzaleen aur-ka ibili ziranak orain geugaz batean poz-pozik dabiltza aberriarenalde lanean? Dan-danok gara argalak. Ez al ziran izan ba Deunhaundi eta ospetsu asko, bide onera aldatu baino lehenago? Bai-na, kistarrok ahalegindu behar gara Kristoren antzerakoak izateneta euskaldunok euskaldun antzerakoak izaten. Ez dogu ahalegi-nez zapaldu behar Kristoren legea, ezta lorrindu eusko ohituragarbiak, geure izena lorrindu nahi ez badogu.

Zure jatorria ibarrangelutarra da, baita neurea be, horregai-tik muga guztien ganetik dago gure odolaren batasuna, anaiakgara, eta behartuak gagoz alkarreri lagunduta argiaren bila, egia-ren bila, hasarre barik, bihotzak gorantz jagi eta joateko.

Ekin, 1932

132

EUSKAL HERRIKO IZPARRAK BILBAO

Egunoroko izparringietan agertzen dira hemen jazoten diranmota guztietako izpar ugariak, eta turrintxa72 akilez behera73

dantzan ipintea litzake Zornotzan argitalduten dan asterokoaneurak ipintea; gatzun-askan dagoan urdea, agertu baino lehenbizirik dagoala esatea litzake eta. Ostera, herri zamar askotakobarriak dakarz Ekin langileak eta zerbait esatea be ez deritxagutxarto, hemen bizi gara hainbat euskaldun eta.

Batzuk poz-pozik ikusiko dabe euren izenak agertutea, batezbe txalotuten badira, eta beste batzuk, ostera, mindu leikez,baina, guztion erara euririk jausten ez dan lez, ekin daioguneuskera eta gure ohitura onean.

Harro eta pozik ikusi ditut Arenaleko egurastokian UrrupinaKirru eta Kaulde Hazurrenekoa, Bermeoko alaba argiak, umebana besoetan eta buru ganeetan sorki zuri ikaragarriakin, gan-gar antzera orratz haundi bategaz lotuta, euretatik guzurrezkotxorta luze-luzeak galartza74 zabalakin apainduta, kriseilu antze-rako belarritakoak dingilizka dabezala belarrietatik.

Emakume gizen-gizen eta ondo hartuak dagoz. Honeei ondoemoten deutse jaten, baina nire ustean ez eurakaitik, umetxuakgizen hasi daiezan baino.

72 Turrintxa: ziba.73 Akilez behera: buruz behera.74 Galartza: txori.

133

—Kaixo, Errupina eta Kaulde, zelan bizi? —Bien, uste.—Zer ba, euskera ahaztu jatzue ala? —Ze ahaztu eta ahaztu ondo; bape danak erdera, castellano,

egin behar dau. Gure señoritoak errazoi haundia dauka. Harekesaten deust niri, Kaulde deja vascuentze y habla castillano paraque no te conozcan que eres bermeana.

—Entzun, lotsarik badaukazu —esan neutsan— etxe horre-tan egoteko? Zer ba, zure señorito ugerraren beste ez dira berme-otarrak ala? Ugazabandrak gaixorik daukazuez?

—Ez, ez dabe nahi umerik hazi, tximurtu ez daitezan. Ostan-tzean, Ave Maria! Bilboko emakumerik ederrenetarikoak dagoz.

—Orduan ama zantarrak dira, maiteago dabezalako eurenedertasunak semeak baino.

—Zer dino? —Zoaze etxera, zeuen umetxuak jagoten, ugerra dariola ibili

ez daitezan herrian. Eta ganera gure euskera eta ohituren aurkaberba egiten dabenen etxeetatik, aupa hainbat arinen, lotsarikbadozue.

—Nor zara zeu gero? —Ni, ba… Perularra.Honeek itxi eta ber-bertan tope egin dot Ayerditar Kepagaz

eta, honek hasarratuta, itandu deust: —Perularra, irakurri dok Ekin-en gure Angelutxuetako auzo-

uneari Ur-gozoa deritxon batek ipini deutsan izen barria? —Zelan deritxo ba? —Angerutxu. —Angerutxu? Holakorik! Errazoia daukak, Ayerdi maitea.

Ibarrangelu: Valle de hondonada; Angelutxuak: hondonadas, etaAngerutxu: angelito. Abadeak bakarrik ez dozak erderazko izenakipini nahi dabezanak. Ur-gozoa kontu Ayerdigaz, oin ehun urte beAngelutxuek zirala dino eta.

Hor Bedaru aldetik agertu da Ekin-en neure izen eta abizene-ko idazle barri bat, eta erruki dot benetan idazle hori, nire dea-

134

brukeria guztiak bere lepora jausiko diralako; batez be, Gernikanazkenengo ferian Merruko Oiloari erosi neutsan buztarriaren kon-tua; ordaindu barik itxi neutsan eta.

Kontuz ibili, ba, Bedaruko Perularra, inoren izenak hartzen;damutu ez dakizun.

Ekin, 1932

135

GOGORATU

“Zenbat eta lurra bigunago, harra barrurago”.Gure esaera zahar eta sakon honek dirauskun legez eta

umetxuak uretan sartzen diran antzera, geldi-geldika, hontxeoinak gero izterrak, gerotxuago soina edo gorputza eta abar, poli-to-polito doaz gure siniste eta bihotzeko maitetasunen aurka bar-ru-barrutik arerio amorratuak diran gure agintari erdeldunak.Nok esango euskun dakusguzanak ikusita apal-apalik izangoginala buztartuak deungekeriazko uztai honen barruan?

Gure abenda zindoak ludian zehar erakutsi dauan garbitasuneta gizontasunak bere oinarri sendoa jatorriz guraso maiteak ira-katsi eutsen siniste maitean eukan sortuta eta siniste horregazapaindurik euren bihotzak, sarritan, beste laguntasun barik jatsitenziran gure mendien gailurretik ludian zehar banandu eta era asko-tan edo gehienetan behintzat, edozein beste endatakoen neurrikoakizateko gizonaren bizi-bideetan. Agintari modernook uste dabe,ostera, gizonak haragia eta azala baino ez dabezala eta kriseiluarenbitxi eta harrokeriak dirala behar-beharrekoak eta ez argia, eta edo-zein gizajok daki argi bako kriseilua nora jaurti behar dan. Iturriapaindu eta bitxidunak ez dira beharrekoak baina behar doguna daiturriko uraren garbitasuna, osasuntsua izan daiten, edan behardogun ura; eta gizonaren gogoa baldin bada kriseiluaren argi etaiturriko uraren antzerakoa, zelako argi eta osasun-ura emongo dabehorren gogoa zikindu eta edenduten badabe?

Ikastoletatik kendu daben Kurutzea baino eredu ederragorikgure umetxuai irakasteko erkaltzaletasuna edo demokrazia zer

136

dan, uste dot ezin leikela aurkitu. Nok esan dau eta esango dau“Maite egizu lagun hurkoa zeure burua legez” baino hitz erkal-tzale edo demokratikoagorik eta ganera siniste eder hau, anaita-sun eder hau, zabalduagaitik hilten daben eraileari parkatu daio-ela bere Aita Betikoari eskatu? Benetan kriseilu apainduak! Zuendemokrazia edo erkaltasuna nire ustean guzur ontzi apaindua da;zuen amesak ez dira izan besterik goikoak eratsi, euren jarlekue-tan jarri eta doilorkeria haundiagoak egin, besteen eskubide etamaitasunarekin. Noren izenean neurtu zineiez deunge eta eraileakagiri-agirian badira doilorragoak epaileak eurak? Gogoa hil ezke-ro gizonari, abereen indarra ipinten dozue jaun eta nagusi eta oso-osoan itxaron zineie bide zuzenetik, ondorengo indartsuagoakeratsiko zaituela, eta laster, eskubide bardinagaz. Eta orduan ezitxaron errukirik; bada gizona aberetuten danean, abereen nagusida; bere triskantzak benetan dira bildurgarriak.

Egi-egia da, ezer hartzekotan, ereiten doguna hartzen dogulalurrean eta baita haizean bertan be. Euskal herrietako jolasetansarri ikusi ditugu zortzi eta hamar mila gizakume jolastuten, txi-nel baten agindupean, orain ikusten diran erailkuntza eta deun-gekeria barik, baina bihotzean euken euren jagolea Jaungoikoarenbildurra; orain jagole hori bihotzetatik kendu ezkero, nok jagon-go ditu, jagoleak eurak be jagole behar badira?

Kurutze eta txuzo aurrean itzalez makurtuten zan herri zin-doa bere bihotzeko maitetasunak ziralako, makurtuko ete daluzaro, haren arerioak diran basurde atzerritarren aurrean?

Ekin, 1932

137

LILI-ERREKARI

Entzun nituan argi eta garbi zure deadarrak Ekin begikoan.Baina, bildur nintzan erantzuten, nahita bihotza minberatu bar-ru-barruraino zure gurari zindoak. Bildur nintzan erantzuten,lapa zaharrak bere hatxagino maite izan arren neure herri apala,ez zalako gai nire ahaltasuna ipinteko neure maitetasuna nahi leu-ken gailurrera jasota. Halan be, deiak erantzuna dau bere harikoaondo hazien artean, eta nahita txiroa izan neure oparia, hartu egi-zu abegi onez benetako maitetasunean ernea da eta.

Zenbat jazoera goralgarri ostendu ete dira gure itsasertzetan,edeslaririk ezagaitik, ondorengoentzat eredu ikusgarri izangoziranak? Eta edeslariak, mueta askotako idazleak ohi diran an-tzera, ez dira zaleak apalak, txoriak goralduten. Nok nahi deutsoabestu lur-barruan estalduta dagoan oinarriari, euren ganean jau-regi ospetsu eta ederrak jagita dagozala jakin arren?

Zorionekoak gurasoen izenak eta ohitura onak goraldutendituen herriak! Gaurko Elantxobe nahi dozu ipini lehengoElantxoberi begira, gure gurasoen ohitura eta jazoerak eredutzatipinita, haren antzerakoak izan daitezan oraingo seme-alabak?Txalogarria zeure asmo ederra, maitetasuna dalako bere oinarriaeta, esker ona bada bihotz zindoan erne eta lurrun antzera zeru-rantza doan otoi samurra, esker onekoa zu, hareri begira, hareekgoralduten ipini nahi dozuzalako igarotakoakin zoritxarrez lasterahaztuten diran seme eskergeak. Oldozkun ituna guraso diranen-tzat, hainbeste maite diran seme-alabak laster eurakin ahaztukodirana jakitea!

138

Nok ez daki ereiten doguzan hazien muetakoak izaten diranaernetan diran landarak? Gu ahaztu baginan, zegaitik ez diraahaztuko gugaz gure ondorengoak? Eta zuk nahi dozu gomutaugaitezala harekin maitetasunez, gomutauak izan gaitezan geureondorengoetan. Hilda gero be bizi nahi dozu, zeure ondorengoe-tan, kistar ona legez gogo hilezkor eta asaben gomuteak goraldu-rik. Zoritxarrez euskotarrok zaletasun gitxi izan dogu eusko enda-ren, geure gurasoen eikera ospetsu eta goralgarriak edestuten,geure erruz eta baita atzerritarrak ardura larregigaz ostendu deus-kuezalako euren apaingarritzat hartuta, geureak ziran ospe etagaraitzak eusko bihotzetatik eratzirik, asabenganako maitetasunailundu, ezetsi eta eurakanantz begira ipinirik geure bihotzak.

Negar dagi benetan eusko bihotz zindoak doilorkeria honeekikusita! Bizkarra, lepoa emonda geure asabei bizi izan gara gizal-dietan, esker txarreko semeak ohi daben antzera, gure ahaltasuneta maitetasunak ipinirik geure eskubideen eraileak diranai begi-ra, geure gurasotzako atzerritarrak hartuta. Zenbat seme ospetsu-ren izen, zenbat ertilan eder, sendian gizaldietan bizi izan diranak,ostendu, saldu, erre eta baztertu ete dira Euskadiko bazterretan,jakingeak ginalako geure maitetasunetan, eta haretan asabengogoa, aberriaren huna ikusten ez gendualako! Halan be badaki-zu aldakorrak dirana gizarteko ohiturak, eta esaera zaharrrakdirauskun antzera: “ez da berandu, badozu ordaindu” ahalegindubehar gara zuzenduten oker eginak, ahal dauanak ahal dauanlegez, bakotxak ipinirik maitetasun oso-osoa, euren tokira jagidaiguzan geure biziaren gan-ganetik egon behar daben maiteta-sunak.

Polito-polito dirauskuzu zeure idazki batean antxinakoa bazi-na lez antzera “prakadunak nagikeriaz ixten badozuez neskatileneskuetan…” baina orain nok ez daki nahita gonapean ostenduta,dan-danok darabiltzuezana prakak eta sarritan gizonak bainohobeto atonduta?

Ekin, 1932

139

LILI-ERREKARI

Danok gara ba prakadun, zuek eta gu; danok gagoz behar-tuak lerroan polito-polito jarrita ekiteko laia-atxurrai, asabenoinetik jatorkun soloan.

Nik behintzat ezin neizue ukatu laguntasun argal hau, badaeskaleok begiko zaituet, ene adiskide maiteak izan nebazanen ala-ba zindoak zarie, ugatzau75 nintzan ugontzian ugutzauak76 zarie,maite dozuez nire maiteak, argiontzi barru-barrutik urten daroanargizki zoli antzera, zuen bihotz maitekorrak jaurtiten dabenargizki maitea dakust, argitu nahirik ahaltasun guztiagaz Jaun-goiko eta herri zaletasuna anai guztien bihotzetan. Txalogarriakbenetan zuek, neure herriko neskatila maiteak!

Erostariren batek esan leike artobero sundea darabilgulaelantxobetarrok, geure herri koskorra atzamar ganean hartuta,eta satorra ondo legokela lurpean; baina, ama dogu, eta semeakama goraldutea edonon da txalogarria, eta jakin bei eragozleak guez gaituala minduten, bakotxak berea goralduteak, poztu baino.Minduten gaituana da erruki gitxigaz irainak gure herriari jaurti-tea, motza dala, txiroa dala, sorgin-herria dala, etxe aterkietanbedarra hazten dala, euretan astoak elikatuten dirala eta abar.Baina… zer?

Ez al dakizue emakume txiro eta motzen bularretan sarritanbihotz eder eta samurrak gordetzen dirana? Polita eta gozoa da

75 Ugatzau: bularra, titia emon.76 Ugutzau: bateatu.

140

saburdina77, baina bere izpiak78 edendunak dira. Adaka79 bakozugatzik ez da hazten basoan eta, zenbat haundiago eta ederrago,adaka gehiago. Dan-danak dauka ludi honetan bere aurpegi etabizkarra, eta behartuak gagoz eurak ezagutzen besteen akatsakagertu baino lehenago, eta orduan be…

Isildu beitez ba erostari eta irrilariok, ardao-zopak jandakotxirritxaldu antzera txir eta txir, eten barik, betiko leloan dinar-duen80 eragole txepetx ahulduak, jakin beie behin eta betiko,guretzat ez dagola herri politagorik, bihoztunagorik eta maiteago-rik gure herria baino.

Amaren akatsak aurpegira jaurtiteak edozein seme on mindu-ten dau benetan, eta semeentzat amak ez dauka akatsik, eurenbegietan amaganako maitetasunak estaltzen dauzalako orbanguztiak, eguzki argiak izarrena estaltzen dauan antzean.

Errukarria benetan, amaren akatsak ezagutu eta beharbadaharen arerioak diranen aurrean azalduten dituan seme eskergea;bada bere bihotzean inoz erne bazan maitetasunezko landara ede-rra, igartu da, zoritxarrez, jatorriz gorde behar eutsan itzal etamaitasun laztana, maitasun zindo eta deuna.

Gure gurasoak gertu bizi ziran beti erbestear irrilarien aurkaeta sarritan artegatasun larregigaz ordaindu erazo eutsien erruge-ai errudunen zorra. Horixe jazo zan behin ondarrutar atunzaletxalupako mutil mazalkote eder bategaz.

Mutil eder hau joian bere besaburu ganean gurbil edo barrilaebala iturrirantza uren bila, txaidean gora oinutsik, berna agirian;eta sareginan inguratuta egozan emakumeai itaundu eutsen nonegoan iturria edo ura egoan kalea, era honetan:

—Emakumeak, non da hemen urkali?

77 Saburdin: salbario.78 Izpi: ezten.79 Adaka: aldaska, kimu.80 E.j. diharduen.

141

Eta hau entzun eta bat-batean jagi zirala hasarre biziz ema-kume guztiak, oratu eutsela mutil erruge eta gizajoari, emonikastinaldi gogorra garrasika zirautsela:

—Hi lako izurda eder batek irrika erabilteko dala uste izandok geure herri maitea? Urrezko kalea non dagoan guri itaundu?Hemen ez jagok urrezko kalerik eta hire oinetako urre-ebiladunzapatontzat lar apaina dok jaroakan kalea, izurda galdu horrek.Joan hadi laster heure herriko eleiz ganekoai irrika, bada gukantxina ikasi genduan izurdari azala eratsi eta saina81 egiten. Bil-dur hadi ba beste behin irrigarritzat geure herri maitea hartzen.

Eta hori berori dirautsue idazleak be irakurten eta irribarrekazagozen danoi.

Ekin, 1932

81 Sain: arrain-koipe.

142

ELANTXOBE

Bizkaiko itsaso artega eta ekaxtsuan, hainbat ama errukarri-ren negar gori mingots edan eta edanda be bere egarria asetu ezdaben hilobi ezkutapenez betean, daukaz bere oinak sartutaarrantzale kementsu eta apalen herritxu begiko honek.

Buru ganean, ostera, buruko txapel antzera dauka Hildegia,oldozkun maitekorra “Otoi bat eta gero arte” ateburuko harlan-duan agiri-agirian darakusgula; guraso eta anaia hobiratuen eros-ta-deia ene begietatik bihotzeraino sartu nahirik, eta idazkun berabalitz lez herriaren ikurdi garailea.

Hildegi aurretik igaro diran bidaztiak edonon autortu dabeidazkun honen gogo-indarrak bultz eginda apaltasunez erantziebezala euren txapelak eta jagi otoi bihotzekoak eskale hildakoengogoaren alde, gero arte, bai gero arte maitekiro erantzunaz eurai,eta jaupari jakitunak idazkun berori gaitzat hartuta, hitzaldigoralgarriak egin dituez inguruetan. Itsasertzean jaio, mendi gai-lurrean lurraldu, esan ginei gora eta gora, itsasertzeko kai neke-tsutik atseginezko kai ederrerantza doazala hurreratuten elantxo-betarrak.

Ogoño mendi mardo eta azartuak, itsas barruan bere min-tzak sartuta, kementsu emoten deutse aurpegi urrunetakoekaitz hasarratuen bultzak jagita, ekineko burruka amorratuanbere aurka amiltzen diran uhin zurda zuridun harroai; etamagalpean ama laztanaren maitetasun zindoak haurtxo kutu-nak amultsu gordeten dituan legez, dauka gordeta maitero herriosoa.

143

Gurbusti mendi bere anaia biloztuak eta berak alkar laztan-tzen daben hegi aldapean dagoz jarrita herriko etxeak eta, kutu-nena balitz lez, kolko barruan gordeta aurkitzen da gure gurasoarrantzaleen siniste sakonak maitetasunez jagi eban txadon edoeleiza apala, Nikola Deunaren babespean ipinita.

Ibarrangelu izan zan beronen guraso eta 1524garren urte-rantza hasi ziran hango arrantzaleak berton bizi izaten. 1783anegin ebazan lehenengoko nasa edo moilak eta honeek amaituondoren hasi zan gehituten eta gehituten. 1503an hasi eban elei-za barria eta 1854an bere buruaren jaube egin zan eta emon eu-tsien jarlekua Bizkaiko Batzar orokorrean autarki eta abotsagaz.

Banandu baino lehenago auzi luzea euki eban Ibarrangelukbere gurasoagaz eta azkenez, zor ugariak lepoan hartuta eta baz-ter gitxigaz, muga estuen barruan aldendu zan. Egia da aldi hare-tako nasa guztiak Ibarrangeluk ordaindu ebazana, baina baitaegia dan-danak egin ebazana arrantzaleen laguntasunagaz. Sarrientzun neutsen arrantzale zaharrai guraso larregien berekorraizan ebela.

Ekin, 1932

144

ESKUAK EMONDA

Bazter ugarietatik gentzuzan82, geure zorionez, ElantxobekoLili-erreka izparkariari Ekin asterokoaren irakurleak joten eutsie-zan txalo begikoak.

Danok genkian, eta batez be abertzaleok, Jel gure maitea zanaharen izpar guztien helburua.

Jel-ganantza eta Jel-entzat zirana gogo haren hegazkada guz-tiak, haren lorratzak, haren opariak. Jel-entzat haren abesti gozo-ak, dantza garbiak, ohitura kutunak, endaren gogoa dan euskerazahar eta sakona, atsekabeak, nekeak, bihotz zindoa, gogo garbiaeta baita, behar balitz, zegaitik ez gehiago be? Eta bildur zanhainbesteraino maite eban kutuna norbaitek, nahita ez jakinean,mindu edo lorrindu eikean; argi eta garbi zindo eta sendo nahieban beti ikusi maite hori, era guztietan. Gertu eta adi-adi egoangau eta egun ene maiteari inortxok orbanik edo tximurrik ezarriez eion. Benetan zaindari eredua! Ez al da txalogarria maitalehonen bizitza? Eta zelan mindu leitekez hau dala-ta, maite ber-bera maite dabenaren anaiak? Gatxa benetan itaun honen eran-tzuna benetakoa baldin bada, uste dodanez, anaia guztien Jel-ganako maitetasuna.

Gatxa da askorentzat esaera zahar honen oldozmena “Maitazaituanak negar daragitsu”. Ene bekokian tximurrezko larrazabala erne jatan aldi beranduan, ikasi neban ondo, norainokoa

82 Gentzuzan: entzuten genduzan.

145

izan zan gurasoen neuganako maitetasuna eta gardamuak aur-keztari jarrita erakutsi eustan nire hobena, gogoa hasarrez jagitenzalako hainbesteraino maite ninduanen aurrean. Ez eban ikusiordurarte nire adimenak eragiten eustazan83 negarrak nire gogo-ko orbantxu guztiak garbitzeko ur garden-gardenak zirala, nahi-ta ni negarrez ikustean haren bihotzak benetan itundu. Maite nin-duan Lili-errekak mindu dauzala uste dabenak maite dituan an-tzera; bada ondo daki bere neba bihotzekoak dituana eta baitaon-onak dirana be, gehienak behintzat. Ez daigun ba iraintzathartu maitetasuna, ordu beranduan ezagutu ez daigun geure erra-kuntza. Begira zer dirauskun Ekin-go azkenengo bere idaztisamurrean, txakur zintzoaren ugazabaganako maitasun ederraedestu ondoren: “euskotarren aberastasunen ganean, sinismen etaohitura garbietan etxunda hil gura dogu.” Zuek herritar maiteak?Eta ni danon izenean azartuten naz erantzuten bihotz guztiagaz,baita geuk be, Lili-erreka maitea, holantxe nahi dogu hil. Jelta-rrak gara, anaiak gara, eta Jel-ganantza, argirantza, ene bihotzakjagirik, abeslari bide neketsu honetan daiguzan samin eta oinaze-ak arinduteko, arerioen aurrean, banandu barik joan behar dogukementsu, garaitzaren bila alkarreri eskuak emonda.

Ekin, 1933

83 J.t. neraustezan.

146

GEURE ERRUZ

Bilbon, Korreo txaideko denda eder baten zerbait erostennengoala sartu zan bertan hirurogei urte inguruko gizon eder bat.Eusko jatorriko eredu eder eta agiria zan. Oso-osoan esan gineianharen odolak ez eukala senidetasunik Kandelasen ondorengoakin.

Bizkar zabal ganean jagita eban buru ederra arrano antzeraerabilan, bai batera eta bai bestera, inguruetako ikusgarri guztiakbere begi oztin84 alaiakin era berean ikusi nahirik.

Gitxi dira eusko baserritarrai irabaziko deutsienak holakoostera batean ikertu dabezan inguruetan zer ikusi daben gogoanhartzen. Afal ostean sutondoan batzen diranean jatorrizko leloaizan ohi daroa seme-alabatxoak aitari itauntzea zer ikusi daben,eta harrigarria da gizon harek halako ostera laburrean gogobarruan harildu dituan mataza eta zertzelada guztiak. Hogei urte-an txaidean bertan bizi izan diran gizon jakituntzakoak ikusi ezdabezan gauza askoren barri eroaten dabe sarritan etxera bihur-tzen diranean.

Gizon eredu honek eroiazan soinekoak ezagunak dira gurebaserritarren artean, eta sarritan, euren bardintasuna ikusita esanginei batak besteenak darabilezala, nahita halan izan ez.

Kirruzko alkondara zuri-zuri, papar zabala, artilezko xama-rra eta txartes85 mehea ganean, gerriko baltzagaz lotuta prakaurdinak eta etxean jositako abarka eta zapiak.

84 Oztin: urdin.85 Txartes: alkondara.

147

Ezker eskuan urretx-makila ekarren eta eskoi eskua bekoki-rantza jagita erderaz egin eban bere agurra, inoala:

—Buenas días. Agur hau entzun eta bat-batean erakusmahai ostean egozan

erdeldun saltzaileak irrizko kinuak jaurti eutseezan alkarri agiri-agirian eta neuk nekuzala.

—¿Qué se le ofrece? —itaundu eutsan hareetariko batek etagure gizonak bere euskera erderazkoan hau eta hori eta bestea,ederto emon eutsen aituten nahi ebana. Berrehun pezeta ingurueralgi zituan eta erositako gauzakin egindako fardeltsua galtzar-pean hartuta, agur eginik, joan zan bere bidean. Ateratu zanekogure gizona, zabaldu ebezan erdeldun saltzaileak euren ezpanaketa aske itxi eutsien haren aurrean hagin artean gorde eben barre-ari, inondiko destaina eta kirtenkeriak inoezala gure baserritarra-ren erderea zala-ta.

Urten baino lehen azartu nintzan zerbait esaten ondo ikasibehar ebena eskertxarreko hareek, baina… alperrik, bada nireustean odolean dabe erdeldunak tximurkeria bakan hori etaholantxe erakutsi dabe ludiko bazterretan.

Neure zoritxarrez edo zorionez enda askogaz izan ditut hartu-emonak eta euren artean bat bakarrik aurkitu dot, eta da espai-niarra, jatorrizko hizkuntza dakian gizonari, bere gurasoen hiz-kuntza dakian gizonari —eta hau danok dakigu txarto edoondo— atzerritar hizkuntzan ondo ez jakinagaitik, irri eta barreegiten dauanik. Gure baserritarrak ondo ekian bere hizkuntza,bere gurasoen eta bere endaren hizkuntza, eta gainera espainerazaituten emon eutsen behar ebana erdera bakar-bakarrik egiteneben erdeldunai eta honeek, benetako jakingeok, irri egin eutsien,diruak kenduta gero, eurak baino gehiago ekian gizonari. Eta haugure aberrian! Baina ez dira bakarrik eurak errudunak. IparAmerikako jopuak euren joputasuna aldeztuten izkiluakin jagiziran antzera askatasuna emon nahi eutseenen aurka eta antxina-ko aldietan Erromako enparantzetan Ave Cesar murituri te salu-tant esanda hilten ziran kirtenen antzerako asko dira zoritxarrez

148

gure artean be. Argi ikusi genduan igaro dan igandean hareekbermeotar gizajoak ekarri ebezan idazkunetan: Gora Amilibia,esan nahirik gora gosea eta gora idizila, gora gure amaren eraile-ak! Asko dira ba galdu dabenak euren gizontasuna gure arteanbe. Bestelan zelan geuk emon gineio geure arerioari osasun etabizia?

