1

GUÍA DOCENTE DA MATERIA “HISTORIA MEDIEVAL”

Autor: Carlos Baliñas Pérez Titulación: Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Centro: Facultade de Humanidades-Campus de Lugo Curso académico: 2018-2019

2

1.- Datos descriptivos da materia: 1.1. Descrición da materia:

Historia Medieval (G5101107) é unha asignatura ordinaria de Formación Básica do Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural. Ten unha carga docente de 6 créditos ECTS, equivalente a 150 horas de traballo do alumno. Dentro da distribución temporal da docencia do Grao, enmárcase no 2º cuadrimestre do Primeiro Curso, impartíndose as horas de clase os Luns de 12 a 13’30 horas e os Mércores de 9’30 a 11 horas na Aula 13 da Facultade de Humanidades (este horario comprende toda a docencia presencial, incluíndo clases expositivas e interactivas, titorías presenciais e outras actividades). 1.2. Requisitos previos:

Aínda que non existen prerrequisitos esenciais, fóra dos estrictamente normativos, para cursar esta materia, é altamente aconsellable ter cursado e superado a materia “Historia Antiga“ de 1º curso e dominar a técnica do comentario de texto histórico. Así mesmo é preciso que os alumnos/as posúan a capacidade de expresarse oralmente e por escrito con corrección en galego e español. O aproveitamento académico para o alumnado será maior se ten coñecementos de linguas estranxeiras (preferiblemente Inglés e/ou Francés) e un axeitado dominio dos conceptos espacio-temporais nos procesos históricos. 1.3. Profesor que imparte a materia:

Dr. Carlos Baliñas Pérez, Profesor Titular de Historia Medieval da Universidade de Santiago de Compostela. O curso será impartido en galego, se ben se adoptarán estratexias docentes específicas para os alumnos/as que non acrediten un coñecemento suficiente deste idioma. 1.4. Horario de tutorías:

As tutorías terán lugar no despacho 117 da Facultade de Humanidades (1º andar) no horario que será comunicado ao alumnado ó comezo das actividades docentes. Se atenderá así mesmo ó alumnado por teléfono (982 824 727) e vía correo electrónico (carlos.balinas@usc.es). Atención: Fóra do devandito horario, a atención ó alumno é discrecional e está condicionada ós compromisos académicos e actividades do profesor, polo que se recomenda solicitar cita previa vía telefónica ou informática. 2.- Sentido da materia no perfil da titulación: 2.1. Bloque formativo ó que pertence a materia:

3

A asignatura “Historia Medieval” está inserida no bloque formativo de Historia dentro do Módulo de Formación Humanística, xunto coas materias obrigatorias “Historia Antiga” (1º curso), “Historia Moderna” e “Historia Contemporánea” (2º curso) e “Historia do Mundo Actual” e “Historia de España” (3º curso), nunha secuencia común cronolóxica e de aprendizaxe. O obxectivo común do bloque é o achegamento ó alumno/a á comprensión dos procesos históricos como ferramenta de interpretación do pasado, dilucidación do presente e formulación do futuro. Esta asignatura mantén así mesmo unha estreita conexión formativa coas materias optativas “Historia de Galicia” e “Historia Social e Cultural de Europa” (I e II), parte dos contidos das cales están concibidos como ampliación e afondamento dos desta materia. De tódolos xeitos, o alumno/a debe de ser consciente que, no marco dunha titulación xeralista e interdisciplinar, como é o caso do Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural, existe unha marcada interrelación entre esta materia e as do resto do programa de estudios, especialmente coas pertencentes ós bloques formativos de Xeografía e Historia da Arte. 2.2. Papel que xoga a materia dentro do bloque formativo:

Proporcionar ó alumno un coñecemento global da etapa medieval, cunha especial incidencia na formación das tres grandes áreas culturais do mundo mediterráneo despois da crise da Romanidade e nas orixes e evolución histórica da Europa da Idade Media. Tentarase ofertar unha visión sintética, razoada e multicausal, que integre elementos políticos, económicos, sociais e culturais de cara a obter unha comprensión global dos procesos históricos pasados e presentes, no marco da interdisciplinariedade propia do Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural. 2.3. Interese da materia para formación académica e profesional do alumnado:

Hai poderosos argumentos para soster que Europa en canto que construcción social, política e cultural, tal como a entendemos hoxe en día, forxouse nos seus piares básicos e definitorios na Idade Media, arredor dos eixes definidos pola sociedade feudal e o cristianismo católico romano. É imposible entender plenamente a nosa civilización europea-occidental sen un coñecemento da xeira medieval. Mais, entón como agora, esta civilización, que imbúe tódolos aspectos da nosa sociedade actual e dese marco europeo no que se desenvolve a nosa vida, estivo en estreita interrelación coas outras áreas de civilización nadas na Idade Media: o mundo bizantino-eslavo-ortodoxo (que recentemente está incorporándose ó marco político, económico e cultural da Unión Europea) e o mundo árabe-islámico (co que a nosa civilización comparte dende os seus inicios comúns unha complexa historia de interdependencia mutua mestura de mestizaxe e conflicto). Un europeo que non coñeza a historia medieval é un individuo desprovisto das claves mínimas para entender a súa sociedade, a súa cultura e o seu tempo.