Geu goaz, geure diruagaz erosten arerioen etxeetara, txistuaaurpegira jaurtiten deuskuenen etxeetara. Geuk baztertuten dogugeure hizkuntza eta sarritan paparrean agiri-agirian euskal orra-tza dogula, berari txut egiteko edo, erderaz eta erderaz erostendogu behar doguna, euskeraz gure hizkuntzan eskatu beharrean,eta aituten ez gaituen dendetatik jaurt eginda, euskaldunaren bilaiges egin beharrean.

Egizkoa balitz gure abertzaletasuna, abertzaleak bagina mihi-nagaz baietz dinogun guztiok, euskera erabiliko bagendu geurebeharrizanetan, laster aurkituko litzakez behartuak dendarikgehienak euskaldunak ipinten erakusmahaietan eta orduan guresemeak, gure anaiak, eukiko leukie orain erdeldunak, gure arerio-ak, daben erreztasuna, gure lurrean euren bizibidea aurkitzeko.

Geure erruz ba emoten deutsagu dirua geure arerioai, kentzendeutsagu ogibidea geure semeai, irri eta barre eragiten deutsaguatzerritarrari eta, abertzale jantzita, erailduten dogu aberriarengogoa dan geure hizkuntza. Dan-danau gure erruz. Benetan garaitsu errukarriak!

Ekin, 1933

149

EUSKAL HERRIKO IZPARRAKBIZKAIABILBO

Lehengo astean ikertu86 ginduzan Espainiako ministroa danInda jaunak eta eder-ederra dago, guri-guria koipe gazazkopizontzi antzerakoa. Haren okozpeko mamin eta sabel zardenakoihuka dirauskue ez dala lehortza edo sikate luzerik izan eurakerne eta hazi diran lurrean.

Eztirantza bihurtzen diran euli sailen antzera, asko izan diraharen atzetik uberan87 ibili diran gizajoak, baina gehienak makareta ahulduak erraperantza euren mutur eta begi larriak jasorik.

Badakigu asko dirana jatunak eta makarrak baina gitxi diragosez bizi eta lodiak diranak, eta Inda jaunak, asetua dirudi aldedanetatik begiratuta.

Carlton deritxon jauregi ederrean egon da ostatututa eta berebizitza guztian madarikatu dituan aberats harroak baino harroa-go euren gogo eta soineko apainduakin jantzita balego lez.Eskaintza ugari eta begikoak egin deuskuz eta maitekor, belarri-belarrira etorrita, hobeto entzun daiguzan edo. Baina esana bateta emona bi. Amuzki gozoak ipini ditu amuan, baina aingiraasko dira ezpanean amuak emondakoak eta gatxa da min hartu-tako aingireari amua jan eragitea barriro.

86 Ikertu: bisitau.87 Ubera: itsasontziek atzean ixten daben bidea.

150

Egia da asko dirala zoritxarrez aberats usaineko eroak, gizon-tasuna galduta onura guztien ganetik ondasunak maite dabeza-nak, eta honeek bardin makurtuko litzakez aker haundi batenaurrean, Indaren aurrean egin ziran lez, euren ondasunak aldeztuezkero. Oso-osoan esan ginei honeek bihotza zilean dabela.

Ondo ekian zer inoan “Ondasunak dozuzan tokian, dozu zeu-re bihotza” esan eban Jaun Ahaltsuak.

Bestela kistarrak bagara, maite badogu geure izen on eta jato-rria, zelan ginei lorrindu geure burua hainbesteraino, gizon doilorhonen aurrean makurtuta? Gosea, nekea, deungekeria, eta lapu-rretea dakusguz garaile inguruetan; lupatzan sartuta eskubide etazuzenbidea, abereen indarra jaun eta nagusi.

Lorrindurik esetsita gure gogoko maitetasun guzti-guztiak etaabar. Eta halan be horren aurrean makurtu? Laster Bermeoradoazala dirauskue guzurrontzi honeek, arbi piska bategaz mazi88

eginda hauteskunde aldian txiloak89 balira lez sare barruan ber-meotarrak harrapateko, baina alperrik, neure ustez; bada hangoseme zentzundunak birrindu ebezan euren gogoko estuntza lotsa-garriak, eskerrak abertzaletasunari.

Zuek oindio jopuak zarienok, ikasi zineie; bada hor ikusikodozuez belbil90 ederretan soineko apainduz edertuta, urdail ase-tuakin, txorien izenean jagi zirala. Hor ikusiko dozuez, zuen biz-kar ganean oinak ipinita, zelan jopu baltzari aldi baten maioralakemoten eutsen antzera, asaltoko morroien bitartez, idizilagaz biz-karrak neurtu eta besteen urdailen gosea baraun zatiakin asetutendaben. Gogoz eta soinez jopuak eta irenduak bazarie, hartu egi-zuez abegi onez morroiok.

Hemen Arenaleko egurastokian gizadi mordoak ikusten izandira inguratuta ezpai gogorrean lan barik eta goseak bihurtuta.

88 Mazi: arrainak harrapatzeko botatzen dana.89 Txilo: bisigu kume.90 Belbil: beribil, auto.

151

Udalak emoten eutsen zerbait, baina orain txindia urrituten hasida eta, kilometriko deituten deutsen gure endore91 mamuak, Are-naleko usotegi ondoa txoritxu apainduz hornidu dau.

Gizon lanbako eta gosez bihurtuok txoritxuen abes zoraga-rriak entzuten, pamerialak-edo liluratu balebez lez jan behardabela ahaztuta poz-pozik egoten dira.

Gure endore mamu honek uste dau bere patentea laster zabal-duko dala inguruetan eta txori abeslari bila dabil herririk herri,baina bildur naz.

Endore eta txoriak iruntsiak izango ete diran luma eta guzti,era honetan aurrera bagoaz luzaroan.

Inda jaunaren sabel zardenak be, ez dot uste ontzat hartukodabenik endore mamu honen eretxi barregarria.

Ekin, 1933

91 Endore: alkate.

152

MAITATU GAITEZAN EKIN-ZALE, ARRIEDERRA ETA ABAR

Ez neuke nahi inortxo be mindu, bada inor minduteak bihotzzindodunen artean geideari92 dagitsogun zauri berbera erne daroaeta sarritan guriagoa, geidea erruge bada. Errudun garenok beerrukizko laguntzaren behar-beharrean gagoz gehienok, bada lan-dara argalak gara eta landara argalari lotuta ipinten deutsie,laguntzat, egur-mutila, ekaitz aldian hausi ez daiten.

Ardura gehiago behar genduke herrietako idazleok izparrin-gietan idazten dogunean, geidearen akatsak agirian eta irakurleguztien aurrean ez ipinteko, batez be dinoguna egia dan ondoaztertu barik, bada sarritan zigorra anei93 bidar gogorragoa izandaroa hobena bera baino. Alperrik gero damutu, ahalegin guztiakgitxi dira geideari egin deutsagun zauria osatuteko, bada nahitaharagiz osatu, azal-azalean eta agiri-agirian agertuten da epai-ikurra, gaizkilea salatu nahirik zauritua dirauan artean.

Nire ustez etxeko zapiak ahal izanik etxean garbitu behardira, sendiko danen artean lohituak diralako. Eretxi zahar etajakitunau harikoa zan gure gurasoen artean. Zeinek ez daki seme-en arteko hasarreak noraino minduten daben gurasoen bihotza?Eta etxeko bizitza, anaia arteko bizitza, atarira daroan anaia,anaia eta seme galdu da une haretan, bada bere jaube egin da dea-

92 Geide: hurko.93 Anei: mila.

153

brua eta ipini deutso maitetasuna eban tokian bertan, gorrotoa,eta haren agindupean ezetsi dau bere odola, ipinirik sendia ingu-ruko guztien irrigarri. Alaigarriak izan daroaz, gudaketa ondorenbakea atonduten danean, herriak ospatuten dabezan jolas atse-gingarriak, eta era berean izango dira itun, doilor eta iguingarriakhasarreak sortu, ixetu, su eta gar ipini eta negar goriak geideaieragiten deutsezanak94.

Euskotar izparringi batzuetan, eta baita Ekin begiko honetanbe, irakurri ditut aspaldi honetan era honetako idazkai batzuk,eta benetan da mingarri haundia jakitea, lagun handi atzo arteziranak, ezpai txatxar bategaitik, anaitasuna alde batera jaurtita,arreba eta anaiak iraindu eta orbandu nahirik arerio eta ez dira-nen aurrean lorrinduta ikustea.

Eta artezkari jaunak be errudun dira, nire ustean, bada nahi-ta hasarratu idazleak, ez leukeelako argitaldu behar ondo ikusibarik geidea joten danean, behar-beharrekoa dan ala ez, guremaitetasunak aldeztu eta geidearen onerako.

Izparringietara jo orduko era askotako agintariak dagoz urie-tan euren arautegiakin anaia arteko ezpaiak ebatziteko, isil-isile-an eta inori negar mingotsik erazo barik.

Itxi daiguzan ba geure arteko hasarreak eta maitatu gaitezananaia onak legez.

Ekin, 1933

94 J.t. daraiotsezanak.

154

EUSKAL HERRIKO IZPARRAKBIZKAIA

Aspaldian egon dira deika eta adarra joten, inguruetakobasurde-izparringiak, batu daitezan hemen gure zibilizadorediran ilustrau guztiak entzuten zer dinoen euren Pontifize nagusidiran Inda eta Azaña jaunei.

Edozeinek uste izango eban askatasun eta eskubideen izene-an jagi ziranok etozala gure lurrera, euskotarroi aurreragokoakkendu euskuezan jatorrizko eskubideak emoten, baina… bai zera!

Ikaragarriak hareen txalo eta oihu basatiak, uskurtza95 etagure eskubideen aurka euren Pontifize putzituak zerbait jaurtitenebenean. Espainarren edestia aurrera doa betiko errakuntzekin.Honeek ez dabe ezer ikasten edestian, nahita garrantziz agindubera ikastea ikastoletan.

Ez eben lortu maitetasunik gizaldietan euren menpeko herria-kin, eta gure gogoak be urrunduten doaz, Jaungoikoak bakarrikdaki noraino!

Etorri ziran gizakiak ez eben turbanterik ekarri, baina sarra-zenoen ondorengoak zirana argi erakutsi eben, gure uskurtza mai-teari erakutsi eutsien gorrotoan.

Honeen asabak triskantza izugarriak egin ebezan antxinakoaldietan kistarrakin, eta haren ondorengook bardin nahi dabeegin orain gure sinisteagaz.

95 Uskurtza: erlijino.

155

—Astia dago hondino —esaten eban Inda jaunak— Araudiedo Estatutua lortu nahi badozue, baina hori lortuteko alde bate-ra itxi behar dozue zuen sinistea, bada ez zaitugu nahi ikusi Doi-batzaren96 menpean.

Hau lotsagarria! Askatasun edo libertadeen izenean bazterrikbazter urteetan deadarka ibili dan gizon doilor horrek, gizaldienilunetatik geure-geureak ziran eskubideak emoteko, antxinakoPaustok, gaztetasunagaitik deabruari gogoa saldu eutsan antzera,guk be saldu daigula Estatutuagaitik eskatzen deusku. Noz arte-raino iraungo dau gure eroapenak?

Zoritxarrez, baltzen artean zuriak, badabiltz honeen arteangure endako ardi galduen batzuk be, poz-pozik. Ez gara alperrikbizi izan urteetan euren menpean. Baina, honeek, gehienokbehintzat, era guztietan dagoz askara begira, zerbait jaurtitendeutseenean iruntsiteko eta edozein soinutan dagoz gertu dantzanekiteko, nahita izan hankaz gora eta arranak paparrean ipinita.Honeei ez itaundu nondik atara97 leitekean eralgintza horretara-ko uruna. Hor konpon! Gabiltzan geu ondo bai, eta atzetik dato-zanak estutu daiela garrikoa.

Basurde eta izurde gizajook, uste dabe zerbait lortzen daneanherrien onerako, euren bitartez lortzen dirala, eta ez dakie aber-tzaletasunik ez balego, euren bila ez litzakenik inor ibiliko. Erru-karriak! Ez dakie moro lealen antzera euren anaia abertzaleenneke eta odolaren salneurria dirana atzerritarren legunkeriak.

Kain, Kain, zure ondorengoak bizi dira hondino; baina ludiakdirauan artean, madarikatuak izango dira anaien eraileak. Ez dainoiz ahaztuko zure izen deunga eta iguingarria.

Ekin, 1933

96 Doibatza: eleiza.97 E. j. atera.

156

EUSKAL HERRIKO IZPARRAKBILBO

Hemen euki dogu Alcalá Zamora jauna, bizi-biziak eta hilakikertuten etorrita.

Gaizkile eta lapurrak zigortateko eskubide osoak dauzangizon hau gudariz eta jagolez inguratua ikusi dogu, gaizkile etadeungea bera balitz lez, Alfontso XIII.ak98 berak baino jagolegehiago erabili dau gizon honek oraingoxe, edo harek baino bildurgehiago darabil kolkoan, edo gaizkilez beterik egon behar dabeinguruak; bestela, zer dala-ta hainbeste gudari? Herriak jagi bazi-tuan, eurak autortuten daben lez, zer egin deutsie herriari berebildur izateko? Agirian dago espainiar agintariak, nahi bateriko-ak nahi besterikoak, ez deutseena itzalik besteen eskubideai, haudala-ta aurkitzen da euren edestia odolez idatzita. Bilbo uriak argierakutsi dau ez dabezana maite. Ahal izan daben guzti-guztiakigesi dabe etxeetako leiho eta txeigoak ondo-ondo itxita. Udale-txetik Mallonako hildegi bitartean, hiru txeigo baino ez doguz iku-si apainduta. Begoñarako harmailen oinean uztai apaina iminidabe, hilak eta bizien irrigarritzat idazkun hauxe buruan dabelaViva la Libertad, eta haren ondotik igaro dira gure mutil abertza-leak espetxerantza, euren eskuak burdin-estuntzaz lotuta, gureaberriaren libertade edo askatasuna eskatu dabelako.

98 J. t. XIII. Albontzak.

157

Benetan haize-orratzaren irudikoak gizon eroen eretxiak!Gazte nintzala Manilako Bagumbayan eritxon zelai ederrean eza-gutu neban espainiar agintarien doilorkeria, hainbat hango semeerruge eraildu ebezanean, Jaungoikoak hareen bihotzetan ezarrieban aberriaganako maitasun deuna errutzat hartuta. Eta orainEspainia agintzapean erailgarri ziranak, zinopak legez goraldutaodol ederra erion eben tokian bertan bizi dira harri-iduri oroi-mengarrian eta filipinoen bihotzetan.

Espetxean aurkitzen zarien anaia erruge maiteak. Gora biho-tzak! Otoi beti, bada Berak daki bakar-bakarrik ordu egokienbarri. Bitartean ekin daigun beti gure bihotzetan ezarri euskunmaitasun deuntua goralduten. Argirantza eragozpen guztienganetik, nahita gure oinak oinazez zauritu, bada gure gogoak askebadira, era onez emongo deusku bekokian onak eta zindoentzatgordetzen daben laztan gozoa.

Alcalá eta Inda

Jaun honeek Mallonako hildegian esan ebena danok irakurri-ko zenduen eta bat-batean egongo zarie neugaz, etxekalte diranoiloen antzera, karkaxa asko eta arrautza gitxikoak izan dirala.

Neskatila eredua

Lekuetar Kresentzi Dimako alaba goralgarria. Igaro dan igan-de iluntzean, Alcalá Zamorari itxaroten Arenaleko egurastokiaostez beteta egoala, inarduan neskatila begiko honek euskerazbere lagunakin; eta hasarrez jardetsi eutsen pardillo argal bik, ohidaben haundikeriagaz, zirautsela, “espaineraz egizue Espainiangagoz eta”. Eta neskatila kementsuak erantzun eutsenean bereburu eta hizkuntzaren jaube bera zala, irrika hareetariko zikinbatek aurpegitik igurtzi eutsan eskua. Orduan Kresentzik papa-rretik heldu eta lurrera ezarri eban mutil zikina, eta oinagaz surrazapalduta, odolez margoztuta itxi eutsan, zirautsala barriro. “Nire

158

hizkuntza Jaungoikoak neuri emona da eta Jaungoikoak bakarrikdau eskubidea beragaz, eta ez zuk, ez Espainiak”. Txalo bero-beroak zeuri Dimako alaba zindoa. Hori da jasa.

Gure aldunak

Idazki itzal amultsua bialdu deutsie gure Aldun zindoak Alca-lá Zamora jaunari, zirautsela, gizon erara agurtzen dabela gurelurrean, baina ez Erkal Lehendakari legez, gure eskubideen areriodiranakin, nahita nahibagez, ezin dabelako adiskidetasun zindo-rik izan.

Ezpata-dantzariak

Euzkalduna pelotatokian Bilbo Uriko Ikastola mutiko etaneskatxoak egin eben Alcalá eta Indaren aurrean, eta bero-beroinarduenean Gora Alcalá eta gora hau eta gora bestea, gelduta99

lotu ei ziran guztiak dantzarietako mutikotxu bi, biri guztienindarragaz, Gora Euzkadi askatuta deadarka hasi ziranean.Bejondaizuela mutikotxuak.

Ekin, 1933

99 Geldu: harritu, zurtu.

159

EUSKAL HERRIKO IZPARRAKBILBO

Oso artega dabiltza burrukaldi honetan aberriaren seme-ala-ba zindoak.

Euren bizkarrak jopuak balira lez aurrez izan dira zigortuakidizilagaz asaltoko espainiar kokomarro doilorren eskutik. Eurrezdira gure artean odolbilduz baltzituta soin alderdiak dabezanemakume eta gizonak. Ederto erakutsi dabe abertzaleak eurengogoan garaikuntza eta indarra haragiko nekeen ganetik.

Legorburu neskatila hizlari argi eta kementsua Eleizakoakhartuta oso gaixo dago egun gomutagarrian espainiarrak emoneutsezan sartadakin. Otoi beharrean gagoz danok bere osasunarenalde.

Ganezka dogu Larrinagako espetxea gazte eder eta errugezbeterik piztiak balira lez espetxeko zoko eta lupategietan jaurtita.Salatari eta guzur aurkeztari edenduak erne dira gure inguruetan.Gudari amorratuak dabiltz irainka eta zio bila asetu nahirik eurenegarri gorrotozkoa eusko odolagaz. Hedoi ilun, mardo, zemaileakjagi dira hegoaldetik iparrerantza Tarik eta Muza, Mahomarenjarraileak100 gudaroste haundiakin barriro baletoz legez zapaldu-ten gure sinistea. Eta ze hoben egin dogu abertzaleok hainbeste-rainoko gorrotoa sortuteko? Zer dala-ta gara errudun atzerritar

100 Jarraile: jarraitzaile.

160

honeen aurrean? Kementsu eta garaile autortzen dogulako Jaun-goikoa eta Lege Zaharra geure asaben siniste eta aberriaganakomaitetasuna. Lezatarrak gu? Leza eta joputzatik gizadi errukarriaatera gaizkatu eban siniste maitea autortzen dogulako? Izan leikeentzutea beharbada laster Aralar mendi zehar Euzkadi guztiakgure Zaindari Ahaltsuak jaurtitako abots kementsua: Nor ni gino?Eta orduan?

Lili-erreka:

Pozik hartu dot bialdu deustazun abar loratsua, baina erratu-ta edo, Erramu eguneko ereinotz ordez elorri abartxua bialdudeustazu. Halan be esker ugariak, arantza bako larrosarik ez dagoeta. Agurrak zeuri be.

Ekin, 1933

161

BERATAR ERROMAN ABARI

Irudimen hegoetan jagita lasterka jasoan zuganantz doa niregogoa, ene adiskide maite, buruñurdun apala. Artez doa eguzki-rantza Pazifiko itsas zabal zehar, Mikronesia ugartegira, eta Guanderitxonean jatsita, sartzen da Agaña uriko zelaian kaio lirain an-tzera, eserita bare-bare dakustan eleiza politari deutson etxe apa-lean.

Mosu laztankorrena zure esku ongilean ezarri ondoren, bela-rri ertzean jarrita maite dozun zeure aberri honen agur maiteaeskaini nahi deutsu. Urte asko igaro dira agurtu ginala —soinezbehintzat— bada gogoak, begiko diranen artean edonoz eta edo-non agurtzen dira.

Badakigu Aberri maitasuna izan zala zure hoben astunaberaugandik urrun alde eragiteko, eta asko dirana zure antzeanludi-zoko lekaroetan101 aurkitzen diran eusko semeak, nahibagezgomutaurik euren Aberria. Zoritxarrez asko izan dira gure arteanegien aurkeztari jantzita guzurraren ereinleak eta, erein eben hazimoetako landarak erne diranean, bedar txarrak kentzeko deadar-ka darabilguzanak. Ez ekien nonbait haginak ezpanak bainobarrurago egozana eta jatorrikoa zana norberena maiteago izateageidearena baino. Nok dauka eskubidea eta nondik hartuta ezetsieta zigortateko bere gurasoen eskubide, hizkuntza eta gomutea

101 Lekaro: mortu.

162

maite daben seme zindoa? Eroak! ez ekien alperrekoak ziranaeuren deungekeriak egiak beragan daualako indar etenik bakoagoirantza eragozpen guztien ganetik. Hor jagiten diran lurrunakgoietan hedoi bihurtzen dira eta haizearen bultzak narrazturikurrunetan jausten dira euri samurretan aldatuta. Eta zuen otoi etanekeak, lekaro urrunetan jagiten dozuezan otoi bihotzekoak, ezete dira jausten goietan erneta Aberri gaixo honen ganera? Baietzesan ginei oso-osoan.

Gazte erruge, maitasun zindoaren autorleakin bete dituezespetxeak; baina inozko zindoen dago gure sinistea. Aske ziranlehenago gure asabak soinez, baina gogoz jopuak ziran eta orainsoinak espetxeetan aurrez eta gogoak aske dira. Ez dabe gure gaz-te kementsuak gogoa eraildu ezin dabenen bildurrik. Espetxe-izkilu eta zigorrak amaikorrak dira, hilezkorra ostera, gogoa. Fili-pinetako mendi gailurrean, Antipoloko Ama neskutz aurrean gurehizkuntzan apal-apalik orain hogeita bost urte jagi genduan otoisamurra guri-guri erne zan goietan.

Gomuta egizu, adiskide maite, norainokoa zan gure poza uneharetan, maitasun zindoenak batuta anaitasunik ederrenean,urrun aberritik soinez, baina gogoak bere oinetan ipinita bihotzez,eskaintzen geuntsazanean. Gomuta zaitez baita, tantai haundibaten abar ganetik han ginan danen izenean, egin neutsun agurmaitea esker ugariakin nahastauta. Manilatik jakin doguz zeureizparrak oraintsu. Osasun bila joan zinala dirauskue eta pozikjakin dogu sendotu zinana. Uri ospetsu haretan irratitik sei hiz-kuntzatan jaurti zenduan zeure agurra, euskera aurretik ipinita,gelduta entzuleak ipinirik buruñurdun apalak bere jakituriaz.Jakin dogu baita amerikar gudontzi agintari eta menpekoak, on-tziratu zinanean Guanen, gudari ospetsu antzera ontzi ganeanlerroan jarrita agurtu zinduezana. Irakatsi ederra hemen orrukadabiltzan jakingeentzat, ludiko laterririk aberats eta indartsuenagintariak atzerritar lekaide apala era horretan goralduta ikustea.

Gure adiskide maitea Ansoaintar Fon Aba agurgarriaren iz-parrak euki ditut oraintsu Argentinatik. Zortzi urte daroazala

163

diraust eleiza barria jagiten. Aurten dino amaituko dabela etabere ustean Hego Amerikako edertiena izango dala. Bere gomuta-rik maiteenak dirala diraust gure Filipinetako aldiak eta egunera-ko otoietan gaukazala gogoan. Hori berberori eskatzen deutsuzeuri be antxinako adiskide zahar dozun.

Perularra

Ekin, 1933

164

ESAERA ZAHARRA

“Esne, guri102 eta odola errotik eratsi neutsazan eta behia hiljatan”.

Neure jaioterritxuan endore nintzan aldietan, ohitura nebangoizaro bideetara urtenda, esnedunari esneak aztertutea, uriansartu baino lehen. Egia da ez dala urietan bizi103 esneagaz baka-rrik, beste eradi104 eta jakiak bardin behar litzatekez aztertu, osa-sun kaltegarritzat esneak daroan ura baino nahaste zikinagoakinnahastauten dabez eta. Eta sarritan ohi da honeetariko nahaste-roak izatea baserritarren aurka erostarik gehien dagienak.

Euren bizitzan guzurrezko edari, orio, ehun eta jaki kaltega-rriak saltzen bizi izan diran gizon eta andra ezagutu ditut, amo-rruz esne nahastaileen aurka, eta honeek ura bakarrik darabileeta eurak ostera… Baina azaletiko epaileak gara gehienak eta gei-deentzako daukaguz gertuta neurri eta ezpata zorrotza. Aldi hare-tan beste askoren artean jazo jatan gertaeratxu bat noa ba edes-tuten askorentzat jakingarria dan uste betez.

Baserri emakume zindo eta oso garbi batek egunero ekazanpitxar bi esne, eta neurtu edo aztertutean, nire neurkinak argiziraustan pitxar bateko esnea ona zala eta, ostera, beste pitxarre-

102 Guri: urin, koipea.103 Testuan “egia da ta urietan bizi esneagaz bakarrik” dakar, baina zen-

tzuna emon gurean honetara ekarri dogu esaldia.104 Eradi: edari.

165

koa oso txarra. Esan dodan lez, emakume ezagun eta mazala zanesnedun, eta bildur nintzan minduten. Hurrengo goizean lehengoaziraustan neurkinak: ona pitxar batekoa eta txarra beste pitxarre-koa. Ondo oldoztuta, azartu nintzan ba esaten neure eretxia etaben-ben erantzun eustan nire neurkina guzurtia zala, bada eka-rren esnea behi batena eta esne garbi eta hutsa zala, nahastebakoa. Halan be jaurti neutsan lurrera esne txartzakoa, eta hauikustean, mindu zan benetan, jagi ebazan bere begi oztinak neu-reen aurka, kemenez ziraustala: “Endore jauna, nire esnea erahorretan jaurtiteagaz deungekeria egin dau” eta jarraitu eban berebidean. Ondo irabazita eukan emakume begiko harek be ospe onaeta alde batetik emakume haren osotasuna eta beste aldetik neur-kinak ziraustana, sortu zan ezpaia nire gogoan, ondorengo garda-muagaz.

Itsastia nintzan eta laburrak ziran nire ezagupideak baserrieta abereen bizitzan, baina baretu nahirik neure barruko ardureajoan nintzan ikertuten mindu neban emakumea. Itaundu neutsanesne erastordua105; eta, adiskide on bat laguntzat hartuta, aur-keztu ginan ordu berean emakume eta behiaren aurrean. Aztertunituan pitxar garbi biak eta esne erasten hasi zan pitxar bataganezka ipini artean. Honen ondoren ezarri eutsan txahala behia-ri eta, miazkaldi batzuk eginda, kendu eutsan txahala barriro pi-txarrera erasteko. Txarto edo ondo bete zan bigarren pitxarra be.Hotzitu ziranean esneak, nire neurkinak ontzat emon eban lehe-nengo pitxarrekoa txartzat bigarrenekoa. Argi ikusi neban harenzegaitia eta baretu zan nire gogoa, bera zan errudun, nahita ezja-kinean; bada bigarren pitxarrekoa ez zan esnea, ezpada esne, gurieta odola baino, nahastauta. Geroago jakin neban emakume hare-ri behi bi lehenago hil jakozana, larregi kenduagaitik, birietakogatxagaz.

105 Esnea erasteko ordua.

166

Zerbait irakatsi nahirik inoz edestu dot gertaera hau, irakas-le antzera; baina gelduta lotu naz irakurtean 1500garren urteanidatzitako esaera zaharren artean, gaitzat hartu dodan esaerazahar hori.

Era askotarako hartu ginei esaera sakon honen jakituria,batez be basurdeen aldi honetan, bada daroen bidean laster behiahilgo dabe asko diralako errapetik mizkaten diharduenak etajaten inortxuk emon barik.

Ekin, 1933

167

ETA EZIN

Argirantza poz-pozik, euren buruak erreten mitxeletak jaus-ten diran antzera, joan daroaz gure gazteak, edozein jolasera,beharbada euretan lorrindu eta kiskaltzen. Non jolasa eta hanoina; edonon sartzen dira, txori errugeak lakixun106 edo miruenerpeetan sartzen diran legez. Orain ez dago eragozpenik inoren-tzat; eskubide bardinen izenean, nahita bardingeak izan izadiz,nahastauta dakusguz edonon prakak eta gonak: oilanda eta oilo-ak, oilarraren gangarrarekin jantzita, oilarraren kukurrukuakjaurtiten dabez. Lehenago ezetsi eta baztertuten ziran emakumelorrinduak dira oraingo ohitura nabarmenen irakasle. Hareen an-tzera kedar eta piper gorriz margotuta darakusguez aurpegi etaerpeak.

Aratoste osoan bizi gara; ezin dogu alkar ezagutu. Goizeanbaltzeranak ziranak, arratsaldean gorriak dirudie. Margotuta soi-nak, margotuta gogoak, iruzurka ekinean danok. Alperrekoakgurasoen aholku eta eretxi zindoak, arriskuetatik gorde daitezan.Hor konpon! “Gaztetan eurak ederto jolastu ziran bai, eta oraingu ez egitea nahi dabe”. Hori izan daroa gehienen erantzuna. Bai-na maite badoguz geure umeak, behartuak gagoz gaztearoko erra-kuntzen ikaskizun mingotsen barri, eurei emoten; bestela guzu-rrezkoa litzateke gurasoen maitetasuna.

106 Lakixun: lakirioan?

168

Doilorra benetan, dastauta gero kalte egin eutsan edena bereumeari edaten emoten deutsan gurasoa. “Ama, ez naz neu urteakbaino”, erantzuten eutsan bere amari lekeitiar neskatila gazteak,eta ez ekian, erantzunagaz inoana behar-beharrekoa ebala lokarrieta jagolea.

Gazteak izan ginan, eta gitxi gorabehera era horretan oldoz-ten genduan. Zetarako ukatu? Baina zoritxarrez asko aldatu diraeusko ohiturak aspaldiotan eta ez hoberantza txarrerantza baino.Orain tamalez soina da garaile gure jolasetan eta soinak gogoariagintzen deutsanean, aberria da jaun eta nagusi, eta aberria nagu-si danean, ezetsi dira gizarteko legeak.

Jaungoikoak egin eban gizona Bere antzerakoa eta Bera gur-tuteko eta ez azeri, miru edo urdea izateko. Gizontzako eurenburuak dabezan asko ikusten dira tamalez gure jolasetan, abereantzera, lizunkeria agirian, orbandu nahirik, erotuta balego lez,gero garbi-garbia izan daitela nahi daben emaztegaia, edo behar-bada, bihotzeko semetxoen ama izango dan emakumea.

Garbi-garbia nahi dogu geuretzat; lorrindu ostera geidearena,eta ez dakusgu geideak eskubide eta eretxi bardinez lorrintzendabena geurea. Eroak gara, benetan! Hazi ustelakin igali zindoakhartu nahi doguz, edo zapi zikinakin garbi-garbi ipini aurpegiak,eta ezin!

Ekin, 1933

169

EDURNERI

Dakidan arren ez jagokana atsegin jatorriz dozun apaltasunereduari, zeu inok aintzat hartu eta goraltzea, mendi-mendikobakartade zindoan jaio, hazi eta garbi-garbi hilten diran lili samurberezien antzera nahi dozulako bizi, hedatuten inguruetara,Egilearen goralben eta omenean, Berari, bakar-bakarrik zor deu-tsazun Aberri gaixo honen, edertasun eta zeure bihotz garbiarenesker ona.

Asketsi ba Edurne maite, Mendibil gailurreko lili gardena,zure gurasoen maitasun zindo, eta nire urte ugariak damosteneskubidean zutundurik azartzen banaz zerbait zeuri esaten.

Badakit ondo, goralben eta txalo larregiak berehalaxe jaustendirana lurrera, igali-zugatzetan lora larregiak jausten diranantzera, zugatzak ez badabe berezko indarrik, hareek alikatzeko.Baita badakit, goralben eta txalo larregiak kaltegarri diranagizonarentzat sarritan, batez be, gazte aroan, haren irudimenazkar ameslarietan, laino eta lurrunak goietan hedoi bihurtzendiran antzera, bihurtzen diralako bitsezko maluta harro etaerotan; eta gero, abar luzeegiak zugatz argaletan dagiezan kalteberberak dagiezalako, ludiko ezpai, atsekabe eta ekaitz bihurri-akin, aurrez-aurre aurkitzen diranean.

“Bere kaltean —dirausku eusko esaera jakitunak— ernejakozan inurriari hegoak.”

Ondo dakizu, azaletiko margo, bitxi, parpail eta apainduriak,sarritan geure tximur, legen eta orbanen estalgarri dirana; labanke-ria, igurtzi, balagu eta legunkeriak izan ohi diran lez, gogokoak

170

estaltzeko. Nok esango eutsan zure etxe aurreko haretx ederrari,berez zutindu ezin zan aihen argal batek kenduko eutsana bizia?

Tantai mardoari eutsala, legunkeriaz, amultsu eta baratxeigon eban aihen argalak guzurrezko maitasunez jantzi eutsan beresoina untzorri ederrez, haretx lerdenari, baina jantzipeanmaltzurkeriaz estalduta, haren gunagaz erroak gizendurik, esker-gaiztoz kendu eutsan bizia, haretx amultsuari.

Eurrez dira, Edurne, maite gizon aihenak, batez be uri haun-dietan, uste betean jakituria sakon eta ahaltasun goralgarria dalamaltzurkeria eta ez dakuste itsuak, haretx eraildua amiltzen danune berberean amiltzen dala aihen deungea hilda, hil eban haretxpean zapaldua izateko.

Dan-danok, edo gehienok, hemen ordaintzen doguz geuredeungekeriak, batzuk agiri-agirian, aihen antzera, bestetzuk hankolko barruan, guk ez dakusguzan sakonetan, nahita eretxizalaitasun guzurrezkoa azaletik erakutsi.

Gomutau zaitez behin edestu neutsun doktor Lekue eritxonsasi-osalari ospetsuaren ipuinagaz. Harek gurdi eder batenbarruan sartzen zituan osasun bila beragana joakozan gaixoak etagurdi barruan gertuta eukan Uzkudun antzerako morroi indar-tsua bere igurtzi gogorren bidez hareen odol-geldi eta umoreakosatzeko. Indartsuaren igurtziak gaixoakin hasten ziranagaz bat-batean, hasten ziran erestuten gurditik kanpoan eukazan eresba-tzakoak, inok entzun ez eikezan gurdi barrukoen erosta eta alau-riak. Asko dira zoritxarrez, azaletik ereslari diranak, bihotz barru-ko erosta eta alauriak estaltzeko! Eta honen inartxiz107 aneikagizajoak! Maite dozuzan mendi gailur eta bakartadea, gorputz etagogoko osasun iturriak dira.

Danok dakigu gure gogoa gaixo danean bakartade bila doanaberehalaxe. Jakitunak bakarzaleak dira gehienetan. Ostera barri-tsu nahastezaleak gizadi artean dabiltza nahaspilduta. Bakarta-

107 Inartxi: enbidiaz.

171

dea egi eta zindotasuna da. Inok ez gakusazanean gara egizkoak.Orduantxe igasten dabe gure aurpegietatik guzurrezko irribarre,alaitasun eta harrokeriak. Bakartadean biloztuten da gure gogoasoinekoak erantzi eta biloizik soina ipinten dogun antzera, baka-rrik gagozanean. Etxeko bakartadean ohi diran lez garbi dagozanemakumeak, guzurrezko margo eta apainduriz orbanduta urtendaroe txaide eta oste artera, handik datozanean barriro guzurrez-ko margoak garbitu eta egizko aurpegiak agertzeko. Sinistu dai-gun oso-osoan euskotarron ohitura eta dantza garbiak, legesakon, jakitun eta zindoak, hizkuntza tolesge eta bere buruen jau-bea, abesti eztiki bihozdunak, siniste sendoa, dan-danak dira enemendietako garbitasunean elikatuak gizaldien ilunetatik orainartean. Urietatik ostera igon eben eta igoten dabe mendietaralizunkeria eta izurriak, haserre eta harrozkeriak.

Antxinetatik dau bere zegaitia buruan hatz dagien mendita-rren ohitura zuhurrak, uritar apainduen guzurrezko eskaintza etalegunkeria aurrean.

Txindorra da Euzkadin maitekor hurreratzen dan txoria, ohi-tura gendualako asabakandik zerutar txoritzat hartuta, abegionez laztantzeko.

Ostera txepetxa gerizeagaz bat-batean doa igesi, beti hasarrezuxatzen dogulako. Uritarrak zindotasunezko abegi onez laztandubazituen igarotako gizaldietan baserritar euren anaiak, ez ebenizango buruan hatz egiteko ohiturarik uritarren aurrean. Igalitikezagutzen dira zugatzak. Damozuzan igaliak, Edurne maite, umoeta zindoak dira. Aberri igaliak dira. Zu bai abertzale zindoa, men-di-mendian! Ezin ditut ahaztu ilunabar bare baten Mendibil zureetxe aurreko intxaurpean jarrita zabal-zabal gengozala, zeure gura-soakin batean, entzun neutsuzan hitz sakon eta jakituriaz beteak.

“Ni ez naz neure egile —esaten zeuskun108 zeure begi samu-rrak zerurantz jagita— ni ez naz neure egile. Ez egoan nire eskuan

108 J.t. zirauskuzun.

172

nire izate eta ez izatea. Jaungoikoa da danon Egilea, eta Harennahia izan zan ni euskotar jaiotea, ni euskotar izatea. Makurtzennaz ba bakar-bakarrik neure Egilearen aurrean. Maite ditut enegurasoak, maite ene asaben gomutea, hil nahiago dot ukatu bainoneure jatorria. Maite ditut hareen ele, ohitura eta eskubideak,hareen gogoa eta maitetasun deun honeek ene bihotzetik aterabaino lehen, amaitu bedi nire bizia. Maite dot Mendibil neure jaio-tetxea, ene asabeak jaio eta hil ziran etxe deuna; baita etxe honenzoko guztiak, euretan dantzudalako gau eta egun haren intziria,haren poz eta barrea, haren oinaze eta negarra. Baita inguruetakolurrak ene asaben izerdiagaz gizaldietan bustitako lur maiteak.Maite eurak ezarritako zugatzak, hareek jagitako hormak, hareeklandutako lurrak, inguru guztiak, bada euretan dakust hareengogo zindoa bizi-bizirik neuri begira, geuri begira, eta deadarrez:Seme maiteak ez arren ahaztu gugaz, ez arren izan seme gaiztoak,eskertxarrekoak zuen gurasoakin, zuen asabakin! Bada gurasoa-kin ahaztu diran herriak, madarikatuak eta jopuak izan diraludian.”

Hor nozu poz-pozik, Edurne maite, uste gitxienean Mendibilgailurreko haize garbiz neure auspoak asetu eta zure hitzaldi jaki-tun eta zuhurrakin neure gogoa gehiago eta gehiago gaizkatzen,harrozkeria menpetik, bada nire minak aske eta aske deadar eginarren, ez da benetan aske nire gogo atzerritarkeriaz ekandutua.

Gorantzi kutunak, ene adiskide ditudan zure guraso zindoei.Aginda Jel pean.

Euzkadi, 1934

173

ZABALATAR JOSURI

Nok ikusi ez dau bildurrez, nahita burdin sare barrutian,oihaneko bakalduna109 deritxoen abere itzal, eder eta indartsua,artega, loka, bira-biraka hara eta hona geldi ezinik orru eta errau-sika110, birrindu nahirik erpe gogor eta hortz zorrotz artean, espe-txe estuntza, hesi eta geziak, jaritsi nahirik bizia gino maite ebanoihaneko askatasuna?

Nok ez dau ikusi tamaldurik txoritxu errugea txinta itunakabestuten, kaiola barruan bere kumetxoak dakusazanean hegaezinik, galduta hegoen ahalmen eta eskubidea goietan aske ibilte-ko? Eta hau harrigarria, nok irakatsi deutso zital-bedarrez berekumetxoak hilten askatasuna kenduta kaiola barruan jopu daku-sazanean? Ez al dirauskue argi eta garbi, nahiago dabezala hildaikusi euren bihotzeko kumetxoak, jopu eta espetxean ikusi baino,nahita kaiola apain eta janari gozoakin elikatu? Ete dira ba txo-riak gu baino zindo eta bainoagoak euren eskubide eta askatasu-na jagoten?

Aberkide: zu ikustean espetxe burdin sare barrutian, artegaeta minbera, geldi ezinik, askatasun oihuak jaurtiten, esku gogo-rrez zeuntsala burdin hari sendoari, birrindu nahirik estuntzamadarikatuak. Aberri estuntza doilorrak nekusazan bizi-bizirik,eta bihotz samurtuak begietarantza jaurti eustan bere una, ibitu

109 [Erregea.]110 Errausi: aharrausi.

174

nahirik oinaze samina. Negar egizu, adiskide maite; negarrak ibi-tuko deutsu bihotz zauritua, euri ugariak ekaitzak ibitu ohi daro-azan legez. Errugeen oinazeak, negarrak neurtu daroaz! Busti egi-zu negarrez ene amaren kolkoa. Zapaldu daiguzan geure gogoestuntzak eta honen atzetik berehala zapalduko dogu Aberriare-nak.

“Ze hoben egin dogu —esaten zenduan111— espetxe honetaneraileakin nahastauta gu eukiteko?” Hobena al da Jaungoikoakemon euskun Aberria maiteen izatea? Eta ezin oldozturik zeureadimenak itaun horren erantzuna, ukabil haserratuak jagiten zen-duzan arerioakanantza. Ostera berehalaxe goietarantza begiakjasorik esaten zeuskun112: “Goizero, egun barria agurtu nahirikgotzonen hitz ederrakin, espetxe inguruko txadon joaleak dingi-linka diharduenean, poz-pozik ikusten doguz Aberri mendiak etabasetxeetako keagaz batean zerurantza jagiten deutsagu Amamaiteenari ene bihotzetako intziri kutuna.

Espainia, Espainia! Orain arte ez dozu lortu inongo herrirenmaitasunik: dan-danak, banandu dira zugandik odol ibaiak bitar-te dirala.

Bildur zaitez. “Neurri berberagaz izango zarie neurtuak”.Horixe dirausku Idazti Deunak, eta honeek hitz ziurrak dira.

Euzkadi, 1934

111 J.t. zirauzun.112 J.t. zirauzkuzun.

175

EURAK DIRA

Ondo ezagutzen doguz, eurak dira, nahita izen eta soinekoakaldaturik agertu oste aurrean, uleak jausitako azeri zahar antzera,lehenagoko ohitura maltzurren jaube diralako.

Eurak dira, gure Alderdi Jeltzalearen eta gure Aberri maitehonen arerio deunge eta doilorrak.

Eurak berberak dira, Sabin gure maisua gizon Jaungoikotigurena, eusko eskubideen abeslari beldua113, sinesge eta zorotzataurkeztu ebenak herri jopu honen aurrean.

Eurak espetxeko zoko ainube zikinetan eraileakin bateannahastauta ipini ebenak. Eurak behaztunez edenduta haren soinederra eratzi ebenak. Eurok koldar hatsituok bizkaitar danenakziran lurpeko ondasunakin aberastu eta gure estuntzak atzerritararerioakin batu eta estutu eta bihurtu dabezanak.

Eurak, atzerri legepean ostu ebezan ondasunak zaintzeko,arrotz gudariz inguratu gaituenak. Eurok arrotz langile landerizurria ezarri deuskuenak, eusko seme langileak gosez zapaltzekogeure lurrean. Eurok burdin hariz hesitutako jauregi apainetanazaletik ederto eta bare-bare bizi diran gogo ustelduak. Eurokmadarikatuok, epaile maltzur eta ondorengo zirkin ekarleakabertzaletasuna erailtzeko betiko.

Hitz dagiela Bermeoko herri zinopa abertzaleak, hainbatseme erruge bideak betean eraileak balira lez eskuak burdin

113 Beldu: apostolu.

176

estuntzaz lotuta gudari artean Gernikako espetxerantza ikusita.Hitz dagiela haren ama errukarri eta seme gaixoen oinazezkonegarrak. Hitz dagiala Elantxobeko herri apalak.

Hitz Bilbao honek eta inguruetako herriak, Euskadiko bazte-rrak; zenbat negar, zenbat atsekabe eta oinaze igaro doguzanabertzaleok, honeek doilorrok dirala-ta.

Honeek, ondasun eta diruak erotu eta orditurik, euren men-pean joputzat nahi gaituen Iskariote doilorrok. Honeek uskur-tza114 ikurrintzat jagita haren estalpean alikatzen diran bildotsnarrudun otso amorratuak. Honeek euren deungekeria eta zital-keriak aldezteko Bakaldun zale ziranak, aro onean; nekaldiarenostera, gizajo eroa bakar-bakarrik ixteko ezetsita. Honeek eleizaeta lekaretxeak uskurtza arerio eskuetan su eta gar itxita, bildu-rrez iges ebenak atzerrietara, maiteen ebezan diru sakelak bihotz-kolko barruan gordeta.

Honeek dira lehen eta orain Eusko Alderdiaren arerio amo-rratuak.

Honeexek Josu Kristo bere maisua saldu eban Iskariote an-tzera euren enda eta anaien odola diruagaitik saltzeko beti gertudagozan zoritxarrekoak.

Honeexek bizia beste maite dogun Eleizaren areriotzat EuzkoAlderdia salatu daben guzurrontziak.

Edestu dagiela Azaña eta Prieto sinisgeak hartu eben eran-tzun eredua Araudia eskaintzen euskuenean berehalaxe uskurtzamaitasuna lagatzen bagenduan. Edestu dagiala Alcalá Zamorajaunak, gure Aldun zindoak idatzi eutsen idazki eredu eta zindoa,Prieto lagun ebala gure Aberrira erdu zanean.

Hitz dagiela, gure Aldun zindo kistarrak, batez be AgirretarJ.A., beste aldi baten Erromako enparantzan kistar zinopeakautortzen ziran antzera, Madrideko Aldun-Etxean zelan autortu

114 Uskurtza: erlijino.

177

eta goraldu eban gure sinistea, bere siniste maitea, basurde are-rioak eurak harrituta entzuela115 isil-isilik.

Esan dagiela Iskariote honeek, non egon ziran ordu larri hare-etan.

Hitz dagiela… baina, zertarako?Abertzale anaiak! Noiz arte iraungo dau gure eroapenak?

Noiz ordainduko dogu hainbeste deungekeriaren salneurria?

Euzkadi, 1934

115 Entzuela: entzuten ebela.

178

EURAK DIRA

Gure baserritarrak soloetan ipini ohi daroezan mamu itxusiaktxoriak uxatzen dabezan antzera, uxatu ebazan erkalak agintarijarri zanean abertzaleon arerio amorratuak diran bakaldar edomonarkiko kementsuak.

Eusko Batzokietako ikurrin, idaztegi116, laurka117 eta hil zirangure anaia maiteen irudiak zelaira atera eta erre ebezan basati kol-darrak. Gure hizkuntza euskera maitea bide eta auzo ikastoletatikezetsi eta jaurti ebenak; gure abesti eta izate guztiaren eraileak.

Ordu larriak hareek euren jolas lorrin, nasaikeria, harrokeriaeta doilorkeriak amaitu jakezan ordua. Ez dogu uste BaltasarBabiloniako bakaldun zarden118 haundia, honeek egin ziran bes-te ikaratu zanik Danel igarleak, Mane, Thecel, Faresen zegaitiaargitu eutsanean119.

Maitasun danen ganetik maiteen dabezan diru kutunak kolkobarruan laztandurik, iges eben atzerrietara bildurrez prakabarruak zikinduta.

116 Idaztegi: liburutegi, artxibo.117 Laurka: koadro.118 Zarden: lerden.119 Nabukodonosor erregea hilda, Baltasar haren ondorengoak oturuntza

handi bat egin eta Jerusalengo tenpluko ontzi santuak ekarriarazo ebazan. Pro-fanazio hori egin bezain laster esku bat agertu zan horman berba honeek idatziz:Mane, Thecel, Fares. Erreinuko jakintsu guztiei deitu eutsien baina inork ez ebanezer argitu. Orduan Danielek erregeari esan eutsan Babiloniako Inperioaren gain-behera etorrela. Gau berean Baltasar erregea hil egin zan.

179

Ordurartean abertzale salatari ziran oilasko kementsu etaharroak, berehala bihurtu ziran txitatxu ahuldu eta epeletan. An-txina moroon aurka eta urteotan gure aurka gudan ekinagaitikbakaldun zekorrak emon eutsezan ospe eta tituloak bat-bateanostendu ziran. Papar zekenetan dingilizka jai ospetsuetan ipintenebezan narrasean irabazitako domina eta bitxiak gardamuakiruntsi. Eta gogo hilezkorrak salatari eta epaile jagita errugeenodol eta oinazeak aurkeztu. Benetan ondo irabazitako zigorra!Ikaskizun ederra ikasle onak diranentzat, alperrekoa baina hone-entzat. Ahaztu dira honeek lehenagoko deungekerien ondorengo-akin. Barriro datoz geldi-geldika hurreratuten mamuaganantza,txio-txioka, txoritxoak ohi daben lez, geroago eta zoliago abestu-ten, haren kapela ganean jarrita zerbaitegaz zikintzeko ustean.Eurak dira, lehengo-lehengoak dira. Alperrik idatzi edestia, etaalperrik irakatsi ikastoletan garrantziz, honeek ez dabe ezertxoikasten, edo eurok dira edesti sinisge eta ezetsilari haundienak,bada hainbat gizalditan jausten dira okerkeria bardinetan. Ezeben lortu inongo herriren maitasunik lehenago, eta orain daroa-zen bideak berberak dira.

Laurehun urtean menpetu eben Kuba ugartea, eta danokdakigu zelan banandu zan odol-ibai bitartez eta gorrotoz asetua.Hirurehun eta berrogeita hamar Filipinas, eta bardin. Ez ziranaitu alkarregaz, ez eben alkar maitatu, bananduta bizi izan ziranhareen eta honeen gogoak. Alperrik eskatzen eben apaltasunaz,izatez eurena zan eskubide puskatxoa, euren izerdi eta ondasunakzaintzeko. Alperrik eta beti alperrik. Santiago y cierra Españaizaten zan honeen eretsun eta betiko leloa. Geu nagusi edo mutu-rrak hausi. Kementsuak izan ohi dira koldarrak goitik diraneaneta holan izan dira bakaldarrak menpekoakin, nahita orain eurakdeadarka bizi.

Baina, nok ukatu eurok agintari zirala estaldu zana harakoostenduten ez zan eguzkia. Nok ukatu hainbat ama errukarrirenaneika semek emon ebezana biziak, euren deungekeria eta la-purretak aldeztuten. Nor ez da gomutaten tamalez, harako Sagas-

180

ta eta Canovas, gure arerio amorratuakaz, bata gora eta besteabehera, bizi izan ziran aldietan? Nok ez daki aldi hareetan, baiKubara eta bai Filipinetara bialtzen ebezan ontzikada kirtenenbarri. Eta haretako seme zindoak euren ondasun eta omenaaldezten jagiten ziranean, nok ez daki erruki barik erailduak iza-ten zirana honeen lege maltzurpean? Eta nok ez daki orain,honeen doilorron zigorpean jausi ziran gaixoak, ospetsu eta goral-garri dirana euren Aberrian, harlandu oroigarrietan hilezkor etazinopatzat hareen izen maiteak jagirik? Benetan epaikari itsu etadoilorrak! Benetan aldakor, ahuldu eta argalak, gizonen legenabarmen eta jakingeak! Hareek oinazez zoraturik zuen are-rioakin batu ziran askatasun bila egun oroigarri baten. Catalunyaeta Euzkadiren mugetan, jazoko ete da holarik? Zeuek dozuehitza.

Euzkadi, 1934

181

JOPUAK GARA

Jaun eta nagusi dantzugu ene Aberri inguruetan atzerritarhizkuntza, atzerritar gogoa. Garaitu ditu ene mendietako bizkareta gailur euskerea gure hizkuntzaren habi garbia orain artekoak.Txori abestiakin batean gizaldien ilunetik gure oihanetan abestu-ten ziran abesti zerutarrak, igesi doaz atzera zerurantza gureezpan eta bihotz erdeldunduak lagata. Jaurti doguz eusko biho-tzetatik geure endaren ohitura garbiak, atzerritar lizunak harentokian jarrita. Zapaldu ditu arrotzaren oin zikinak geure begienaurrean, ene asaben hobi eta eskubideak. Haren biraoak dantzu-guz bazter danetan. Eusko alaba otzanak ahaztuta beharbadaeuren jatorria, arrotz arerioakin ezkontzen dira. Eurak dira jauneta nagusi. Eurak agintari, era guztietan geure Aberrian. Jopuakgara, jopuak dira zoritxarrez gure gogoak eta honeek dira nahi etanahiez gura soinaren agintari. Alperrik deadar egin, hau eta horieta bestea. Zugatza, igalitik ezagutzen da eta gure igaliak arrotzzugatzaren igaliak dira, eusko orratzak paparretan ipinita, irri etatxu eurai egiteko edo, atzerritar dantza zikinetan dihardugu edo-noz eta edonon, aurrez gabiltza atzerritar hizkuntza jagiten geureezpanetan, Aberriarena, geure enda eta odolarena baztertuta.

Atzerritar abestiak, atzerritar soineko eta ohiturak, atzerritaraurpegi margoz zikinduak eta abar. Jai ospetsuetan, harrokeriaegunetan, bakarrik jazten doguz eusko soinekoak, eusko aurpegia,baina erdel gogo gainetik.

Geu gara ba, errudun, geu gagoz atzerritar izurriz gaixotuak,geuk daroagu gaixo eta izurria geure mendietara, geure oihaneta-

182

ra, geure habietara eta geure etxeetara. Alperrik oihu eta dearrakaskatasunari, alperrik eta alperrik eskatu argia eta argia, itsuakgara. Eroak ez bagara, lehenengo geure begietako legenak kendubehar doguz, argia ikusi nahi badogu.

Lincoln Ipar Amerikako lehendakari itzaltsuak jopuenestuntzak kendu eta gero be, jopu izan ziran askok joputasuneanjarraitu eben ugazaben zukua jaten, hegaz egiten ahaztu dabentxoritxuak kaiol-ateak zabalduta be bertan egoten diran antzera.Aske jarri zituan lagiak haren soinak, baina joputasunean jarrai-tu eben gizajoak, jopuak ziralako euren gogoak. Zertarako baaskatasuna, gogoak jopu badira? Ostera gogoak aske badira, nokgaraitu, eta nok hil gogo hilezkorra?

Urteak igaro dira Kirikiño gureak (Goian bego) deadar eginebala era honetan. “Abertzale anaiak, Aberriaren askatasuna nahibadogu lortu, geure gogoak gaizkatu behar doguz lehenengo atze-rritar ohituren menpetik.”

Eta Asistar Pantzeska Deun haundiak, era honetan erantzuneutsan bere anai lekaide bati, Pantzeskaren jakituriaz harrituta,esan eutsanean poz-pozik. “Pantzeska, zuk eta nik, bien artean,gaizkatuko dogu mundua” “Anai maite gaizkatu gaitezan geulehenengo!”

Euzkadi, 1934

183

EROAK ETE GARA BA?

Gaur Euskadi gure Aberriaren jaube dan Espainia laterriak,eta baita beste laterririk gehienak be, euren menpean dabezanenda eta herriai gogoak ekandu eta aldatzea izan daroe lanik pre-minazkoena.

Ondo ikasia dabe nahita menperatuak euki luzaroan hareensoinak, gogoak aske badira, laster edo beranduago jagiko diranaezarri deutsezan lokarri eta estuntzak zatituten. Alperrik eragoz-pen guztiak, alperrik espetxe, izkilu eta heriotzak, gogoa biziriketa aske daben herria jagiko da eragozpen guztien ganetik, jarrai-tzeko izadi indar neurrigeak daragitson bidean.

Zapotz edo kortxoa uran gain-gainean dakusgu berez, etanorbaitek uraren barruan sartu nahi badau errez lortu leike indargehiagogaz behintzat, baina indar hori nekatu, gaixotu edo hiltenbada, unean bertan, jagiko da azalera berez dabezan izadi inda-rrak bultz eginda.

Argi dakusgu ba garaileak eurak be zoritxarreko dirana men-pekoen bestean edo gehiago, bada menpekoa bizi dan artean, itza-rrik artega eta gertu bizi beharko dabe euren bizitza nekatuan.

“Ez daukat gogoa eraildu ezin dabenen bildurrik” dirauskujakituriak. Eta egia benetan. Indartsuak dira idizkoaren adarrak,baina noz entzun dogu zatitu dabenik, ez hil dabenik egia etaeskubidea: Horregaitik menpekoen aberri gogoa hil edo ekandu-tea izan daroa esan dogun lez, haren lanik preminazkoena.

Gaztelar, espainiar, hizlari ospetsuak, aldi haretako, espainiaraldunai era honetan hitz egin eutsen Madrideko Aldun Etxean

184

euskotarrontzat gomutagarri dan egun itun batean. “Ez uste izan—zirautsen— berrehun mila gudari banandurik dozuezala-tamendi hareetan garaitu dozuenik enda adoretsu eta kementsuharen gogoa. Ez horixe. Edestiak dirausku, Europako enderririkgehienak alkar eraildu, menperatu eta hezitzen ziran gizaldietanbizi zirala euren mendi erraldoien gailurretatik hareei begira askeeta pozik axolik haundienagaz ekusela hareen deungekeriak.Bakar-bakarrik jatorriz eurena zan askatasunaren arerioak azar-tzen baziran inoiz bizia beste maite eben Aberria zapaltzen, bere-halaxe mendirik mendi hedaturik irrintzi gudalaria, haren oihar-tzunak zutik jartzen ebazala aitaren seme ahal eben guztiak, etagerturik Aberri mugatan, itxaroten eutsela arerioai euren bularkementsuakin hesiak eginik, hil nahiago ebela aske, arrotzenmenpean jopu bizi baino. Euren aurka Erromak bialtzen ebazanagintari ospetsuen betiko leloa izan ohi zan ‘Menperatu doguzeuskotarrak’ baina gizaldiak aurrera beti agertzen ziran euskota-rrak euren buruen eta euren semeen jaube. Dirautsuet, ba, ez dalaerrez enda kementsu hori eskuratzea soina menperatuagaitik, beregogoa eskuratzen ez badogu, eta gogoa da eskuratu behar dogu-na. Horretarako nire eretxiz gudariak baino behinago dira irakas-le gertuak geldi-geldika hil dagiezan haren hizkuntza eta ohiturajatorrak, ezarririk geureak haren tokian, bada hizkuntza zahar etasakonori da gugandik banantzen dabezan luban eta hesirik sen-doena. Hil daigunean hareen euskera eta bere tokian gure erderaezarri, lortuko dogu gizaldietan beste herriak lortu ezin ebengaraitza.”

Egia da hizkuntzak bardindu eta gero be, herri asko banandudirana, eta aske bizi dirana alkarrengandik, baina senide hurko-ak izan ohi dira beti, ama baten gogoak diralako.

Bananduak bizi gara euskotarrok Frantzia eta Espainiarenmenpean, baina nok ukatu ama baten umeak gareana. Ba-nanduak England eta Ipar Amerikatarrak eta enda batekoakdira. Bananduak Espainia eta Hego Amerikatarrak eta senidedira.

185

Hizkuntza da ba enden izakera eta ikurra, egi hau ezin gineiukatu.

Txinan jaio dan eusko semea euskotarra da soinez, baina berehizkuntza eta ohiturak txinatarrak badira, ete da haren gogoaeuskotarra?

Asko dira gure artean be soinez euskotar eta gogoz atzerritardiranak, nahita ez izan euren erruz, baina Aberria ezagututeanharen hizkuntza haren gogoa eurakandu behar ebenak. Ostera,badira zorionez beste asko txalogarri eta goralgarri diranak, Sabinirakaslearen antzera oso-osoan amaren hizkuntza ikasi eta era-kutsirik ederrena emon deuskuenak.

Eta zer erantzun ginei guk, abertzale euskaldunok, gaztelargure arerioen eretxi eta aginduakin batean, etorri ziran eta dato-zan irakasle maltzurrakin batean, bagabiltza erdera dariogulabazter guztietan? Guk, zorionez Aberria ezagutu eta maite dogu-la deadarka autortu dogunok. Guk, haren askatasunagaitik biziaeskaini dogunok? Hau holan izanik, zelan lagundu gineie ba atze-rritarrai euren lan deabruzkoan maite dogula dinogun Aberriarengogo eta ikurra dan euskera erailtzen? Benetan seme errukarriak!Eroak ete gara ba?

Euzkadi, 1934

186

ERRUKARRIA

Benetan emakume ederra, azaletik behintzat. Haren begi zolieta ameslariak goitule eta betule apainduz inguratuak, haren suregoki eta polita, haren agotxu ezpan gordin artean gordea, esne-tan mailukiak irudien aurpegi eta matraila gorriak, ule ilun-iluna,baltz eta kiribilaua, bekoki ganerantza orraztua, harrokeriaztolestuta, soin lerden liraina, eusko endaren eredu argia, benetanesan dogun lez, azaletik behintzat. Mara120 distiratsuak ebazanbelarri eta hatzetan, baita soineko azkenengo erara josia ehunbikain ederrez egina.

Bultzian gentozan Gernikatik Bilbaorantza aurrez-aurrekoaulkietan jarrita. Urte bi esteiko neskatila zoragarri bat eroian al-tzoan eta apal-apalik bere ondotxoan jarrita maite doguzan euskoama zindo antzerako, emakume garbi eta urtedun bat. Euskera,euren odolaren hizkuntzan inarduen nagusi biak eta haur zoraga-rriari, ostera, erdera egiten eutsan altzoan eroianak. Eusko maita-sunak bultz eginda adi-adi jarri nintzan eurai begira nortzuk eteziran jakin nahirik, eta laster baten aztertu neban hareen jatorrieta izatea. Ama-alaba eta lobatxoa ziran. Haurtxuaren aita ontzi-buru ezaguna zan eta aspaldietan ebilan urrunetako itsasoetanzehar. Amamak ez ekian erderarik, eta haurtxoari ez eutsen, oste-ra, irakatsi bere odolaren hizkuntza. Ez ziran ba aituten amamaeta lobatxoa, bakar-bakarrik aituten ziran euren begi otzan eta

120 [Mara: alhaja.]

187

samurrak. Haurtxoaren ama eroak egiten eban bitarteko121 ama-ma eta lobatxuaren artean, ezezagun eta enderri122 banatakoakbalira lez hurko-hurko ziran gaixoak. Ez da harritzekoa, lau urte-an egona zan lekaimeen ikastolan eta han ikasi eban nunbaita beezesten bere odolaren hizkuntza. Han irakatsi eutsen ereisten bereguraso zindoen ohitura eta izateari. Han irakatsi eutsen erderazJaungoikoaren legeko laugarren agindua, hobena balitz lez euske-raz maite izatea. Lotsa balitz lez joian bere ama zindo eta berabaino garbiagoa ondoan. Ez eban nahi inortxuk jakitea erdera ezekianik bere amak, eta hasarre antzera zirautsan txitean-pitean(neuk nentzuala) isiltzeko. Izpi edenduak zulatu baleusta bihotzanahi txakur amorratuak bere hortz adurtuak ezarri neure soinean,ez eban nire gogoak oinaze haundiagorik hartuko emakume harroeta ero haren tentelkeriak emon eutsana baino. Azartu nintzan bazerbait berari esaten, bada deadarka ziraustan neure bihotzakbehartua nengoala aldeztuten eragozpen guztien ganetik aldeztubehar dogun geure izatea. Itaundu neutsan ba altzoan eroian haurzerutarraren ama ete zan, baita bere ama ete zan alboan eroianemakumea, eta baietz erantzun eustan oso-osoan.

—Euskotarra da zuen jatorria? —itaundu neutsan barriro,eta ama zaharrak poz-pozik erantzun eustan:

—Bai jauna, ez dot ezagutu nire sendian atzerritarrik.—Beraz, haur zoragarri honen odola, eusko odol garbi-garbia

da, eta zer dala-ta ez deutsazue irakatsi bere endaren hizkuntza?Eta irainez erantzun eustan ama gazteak: —Zertarako nahi dau menditarren hizkuntza hori neure ala-

batxu honek, bihar edo etzi andereño gorengoa izango bada?Birao itsugarri bat entzun baneu lez hasarratu nintzan nirau-

tsala:—Emakume errukarria, nok emon deutsu eskubidea milak

eta milak urtetan zure odolak egin daben hizkuntza, zure asaben

121 [Bitarteko: intérprete].122 [Enderri: nación.]

188

gogoa dan hizkuntza, haur erruge horretan ebagi eta baztertzeko?Zein deabruk sutu dau zure bihotza amama gaixoa dan zure amabere lobatxuagaz aitu ezinik ipinteko? Eroa benetan! O ze hobendeabruzkoa dagizun zeure asaben aurka! Esker gaiztoko eta doi-lorra, benetan bere asaben gomutea zure antzera ezesten dabensemea. Benetan errukarria!

Euzkadi, 1934

189

EZ DOGU ASTIRIK

Zegaitik autortu ez argi eta garbi egia, nahita gure kirioa geu-re bihotzak dardaraz urratu, egia izango bada bakar-bakarrikgaizkatuko gaituana?

Zegaitik esan ez Euskadi gure aberria Espainiaren jopu etakolonia dana espainiarrak badira gure jaun eta jaube era guz-tietan? Ene anaiak, kendu daiguzan begietatik lauso eta lege-nak eta argi eta garbi ikusiko dogu eurentzat dirana jaubetasunguztiak. Eurak dira epaileak, eurak jaurlariak, eurak irakasle-ak, eurak gudari agintariak, eurak jagoleak eta gu langileak,eurentzat gure izerdia, eurentzat gure odola, eurentzat igaliaeta guretzat alea. Eta herri horrek ez dau inoz aintzat hartubesteen eskubiderik, alperrik deadar egin zuzentasun eta esku-bideari, alperrik eta alperrik bada, orain artekoak be dan-danak banandu dira eurakandik indarrez. Gure aberriak, besteaberri danak legez, Jaungoikoak emona dau eskubidea askeizateko lehenago izan zan legez eta, seme onak bagara, ezinginei ikusi irenduak bagina legez bere heriotza. Osinetako urgeldiak hatsitu eta usteldu egiten dira erabili ezik eta ona iza-tea nahita ona dan, onegia izatea be izan leike kaltegarria, badaaurpegitik euliak kentzeko adorerik ez daben gizona, gizonahuldua da benetan, eta adu horretan bizi dan herria oso-oso-an aurkitzen da hilzorian. Urteak igaro dira deadar zolia jaurtieuskula Arresetar Pelipa Otxandianoko olerkari argiak, olerkieder honekin:

190

“Ahaztu daiguzan gure arteanizan diran haserreak:izan gaitezan anaiak etaeuskaldun zintzo garbiak.”

Ahaztu daiguzan ba gure arteko haserreak eta batu gaitezanbehin eta betiko anai onak legez, bada indartsuak eta asko diragure arerioak. Ez gaizala gure ondorengoen epai garratzak gukgeure gurasoak neurtu doguzan baino neurri gogorragoagaz neur-tu, bada hareek anaiak anaien aurka jagi baziran ez da harritze-ko hareen hobena, bada ez ekien anaiak eta aberri baten semeakzirana, eta guk, eskerrak Sabin haundiari dan-danok dakiguanaiak garena eta Euskadi doguna geure aberri bakarra. Ez doguastirik itsasertzeko haitz biloz ganean jarrita ezbaian dihardueneroen antzera jarduteko, ahaztuta hizgora eta ujol haundiak jator-kuzana ganera eta, maite badogu benetan aberria, geuregantasu-nak zapalduta eskeini daiogun berari bizirainoko guztia, aldebatera jaurtita, Arrese jaunaren dearragaz batean, behin eta beti-ko, geure artean izan diran haserreak.

Euzkadi, 1934

191

BEGOÑARANTZA

Filipinastik Ama laztananire gogoa doa zeugana,eta makurtzen da zeure aurreanegin nintzan lez agur egitean.Neu naz itsasti errukarria,gomutau naizu Ama maitea,gorde nagizu zeure eskupeanesan neutsuna agur egitean.Neu naz harako belaunikoriketa begiak malkoz beterik123.

Artizar distiratsu, itsasti eta bidestien artezkari zerutarra,maitasun iturri garden eta errukien itsaso barea, abaro gozo etaestalperik bigunena, Amarik ahaltsuena, eguzki guztien eguzkia,hobendion124 bitarteko kutuna.

Zeugana gatoz negarrez, eusko seme maitekorrak lagundaiguzun zatituten lepoan doguzan kate gogorrak.

Geure buruen eta geure semeen jaube izan nahi dogu, geuregurasoak izan ziran antzera.

Maite zaitugu, maitasun guztien gainetik eta zeure menpeanbizi nahi dogu. Entzun egizu arren, gure otoia, Amarik laztanena.

123 Bertsoa “Begoñako Amari” poemako zati bat da.124 Hobendi: pekatari.

192

Jagon egizu Euskadi gure aberria, gure aberri bakarra. Zale-tu egizuz beragana euskotar guztien bihotzak gero Sabin gureirakasleak zirauskun legez izan gaitezan danok Jaungoikoa-rentzat.

Euzkadi, 1934

193

AIENEKA ETA NEGARREZ

Aieneka eta negarrez dakusguz hilzorian eta gaixorik ikuste-an euren maiteak, bihotzean min hartzen daben guzti-guztiak,edo gehienak behintzat. Eta negar dagien horreek dira, nire usteargalean, min damotsen maitearen maitale egizkoak eta harenosasun bila arduratzen diranak. Maitasungeak dubako ardura gi-txi hartu ohi daroe gaixoen osasun bila. Maitasungeak gitxitanegin daroez aiene eta negarrak besteen gaixo eta zoritxarrak era-ginda. Halan jazo jat neuri behintzat eta beste askori be bardin,ene maiteak gaixorik eta hilzorian ikustean; baina kemenik bizie-nagaz ahalegindu naz ene maitearen osasun bila, ipinirik gizoneretxi gainetik Jangoiko itxaropena, hilda neure besoan ikusi arteene maitea. Dan-danok dakigu hilteko jaioak garana, baina errezahaztuten dogu egi garratz hori, eta horregaitik gomutaratendeuskue hatarako ardura dabenak. Gizadiak jatorrizkoa dau aie-ne eta negarra, negarrezko zelai honetan. Eta zorionekoak negardagienak, bada negarrak ibituten ditu gizon bihotzean ernetendiran atsege eta nahigabeak euri samurrak ekaitzaren haizeindartsuak ibitu daroazen antzera. Negarrez eta aieneka ikustendira ama guztiak bihotzeko seme maitea gaixo edo hilzorian ikus-tean. Eta zeinek ukatu haren kemen eta adorea seme maiteen osa-sun bila? Zeinek ez daki, eskerrak aiene eta negarrari ibitutendirana haren bihotzeko nahibageak? Eskerrak aiene eta negarra-ri ez dira lehertuten haren bihotz adoretsuak eta jagiten dira sen-daturik euren zeregin neketsuan. Negar eta aiene, ebakuntzagogorpean osasun bila doanak be.

194

Narraz dagien lur sail haundiak barrutiko urak leher eraginakdira, eta danok dakigu ez zirana narraztuko barrutiko urak eukibalebe bide edo iturria azalera. Egia da, ezin ginei ukatu eretxienugaritasuna. Era askotako gizonak sortu gara munduan. Batzukindartsu eta kemenez jagiten gara, negarrez amaitzeko. Bestetzuknegarrez hasi eta kementsu amaitu. Hareek bihotz beroak; hone-ek, ostera, bihotz lehorrak, baina dan-danok gizonak.

Ez al eban ba negar egin Sabin haundiak, eusko mendiakdardaratu ebazan oihu kementsu eta hilezkorra jaurti ebanean?Zer da ba, negar eta aienea baizik besterik hemen darraian olerkisamindun hau?

“Herri gaixoa jaio nintzan ni, Zeure hil orduan heltzekoZer dala-ta ez dira izartzenzure semeak oindino?Ama hilgo zara...”

Eta halan be kementsu eskaini eban bere bizia benetan maiteeban Aberriaren biziaren alde.

Negar eta aiene dagisku Arrese eta Beitiatar Pilipa olerkarisamurrak “Ama euskerari azken agurra” deritxon olerki saminga-rrian eta holan be euskera bere asaben eta bere hizkuntza maite-enari abestuten hil zan.

Negar eta aieneak Jaungoiko Ama eta hobendion Ama danneskutz maiteak kurutze oinean. Negar Jesusek Berak Jerusalenbegira… eta abar.

Eta dira bakarrik iguingarriak euskera gure hizkuntza gaixo-rik ikustean aiene eta negar dagienak, nahita ahalegindu beraosatzen?

Euzkadi, 1935

195

MENDIGOIZALE

Bilbao honetan gar bizia sortu da jaiegun eta igandeetan men-dirantza. Andre eta gizonak ahal daben guztiak nahi dabez garai-tu mendi gailurrak; euretan haize garbiz biriak alikatu, eguzkiznarruak baltzitu, ikuste ederrez gogoak alaitu eta jaki gozozurdailak aseturik, gorputzak sendatzeko.

Aberats sundako diranak belbil ederretan doaz su eta garbideak betean hor jo eta hemen zapaldu, eurenak bakarrik baliralez inguru guztiak irudimena harrapau ezinda, artega ume gaixo-ak hormatako gerizak harrapau ezinda ibilten diran legez. Gehie-nak ostera oinez eta azkar, makila gogorrak eskuan, burutsik,bular-besoak agirian, ipur ganean japones neskato antzera eurentxartesak tolostuta.

Lehengo igande eder batean sartu jatan neuri be mendigoiza-le gurari hori. Gertu eustan emazteak afari hondakinez fardeltxoaeta makil akiletik125 sorbaldan eskegita jatsi nintzan tipi-tapaneure etxetik txaidera. Adiskide on batek bahitu eustazan naparabarka-txapinak, baita eusko txartesa eta beso, buru eta paparagirian iaio eta azkar hasi nintzan Korreo txaidean zehar Arriagazelairantza.

Nire ames gozoa tranbian sartu, Durango inguruan jatsi, afa-ri hondakina errekara jaurti eta bazkari gozoagaz neure hankasorrak sendatzea zan, ez besterik.

125 Akil: punta, buru.

196

Nok esango eustan hainbat adiskide aurkituko nebazanaKorreo txaidean eta dan-danak agurtuko ninduela kinu eta irrika,esan nahirik guztiak ez egozala egon behar leuken tokian? Honezganera Boulevard akeitetxe aurrean topeztu neban zoritxarrezsasi-adiskide bat eta honek besotik goratuta ez ninduan laga zer-bait jakin artean.

—Hori dok jasa, Perularra, eta jakin geinkek nora hoan erahorretan?

—Ni? Ba Aloña mendira.—Oinez?—Bai, oinez eta ipurdiz.—Arriagarantza zetan hoa, ba?—Erretrataten gizona! Pensylvaniako magazine batera bial-

tzeko neure mendigoizale irudia.Ez nintzan haserre, itxi eustanean sasi-adiskide harek, nahita

banekian nire lepotik barre koipetsuak egingo ebazana, entzunnahi eutsen danakin batean.

Baina hor konpon “Bakotxa bere zoroak darabil”.Igon neban ba Durangoko tranbian; jarri nintzan lehio ondo-

an zabal-zabal, eta sakeletik Euzkadi ateratuta Ibonen egunekoairakurten hasi nintzan. “Herri maitasuna” eritxon atal samur etaaberkoia! Benetan bihotz intziria!

Era honetan ninoiala, Bide biak inguruan eta nire bizkar alde-an, eztabaida gogorra sortu zan. Hiru ziran inarduenak eta hirurakeuskeraz euren odol hizkuntzan, baina odol batekoak izan arrenbananduak egozan eretxietan. Gero jakin nebanez, zaharrena men-di-mendiko filosofoa zan. Bekosko zabalpetik han barru-barruanerlutz126 egien haren begi zoli dantzariak. Ekusen gauzen jatorri etazegaitia oldoztuten ohitua zan mendiko bakartade zindoan.

Hasipide onez eta astiro-astiro inoena ondo ulertu eta gero,darantzutzen beste biai irribarre gozoagaz bidesti galduak bideonean ipini nahirik.

126 Erlutz: diztira.

197

Beste biak, ostera, gazte ederrak ziran eta hanka eta besoetanindar gehiago eben buruan baino. Esan ginei, legortza luzerik ezzala inoiz igaro landara eder hareek erne eta hazi ziran lurrean;baina gaztetatik Pereztarrekin batuta hareei entzundako eroke-riak sinisturik lorrinduta ebezan euren gogoak. Liberal izparrin-gia eroien eskuetan eta izparringi haren goralben eta langileen-tzako maitasuna izan zan eztabaidaren sustar eta gaia.

—Egi-egia da —zirautsen menditar begikoak— alde batetikzeuen arrazoia dozue, ezin ginei ukatu hemen dana ez dagoalaondo bananduta; aberatsak ahaztu ziran beste gizon gehienaklegez bilozik jaioak dirana, baita gehien hartu dabenak gehiagodeutsana zor Emoileari; baina gorrotoak adimena iluntzen deu-tsue, zoritxarrez, eta banandu leikeana eta banandu ezin leikeananahastaurik haserrea sortu. Zuek be, ez zoaze bilozik eta masailaederrok ez dira gose-ispilu. Argi bila dabiltza sarritan gizonak biz-karrean argia lagata, atzera begiratuteko bildurrrez han ikusi ezdaiguzan zoritxarragokoak.

—Aberats artean be, ez da dan-dana zoriona, asko dira arte-ga bizi diranak sagutxuen antzera. Badakizue sagutxuak jauregie-tan jaki gozoenak tastau eta mizkatzen dituena; baina hareenbizitza artega eta larria da, beti dira katu bildurrez. Hor mendiandakusgun zugatz eder horrek beste zugatz txikiagoai eguzkiakentzen deutse eta, hori dala-ta, kerizpe itzalean eta erkin bizidira txikiagoak, ete da ba, errudun horigaitik?

—Bai errudun da —zirautsen beste biak— eta hori jo aizko-reagaz behe-behetik eta lurrera, kaltegarria da eta!

—Baina orduan txikiago horrek kerizpetuko ditu beste txikia-goak?

—Horreek be jo eta behera!—Eta besteak?—Hareek be, behera!—Adiskideak! Lege horregaz ni tximur honek eskubidea

daukat zuelako tantai ederrak jo eta beheratzeko?—Bai, ahal badozu.—Bai, ahal badozu? Horra hor sortuta haserrea. Besteak jo

eta lurrera, eta zuek jo nahi zaituenean gertu harekin gudarako.

198

—Egia deritxadan ipuin bat edestuko deutsuet gai honetzaz.Artega bizi zan aberats bat beti oldozten bere ondasun eta

arazoetan. Ohe bigunaren jaubea zan, baina ezin egin eban loonik. Gau guztia itzarrik igarota goiz urten eban etxetik egurastu-ten bidean zehar. Uste gitxien ebanean gelduta ikusi eban bideertzean zabal lo eginda jagiten zala eskeko bat eta agurtuz, itaun-du eutsan:

—Gizona, zoko horretan lo egin dozu?—Bai jauna eta lo batean igaro dot gau guztia.—Eta nik ezin ohe bigunean be! Ez dot ezertxu ekarri aldean

zeuri emoteko; baina gaur gabean hona bazatoz lotara, ogerlekobat emongo deutsut.

—Pozik etorriko naz jauna.Batu ziran ba biak iluntzean, eta esan eta egin, emon eutsan

ogerlekoa aberatsak eskekoari. Etxun zan eskekoa burukotzatzorroa ebala eta gabon alkarri emonda banandu ziran. Hurrengogoizean batu ziran barriro aberatsa eta eskekoa eta egun onakalkarri emonda itaundu eutsan aberatsak eskekoari.

—Bart zelan lo egin dozu? —eta itun-itun erantzun eutsaneskekoak.

—Bart guztiz txarto, pitean-pitean izartu naz bildurrez, ostuete deusten zeuk emondako ogerlekoa.

Honetan heldu ginan Zornotzako zelaira eta han jatsi ziranhirurak adiskide eginik.

Ni ostera Iurretako zubian jatsi nintzan. Handik jaurti nebanerrekara afari hondakina eta, taberna barrura sarturik, abegi onezerantzun neutsan sabelaren deiari. Arratsaldean basatza batenneure abarkak lorrindu nituan, sartu nintzan tranbian Bilbao-rantza eta Arriaga zelaian jatsita txairo-txairo igaro nintzan osteaurrean mendirik mendi igaro baneban antzera egun guztia.

Etxeratzen eta nire abarkak zikinak ikusita, oso-osoan sinis-tu eban nire emazteak be.

Euzkadi, 1935

199

ALKATE ONA?

Goralben koipetsuak egin daroatsez geure herrietan edarigehien saldu eta errematan127 dirua gehituten daben alkateari,nahita diru hareek osasun eta onura askoren salneurri deungeaizan.

—Hau da bai alkatea —esan daroe— honek dakiz aldeztutenbenetan herriko ondasunak; ez beste hipokrita horreek, gabekohamarretan taberna eta akeitetxeetako ateak itxi eta oheansartzen diran ustel-ustelok. Zer ba, erbestekoak herrira ekartekoahaleginak egiten ez badira jolas eta soinuakin, nor etorri leike bagure aurpegi ederrak ikusten? Inor ez badator zelan irabazi erre-matak ordaintzeko dirua? Geu gara errudun argizai sundakogizon mundu bakoak ipini doguzalako alkate orain artean be.Aurten herriko jaiak heldu baino lehen komisinoan joan behardogu Urdailondo gestoragana esaten gertu daizala jai ospetsuaketa ipini anuntzioak paperetan jakin daien inguruak geure herrikoerromerien barri. Seguru najagok Urdailondo gureak nahi dogunlez egingo dauala, gizon liberal eta comprensiboa beti izan doketa. Hau ez dok ibiliko horreei atso mistikai entzuten eta orainartean be hoba genduan holako gizon tenplau bat euki bagendualkate, beste txori batek kantauko eutsan gaur gure herriari.Gazteak olgau gura joek bai, eta emon gustoa; jo eta kea,goizaldera artean. Bakotxak atarako jozak bere ardurak.

127 Erremata: enkante.

200

—Beste hipokrita horreek ibiliko dabe zeresana, baina eurakbe besteentzat esaten dabez las buenas y santas costumbres etaholako tentelkeriak. Baina ondo arrimauta ibilten dituk, dantzanahastauan. Eta edan barriz! Nok asetu horreen egarria, geurebezerorik onenetarikoak eurak dituk bata? Mostrador ederrakjagozak horreen tokietan be paitar edenduak saltzeko. Honetarazaletasun gehiago jaukak liburuetara baino. Zer dauke ba, zeresan besteakaitik? Hobeagoak ete dira ba? Ez da nahikoa hau etahori eta bestea esatea, horretarako norberak gura leuke izan bes-teen ispilu.

—Hemen ahal dabenak ahal dabentxua egiten jok bai, etagero gerokoak. Beste guztia ipuina dok. Gora Urdailondo jauna!

Ha kirten zaharrak, non ete dago gertua zuei garri-garritikezarteko probarria?

Urte asko igaro dira Ipar Amerikako zoroetxe baten ikusinituala zoro gaixoak, ekin ahalean osin haundi batetik ura ateranahirik ipurdi bako pitxarrarekin, eta errukarrien artean gitxiziran ikusten ebenak alperrekoak zirala euren neke eta ahalegi-nak. Ipurdi bako pitxar hareekin urik ezin leikeala atera esatenebenak alde batera banatzen ebezan zuhurragoak ziralako etabeste gozoak.

Bizkai eta Gipuzkoako endore eta zinegotzirik gehienakabertzaleak izango dira laster, lehen izan ziran legez, eta behar-tuak dagoz aberriaren osasun eta onurearen alde ahaleginak egi-teko. Ebakuntza gogorrak behar badira betoz ordu onean, badaorain arte lez jarraitzen badau gure arteko edari zaletasunak, esanginei oso-osoan ganean dogula bila gabiltzan zigorra.

Edonon eta edozelan jolasak goizaldera artean, hautsak etazikinkeriak iruntsiten zabalik ardaotegi eta akeitetxeak edariedenduz ondo horniduta, dantzan nahastauan alkarri eskuetatikoratuta izerditan sarri gaixoak osasundunakin alkarren arnasairuntsiten.

Gazte ederrak, guraso zindoen umeak hordituta abesti zikineta ainen-urtika, maiztuten euren sendien izen ona. Urdetuta, gal-

201

duta gizakumeak bere buruari zor deutsan lotsea; haserreak,heriotzak, espetxea, zoritxarra eta beti eta beti eusko esaera zaharbatek dirauskuna: “Gabezko beharra egunezko lotsari”.

Hona hemen beste askoren artean erremataren ondorengoak.Zoroetxeak beterik, zaharkume etxeak beterik, gaixo epel

etxeak edo bularretikoak beterik eta abar. Eta alkate honeek zoro-en antzera ipurdibako pitxarrarekin poz-pozik diru hatsitu hare-ek gordeten, ikusi barik beste aldetik urteten deutsena hainbat etahainbat zoritxarren ondorengo negargarriak ordaintzeko.

Zerurantza jaurti dan txistua, aurpegira jausten dana, edonokdaki.

Euzkadi, 1935

202

ITSASERTZETIK

Itsaso artega eta aldakorra dabe arrantzaleak ogi egunekoairabazteko solo zabala, baina urri eta zekena aurkitu dabe aspal-dion, nahita ahalegin neketsuak egin haren bila. Udabarria izanohi da negu latz ondorengo itxaropena, baina itxaropenak, sarri-tan ohi daben lez, osin baltz eta sakonean amildu dira. Huts emondeutse dribako128 edo ditxoko arrainak eta hau da gure itsaser-tzean dirurik gehien zabaltzen daben arraina langileen artean.Batetik asko diralako sare eta saredunak eta bestetik sareetan josi-ta dakarren arraina askatzeko aloger ugariak banatzen diralako.Ganera gazi-oletan emakume asko behar izaten dabez arrainaupetan gazitu, buru, zakatz eta urdaila zehatz-zehatz kendu, etaur gazitan ondo garbituta, gatz zeheagaz nahastaurik, politobanan-banan alkarri ezarrita gurbiletan ipinteko. Gazi-ola asko-tan ondorengo hiletan be lanean inarduten dabe emakumeak file-teak edo hazurrak arrainai kenduta haragi zerrendatxoak egiten.Ikusi izango zenduezan jaki gozo honeek orioz nahastaurik azpil-txuetan polito ipinita jatetxeetako mahaietan.

Ostera antxoa txikia edo guk txitxina deituten deutsagunaugari harrapau dabe, baina honen salneurria bapez eta ezerezaizan da. Sarritan ontzikada osoak jaurti dabez atzera itsasora sal-du ezinda. Nunbait entzun dogu holandar eta doistarrak pozik

128 Dibran: sareetara, deriban.

203

erosten dabela euren lurrean txitxin hori, eta harrituta lotzen dira-la hemen atzera itsasora jaurtiten doguna jakitean. Izugarrizkoola ederrak ei dabez hareek edozein muetako arrain eta arrainapurrakin, orio, esperma eta honeetariko koipeak atarateko, etagero hondakinak zahiagaz nahastauta opilak egiten ei dabez abe-re eta oiloen janaritzat. Hareek ez ei dabe ezertxu be alperrik gal-tzen dan-danagaz baliaten ei dira.

Gure arrantzaleak, ostera, ez dabe ezagutzen holako lagunta-sunik, ez non ikasi ez nok irakatsi, behar dabezan gaietan; hone-ek umezurtzak dira. Herri barrukoen artean, batez be uri haun-dietan, non-nahi dabez ikastola ederrak edozein gaietan gazteakgertuteko, jaurpide eta aldundiak ordainduta. Arrantzaleekin,ostera, ez da inortxu gomutaten itsaso haserreak hainbat iruntsiartean eta orduan be laster ahaztuten dira erosta batzuen ondo-ren. Inoz entzun izan deutsat norbaiteri gure arrantzaleak onegiakdirala, eta hau egi hutsa da; baina nahita ona izatea txalogarriizan, noizik behinean zarata batzuk egitea ez neritxake txarto, bizidirala jakin dagien jakin behar dabenak eta uste ez dagien euliakuxatuteko adorerik be ez dabela.

Lehorreko langileak ostera edonon entzuten dira, bildurga-rriak dira askorentzat euren oihu eta garrasiak, baita lanik ezaatxakiatzat hartuta sarritan dagiezan deungekeriak; baina nozentzun dogu gure arrantzale begikoak nahita ezune gogorrreanbizi sendi ugariagaz, inondiko erailguntza129 ez lapurreta doilorrikegin dabenik? Ez da ba itsasoa honeen bihotzak edertu eta zindo-tuten dituana? Baietz esan ginei, beste laguntasunik ez dabe eta.

Irrigarritzat edo bialtzen deutsez Espainiako bazter zokoeta-tik irakasle erdeldunak, lehenengo aldiz itsasoa hemen ikusita gel-durik lotzen diran era guztietako jakitunak arrantzan honeei ira-kasteko, eta gatxerdi litzake, otsoak ardi otzanen artean dagiezan

129 Erailguntza: hilketa.

204

kalte eta triskantzak egingo ez balebez arrantzale gazteen sinisteeta ohitura artean. Nok esango eutsen honeen guraso kistar zin-doai euren ondorengo seme maiteak joango zirala itsasora igandeeta jai-egunetan jaupa130 entzun barik? Gizonok laster harrotueta berehala ahulduten gara, benetan gara aldakor eta argalak;baina Jaungoikoa betikoa dogu eta gure harrokeria eta ahaltasunargala laster izaten dira neurtuak behean oinarririk ez, eta goie-tan zeri oratu barik itsas itzalean geure buruak ikustean.

Poztu gaitu benetan gure arrantzaleak oraintsu hartu dabeneretxi ederrak, hau da, aurrerantzean atunetako aroan izan ezik,igande edo domeka guztiak etxeregun131 eta jaitzat hartzea, bete-rik ahaleginez Jaungoikoaren legea. Zorionak zeuei, arrantzalebihotzekoak.

Euzkadi, 1935

130 Jaupa: meza.131 Etxegun: Arrantzaleak itsasora urteten ez daben eguna.

205

EDERTO IÑAKI

Begi-begikoa benetan darabilzun arlo aberkoia, Iñaki adiski-de bihotzekoa; baina zuk ez dakizuna da, gure alkarrizketa ondo-ren, zu laga eta bat-batean, Bidebarrieta txaidean zehar Arriaga-rantza ninoiala, deitu eustana arduraz eta artega, denderu pardi-lloak, ni zugaz ikustean ulertu ebalako nunbaita be, adiskidezindoak ginana. A bagina zinez abertzaleok zure antzerakoak,zenbat on gineio ene Aberri gaixoari! Gure gogoak aske balira,zurea dan antzera, zenbat laguntasun zindo eta eder izango leu-ken ene Aberriak!

Alperrekoak litzakez orduan, Iñaki maite, arerioen lakio etadeungekeria guztiak. Oraindino ez dau gizonak sortu, eta sortukobe, gogoa eraildu leikean izkilurik, eta indarra alperrekoa da gogohilezkorraren aurrean; indartsuak dira idiskoaren adarrak,indartsuak lehoiaren erpe eta haginak, baina noz entzun dogueraildu dabenik gogoa? Eta gogoz aske bagina, aske litzake Abe-rria, nahi eta nahiez, haren arerio guztien ganetik.

—Hamarrak inguru ziran goizeon —ziraustan dendari pardi-lloak— hor bide ertzean hizketan inardun dozun gizonori, hemennire denda honetan sartu zanean, eta hasiera begikoa agurtuondoren bare-bare jarri zan beste erosleakin guk amaitu arteangeure zeregina. Zuzendu zan beragana gure mutil azkar bat, ohi-turaz dogun abegi leunean eta itaundurik zer nahi eban, ben-benerantzun eutsan euskera, zuen hizkuntzan. Mutila neure herrita-rra da eta ez daki zuen hizkuntzarik, berehala erdu zan ba niga-na, edestuten jazoten jakona. Orduan neu zuzendu nintzan bera-

206

gana eta itaundu barriro zer zan nahi ebana, eta neuri be, bardinerantzun eustan bere euskeran. Mindu nintzan benetan, eta kirri-kaz itaun neutsan ez ekian espainiera eta bare-bare erantzun eus-tan:

—Bai jauna, bai, badakit espainiera, baita pantzera eta inge-lesera, eta baita Malasiako hizkuntza batzuetan be badakit zer-bait; baina orain neure lurrean nago bai, eta neure endaren hiz-kuntzan nahi deutsut erosi saldu nahi badeustazu.

Nire gaztelar kirioak artegatu ziran haren erantzunagaz etabertan behera lagata, igesi neban haren ondotik; baina fardelzahar haundiak ondo ekian gure grinaren barri, eta urrunetikbegiratu neutsanean irribarrez sakeletik diru ingiak atera eta era-kutsi eustazan. Nik hareek ikusi, burua galdu, eta neuganatzekogurea sortu, era batekoak izan ziran. Deitu neutsan ba berehala-xe auzoko neskame euskaldunari eta hau bitarteko ipinita politoaitu ginean. Pozik joan zan zure adiskidea bere euskeran erositaeta pozik neskame euskalduna be, emon neutsan eskupekoagaz,baita pozik neu be haren laukoak eskuratuta. Orain adiskidea,zerbait ikasi dot eskerrak zure lagunari eta nahi neuke bilatu dai-dazun hainbat lasterren, mutiko azkar euskaldun bat, beharrekoadogu eta.

—Bai pozik —erantzun neutsan. Hona hemen zure gurenda Iñaki maitea.Badakizu adiskide bihotzekoa, ludian zehar ibili garenok sarri

ikusi doguzana saltoki izugarriak lau eta bost laterriren ikurrinaksapailoetan132 makil gailurretik eskegita haize bigunagaz jolase-an, eta saltoki jaubeak ostera ez eben ezagutzen aberririk juda-rrak izaten ziran. Ez daukazu entzuterik Bilbaon berton be hara-ko matxinada aldian hiru ikurrin gertuta ebezan txindi-etxeakegozana, hedatuteko garaileena? Era askotara daukagu ba geureeskuetan arerioen ahaltasun guztien ganetik, Aberriaren bizitza.

132 Sapailo: balkoi.

207

Hogei mila eta gehiago euskaldun bizi gara Bilbao honetan,eta dan-danok gure hizkuntzan zuzenduko bagina saltzaileakana,laster litzake jarri gure euskera maitea berea daben aulkian. Zergitxiago eskatu leio abertzale dirala dinoen bere semeai? Orduanbai pardilloak eurak be, diruagaitik hablando en kristiano ikusi-ko gendukezala. Bagara?

Euzkadi, 1935

208

GORA NABARRA!

Hedatu bedi gaur deadar alai honen oihartzuna, Euskadi gureAberriko mendi mardoen gailurretan zehar, eta haren durundianaikorrak izartu beikez aitorren seme ospatutera anaitasun ede-rrenean, eusko endaren egun goralgarria, Iruñeko uri zahar etaedestitsuan.

Zutik: euskotar danok, alde batera lagata gure artean atzerri-tar arerio eta haren maitetasunak sortutako haserreak. Ez dagia-la gehiago izan eskubiderik atzerritar doilorrak, haserreak gureartean sortzeko.

“Jagi eta habil” hona hemen gaur gure ikurra. Iruñera danokuri ospetsu haretan napartar gure anaiak besarkatzen. Iruñeradanok gure arbasoen uri antxinakoan alkar ezagutu eta laztan-tzen. Iruñera zorionez Aberria ezagutu dogun danok, alkar mai-tatzen. Iruñera arabar eta bizkaitarrak, gipuzkoar, lapurdi etazuberoatarrak dan-danok. Iruñera arbasoen gogoak poztu etagoraltzen. Guztiok gure soinak eta gogoak apaindurik, bihotzenpoza aurpegietatik dariogula ezagutuko dabe norainokoa dangure alkarganako anaitasuna. Han ezagutuko dabe zein amarensemeak garean, gure hizkuntzan izate eta egikeratan. Ez dagialaba inortxok gure artean ene ama lotsatu. Ez dagiela ba inortxokez hitzez eta ez egikeraz eskubiderik emon gure arerio maltzurrai,gure kaltean ekiteko. Izan gaitezala beti eta beti legez ene amarenseme zindo eta goralgarriak.

GORA NABARRA!!!Euzkadi, 1935

209

AZAÑA DATOR?

Orratzetik harako praka barri bitxidunak zikindu arteraino-ko larritasuna darabile oraingoan, besterik ez lako katolikotzateuren buruak dabezan mamu apainduok. Honeentzat ez dago goi-korik ez behekorik, euren harikoak ez badira; eurak dinoena edoeurai deritxoena dabe bakar-bakarrik egi hutsa, beste guztiaguzurra eta iguingarria da eurentzat.

Sarri autortzen dirala dirauskue, baina agiri danez, besteenhobenak autortzen dabez eta ez eurenak. Zu pekataria, hori daeuren autorkintza aurreko otoia, eta ez ni pekataria, Eleiza amadeunak irakasten deuskun legez.

Idizilagaz nahi dabez eskuratu gizonen gogoak, goi-maitasu-nezko siniste ederrenen izenean.

Neronen deungekeriapean garaile jagi ziran zinopa deunak,ez ebezan inoz bardindu gizon deunga hareen doilorkeriak, bainahonek bai euren arerioenak.

Azaña eta haren adiskideen agintzapean egin ebezan deunge-kerien izenean, nahi deutse ordaindu deungekeriagaz eta ezdakuste gorrotoak bardintzen dabezana harekin.

“Ez lurrik emon, ez tokirik itxi hitz egiteko gizon horri” hauda dantzugun deadarra, gizon bidege horren aurka.

Errukarriak litzakez kistar siniste maitearen belgundari133

begikoa, ludi zokoetan zehar, era horretara oldoztuko balebebasatitzako daukaguzan haretako biztanle sinisgeak.

133 Belgundari: misiolari.

210

Zer dala-ta horrenbeste bildur? Badator, betor. Ez al zan eto-rri lehenago be, zeuek gizendutako Prietogaz batean, harako“Nun dira eurak?” deadar egin euskunean? Eta zer? Edertoerantzun eutsen Alderdi Jeltzaleak, bare-bare emonik toki biribi-lenean.

Geuk be ez dogu maite gizon hori, nahita bera dan gure esku-bideen alde egokien agertu dana zuen danon artean, ez dogulakonahi eskubiderik geure sinistearen salneurritzat.

Ez dogu maite gizon hori, argi eta garbi esan behar dogu; bai-na ez doguz maite gizon horren eta lagunen agintzapean sala-kuntza zitalez hainbat gazte erruge espetxeetan sartzen lagundueutsenak be.

Ez dogu maite gizon hori; baina ez doguz maite seme biho-tzekoen askatasun bila joan ziran ama errukarriak zigortu ebeza-nean, Pilatosen antzera eskuak garbitu ebezanak be.

Ez dogu maite gizon hori, kendu ebazalako Kristo geure Jau-naren irudiak ikastoletatik; baina ez doguz maite irudi Harenaurrean euskera geure hizkuntza egiteagaitik gorrotoz zigortatenginduezanak be.

Ez dogu maite gizon hori; baina ez doguz maite, ez diralakomaitegarri, Jaungoikoak berak emon euskun eusko izate eta aska-tasuna maite dogulako, gure arerio diran kistarrak be.

Kistarrak gara, kistar nahi dogu izan edonoz eta edonon.Bakotxari berea, hori da nahi doguna, eta ez zeuen legea, igaliakzeuentzat eta guretzat alea.

Ez dogu nahi ezertxo be inorenik; baina ez dagiala inortxokbe hartu eskubiderik Kristoren izenean indartsuagoak dirala-ta,gu kistarrok iraintzeko, gu kistarrok zapaltzeko.

Atzera! bada gizon bidegetu hori esetsigai bada, esetsigarria-goak zarie zuek azaletik ederrok. Egia ezagutu eta ondasunagai-tik gure aurka jarrita, hainbat negar eta oinaze daragizuenok, kis-tar zindoak garenoi.

Euzkadi, 1935

211

BIZI NAHI DOGU

Benetan Aberri gaixoa gure Aberri maitea, zoritxarrez dogu-zan jaube lorrinduen menpean.

Zelan sinistu gure enda berezi eta kistarrarentzat egin leike-zala lege garbi eta onurakorrak harako lupatza zikinean.

“Su señoría es un fresco”, “Y su señoría un vivales” eta abar.Dan-danak dira “Su señoría” aurretik, baina begiratu eiozue atze-tik eta han ikusiko dozue dindirria.

Ez dogu ezer asmau beharrik; eurak alkarreri dirautsena ida-tzita nahikoa dogu nor diran ezagutzeko. Guk baino hobeto alkarezagutzen dabe bai, eta guk oso-osoan esan ginei eurak alkarreriesaten deutsena, berbera dirala.

Ikusten dogunez ez da amaitu Candelastar Luisen sendi uga-ria.

Bizi dira eta osasun ederragaz euren asaba ospetsuaren ondo-rengo eredu garbiak. Adiskide onak ohi daben legez zaindakadihardue euren lanean; batzuk honantz datozanean, besteak doazigasi eta dan-danok daroe, dinoenez, zerbait esku artean; bainanahita txakurkeria itzalak esan alkarregaitik ez dabe haginik ezar-tzen. Beti, esaera zaharrak dinoan lez, “lapurra lapurraren bildur”.

Gomuta zaiteze diktadura aldian Alba lorrinduagaitik esanebezan txakurkeriak Primo eta Calvo Soteloak, eta orain Albalorrindua ispilu garbi eta goiz garbi bihurtuta Calvo Soteloari irri-barreka.

Deabru eta santutzakoak dan-danak batzen dira, batez begure aurka diranean. Eta danok dakigu emakume lorrinduen hiz-

212

kuntza zelakoa izaten dan beste emakume garbi eta ereduarenaurka jagiten diranean.

Euliak udako beroetan ezkaratzetako lukainka ingietan ezar-ten diran antzera ezarten dira honeek diru ingietatik.

Hareek han lotzen dira hilda errukarriak, baina honeekindartsuak dira eta ingi eta guzti iges egiten dabe. Bakotxari bereaemonda, autortu behar dogu honeek mutil azkarrak dirala lanhorretan.

El Pueblo Asko eta La Kaltzeta Aska, deabruak erositako ari-ma galduak balira lez dabiltza aspaldi honetan, batez be gure aur-ka garrasika, hagin usteldun abo baltzak erakusten dabezan atsoerostarien antzean.

Honeek deabru biok, ama onaren seme galduak ohi dabenlegez euren anaien odol garbiagaz lohitutako esku zikinak nahideutsiez erakutsi gure Aberriaren arerioai, sinistu dagien noraino-koa dan euren maitasuna Candelas ospetsuaren sendiagana.

Orain aldi gitxi, harako Orexa jauna (Goian bego) gurealdungaiarekin batean ebilenean, oso-osoan agertzen ziran gureadiskide amultsuak legez, batez be La Kaltzeta Aska ez al gin-duezan ezagutzen orduan nor ginan eta zer nahi genduan berrogeiurte lehenagotik argi eta garbi zabaltzen bagenduan non-nahigeure sinistea? Adiskideak, orain berandu dozue, zegaitik hemenmamu jantzita be dan-danok alkar ezagutzen dogu.

Hor nunbait, irakurri dot iparraldeko herrietan ohitura zalaepaituta gero hil behar ebezan deungeak hildako gorpuai lotutaipintea hareekin batera ustelduta hil eitezan. Guk ez dogu nahiholako heriotza negargarririk geure Aberri maitearentzat, bizinahi dogu, osasunez eta garbi, jatorriz dogun eskubideagaz. Aitudozue?

Euzkadi, 1935

213

GUREAK EGIN DAU

Mutilak, Bilbaoko Pueblo Asco koipeztuak hil honen 18anSotelotar Kalboaren eretxi gogorrak dakarz lehenengo orrian etahizki ikusgarriakin ipinita, itsuak eurak be errez-errez irakurridagiezan.

Argi, garbi eta kementsu dirausku guduen hondakin garraz-tuak, eurak zer egingo daben gu eusko abertzaleokaz, uste dabe-nez, datozan hauteskundeetan garaile badira.

Oraingoan estu eta larri behar dogu, honeek morroiok ustedabenez nagusi badira. Gure soinetako narruagaz gitxienez egin-go dabez eskandel legun-legunak euren emazteen erpe gorriakestaltzeko eta gure odolagaz, ostera, hareen masaila eta ezpanakgorritu.

Ene badatxua, gureak egin dau mutilak, gertu gaitezan!Lehenengo lekuan —dino— lau edo bost egunean tutarraz134

gugaz amaitu, eta gero, legetik at edo kanpora ipini, kendu bizi-bideak (geure lurrean) gutariko garazle edo komertziante diranai;osatu, garbitu, gure usaina daben inguru guztiak eta abar.

Baina jakin behar dozue guduen hondakin garraztu hauberbera izan zala diktadura aldian jaun eta nagusi eta, dakus-gunez, alperrekoak izan dira burugogor honentzat erein ebazanhazietatik erne ziran deabrukeria eta kirtenkeria benetan itunak.

134 Tutarraz: guztiz.

214

Hau lehenean dago; honentzat alperrekoak dira edestiarenirakatsiak, Santiago y cierra España, baina eurakin inok badagibesteentzat nahi dabena, zera praketan, eta laster igasi laukoakkolkoan gordeta.

Laurehun urtean bizi izan zan Kuba ugartea honeen men-pean, eta hirurehun eta berrogeita hamarrean Filipinas ugarteak,eta ez ziran aitu ez ezkondu euren gogoak. Ezkonduko ete dira bagure gogoakin? Ezetz uste dot inondik be, daroezan bideetatik.Lur hareetan erein ebezan hazien mueta edo klasekoak dirahemen ereiten dabezanak be eta harikoa da landara bardinakernetea. Etorriko ete da ba orduren bat honen aurka norbaitdatorrenean hareek joan ziran antzera geuk be igas egiteko?

Eta, zer dala-ta, kistar zindoak dirala dinoen gizon honeek, ezdabez itzaldu edo errespetau behar besteenak oso-osoan diraneskubideak, eurenak diranak inok itzaltzea nahi badabe?

Nondik hartu eskubide zuzena, Jaungoikoari bakarrik zordeutsagun geure izate berezia maite dogula-ta, hoben izugarriabalitz lez, hainbesterainoko gorrotoz gu menperatzeko?

Eusko anaiak, badakigu honeen eretxien barri, eta guk eran-tzun behar deutsagu, geure Aldun maiteak erantzun eutsen antze-ra.

“Joten dozuen doinuan dantzauko dogu.” Eta zinez nahibadogu izan ginei, Jaungoikoa lagun, doinulariak eurai dantzaneragiteko, nahita dan oso gatxa gure doinuan honeek ondo dan-tzatzea, hanka sorrak eta eperdi mardoen jaubeak diralako.

Euzkadi, 1935

215

ABERTZALE BIHOTZAK

Berrogei urte igaro dira behingoan eta aldi haretan ez ebanabertzaleak eretxirik hartuta hauteskunde arazoetzaz.

Halan be, bagenkian Bizkaitik aurkezten ziran aldungaiak,dan-danak edo gehienak behintzat, bakaldunaren morroi narra-sak zirana eta bertatik eusko eskubideen arerio ekinekoak.

Urte haretan aurkeztu zan lehenengo aldiz Gernika erkitikAllende eritxona, espainiar baten aurka, Gandariastar Toma eus-kotar endekatua.

Hamabost egun lehenagotik ebezan zabalik adiskideen taber-na eta jatetxeak hautesleen gogoak urdailetik eskuratzeko eta,aldungaiaren aurkeztariak ostera, enparantza eta txaideetan diru-zorroak mahai ganean ipinita deadarka erosten ebezala autarkiak,hirurehun eta gehiago pezetagino ordaindurik autarki bakotxa.

Gizonak abereen antzera saltzen ziran azoka haundia irudianegun hareetan Gernika Erki ospetsuak.

Ugaldetar Alesander, ontzi-agintari azkarra eta Sabin gureirakaslearen adiskide begikoa genduan endore Elantxobeko uriapalean, eta herri maitasunak zirikatuta edo, sinisturik oso-osoanGandariastarren eskaintza legunak, beharrekoa zan nasa edo moi-la barri bat lortu nahirik haren alde hasi zan lanean, adiskide guz-tiakin.

Ibiñagabeitiatar Gal eta haren lagun hurkoa jagi ziran eretxiharen aurka eta argitaldu ebezan Gernikako Egurrolaren Iragar-kolan irarririk olerki aberkoiak izan ziran askorentzat benetanmingarriak.

216

Gal eta adiskideak banandu ebezan olerki hareek herri etaerbestean, txaide eta enparantzetan abesturik, irain eta iseka guz-tiai aurpegi emonik kementasun azartuenagaz.

Bilbaoko abertzaleak Endayatar Manu maitekorraren akeite-txean batzen ziran gauero Sabinegaz batean aldi haretan, eta ohi-tura eban Ugalde gure endoreak Bilbaora ostera baketsuan ha-reekin batean ordu anaikorra igarotea. Hauteskunde haren on-dorengo egunetan etorri zan Bilbaora eta ohitura eban legezEndayaren akeitetxera maite zituan adiskideakin ordu gogokoaigaroten; baina oso harrera lehorragaz agurtu eben, eta Sabinek,ostera, hitz gogorrakin neurtu eban danen aurrean.

Minberatu zan Ugalde gurea eta iges eban hasarrez beterikhainbesteraino maite eban toki begiko haretatik gehiago eurekinez batzeko eretxipean.

Ez eban, ba, uste bere gogoak hainbesterainoko zigorra ego-kia zanik hauteskundeetan egin eban hobenaren neurritzat.

Bihurturik bere herrira, Gal eta lagunari hitz mingots honee-xek esan eutsezan:

—Abertzalea naz, maite ditut neure enda haren eskubide etaohitura on guztiak bizia bestean; baina ez dot aurrerantzean izannahi Sabinen adiskidea. Maite neban, berari deutsat zor neureaberriaren ezagupidea, poz-pozik ninoian, ohitura neban etaharen bila iturri gardenean asetu nahirik neure gogo egarria. Bai-na mindu nau barru-barruraino, ez dot nahi gehiago Sabinegazadiskidetasunik. Eta zuek, zer diraustazue? —itaundu eutsen berelagun biai.

—Min hartzen dogula zeugaz batean, baina oso-osoan sinis-ten dogu zu mindutean min hartu ebana Sabinek be, ondo daki-gulako maite zaituana.

Zenbat gurasok zigortuten dabez bihotzeko semeak hareeidagitsen zigorrak euren bihotzak mindurik?

—Haren ustean hoben egin dozu eta gu beragaz gagoz. Honenbestegaz banandu ziran, benetan maite ziran bihotzak

urrundurik.

217

Hile batzuk geroago espetxeratu eben Sabin, Solturaren aur-ka zerbait idatzi ebala-ta, eta gure endore bihotz ederra, gureendore betiko Sabinegaz haserratu zana, berehalaxe etorri zan Bil-baora eta bertatik, Zabalbide txaidean zehar, espetxera ikertutenhasarreak baino barruragotik maite eban aberkide bihotzekoa.

Sabinek oso-osoan uste eban betiko galdu ebala bere adiskidezindoa, eta ikustean espetxeko burdin harien artetik beraganantzajoiala apal-apalik hain gogorkiro mindu eban adiskidea, urteneutsan bidera (bada burdin ate barrukoak zabalik ebazan) beso-ak zabalik eta hareen artean maitasunez estuturik bihotz barruti-ko hitz honeexek esan eutsazan:

—Oso-osoan garaitu nozu; bihotz ederra dozu benetan, hasa-rre guztiak zapalduta nire zoritxar unean maite nozula erakustendeustazu, eta maite zaitudala esan behar deutsut. Autortu behardeutsut bihotz ederrak zariela elantxobetarrak, ez zara, ba, lehe-nengoa holan erakusten deustazuna.

Poz-pozik bihurtu zan Ugalde gurea bere herrira eta Gal etalagunari hainbat lasterren edestu eutsen Sabinegazko bakea, etajoranez egin eutsen itaun hauxe:

—Orain maite nozue?Eta erantzunez hirurak laztandu ziran behin eta betiko besar-

kada laztanean.

Euzkadi, 1935

218

GATXERDI

Bizkaiko Aldundiak Auzo-Ikastolak sortu baino askoz lehena-gotik, Abertzale Alderdiak bere endeari eutsan maitasunak bul-tzauta, azterkuntza berezia egin eban Bizkaiko baserrietan, itaunhoneen bitartez gitxi gorabehera: Joan zara inoiz ikastolara eta zen-bat urtean? Idatzi eta irakurten badakizu? Zure maisua erdeldunaete zan? Zenbat urtegaz hasi zinan ikastolara joaten eta abar.

Erantzunik gehienak, ostera, era honetakoak izan ziran:Urrun geunkan uriko ikastolea eta hamar urte gitxienez beharebezala mutiko eta neskatoak bide luze hareek ibilten, batez beneguan, eta eguerdian etxetik kanpoan bazkaltzeko. Maisua erdel-duna ebela eta ez zirala haregaz aituten umeak, eta nahita urteosoan edo bitan joan ikastolara, alkar ulertu barik banantzenzirala.

Gehienean urte bigarrenerako edo hamabi urtegaz etxe beha-rretarako amak behar ebazala, eta horregaitik asko eta asko lo-tzen zirala bizitza guztirako jakinge.

Erantzun honeek ondo ikasita, hartu eben abertzaleak eretxierrotikoa: baserrietako umeak urrunetako mendietatik uriko ikas-toletara etorri beharrean, ikastolak eurekana mendietara eroatea,inortxu be jakinge lotu ez eitean gure mendietan.

Horretarako euskaldunak izan behar eben irakasleak, lehe-nengo egunetik aitu eitezan maitasunez alkarregaz gure hizkun-tzan umetxu eta irakasleak, arrotz irakasle ankerren antzera min-du barik ume errukarriak euren gurasoen hizkuntzan ekinagaitik,geure lurrean.

219

Holan, gazteagotatik hasten ziran ikasten eta, etxean beharziranerako, ondo ikasiko ebezan euren hizkuntzan etxerako beharebezan jakingaiak. Ganera, aurrera jarraitu nahi ebenak, geldi-geldika, umeai ok eragin barik, ikasiko eben ondo, hizkuntza bie-tan, euskera eta erdera.

Dan-dana egiten zan bizkaitarren diruagaz eta baserritarrakeurak ikastolak eregita, euren umeentzat.

Txalogarria mundu edo ludiko bazterretan izango zan lan onu-rakor eta ederrau; baina hemen jakituriaz estaldutako basatiakdiran monarkiko eta karlatar guzurrezko foruzaleak, gure euskeraeta izateari deutsen gorrotoak bultzauta, iruntzitara bihurtu eus-kuezan geure ikastolak euskerea eraldu eta erderea zabaltzeko.

Irakaslemerik gehienak abertzale zindoak dira eta jakituriazirabaziak euren tokiak; baina, hau harrigarria! Gogo maitasunakzapalduta bide deunga horretan jarraitu beharrean aurkitzen diraogibidean, erdeldun eta erdelzaleak diralako euren agintariak, etaumetxoak erdera ez badakite, zigortauak izaten diralako eurakirakasleak. Doilorkeria honeek dagiezan herri eta gizonak ezinlegike lortu inongo herriren maitasunik eta deungerik argienak benunbait lorratzak itxi daroazen antzera euren galgarritzat izandaroez dagiezan deungekeriak.

Gaur gure mendietan, Auzo-Ikastolaren bitartez, parra-parrazabaldu da erderea, baina ez eben ondo ikasi doilor honeek ereineben hazitik erneko zana euren maitasunak zapalduko ebazanindarra. Orain gure mendietako gaztediak erdera ikasi dau zeindan euren aberria eta bera gaizkatzeko bidea, eta haren gurasoaksaltzen baebezan euren autarkiak, gaurko semeak gebenduten135

deutse hori egiten. Eskerrak seme eta alabai ez dira salduko guremenditarrak lehenago egiten ziran antzera, eta gurea izango dagurenda136 oso-osoa.

135 Gebendu: galarazo.136 Gurenda: garaipen.

220

Euskerea erail nahi ebenak, erailduak izango dira euren ere-txietan, haren aurka jagi eben izkiluagaz.

Aneika dira ludian norberan erregarritzako egurrak gertutendabezanak eta gure arerioak honeetarikoak dira gehienak.

Dakusgunez gorrotoak erotuta edo geure aldeko lanean ipin-ten ditu maite gaituenak, eta eskerrak hareri, berera doa zabal-tzen argi gaizkalea.

Gatxerdi ba euskeraren aurka egin deuskuen kaltea, danonmaitasunagaz osatuko dogu eta.

Euzkadi, 1936

221

ABERTZALEOK KISTARRAK GAREAN?

Bai, gizona, bai; kistarrak gara, eta kistar zindoa nahi dogugeure Aberria.

Jaungoikoa dogu Helburu, eta Haren bila nahi doguz eroaneusko anaia guztiak.

“Sinisge izatekotan, nahiago neuke betiko hondatu daiteanneure aberria” esan euskun geure irakasle Sabin haundiak, etaharen ikasle gareanok, eretxi horren jarraileak gara.

Zegaitik garean hasarre espainiar katolikoakin, itauntzendeustazu?

Baina, gizona, nun ikusi dozu inor bere urkatzailea maitatuten?Katolikotzako horreek kendu euskuezan geure jatorriko esku-

bideak.Katoliko horreek ezetsi, eraildu eta zapaldu gure hizkuntza,

eusko enda gogoa.Katoliko horreek lorrindu eta baztertu gure gurasoen ohitura

eta izatea.Katoliko horreek espetxeetan sartu eraile eta lapurrak bagina

lez, Jaungoikoak emon euskun izate eta geure asaben lurra maita-tu gaitik.

Zelan ginei ba laztandu, era horretan zigortu gaituan eskua?Kistar diran abisinotarrak zelan maitatu leikez ba euren erai-

le diran italitar katolikoak?Eroak gareala uste al dozu?Ezkerrarekin gareala adiskide kutunak? Ez horixe! Guk geu-

rea dogu maite, eta badakigu eskoi eta ezkerrak doguzana arerio;

222

baina gizona, nahita lotsaz beterik, autortu behar dogu: eskoita-rrak kendu euskuezan eskubideak ezkertarrak emoten badeus-kuez, honeek sinisgeok artezagoak dirala hareek sinistedunak bai-no; honetan behintzat.

Ezkertarrak ez dirala kistar zindoak esan dozu? Egia!Tamalez gure sinistearen arerioak dira! Horregaitik, kistar

zindo dirala dinoenak behartuago dagoz, ez diranak baino, bako-txari berea emon eta inori ez kalte egiten. Bestela…

Euzkadi, 1936

223

BAKOTXARI BEREA

Zugatz berberak emon daroaz sarritan igali zindo eta ustelaketa bakotxari berea emotea da, zindoa danean, argi eta garbi zin-doa dala esatea, eta ustela danean ustela dala esatea be, eta orain-goan Prieto jauna, zindo egon dala esan behar dogu.

Inguruetako izparringiak hedatu dabe haize danetara, Bartze-lonako izparren artean, Prieto jauna eta Catalunya latetxekolehendakaria dan Casanova jaunak, hainbat lagun katalandargorengoakin batean, egin dautsen esker-omena, Caubet deritxoneuren morroi azkar eta apalari.

Atzerriratuta bizi izan ziran egunetan, Caubet begikoa izaneben Paris eta Bartzelona bitartean, euren eta euren sendien arte-ko geznari137 ixil eta zindoa.

Hori dala-ta, hitz samur eta bihozkorretan esan eutsan Prietojaunak zelan bazkaria Caubet apalaren omenean izan zan gertua,haren zindotasunaren ordain eta ezaugarritzat, eta azkenez gau-bekatz edo erlojua sari-gomutagarritzat eskaini eutsanean, entzu-ten egozan bere lagunai, arren egin eutsen Prieto jaunak esanez:

“Baliteke nire hitzak gizon maitekor honen bihotza ezsamurtzea, ez dakidalako beronen berarizko hizkuntzan egiten,eta arren dagitzuet zuetariko edozeinek bihurtu dagizala katala-nera nik erderaz esan deutsadana, sartu dagiozan bere bihotzbarru-barruragino, nire hitzak beretzako daroen esker ona.”

137 Geznari: mezulari, bitarteko.

224

Ez dot inoiz izan Prieto jauna goraltzeko unerik, batez be,Euskadi gure aberriaren aldeko gaietan.

Beti izan dogu euskotar maitasunen arerio ekinekoa, eta ustebetean nago, nahita entzun ditudan inoiz bere ahotik hitz lau etaegokiak gure endaren omenean, gizon hori geure areriorik mal-tzurrena dogula.

Baina oraingoan esan dogun lez bakotxari berea emonda,beioaz txalorik sutsuenak beretzat, txalogarria dalako dan-danorieta batez be guri euskaldunoi emon deuskun eredu edo ejenplua,eskatutean beragaz han egozan katalandarrai bihurtu egiezalabere hitzak Caubet apalaren hizkuntzara haren bihotz barru-barruan sartu eta ezarriak betiko izan daitezan.

Ostera Ondarroako herri begikoan arrantzaleak izan ebenbatzarrean egon ginan lehengo igandean eta ez genduan entzunbatzar haretan euskera gure eta gure arrantzaleen hizkuntzanezertxu be.

Nahita argi eta garbi entzun genduan arrantzale zindo batendeadarra, esanik, berak ez ekiala erderarik eta bihurtzeko berehizkuntza euskerara hartuko ziran eretxiak, autarkia emon bainolehen, inortxok ez eutsan jaramonik egin, eta baztertuta geratuzan umezurtz antzera, gure euskera gaixoa.

Han, geure etxean, Ondarroa euskaldunean, zoritxarrez sarri-tan ohi dogun legez, erakutsi genduan euskaldunok, ez zala beha-rrekoa gure artean elebitza, eta atzerritarrari deutsagun joputasunitzalak berehala menperatzen dabezala gure maitasun benetanargalak.

Oi zenbat bidar gomutau nintzan Idiakez gaixoaren zoritxarnegargarriagaz!

Batzar barruan, adiskide aberkideak genduzan eta ez doguzmindu nahi euren gogoak; baina geuk be min bizia hartu genduaneta intziri dagi gogoak.

Noz ikasiko ete dogu berariaz doguzan geure eskubideak itza-lez aldeztuten edozeinen aurrean, besteenak diranak bare-bareitzaltzen doguzan antzean?

225

Ez al da hoben itsugarria nahita haundiak izan bitartekoondasunak geure gogoko maitasunak baztertzea batez be legeguztien barruan aintzat hartu geinkezan tokian? Oraingoan beio-akoz gure txaloak Prieto jaunari emon deuskun ikasbide ederra-gaitik.

Euzkadi, 1936

226

ELANTXOBE

Inor ez bedi artegatu lar goralduten dogula-ta geure herri-txoa, ama goraltzeak ez dau semea maiztuten eta.

Bakotxak jagi beike berea maitasunak daragitson gailurrera-gino, eta danon artean, lortuko dogu bestek ez lako Aberri zindoeta eder bat egitea.

Poztu bediz BBBko gure agintariak aginduak apaltasunikhaundienagaz izan diralako beteak inguruetan, nagusiari deutsa-gun itzala danean igaro dogu geure Aberri Eguna.

Hemen behintzat, alaitasunik ederrenean igarri dogu geureAberri Eguna, edo gure asaben herri eguna.

Egun bihotzetikoena, barrukoena, laztanena, gorengoenaabertzaleontzat, geure gurasoen omenean gertutako eguna dogu-lako.

Zeinek ez daki goralduak izango dirana gurasoak goraltzendabezan seme eta herriak?

“Alkar maitasunean erakutsiko dozue nire jarraileak zarie-na.”

Eta ze pozik egongo ziran goietan eusko asaben gogoak, alkarmaitasun zindoak laztanduta ikustean euren ondorengo semeak,anaia onak legez!

Baina goazen geure arlora.Gure Ogoño mendian, Atxuluku deritxon gailurrean gaila

gain-gainean ixetu ziran suak, gar bizi eta ikusgarrienak izanzirana nok ukatu? Nok ez dau irakurri ingles eta parantzez izpa-rringietan Ushant-etik izan dirana ikusiak?

227

Eta su hareek ixetu ebezanen bihotzetiko suak ez ete eutsenlagundu gailurreko suari?

Igande goizean, ostera, otoi samurrakin batean garbitu ebe-zan euren gogoak ene asaben gogoakin bat eginik goi maitasunbetean, eta txaideetan zehar biribilketa alaiak poztuten ebezanherri inguru guztiak.

Geroago jaupa nausia, bertoko abesbatza ospetsuak edertoabestua, txaunburu eta Urtiagatar Manuren agintzapean. Txoni-tza138 Larrañagatar Eukeni txonizlari139 ezagun eta argiak“Alkar maitasuna” gaitzat ebala, eta jaupa amaituta “Iñaki Jain-koak bialdua” herri guztiak. Baina zelan abestuta? Entzun dozueinoz zelan abestuten daben zeruan aingeruak? Ba, halantxe.

Aurreskua gero; baina zelako aurreskua! Nok sinistu halakohanka jote kiribilauak erabili eikezana, hainbat urte bizkar gane-an ebezan agure zaharkoteak?

Txapelak kendu eta endore jaunagana aurkeztu ziraneanomen-agurra egiten, berehala argitu ziran inguru guztiak. Esaneikean hiru eguzki ederrek argitzen ebela mundua. Ha zan baiargitasuna! Agura hareen alaitasuna bere aurrean ikusita ezingenduan aitu, zek eukazan loturik gure endorearen hanka etabesoak.

Haundia benetan agintaritzak damoskun itzala, era haretanmenperatzeko haren hanka eta besoen bizitasuna!

Joseba ta Kerbasiadiskide zintzoakgelduta laga gaituzuen aurreskuak;hareek behatz ganekobihurri neurtuak,

138 Txonitz: sermoi.139 Txonizlari: sermolari.

228

ez dira inoz izangobestek garaituak.

Hanka eta besoaksoinagaz bateanhegazean ebiltzantxorien antzean;baina buru gainekoilargi beteaksalatuten ebezan tximur eta urteak.

Hurrengo aurreskuadagizueneanule pizka bat jarriilargi ganean;merke saldukotsue140

aldia daneandanon adiskide danbizarginanean.

Zorionak zeuei, eta betiraunean daizuela holakoxe gogo alaia.Gero bazkaria batzokian, merke eta ondo, dan-danok ok egin

artean.Ikustederrez euren begi eta gogoak alaitu eta merke eta ondo

jan gura dabenak, beioaz Elantxobeko batzokira.Han batu zan edertasuna! Gazte eta zaharrak sendi bat egi-

nik, maitasunak laztanduta, goraldu nahirik ene asaben gogoa.Gure neskatila maitekor eta begi-begikoen abesti gozoak, oso-

osoan entzungo ziran goietan eta alaituko ebezan gurasoen gogo-ak; han ez egoan gorrotorik, han dan-dana zan anaitasuna.

140 Salduko deutsue.

229

Bazkaria amaitu eta lasterrean ezpata-dantzariak aldra bitan,herriko mutiko bizkorrak, Kepa euren irakaslearen agintzapean.

Hareek entzun ebezan oihu eta txaloak! Zorionak zeuei ira-kasleagaz batean. Honen ondoren eusko dantza garbia, gazte guz-tiak.

Gaubean antzerkia, batzokiko aretoan gonburuz141 ganezeginik. Zorionak zeuei be antzezlari gorengook. Ondoren Etxaniz-tar Josebaren olerki aberkoiak, bere alaba maitekorrak ederto ira-kurrita eta abar.

Oi ze haundia dan abertzaletasunaren indar anaikorra!Aurrera beti elantxobetarrak. Helbururantza begira, urte

batean dagizuezan lorratz neketsuak launduagoak lagako dabeza-na gure ondorengoentzat joranez daroaguzan Jel bideak.

Euzkadi, 1936

141Gonburu: ganezka.

230

GORROTOPEAN

Ezker eta eskuma, baltz eta zuri, dan-danak doguz abertzale-on arerio deunga eta ekinekoak.

Guzur eta nahaste, era danetako gezi eta izkilu dabez ego-kiak, gure aurka ekiteko.

Joranez nahi dabe batzuk eta besteak gure heriotza, eta ezindogu ikusi nondik eta zelan sortu leikean, hainbesterainoko gorro-toa gure aurka.

Edozein aberritan goralgarri eta aintzagarri bada aberriamaitatzea, zer dala-ta izan leike ba hemen, gure aberrian, hobenastun eta gorrotogarria? Ete gara ba geu geure buruen egileak,errudun izateko?

Esan ginei, horren zitalkeria eta maltzurkeriak ikusirik, dea-bruak berak dabezala bezauta bere grinapean, gorroto eta harro-keria amuskitzat ipinita.

Deabruaren otsein zindo eta apal antzera dagiez behintzatahalegin osoak, bai batzuk eta bai besteak, euskotarren gogoakharen menpera, hainbat lasterren eroateko.

Badakigu deabruak kurutzeari deutsan gorrotoa, eta ez etegaitue honeek be, haren antzera, gorrotaten geure ikurrineandoguzan kurutze biak dirala-ta?

Ezkertarrak kurutze guztien arerioak diralako, eta osteraeskoitarrak, kurutze orlegiari deutsen gorrotoak erasota, kurutzezuria zapaltzen lagaten deutselako.

Berrogeitaz urteak daroaguz abertzaleok hedatuten haizedanetara kistar siniste eta geure izateaganako maitasuna, eta

231

halan be, katoliko dirala dinoen honeek nahiago dabe eroan gai-zan deabruak ezker sinisgeakin batean, gure jatorriko eskubideeta izatea ontzat hartu baino.

Sinisgeen artera ludian zehar doazan belgundari edo misino-ak poz-pozik eskaini daroez euren bizi eta ondasunak edozeinendako gizakumeen gogoak gaizkatzeko, honeek ostera, eurenharrokeria eta ondasunak aldezteagaitik, poz-pozik ahalegintzendira gure gogoak deabruari eskaintzen.

Irakurri daiguzan euron izparringiak, eta hitzik zikinenakdarabilez Espainiako gertaera negargarriak edestuten.

Sinisge, jakinge eta basati, koldar, eraile, lapur eta abar dei-tuten deutse, ludi guztiak jakin dagian zelakoak diran espainia-rrak eta, halan be, gu euskotarrok harekin batean usteltzea nahidabe.

Ez dabe nahi banandu gaitezan lupatza horretatik.Hil gaitezala hareekin batean gogo eta soinez ustelduta, zikin-

duta.Dan-danau Espainian zehar dabezalako euren ondasunak eta

ez dakite gaixoak ondasunak, gu eta eurak, dan-danok izangogarena zapalduak basati horreen menpean, Jaungoikoak ez badaubeste eretxiren bat.

Araudi edo estatutoan eskatzen genduala-ta eusko semeakhemen euren lurrean behar ebela egin gudari edo soldadutzea,haserre jagi zan aberats monarkiko horren izparringia dan ElPueblo Vasco hemengoa, zirautsela euren arerio diran agintariei,hori ez eikiela laga ezelan be, Espainia zatitu eta baztertzeazala-ta.

Eta ez ziran isildu lortu artean euren guraria.Badakizue ba eusko ama maiteok nori deutsazuen zor zeuen

semeak, eurok lupatza deituten deutsen atzerrian, gogoz eta soi-nez usteltzea.

Ostera eurak, diru eta ezagupide bitartez lortuko dabe seme-ak amaren magalpean eukitea; baina zuenak doazala zor ez dabenzorra ordaintzen eta gizon maltzur honeen ondasunak aldeztuten.

232

Honeek itsututa, gorrotoaren menpean, ez dakuste norainokokalteak dagiezan, eta nahiago dabe, hondatu daitela gure etaeuren izate guztia deabruaren menpean, gugaz batu eta sinistea-ren alde jarrita, danok gaizkatu baino.

Euzkadi, 1936

233

EREINTZA

Pozik hartu dogu esku artean Euskadiko Nekazaritza Zain-goak gure luginen ikasbide laguntzat argitaldu daben Ereintzaderitxon aldizkingiaren142 lehenengo zenbakia.

Euskalzaleori dagiskun agurra aintzat hartuta beste hainbes-tegaz ordaindurik, oso-osoan nahi genduke ereiten dabezanhaziak jausi daitezala lur apatzean, guri eta mardul erne, aro one-an jorratu eta gero, danontzat egoki izango diran igali ugari etazindoak emon dagiguzan.

Eusko ohituradun idantzezkiakin143 dator ederto apaindutaazaletik, eta barruan, irakurgai mamintsuak ugari.

Behar-beharrekoa genduan aldizkingi hori geure luginen arte-an, gau luzeetako astiorduetan sutondoan patxaraz jarrita iraku-rri eta ikasi dagien gure luginak euren gaietan ekintzaz bakarrikdakiezanen ganera behar diran ondorengoak, lurra, abere etazugatzai gehiago eta berereago emonerazoteko.

Gai honetan beste gaietan legez aurrerakuntza haundiak egindira aspaldiko urteotan bai tresna, etxebizitza, hazi, zimaur, abe-re, hegazti, gaztai eta ganerantzeko zugatz osakuntzetan etabehar-beharrekoa deritxagu jakitun diranak ezjakinari laguntzeazerbait arindu dagien haren bizibide neketsua.

Nahita izan bare, osasuntsu eta ziurrena, neketsua da benetangure luginen bizitza.

142 Aldizkingi: aldizkari, izparringi.143 Idantzezki: irudi.

234

Igasi doa gure baserrietatik gaztedia, bai gizonezko eta baiemakumezkoa, eretxiz urietan errezago eta neke gitxiagogaz bizidirala-ta.

Egia da gure baserrietan hamalau eta hamasei orduan ekitendabena sarritan lanean, ozta-ozta bizi izateko ezetariko ugarita-sun eta nasaitasun barik.

Ez dogu uste ludiko enderrietan emakumeak gure baserrietanbeste lan dagianik. Hori dala-ta ikusten doguz oindiok gazte diranemakumeak tximurrez, nekatuak eta zahartuta. Harritutekoakdira etxe eta inguruetan berari jagokozan lanak. Berandu etxun,goiz jagi, ume ugariak hazi, etxekoen janari eta arazoak atondu,esne, barazki eta igaliak saldu, behar diranak erosi eta gero soloarazo, bedar ebagintzan gizonari lagundu, gainerakoak ezer ezdirala.

Hainbat ordu lan eginda, ozta-oztaz bizi izateak dirausku,garesti erosi, merke saldu edo eskuartean darabilen lana ez dago-ala ondo erabilia edo ez dala egokia behar dan neurrian ateratekobizibidea.

Garrantzi haundikoa dogu gure Aberrian lugintza arazoa, etabeharrekoak litzatekez ikastola bereziak, baita hitzaldi eta era-kusketa ugariak be.

Txalogarria deritxagu ba Ereintza-ren asmoari, baina adiski-de antzo dirautsagu nahi baldin badabe Bizkaiko luginen arteanzabaldu eta irakurri daitean, beharrekoa izango dabela bizkaierazbe zerbait idaztea bestela alperrekoa izango dala tamalez haingogo onez dagian lana, hemengo luginen artean behintzat, zori-txarrez, ez gipuzkoar gehienak ulertuten dabe bizkaitarren euske-ra ez gureak gipuzkoarrena.

Euzkadi, 1936

235

ARANTZADITAR INGARTZI

Ostendu da betiko hainbat urtean Jel gure helburu maiteran-tza lor eta nekez daroagun oinazezko bidean gure gogoak adorezsendatu eta argitzen ebazan jakitun apala.

Agortu da betiko gure mendien erraietatik urten daroen iturrigozo eta osasunkor antzera eusko endaren erraietatik urtendakojakituriaz gure gogo egarrituak asetzen ebazan iturri gardena.

Apal, isil, garbi eta aske hil da, adorez biziz deutsala bereadiskide maite Sabin gure irakasleagaz batean jagi eban ikurrinmaiteari.

Ez zan txalo eta goralben zalea. Ondo ekian iturrien apainke-ria eta harrotasunak ez zirala beharrekoak, uraren garbitasunabaino. Argia eban maite eta ez kriseiluaren apainkeria.

Berrogeita bost urtean alikatu ditu gure gogo abertzaleakhainbat idazkai sakon eta bere bizitza garbi eta apalagaz.

Zirauskunagaz bat-batean bizi izan zan dan-dana opaurikaberriari.

Kistar zindoa. Goizpargiaren144 jarratzaile laztandua. Noz-nahi eta non-nahi jagi zan bere idazkor145 zorrotza gure arerioestaldu eta agirikoen aurka, nahita gorenengo mailakoak izan.

Egi eta eskubidea: ikur bi honeek ziran beretzat benetan men-garriak.

144 Goizpargi: ebanjelio.145 Idazkor: luma.

236

Etorkizuna Jaungoikoaren eskuetan lagata azartasunez beteeban beti bere beharkuna.

Euskalzalea. Egun gitxi igaro dira esan eustala norainokopoza hartu eban Eguna gure izparringi euskalduna lehenengozeskuratu ebanean.

“Poz haundia hartu neban —ziraustan— Araudi edo Estatu-toa lortzean, baina handiagoa izan da neretzat Eguna gure izpa-rringi begikoaren jaioteguna.

Euskerea, euskerea dogu endaren izate eta gogoa, eta gogoakgorputza lagatzean berehala usteltzen da gorputza. Euskerea bizidan artean biziko da bakarrik gure enda. Alperrik beste lan guz-tiak euskerea sendatzen ez badogu eurakin bat-batean.”

Eusko txiro lotsorren alde uri honetan dogun Deun MikelLaguntzaren irazlea146 zan eta haundia benetan eurentzat, geureanaia txiro eta behartsuentzat eban maitasuna.

Asko eta haundiak izan dira bere bizitzako atsekabeak, badasarritan maite ebazan anaiak eurak be ez eben ondo ezagutu.

Guda anker eta deunga honen ondorengo deungekeriak zau-ritu eta eten dabe bere bihotz maitekorra.

Ezin eban sinistu hainbesterainokoa izan leikeana gizonendeungekeria, eta baliteke Jaungoiko errukitsuak maite-maite ebanaberri aldezlaritzat147 Bere ondotxura eroatea.

Ordaindu daiogun abertzaleok otoi beroakin geure zorra beregogoaren alde! Gero arte Ingartzi!

Eguna, 1937

146 Irazle: idazle.147 Aldezlari: aldeko.

237

BEGOÑAKO AMA

Dagonilaren 15garrenean dogu geure Ama Begoñakoareneguna. Bizkai guztiak ospatuten dau aintzatasunez, erki zaindariizan be ta. Begoñako Amaren eguna beti izan ohi da bizkaita-rrentzat egun haundia, eta eleiztar edo kistarzaleen artean maite-kiro ospatua.

Lehen-lehendik, Begoñako uria elizatea edo anteiglesia zan,baino Bilbaoko uriari kutzu148 zan harako ditadura aldian. Ordu-rarte, Begoñako udalak eusko jai huts-hutsak egiten zituan. Ber-tan izaten ziran ezpata-dantza eta inon diran jolasketa gozoak.

Bilbaoren menpean kutzuta dagoala be, izan dira Begoñakoauzunean eusko jolasketa ederrak, eskerrak, Bilbaoko urian ego-zan geure alderdiaren zinegotzi edo kontzejalai.

Begoñako txadona149 ikusgarrizkoa da. 1519garrengo urteanegin zan, eta beste gauza askoren artean, bere barruko edertasu-na, margo ondo egindakoak osotuten dabe. Hiru muka ditu berebarruak, hamar harri-meta ederrakin eutsita. Hiru oindi edoaldare baditu, txauno edo kapillak eta abesteli edo koro ederra.

Luzera, 176 oin daukaz eta zabalera, 86. Halanda be dagoni-laren 15garrenean ez dau izaten bertara helduten diran notinaitokia emoteko beste leku.

148 Kutzu: lotu.149 Txadon: eleiza.

238

Itsastarrak oso maite dabe Begoñako Ama. Hara: HarakoSotaren lehenengo olesko itsasontzia be Begoñako Ama izan zan.Bermeo, Elantxobe eta Lekeition be, beti izan dira izen horregazbateatutako arrantza-ontziak. Hemetik ikusten da, itsastararrantzale eta enpairuen artean, geure Ama Zaindaria oso maita-tzen dala.

Geure Aberri haretatik urrunduta gagozanon artean be, Bego-ñako Ama ez daukagu ahaztuta izateko, eta beretzat izaten diragehienetan geure otoirik beroenak.

Gaur bere gomuta geukin daukagula, beretzat doaz Mexikohonetatik ere, geure agurrik samurrenak. Begoñako Ama! Geugazizan zaitez beti...

NEURE AMARIAma BegoñakoenIrudi maitea,Idunetik eustanaIpini eskegia.Bular ganean daroatMaitero gordea,Berak alaituten dauNeure bizitzea,Berak alaituten dauMunduko bizia,Bera da zeure ordezAmatxu neurea.

Euzko Deya (Mexiko), 1949

AIPAMENAK

241

GORGONIO ERRENTERIA

Hamalau urte honetan ibili da Elantxobeko seme argi hauFilipinak aldeko itxasoetan zamontzien150 agintari.

Handik zan artean, hemen euskerazko paperak irakurtenzaleak gareanok, euki genduan bere barri, jakin genduan euskal-dun euskalzale eta ereslari151 on bat zala, bada Bilbon gaur arteeuskera hutsez eginik argitu diran albistari bietan, Euskalzale-neta Ibaizabal-en, argitaratu ebazan eresi152 ederrak non erakus-ten daben irudimen azkarra, euskera garbia, eta bere Aberriaga-nako maitetasun bizia.

Hurren doan bere eresian ikusi daike gure irakurlak egia danala ez guk hemen dinoguna.

Aurten etorri da gure artera, eta ezagutu dogu atsegin han-diagaz. Lehen euskalzale eta ereslari ontzat geukana, agertu jakugizon maitegarria, abertzalea, eta batez bere, hizlari errimea.

Esatera ninoian beragaz behin hitz egitea dala nahikoa beramaite izateko, hain da gizon lagun artekoa, argia eta prestua; bai-na esan behar dot, nahikoa dala bera ikustea horretarako. Gogo-an daukat zelan behin Bilboko Centro Vascoan neu beragaz ber-betan egon eta gero esan eusten batzuk:

150 [Buque de carga, mercante.]151 [Poeta.]152 [Poesía.]

242

—¡Qué simpático es ese hombre que hablaba con usted!¿Quién es?

Baina Gorgoniok zenbat balio dauan ondo igarteko Batzarre-tan ikusi behar da, Bilboko Euskotar Gazteriak153 udagoi edoudazken honetan Mungian, Galdakaon, Arteaga Arratiakoan etaZornotzan ospatu dauzan Batzarretan guk ikusi dogun legez.

Bere buruko eusko txapela ukabil barruan estuturik, berebegi sutsuakaz, bere beso eraginagaz, bere abots154 zoliagaz, berearima guztiagaz abertzaletasuna155 iragarten diharduanean, en-tzule guztiak eukiten dauz bere eskuan, euren gogoen jaube egitenda, berak esaten dabenetik dingilizka legez dagoz guztiak.

Gorago aitatu dodazan Batzarretara heldu izan diran eusko-tar erdaldunai entzuten izan deutset:

—Tenemos la desgracia de no comprender el idioma nacional,pero por la manera y el aspecto de este hombre y por el efecto queproduce en sus oyentes ¡es un tribuno!

Bera ezagutuagaz eta bere hitzaldiak Batzarretan entzunagazeuki dogun atsegina ilundu jaku jakin dogunean, berak esanda,barriro Filipinak aldera joan behar dabela datorren zezeilean,lehengo bizibideari jarraitutera urte batzuetan behintzat.

Urte batzuok gehiegi izango al dira eta Jaungoikoak ekarrikoal dau osasunagaz barriro gure artera!

Gorgonio lango hizlariakaz laster litzake zabaldu gure Euska-di menpetu honetan euskotartasuna156.

Evaristo Bustintza

La Baskonia, 1905

153 [Juventud Vasca de Bilbao.]154 [Voz.]155 [Aberria: La Patria. Abertzaletasuna: Patriotismo.]156 [Nacionalismo Vasco, Vaskonismo.]

243

BonEuzkadi, 1919

Irudi hau Bonek argitaratu eban Euzkadi egunkarian. Zeresanasko eragin ei eban, hurrengo testuan Enbeitak jaso dauanetik.

244

GORA BON!

Bon azkar horrek, guztiz egokiAntzetu dozuz gizonik asko,Baina ez dozu antzetu inorErrenteria baizen ederto.

Elantxobeko andraren batzukZeroren aurka jarri ei dira,Baina ez… nire betaurrekoakHartuta ikusten jarri balira.

Guztiz ederto antzetu dozuLau marrakagaz bere izatea,Gizon kementsu, zindo, apala,Gizon biribil abertzalea.

Bere arpegi ta bekokikoTximurrak dabe oso ezagunEuskadigaitik zenbat laztasunIgaro dauan gau ta egun.

Sur mehe-luze ta begi zoliakDarakuskue argi ta garbiUrrun-urrundik… ezautzen daula,Nok maite daben egiz Euskadi.

245

Ispilu baten argi ikusten daAurrean jarten dan arpegia,Baita Gorgonin arpegian beBere barruko bihotz handia.

Gaur zorionez Euskal HerrianAbertzale on asko da aurkitzen,Baina Gorgoni geurea bainoHobeagorik ez dot ezautzen.

Hau irakurten daunean beraiArpeia gorri jarriko jako,Jeltzale handi dalarik baitaGuztiz apala bera dalako.

Apal-apala zarean legezHarro-harroa baldin bazina,Zeure ondotik ihes-iheskaUrrin… joango ginan antxina.

Ez jat atsegin inoz-inoz beGizonagaitik lar esaterik,Asketsi Gorgon, ez dodalakoEsan egia baino besterik.

Zorion-opaz agur dagitzutBon antzelari begikoorri,Aurrera beti! Ekin lanari!Gora Bon jauna! Gora Euskadi!

Kepa Enbeita

Euzkadi, 1919

246

GORGONIORI!

Bere hil orduan...

Agur, Elantxobeko abeslaria.Betikor, negarrez lehortu arteAgur, lagun zahar maitagarriaOtoi bat eta gero arte!

Ene! olerkari zinez beteaAldendu zara betikoZeure bihotzan mingostasunakEz jataz neri ahaztuko...Zeure olerki eta hitzaldiakEusko abertzale bihotz-garrazZenbat ipuin entzugarriakAberri maite minaren dearraz!Ez! Gehiago ez deustazu esangoAgur, betiko bai, gu zaharrak!

Agur, Elantxobeko abeslariaBetikor, negarrez lehortu arteAgur, lagun zahar maitagarriaOtoi bat eta gero arte!

Ogoñoko LoreaEuzko Enda, 1940

247

GOIAN BEGOZ!

Horn-Areiltzatar Pantzezka artemein157;Atzo, Unzalutar Aniketa.Gaur Errenteriatar Gorgoni.Bihar, Oi, Josu! Nor izango da?

Heriotzaren igesi gabiltz;Haren aiztope ez dogu nahi hil.Bera, ostera, soin-janzki antzoGure soinari lotuta dabil.Ludi guztia menpetu nahianGuda-oihuka dabiltzanai be,Gau-lapurra lez ixil-mixilkaOtoz otoan helduko jake.

Atilatarrak deuseztutekoSutauts-beharrik harek ez dauko;Gudazaleen sua itzaltzekoAhoko putza nahikoa jako.

Hoben-zigortzat gugandutakoBerein saredun heriotz-hesi

157 Artemein: oraintsu.

248

Bihozge gogor sendoagandik,Gu hobendiok, zelan igesi?

Baina, Heriotz, Goiko Jaunarren,Abenda Zaharra gaizka egizu,Sodoma eta Gomorra baizenHobengiletzat ez badaukazu!

Eusko Herria donea ez daUrtzi aurrean hobengile da:Abenda Zaharrak hoben bat daukaHoben bakarra, baina ezaina!

Bere hizkuntza garbi ederra, Bere ohitura kutsuge deunak,Gotzon antzikur ziran jolas taAbenda-lorratz gurgarrienakEzetsi eta... arrotz-pitxiakHartu izan dauz, ba, soina apaintzeko...Hoben itsusi ezainenonekUrtzi-Lagia hausi daualako...Sodoma eta Gomorra antzera,Zigor beharrik ez ete dauko?

Izartu, arren, eusko anaiak,Ernai guztiok, loa kenduta,Heriotzaren aizto zorrotzakInozko gehien joten gaitu-ta!

Aberri Ama...Ta bitartean, Heriotzeak,Artzainai otso gosetiak lez,Semerik zintzo ta jatorrenakAltzo maitetik erruki barik

249

Kenduta lurpe lurraltzen deutsazHilotz-ikurraz ikurrazturik.

Horn-Areiltzatar Pantzezka artemein; Atzo, Unzalutar Aniketa.Gaur Errenteriatar Gorgoni...Bihar, Oi, Josu! Nor izango da?

IbonGetari-Lapurdi, 1940ko urtarrilaren 29an.

Euzko Enda, 1940

250

UN PATRIOTE BASQUEGORGONIO DE RENTERIA

Nous avons appris avec une peine profonde la mort d’ungrand patriote basque, M. Gorgonio de Rentería, décédé à Bayon-ne, où il avait émigré depuis la chute de Bilbao.

M. Renteria naquit il y a soixante-seize ans à Elantxobe. Com-me beaucoup de fils des ports de la Biscaye, il se dédia à la mari-ne marchande et fut un capitaine bien connu sur les lignes del’Extrême Orient.

Installé aux Iles Philippines, il contribua puissamment à éta-blir des liens franternels entre les Basques qui y résidaient. Sesactivités professionnelles l’aidèrent en cette tâche, car il comman-da pendant plusieurs années un bateau faisant le trafic parmi lesîles de l’archipel. C’est pourquoi il connaissait parfaitement lespopulations indigènes et les colonies qui y étaient établies. Catho-lique fervent, il était constamment en relation avec les Ordres reli-gieux, spécialement avec les capucins, qui l’estimaient tout pari-culièrement.

Son caractère personnel, sa grande sympathie, son extraordi-naire cordialité, étendaient les relations du Capitaine Renteria àtous les milieux et même aux sphères officielles espagnoles, endépit de son ardent patriotisme basque, et de sa grande compré-hension des mouvements politiques indigènes. Rentería, pur tou-tes ces raisons, devint le plus connu des capitaines naviguant dansles eaux des Philippines. Sa compétence et son honnêteté étaientindiscutables.

251

Ce prestige se manifesta en particulier, au moment de la gue-rre hispano-américaine de 1898. Pendant tous ces événemets,Rentería put continuer librement ses activités, touchant à tous lesports et côtes sous la domination des indépendants, comme à tou-tes les places restées au pouvoir du gouvernement espagnol. Au“désastre de Cavite”, le capitaine basque fut requis pour recueillirsur son bateau les dépôts bancaires de la Banque de Hong-Kong,de Manille, qui, en tat qu’établissement anglais, se mit sous la pro-tection de l’escadre anglaise. Rentería assista donc au combat deCavite, aux côtés d’un croiseur anglais, dont le commandant eutla gentillesse de rappeler en sa présence que, depuis le moment oùles Baques avaient cessé d’exercer le commandement de la marineespagnole (c’est-à-dire après l’amiral Blas de Lezo, dans le pre-mier tiers du XVIIIº siècle), la marine anglaise n’avait eu plus rienà craindre du côté espagnol.

Le jour suivant du combat, le capitaine Rentería alla recuei-llir avec son bateau et son équipage les officiers de l’escadre espag-nole qui avaient pu se sauver et atteindre les plages où ils cou-raient le danger de tomber entre les mains des patriotes. Cet épi-sode augmenta encore la considération que les officiers de lamarine espagnole ressentaient envers le marin basque.

L’Administration des Etats-Unis, sachant la profonde con-naissance que Rentería avait des mers de l’archipel, lui confia lecommandement du bateau qui leva la carte hygrographique desPhilippines. A la suite de quoi, naquit son amitié avec le gouver-neur Tart qui plus tard devint président des Etats-Unis.

Revenu en Euzkadi, le capitaine Rentería fut un des plus bri-llants propagandistes de l’idéal patriotique des Basques. C’était lemeillleur orateur politique en langue basque, et sa parole s’ornaitd’exemples et de paraboles qui marquaient profondément dans l’i-magination du public. Ainsi, pour donner une explication plasti-que au procès des caractéristiques nationales en rapport avec laliberté, il employait une image, tirée, tout naturellement chez lui,de son observation de la vie maritime. Les choses de la nature,

252

disait-il, tant qu’elles ne sont pas corrompues, ont des qualitésqu’il est insensé de vouloir contrarier. Le bouchon, par exemple,flotte naturellement sur l’eau. On peut essayer de le maintenirimmergé, mais il faudra le tenir avec la main sans arrêt. Tant qu’ilne sera pas désagrégé, à la moindre inattention de celui qui letient, le bouchon recommencera à flotter, c’est-à-dire à se mouvoiren liberté. Ce qui importe donc, est de ne pas corrompre ses qua-lités naturelles; un jour viendra où celui qui le maintient s’endor-mira ou s’en ira, et alors, le bouchon reviendra à la surface deseaux, en pleine liberté.

M. Gorgonio de Rentería fut président de l’organisationpatriotique d’Euzkadi durant la grande guerre, et lui comme sonorganisation, furent totalement du côté des alliés. Après la guerre,il fut élu député de la Biscaye, pendant quatre ans; il gagna pen-dant ce temps, l’estime de tout le monde par ses qualités, commecela lui était arrivé aux Philippines.

Malgré son âge avancé, M. Renteria rendit de grands servicesdans le cours de la guerre récente, comme affecté à l’organisationsanitaire de l’armée basque. A la chute de Bilbao, il fut parmi ceuxqui organisèrent l’accueil des réfugiés basques en France, s’occu-pant du logement à donner aux enfants d’Euzkadi, et de chercherdu travail pour les personnes utiles.

Il était le père d’une nombreuse famille dans laquelle onretrouve toutes les vertus qui ornaient ce gand patriote en exil.Aimant avant tout sa patrie et son foyer, il n’avait jamais rientrouvé de comparable, malgré tout ce qu’il avait vu et avait vécu.On trouve très souvent dans les livres de sa bibliothèque, cettenote, en marge: “Mais c’était mieux dans la maison de mes pères.”Dieu a voulu qu’il meure loin d’elle.

A sa mort, nous répétons les paroles que Rentería lui-mêmeavait mises au cimetière de sa ville natale, où l’on peut lire cettelégende: “Otoi bat eta gero arte” (une prière et au revoir).

Euzko Deya, Paris, 1940

253

LA LIBERACIÓN DE MANILA

(...) Volvamos, pues, al “salto de la rana” que ha llevado deLeyte a Manila al general Mac-Arthur.

En eso del salto de la rana, me viene a la memoria que, hacedos meses, otro vasco con uniforme de “US Army” me había con-tado que su servicio había sido en la preparación del que hicieronhasta Normandía los de Eisenhover.

Pero en el “salto de la rana” hasta Filipinas, el casco que ocu-pa mi imaginación es el capitán Renteria.

“The Basque Delegate in charge” pudo en 1943 disponer dealgun tiempo para rememorar, en versos euzkéricos, cosas de lavida marítima de los vascos. He aquí los que dedicó al capitánRentería:

Munduan dan gizonik bihoztienEz Errenteriatar GorgonirenAinako, ez da hau bezelako zanikKistarra itxas zabaletan arkitzen.Zitun ezagunak ondo dakiteAzken urtetan eroria minezBaionan nola hil zan, baina aurretikanNor izan da bera baino haundien?Ontzi Kapitan bezela zebilenPilipinasetako zazpi mileUgartetan, inun diran kastakoGizon ta emakume bihurrien

254

Artean; euskaldunak LegazpirenAtzetikan zituzten irikitzenLurretan munduarentzat, emanikEroso kistartasunari bide.Guztientzako izanikan maiteen,Espainolak izan zuten CavitenLaguntzaile, galdutakoak jasoZituena, agintari ta marinelBuruñurdunena zan adiskideHaundia, arkituaz han aberkideonenak; portuz portu joten zulahango bazter ta akatsak zekizkien.Amerikako indarra jabe eginez,Bera hartu zuten etorri-berrienItxas-gudari kapitan bezelaKarta zerjakinak hariaz biltzen.Itxas haietako kartak egitenZulo haundiena itxaso guzienArkitu da, ta Gorgoni gainetikZebilela orain degu jakiten.Zer zago, ordea, ibiltzea HiztenGana! Kistarrak hori ez du jakinenUrrats txikienakin bera dalaNunahitik betiko hartan amiltzen?Eraman ez bazendun EuzkadirenIkurrin ederra ontzianAtzean, aberriaren izenaZureak gehienera du jaikitzen.

Gorgonio de Renteria, en efecto, como capitan conocedor delos mares y costas de Filipinas, fué el elegido por la ComisiónHidrográfica de la Marina de los USA para conducir el buque pla-nero con el que levantar el mapa hidrográfico del Archipiélago. Sutítulo de capitán de buque fue para ello revalidado por la Admi-

255

nistración Americana. Cuando Mr. William Taft, el primer gober-nador de las Filipinas, Presidente luego de los Estados Unidos, lerecibió al terminar ese cometido oficial, con su “shake hand” leexpresó la satisfacción por su impecable labor con estas palabras:“Capitán Renteria, en cualquier momento y en cualquier lugar delmundo en que Vd. tuviera una dificultad, pídame Vd. su ayuda.

Así los “saltos de rana” de Mac-Arthur a Leyte, a Mindoro, aLuzen, a Manila, se han hecho sobre los mares que América reco-noció conducida por el capitán vasco. (...)

The Basque Delegate in chargeEuzko Deya, Paris, 1945

AURKIBIDEAK

259

IDAZLANEN AURKIBIDEA URTEZ URTE

1897—Euskalzaleri (Euskalzale, 1897ko bagilak 3, 178 or.)—Biztuko balitzatez (Baserritarra, 6 zk., 1897ko bagilak 6)

1898—Baserriko egun barria (Euskalzale, 1898ko epailak 3,

66 or.)—Amarentzat (Euskalzale, 1898ko epailak 17, 83 or.)—Lora bateri (Euskalzale, 1898ko epailak 24, 93 or.)—Urruntasuna (Euskalzale, 1898ko epailak 31, 100 or.)

1899—Haretxari (Euskalzale, 1899ko epailak 16, 87 or.)—Truebarenak (Euskalzale, 1899):

Zugatz deuntua (epailak 23, 91 or.)Hilen etxadia (jorrailak 6, 108 or.)Su-ondoan (jorrailak 13, 117 or.)Batak besteari (jorrailak 20, 123 or.)Deabru eta aingerua (jorrailak 27, 133 or.)Aberats nekazaria (maiatzak 18, 159 or.)Filipinasti (maiatzak 25, 165 or.)

1900—Nora doaz? (Euskalduna, 167 zk., 1900eko irailak 16)

260

1901—Urruntasuna (La Baskonia, 276 zk., 1901eko maiatzak 30)

1903—Itxasoari (Ibaizabal, 56 zk., 1903ko urtarrilak 25, 2 or.)—Ibaizabala eta Bizkaitarrak (Ibaizabal, 59 zk., 1903ko

zezeilak 15, 1 or.)—Urruntasuna (Ibaizabal, 73 zk., 1903ko maiatzak 24,

1 or.)—Elantxoberi (Ibaizabal, 77 zk., 1903ko garagarrilak 21,

2 or.)—Zure eskutitzari (Ibaizabal, 79 zk., 1903ko garagarrilak 5,

1 or.)—Begoñako Amari (Ibaizabal, 101 zk., 1903ko lotazilak 13,

1 or.)

1904—Natxituako Ama Neskutzari (La Patria, 54 zk., 1904ko

garilak 17, 2 or.)—Abertzaleen joakera (Marcha) (Patria, 61 zk., 1904ko irai-

lak 24, 5 or.)—Izartu euskaldunak (Patria, 65 zk., 1904ko urrilak 22)—Haretx doneari (Patria, 66. zk., 1904ko urrilak 29. 1 or.)

1905—Ibaizabala eta Bizkaitarrak (Euskalduna, 383 zk., 1905eko

martiak 25)—Urruntasuna (La Baskonia, 441 zk., 1905eko lotazilak 30,

135 or.)

1911—Arin-arina (Bizkaitarra, 139 zk., 1911ko dagonilak 19,

3 or.)

261

1913—Urruntasuna (Euzkadi, 24 zk., 1913ko otsailak 24)—Arin-arina (Euzkadi, 45 zk., 1913ko epailak 17)—Abesak (Euzkadi, 45 zk., 1913ko epailak 17)

1914—Enbeitatar Kepari (Eusko Abendaren Elez) (Euzkadi, 367

zk., 1914ko otsailak 6)

1915—Sabineri (Euzkadi, 1022 zk., 1915eko azilak 25)

1916—Karmeletxoren heriotzan (Euzkadi, 1148 zk., 1916ko epai-

lak 31)—Ama datorkizue (Eusko Abendaren Elez) (Euzkadi, 1393

zk., 1916ko lotazilak 25)

1919—Urruntasuna (Euzko Deya, 77 zk., 1919)

1923—Bertso barriak. Antzinako Errebido berragertu da (Euzka-

di, 3168 zk., 1923ko urtarrilak 6)

1928—Itxasoa (Euzkadi, 4818 zk., 1928ko jorrailak 10)

1931—Sabineri (Euzkadi, 5884 zk., 1931-11-25)

1932—Olerki barriak Kaliforniatik bialduak (Ekin, 12. zk.,

1932ko jorrailak 23)

262

—Panderu-lagun (Ekin, 23. zk., 1932ko garilak 9)—Akulua nori? (Ekin, 24. zk., 1932ko garilak 16)—Lili-errekari (Ekin, 25 zk., 1932ko garilak 23)—Euskal Herriko izparrak (Ekin, 34 zk., 1932ko irailak 24)—Gogoratu (Ekin, 40 zk., 1932ko azilak 5)—Lili-errekari (Ekin, 42 zk., 1932ko azilak 19)—Lili-errekari (Ekin, 45 zk., 1932ko lotazilak 10)—Elantxobe (Ekin, 48 zk., 1932ko lotazilak 31)—Albizuritar Perderika eta emazteari (Euzkadi, 6041 zk.,

1932ko maiatzak 6)—Elantxobe (Euzkadi, 6086 zk., 1932ko bagilak 28)—Ameak haurrari (Euzkadi, 6089 zk., 1932ko garilak 1)

1933—Eskuak emonda (Ekin, 53 zk., 1933ko otsailak 4)—Geure erruz (Ekin, 60 zk., 1933ko epailak 25)—Euskal Herriko izparrak. Bizkaia (Ekin, 62 zk., 1933ko jor-

railak 8)—Maitatu gaitean Ekin-zale, Arriederra eta abar…(Ekin, 63

zk., 1933ko jorrailak 15)—Euskal Herriko izparrak. Bizkaia (Ekin, 64 zk., 1933ko

jorrailak 22)—Euskal Herriko izparrak (Ekin, 66 zk., 1933ko orrilak 6)—Euskal Herriko izparrak. Bilbo (Ekin, 67 zk., 1933ko orri-

lak 13)—Beratar Erroman Abari (Ekin, 72 zk., 1933ko bagilak 17)—Esaera zaharra (Ekin, 74 zk., 1933ko garilak 1)—Eta ezin (Ekin, 75 zk., 1933ko garilak 8)

1934—Edurneri (Euzkadi, 6713 zk., 1934ko bagilak 15)—Zabalatar Josuri (Euzkadi, 6717 zk., 1934ko bagilak 20)—Eurak dira (Euzkadi, 6722 zk., 1934ko bagilak 26)—Eurak dira (Euzkadi, 6726 zk., 1934ko bagilak 30)

263

—Jopuak gara (Euzkadi, 6727 zk., 1934ko uztailak 1)—Eroak ete gara ba? (Euzkadi, 6742 zk., 1934ko uztailak 19)—Errukarria (Euzkadi, 6757 zk., 1934ko dagonilak 5)—Ez dogu astirik (Euzkadi, 6762 zk., 1934ko dagonilak 11)—Begoñarantza (Euzkadi, 6764 zk., 1934ko dagonilak 15)—Sabineri (Nación Vasca, 79 zk., 1934ko lotazilak, Argentina)

1935—Aieneka eta negarrez (Euzkadi, 6971 zk., 1935eko jorrai-

lak 28)—Mendigoizale (Euzkadi, 6987 zk., 1935eko orrilak 18)—Alkate ona? (Euzkadi, 6998 zk., 1935eko orrilak 31)—Itsasertzetik (Euzkadi, 7014 zk., 1935eko bagilak 19)—Ederto Iñaki (Euzkadi, 7020 zk., 1935eko bagilak 26)—Gora Nabarra!! (Euzkadi, 7023 zk., 1935eko bagilak 19)—Azaña dator? (Euzkadi, 7033 zk., 1935eko garilak 11)—Panderu-lagun (Euzkadi, 7141 zk., 1935eko azilak 14)—Bizi nahi dogu (Euzkadi, 7166 zk., 1935eko lotazilak 13)—Gureak egin dau (Euzkadi, 7172 zk., 1935eko lotazilak 20)—Abertzale bihotzak (Euzkadi, 7175 zk., 1935eko lotazilak 24)

1936—Eup! (Euzkadi, 7195 zk., 1936ko urtarrilak 16)—Eup, Baserritarrak (Euzkadi, 7198 zk., 1936ko urtarrilak 19)—Gatxerdi (Euzkadi, 7203 zk., 1936ko urtarrilak 26)—Eup! (Euzkadi, 7205 zk., 1936ko urtarrilak 28)—Bera maitatzearren (Ekin, 190 zk., 1936ko otsailak 29)—Zutik (Euzkadi, 7234 zk., 1936ko epailak 1)—Egia ikasi (Euzkadi, 7250 zk., 1936ko epailak 20)—Abertzaleok kistarrak garean? (Euzkadi, 7279 zk., 1936ko

jorrailak 24)—Bakotxari berea (Euzkadi, 7301 zk., 1936ko orrilak 21)—Elantxobe (Euzkadi, 7312 zk., 1936ko bagilak 3)—Gorrotopean (Euzkadi, 7320 zk., 1936ko bagilak 12)

264

—Aberriari (Euzkadi, 7386 zk., 1936ko dagonilak 28)—Sabineri (Euzkadi, 7465 zk., 1936ko azilak 29)—Ereintza (Euzkadi, 7477 zk., 1936ko lotazilak 13)

1937—Arantzaditar Ingartzi (Eguna, 40 zk., 1937ko otsailak 16)—Nora zoaz igasi? (Eguna, 44 zk., 1937ko otsailak 20)—Samarrak (Eguna, 48 zk., 1937ko otsailak 25)

1940—Ama Neskutzari (Euzko Enda, 13 zk., 1940ko urtarrilak, 2 or.)

1949—Begoñako Ama (Euzko Deya (Mexiko), 111 zk., 1949ko

agorrilak)

1954—Sabineri (Euzko Deya (Mexiko), 174 zk., 1954-12-01)

1964—Urruntasuna (Euzko Deya, 292 zk., 1964)

1971—Elantxoberi (Euzko Deya, 376 zk., 1971)

1986—Urruntasuna (Karmel, 1986-3, 109 or.)

Eskuzkoak—Sehaska abestia —Abestia—Abestia—Olerkiak—Simon eta Artxina

265

IDAZLANEN AURKIBIDEA GENEROKA

OLERKIAK

—Euskalzaleri (Euskalzale, 1897ko bagilak 3, 178 or.)—Biztuko balitzatez (Baserritarra, 6 zk., 1897ko bagilak 6)—Baserriko egun barria (Euskalzale, 1898ko epailak 3, 66 or.)—Amarentzat (Euskalzale, 1898ko epailak 17, 83 or.)—Lora bateri (Euskalzale, 1898ko epailak 24, 93 or.)—Urruntasuna (Euskalzale, 1898ko epailak 31, 100 or.)—Haretxari (Euskalzale, 1899ko epailak 16, 87 or.)—Truebarenak (Euskalzale, 1899):

Zugatz deuntua (epailak 23, 91 or.)Hilen etxadia (jorrailak 6, 108 or.)Su-ondoan (jorrailak 13, 117 or.)Batak besteari (jorrailak 20, 123 or.)Deabru eta aingerua (jorrailak 27, 133 or.)Aberats nekazaria (maiatzak 18, 159 or.)Filipinasti (maiatzak 25, 165 or.)

—Nora doaz? (Euskalduna, 167 zk., 1900eko irailak 16)—Urruntasuna (La Baskonia, 276 zk., 1901eko maiatzak 30)—Itxasoari (Ibaizabal, 56 zk., 1903ko urtarrilak 25, 2 or.)—Ibaizabala eta Bizkaitarrak (Ibaizabal, 59 zk., 1903ko

zezeilak 15, 1 or.)—Urruntasuna (Ibaizabal, 73 zk., 1903ko maiatzak 24, 1 or.)

266

—Elantxoberi (Ibaizabal, 77 zk., 1903ko garagarrilak 21, 2 or.)

—Zure eskutitzari (Ibaizabal, 79 zk., 1903ko garagarrilak 5,1 or.)

—Begoñako Amari (Ibaizabal, 101 zk., 1903ko lotazilak 13,1 or.)

—Natxituako Ama Neskutzari (La Patria, 54 zk., 1904kogarilak 17, 2 or.)

—Abertzaleen joakera (Marcha) (Patria, 61 zk., 1904ko irai-lak 24, 5 or.)

—Haretx doneari (Patria, 66. zk., 1904ko urrilak 29. 1 or.)—Ibaizabala eta Bizkaitarrak (Euskalduna, 383 zk., 1905eko

martiak 25)—Urruntasuna (La Baskonia, 441 zk., 1905eko lotazilak 30,

135 or.)—Arin-arina (Bizkaitarra, 139 zk., 1911ko dagonilak 19, 3 or.)—Urruntasuna (Euzkadi, 24 zk., 1913ko otsailak 24)—Arin-arina (Euzkadi, 45 zk., 1913ko epailak 17)—Abesak (Euzkadi, 45 zk., 1913, epailak 17)—Enbeitatar Kepari (Eusko Abendaren Elez) (Euzkadi, 367

zk., 1914ko otsailak 6)—Sabineri (Euzkadi, 1022 zk., 1915eko azilak 25) —Karmeletxoren heriotzan (Euzkadi, 1148 zk., 1916ko epai-


zk., 1916ko lotazilak 25)—Urruntasuna (Euzko Deya, 77 zk., 1919)—Bertso barriak. Antzinako Errebido berragertu da (Euzka-

di, 3168 zk., 1923ko urtarrilak 6)—Itxasoa (Euzkadi, 4818 zk.,1928ko jorrailak 10)—Sabineri (Euzkadi, 5884 zk., 1931-11-25)—Olerki barriak Kaliforniatik bialduak (Ekin, 12. zk.,

1932ko jorrailak 23)—Panderu-lagun (Ekin, 23. zk., 1932ko garilak 9)

267

—Akulua nori? (Ekin, 24. zk., 1932ko garilak 16)—Albizuritar Perderika eta emaztiari (Euzkadi, 6041 zk.,

1932ko maiatzak 6)—Elantxobe (Euzkadi, 6086 zk., 1932ko bagilla 28)—Ameak aurrari (Euzkadi, 6089 zk., 1932ko garilak 1)—Sabineri (Nación Vasca, 79 zk., 1934ko lotazilak, Argentina)—Panderu-lagun (Euzkadi, 7141 zk., 1935eko azilak 14)—Eup! (Euzkadi, 7195 zk., 1936ko urtarrilak 16)—Eup, Baserritarrak (Euzkadi, 7198 zk., 1936ko urtarrilak 19)—Eup! (Euzkadi, 7205 zk., 1936ko urtarrilak 28)—Bera maitatzearren (Ekin, 190 zk., 1936ko otsailak 29)—Zutik (Euzkadi, 7234 zk., 1936ko epailak 1)—Egia ikasi (Euzkadi, 7250 zk., 1936ko epailak 20)—Aberriari (Euzkadi, 7386 zk., 1936ko dagonilak 28)—Sabineri (Euzkadi, 7465 zk., 1936ko azilak 29)—Nora zoaz igasi? (Eguna, 44 zk., 1937ko otsailak 20)—Samarrak (Eguna, 48 zk., 1937ko otsailak 25)—Ama Neskutzari (Euzko Enda, 13 zk., 1940ko urtarrilak,

2 or.)—Sabineri (Euzko Deya (Mexiko), 174 zk., 1954-12-01) —Urruntasuna (Euzko Deya, 292 zk., 1964)—Elantxoberi (Euzko Deya, 376 zk., 1971)—Urruntasuna (Karmel, 1986-3, 109 or.)

HITZ LAUZ

—Izartu euskaldunak (Patria, 65 zk., 1904ko urrilak 22)—Lili-errekari (Ekin, 25 zk., 1932ko garilak 23)—Euskal Herriko izparrak (Ekin, 34 zk., 1932ko irailak 24)—Gogoratu (Ekin, 40 zk., 1932ko azilak 5)—Lili-errekari (Ekin, 42 zk., 1932ko azilak 19)—Lili-errekari (Ekin, 45 zk., 1932ko lotazilak 10)—Elantxobe (Ekin, 48 zk., 1932ko lotazilak 31)—Eskuak emonda (Ekin, 53 zk., 1933ko otsailak 4)

268

—Geure erruz (Ekin, 60 zk., 1933ko epala 25)—Euskal Herriko izparrak. Bizkaia (Ekin, 62 zk., 1933ko

jorrailak 8)—Maitatu gaitean Ekin-zale, Arriederra eta abar…(Ekin, 63



lak 13)—Beratar Erroman Abari (Ekin, 72 zk., 1933ko bagilak 17)—Esaera zaarra (Ekin, 74 zk., 1933ko garilak 1)—Eta ezin (Ekin, 75 zk., 1933ko garilak 8)—Edurneri (Euzkadi, 6713 zk., 1934ko bagilak 15)—Zabalatar Josuri (Euzkadi, 6717 zk., 1934ko bagilak 20)—Eurak dira (Euzkadi, 6722 zk., 1934ko bagilak 26)—Eurak dira (Euzkadi, 6726 zk., 1934ko bagilak 30)—Jopuak gara (Euzkadi, 6727 zk., 1934ko uztailak 1)—Eroak ete gara ba? (Euzkadi, 6742 zk., 1934ko uztailak 19)—Errukarrija (Euzkadi, 6757 zk., 1934ko dagonilak 5)—Ez dogu astirik (Euzkadi, 6762 zk., 1934ko dagonilak 11)—Begoñaruntza (Euzkadi, 6764 zk., 1934ko dagonilak 15)—Aieneka eta negarrez (Euzkadi, 6971 zk., 1935eko jorrai-

lak 28)—Mendigoizale (Euzkadi, 6987 zk., 1935eko orrilak 18)—Alkate ona? (Euzkadi, 6998 zk., 1935eko orrilak 31)—Itxas-ertzetik (Euzkadi, 7014 zk., 1935eko bagilak 19)—Ederto Iñaki (Euzkadi, 7020 zk., 1935eko bagilak 26)—Gora Nabarra!! (Euzkadi, 7023 zk., 1935eko bagilak 19)—Azaña dator? (Euzkadi, 7033 zk., 1935eko garilak 11)—Bizi nai dogu (Euzkadi, 7166 zk., 1935eko lotazilak 13)—Gureak egin dau (Euzkadi, 7172 zk., 1935eko lotazilak 20)—Abertzale bihotzak (Euzkadi, 7175 zk., 1935eko lotazilak

24)

269

—Gatxerdi (Euzkadi, 7203 zk., 1936ko urtarrilak 26)—Abertzaleok kistarrak garean? (Euzkadi, 7279 zk., 1936ko

jorrailak 24)—Bakotxari berea (Euzkadi, 7301 zk., 1936ko orrilak 21)—Elantxobe (Euzkadi, 7312 zk., 1936ko bagilak 3)—Gorrotopean (Euzkadi, 7320 zk., 1936ko bagilak 12)—Ereintza (Euzkadi, 7477 zk., 1936ko lotazilak 13)—Arantzaditar Ingartzi (Eguna, 40 zk., 1937ko otsailak 16)—Begoñako Ama (Euzko Deya (Mexiko), 111 zk., 1949ko

agorrilak)

270

IDAZLANEN AURKIBIDEA ALDIZKARIEN ARABERA

Baserritarra

—Biztuko balitzatez (Baserritarra, 6 zk., 1897ko bagilak 6)

Bizkaitarra

—Arin-arina (Bizkaitarra, 139 zk., 1911ko dagonilak 19, 3 or.)

Eguna

—Arantzaditar Ingartzi (Eguna, 40 zk., 1937ko otsailak 16)—Nora zoaz igasi? (Eguna, 44 zk., 1937ko otsailak 20)—Samarrak (Eguna, 48 zk., 1937ko otsailak 25)

Ekin

—Olerki barriak Kaliforniatik bialduak (Ekin, 12. zk.,1932ko jorrailak 23)

—Panderu-lagun (Ekin, 23. zk., 1932ko garilak 9)—Akulua nori? (Ekin, 24. zk., 1932ko garilak 16)—Lili-errekari (Ekin, 25 zk., 1932ko garilak 23)—Euskal Herriko izparrak (Ekin, 34 zk., 1932ko irailak 24)—Gogoratu (Ekin, 40 zk., 1932ko azilak 5)—Lili-errekari (Ekin, 42 zk., 1932ko azilak 19)

271

—Lili-errekari (Ekin, 45 zk., 1932ko lotazilak 10)—Elantxobe (Ekin, 48 zk., 1932ko lotazilak 31)—Eskuak emonda (Ekin, 53 zk., 1933ko otsailak 4)—Geure erruz (Ekin, 60 zk., 1933ko epailak 25)—Euskal Herriko izparrak. Bizkaia (Ekin, 62 zk., 1933ko

jorrailak 8)—Maitatu gaitean Ekin-zale, Arriederra eta abar…(Ekin, 63



lak 13)—Beratar Erroman Abari (Ekin, 72 zk., 1933ko bagilak 17)—Esaera zaarra (Ekin, 74 zk., 1933ko garilak 1)—Eta ezin (Ekin, 75 zk., 1933ko garilak 8)—Bera maitatzearren (Ekin, 190 zk., 1936ko otsailak 29)

Euskalduna

—Nora doaz? (Euskalduna, 167 zk., 1900eko irailak 16)—Ibaizabala eta Bizkaitarrak (Euskalduna, 383 zk., 1905eko

martiak 25)

Euskalzale

—Euskalzaleri (Euskalzale, 1897ko bagilak 3, 178 or.)—Baserriko egun barria (Euskalzale, 1898ko epailak 3, 66 or.)—Amarentzat (Euskalzale, 1898ko epailak 17, 83 or.)—Lora bateri (Euskalzale, 1898ko epailak 24, 93 or.)—Urruntasuna (Euskalzale, 1898ko epailak 31, 100 or.)—Haretxari (Euskalzale, 1899ko epailak 16, 87 or.)—Truebarenak (Euskalzale, 1899):

Zugatz deuntua (epailak 23, 91 or.)

272

Hilen etxadia (jorrailak 6, 108 or.)Su-ondoan (jorrailak 13, 117 or.)Batak besteari (jorrailak 20, 123 or.)Deabru eta aingerua (jorrailak 27, 133 or.)Aberats nekazaria (maiatzak 18, 159 or.)Filipinasti (maiatzak 25, 165 or.)

Euzkadi

—Urruntasuna (Euzkadi, 24 zk., 1913ko otsailak 24)—Arin-arina (Euzkadi, 45 zk., 1913ko epailak 17)—Abesak (Euzkadi, 45 zk., 1913, epailak 17—Enbeitatar Kepari (Eusko Abendaren Elez) (Euzkadi, 367

zk., 1914ko otsailak 6)—Sabineri (Euzkadi, 1022 zk., 1915eko azilak 25) —Karmeletxoren heriotzan (Euzkadi, 1148 zk., 1916ko epai-


zk., 1916ko lotazilak 25)—Bertso barriak. Antzinako Errebido berragertu da (Euzka-

di, 3168 zk., 1923ko urtarrilak 6)—Itxasoa (Euzkadi, 4818 zk.,1928ko jorrailak 10)—Sabineri (Euzkadi, 5884 zk., 1931-11-25)—Albizuritar Perderika eta emaztiari (Euzkadi, 6041 zk.,

1932ko maiatzak 6)—Elantxobe (Euzkadi, 6086 zk., 1932ko bagilla 28)—Ameak aurrari (Euzkadi, 6089 zk., 1932ko garilak 1)—Edurneri (Euzkadi, 6713 zk., 1934ko bagilak 15)—Zabalatar Josuri (Euzkadi, 6717 zk., 1934ko bagilak 20)—Eurak dira (Euzkadi, 6722 zk., 1934ko bagilak 26)—Eurak dira (Euzkadi, 6726 zk., 1934ko bagilak 30)—Jopuak gara (Euzkadi, 6727 zk., 1934ko uztailak 1)—Eroak ete gara ba? (Euzkadi, 6742 zk., 1934ko uztailak 19)—Errukarrija (Euzkadi, 6757 zk., 1934ko dagonilak 5)

273

—Ez dogu astirik (Euzkadi, 6762 zk., 1934ko dagonilak 11)—Begoñaruntza (Euzkadi, 6764 zk., 1934ko dagonilak 15)—Aieneka eta negarrez (Euzkadi, 6971 zk., 1935eko jorrai-

lak 28)—Mendigoizale (Euzkadi, 6987 zk., 1935eko orrilak 18)—Alkate ona? (Euzkadi, 6998 zk., 1935eko orrilak 31)—Itxas-ertzetik (Euzkadi, 7014 zk., 1935eko bagilak 19)—Ederto Iñaki (Euzkadi, 7020 zk., 1935eko bagilak 26)—Gora Nabarra!! (Euzkadi, 7023 zk., 1935eko bagilak 19)—Azaña dator? (Euzkadi, 7033 zk., 1935eko garilak 11)—Panderu-lagun (Euzkadi, 7141 zk., 1935eko azilak 14)—Bizi nai dogu (Euzkadi, 7166 zk., 1935eko lotazilak 13)—Gureak egin dau (Euzkadi, 7172 zk., 1935eko lotazilak 20)—Abertzale bihotzak (Euzkadi, 7175 zk., 1935eko lotazilak 24)—Eup! (Euzkadi, 7195 zk., 1936ko urtarrilak 16)—Eup, Baserritarrak (Euzkadi, 7198 zk., 1936ko urtarrilak 19)—Gatxerdi (Euzkadi, 7203 zk., 1936ko urtarrilak 26)—Eup! (Euzkadi, 7205 zk., 1936ko urtarrilak 28)—Zutik (Euzkadi, 7234 zk., 1936ko epailak 1)—Egia ikasi (Euzkadi, 7250 zk., 1936ko epailak 20)—Abertzaleok kistarrak garean? (Euzkadi, 7279 zk., 1936ko

jorrailak 24)—Bakotxari berea (Euzkadi, 7301 zk., 1936ko orrilak 21)—Elantxobe (Euzkadi, 7312 zk., 1936ko bagilak 3)—Gorrotopean (Euzkadi, 7320 zk., 1936ko bagilak 12)—Aberriari (Euzkadi, 7386 zk., 1936ko dagonilak 28)—Sabineri (Euzkadi, 7465 zk., 1936ko azilak 29)—Ereintza (Euzkadi, 7477 zk., 1936ko lotazilak 13)

Euzko Deya

—Urruntasuna (Euzko Deya, 77 zk., 1919)—Begoñako Ama (Euzko Deya (Mexiko), 111 zk., 1949ko

agorrilak)

274

—Sabineri (Euzko Deya (Mexiko), 174 zk., 1954-12-01) —Urruntasuna (Euzko Deya, 292 zk., 1964)—Elantxoberi (Euzko Deya, 376 zk., 1971)

Euzko Enda

—Ama Neskutzari (Euzko Enda, 13 zk., 1940ko urtarrilak, 2 or.)

Ibaizabal

—Itxasoari (Ibaizabal, 56 zk., 1903ko urtarrilak 25, 2 or.)—Ibaizabala eta Bizkaitarrak (Ibaizabal, 59 zk., 1903ko

zezeilak 15, 1 or.)—Urruntasuna (Ibaizabal, 73 zk., 1903ko maiatzak 24, 1 or.)—Elantxoberi (Ibaizabal, 77 zk., 1903ko garagarrilak 21, 2 or.)—Zure eskutitzari (Ibaizabal, 79 zk., 1903ko garagarrilak 5,

1 or.)—Begoñako Amari (Ibaizabal, 101 zk., 1903ko lotazilak 13,

1 or.)

Karmel

—Urruntasuna (Karmel, 1986-3, 109 or.)

La Baskonia

—Urruntasuna (La Baskonia, 276 zk., 1901eko maiatzak 30)—Urruntasuna (La Baskonia, 441 zk., 1905eko lotazilak 30,

135 or.)

La Patria

—Natxituako Ama Neskutzari (La Patria, 54 zk., 1904kogarilak 17, 2 or.)

275

—Abertzaleen joakera (Marcha) (Patria, 61 zk., 1904ko irai-lak 24, 5 or.)

—Izartu euskaldunak (Patria, 65 zk., 1904ko urrilak 22)—Haretx doneari (Patria, 66. zk., 1904ko urrilak 29. 1 or.)

Nación Vasca

—Sabineri (Nación Vasca, 79 zk., 1934ko lotazilak, Argen-tina)

276

AIPAMENAK

Evaristo Bustintza: Gorgonio Errenteria (La Baskonia, 410 zk.,1905eko otsailak 20)

Bon: Irudia (Euzkadi, 2340 zk., 1919ko garilak 19)Kepa Enbeita: Gora Bon! (Euzkadi, 2384 zk., 1919ko irailak 3)Ogoñoko Lorea: Gorgoniori! (Euzko Enda, 13 zk., 1940)Ibon: Goian begoz! (Euzko Enda, 13. zk., 1940)Un patriote basque. Gorgonio de Renteria (Euzko Deya, Paris,

196 zk., 1940ko otsailak 10)The Basque Delegate in charge: La liberación de Manila (Euzko

Deya, Paris, 1945eko zemendiak 15)

277

SUTONDOAN SORTA

11. Ebaristo Bustintza Kirikiño: EgunekoaAukeraketa eta hitzaurrea: Xabier PereaAurkezlan eta moldakuntza: Jesus Mª Agirre

12. Jose Manuel Etxeita: JosetxoMoldakuntza eta sarrera: Adolfo Arejita

13. Estepan Urkiaga Lauaxeta: AzalpenakAukeraketa eta hitzaurrea: Jon Kortazar

14. G.C. della Croce – Bernardo Mª Garro Otxolua: Bertolda eta BertoldinAurkezlana eta moldakuntza: Adolfo Arejita

15. Eusebio Erkiaga: Jaioko diraSarrera: Lino Akesolo

16. Ebaristo Bustintza Kirikiño: Edo geuk edo iñok ez. Euskerearen aldeSarrera eta hautapena: Xabier PereaMoldakuntza: Xabier Perea, Adolfo Arejita

17. Mikel Zarate: Ipuin antzeko alegi mingotsakAurkezlana: Igone Etxebarria

18. Eusebio Erkiaga: Batetik besteraMoldakuntza eta aurkezlana: Iñaki Sarriugarte

19. Txomin Agirre: Auñemendiko loreaMoldakuntza eta sarrera: Rosa Mari Arano

10. Txomin Agirre: KresalaMoldakuntza eta sarrera: Mirari Alberdi eta Jon Arretxe

11. Jose Manuel Etxeita: Jaioterri maitiaAurkezlana eta moldakuntza: Iñaki Sarriugarte

12. Eusebio Erkiaga: Txurio TxoriaAurkezlana: Igone Etxebarria

278

13. Txomin Agirre: GaroaMoldakuntza eta sarrera: Bingen Zupiria

14. Resurrección Mª Azkue: LatsibiMoldakuntza eta sarrerak: Mirari Alberdi eta Karmele Olano Adolfo Arejita eta Luis Villasanteren hitzaurreak

15. Jean Barbier – Bernardo Mª Garro Otxolua: Ixtorio-Mixterio. Ipuin-MipuinakSarrera eta moldakuntza: Igone Etxebarria

16. Ebaristo Bustintza Kirikiño: Guda Nagusia (1914-1918)Testu-aukeraketa eta sarrera: Xabier Perea

17. Jose Antonio Oar-Arteta: Zaar-BarriSarrera: Segundo Oar-Arteta

18. Xabier Goitia: Eusko umeak atzerrianEratzailea: Jaime Kerexeta

19. Eusebio Erkiaga: ArranegiSarrera eta moldakuntza: Iñaki Sarriugarte

20. Sorne Unzueta Utarsus: Idazlan guztiakTestu-aukeraketa: Igone Etxebarria

21. Ipolito Larrakoetxea Legoaldi: Grimm anaien berrogeita hamar umeipuinSarrera, oharrak eta moldaketa: Miren Atutxa

22. Eusebio Erkiaga: Berbalauaren kulunkan (Prosa lanak) ISarrera eta edizioa: Andres Urrutia

23. Eusebio Erkiaga: Berbalauaren kulunkan (Prosa lanak) IISarrera eta edizioa: Andres Urrutia

24. José Basterretxea Oskillaso: Euskaldunak MadrilenSarrera eta edizioa: Adolfo Arejita

25. Karmelo Etxenagusia, Gotzaina: Euskerea nire bizitzanTestuaren ardura: Igone Etxebarria

279

26. Jean Hiriart-Urruti: Ni kazeta-egilea naiz. Artikulu, berri, istorioSarrera eta edizioa: Xabier Altzibar

27. Mikel Zarate: Haurgintza minetanSarrera: Jesus Etxezarraga

28. Domingo Agirre: KresalaSarrera: Sebastián García Trujillo

29. Xipri Arbelbide: Zoriona. 31 eta esku

30. Ebaristo Bustintza Kirikiño: AbarrakSarrera eta edizinoa: Miren Atutxa

31. Gorgonio Renteria: Izartu euskaldunak! Elantxobetar baten olerkiak eta artikuluakBiltzailea: Jule RenteriaSarrera eta edizinoa: Igone Etxebarria

GORGONIO RENTERIA - elantxobe.eu · hartuemon handia eukan Sotagaz, Sota y Aznar ontziolaren...

Documents

Transcript of GORGONIO RENTERIA - elantxobe.eu · hartuemon handia eukan Sotagaz, Sota y Aznar ontziolaren...