Dun xeito máis instrumental, o coñecemento da Idade Media é fundamental tanto para o exercicio profesional da docencia e a investigación no campo das Humanidades como para a especialización laboral no campo da xestión e difusión cultural. Nese aspecto, a máis dos contidos básicos formativos, a docencia desta materia pretende achegar ó alumnado ós diferentes rexistros interpretativos da historia social, económica, cultural e política, empregando o estudio da Historia Medieval como laboratorio práctico da multiplicidade de instrumentos da análise histórica.

4

3.- Obxectivos e competencias a traballar nesta materia: 3.1. Obxectivos relacionados cos novos coñecementos ou habilidades a adquirir nesta materia (competencias específicas):

En canto que disciplina de formación básica no marco da aprendizaxe da Historia, esta materia ten como obxectivo proporcionarlle ó alumno/a un coñecemento global da época medieval, cunha incidencia especial nas orixes e evolución históricas da Europa da Idade Media, axudándolle a desenvolver unha visión sintética, razoada e multicausal, que integre elementos políticos, económicos, sociais e culturais nunha comprensión global dos procesos históricos pasados e presentes, tendo sempre moi presente o marco da interdisciplinariedade propio do Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Se fomentarán especificamente como competencias propias da materia a capacidade de análise crítica e constructiva de situacións pasadas e presentes (o manexo do tempo histórico) –Competencia 3G- e a capacidade de lectura e interpretación crítica e comprensiva en todo tipo de soportes informativos (con especial incidencia na información documental a través da técnica do comentario de texto histórico)-Competencia 4G-. 3.2. Obxectivos relacionados co dominio de certas ferramentas de aprendizaxe e/ou de formación (competencias xerais):

Consideramos que o estudio da Historia Medieval debe potenciar no alumno/a como competencias xerais instrumentais a comunicación oral e escrita na lingua nativa (cunha especial opción pola lingua galega) e a capacidade de análise e síntese das diversas fontes de coñecemento da realidade –Competencia T2-. Como competencias xerais sistémicas estimularemos a creatividade individual e o xuízo crítico e razoado. Como ferramenta instrumental e xeito de avaliación destas competencias empregaremos o traballo bibliográfico obrigatorio na súa triple dimensión de redacción escrita, recensión crítica e resumida dunha fonte informativa e plasmación persoal das capacidades, coñecementos e opinións persoais do alumno/a – Competencia E5-. Como competencias xerais interpersoais incidiremos especialmente no recoñecemento da diversidade e a multiculturalidade e o compromiso ético a través do descubrimento do ser humano como suxeito da Historia – Competencia E3-.. 3.3. Obxectivos e competencias vencellados a valores ou actitudes básicas: O obxectivo global do desenvolvemento destas competencias específicas e xerais será o de potenciar no estudiante unha vontade de aprendizaxe autónoma e individualizada dende a súa propia realidade en interrelación e empatía co docente e cos seus compañeiros e compañeiras: comprenderse a si mesmo, comprender o mundo que lle arrodea e formular propostas de actuación persoal e colectiva na seu entorno social - Competencia 5G-.

5

4.- Contidos da materia: 4.1.Descritor da materia:

A crise da Romanidade e a transición cara a un novo modelo social fundamentado no predominio das relacións privadas sobre das institucionais nas esferas económica, social e política. A identificación da sociedade coa cristiandade nos campos da moral e a cultura. As áreas de civilización árabe-islámica e bizantino-ortodoxa e a súa relación con Occidente. A construción dunha idea de Europa arredor do feudalismo, as monarquías nacionais e a Igrexa católica. A crise do modelo feudal e a evolución cara á sociedade moderna. 4.2. Estruturación da materia:

A materia se articula arredor dun tema introdutorio e tres bloques temáticos, seguindo unha ordenación ontolóxica e cronolóxica. O primeiro tema achega ó alumno/a á construción da idea e concepto de Idade Media e ós seus marcos espaciais e temporais. O primeiro bloque temático se ocupa da ruptura do espazo unitario xerado arredor do Imperio Romano e a civilización grecolatina no mundo mediterráneo e a xeración de tres grandes áreas de civilización (Occidente, Bizancio, Islam) no oco deixado, para abordar logo o proceso de diverxencia e confrontación entre estes tres espazos sociais e culturais. O segundo bloque temático céntrase no proceso de construción e consolidación dun modelo social e dunha civilización propia no Occidente que comezará un proceso de expansión polo marco continental ata acadar unha posición hexemónica fronte ás outras áreas de civilización en Europa. O terceiro bloque temático analiza a crise interna deste modelo social e cultural e a súa reconfiguración, que levará á transición á sociedade estamental da Idade Moderna, a creación das monarquías absolutas e á expansión da civilización europea alén das súas fronteiras continentais, procesos todos eles que teñen os seus alicerces na época medieval. 4.3. Programación temática dos contidos:

0.- Introdución á Idade Media: tempo, espazo e coñecemento.

I.- A Crise do Mundo Antigo e a división da área mediterránea (ss. III-X)

1.- Romanidade e Xermanidade nos séculos III a V. 2.- A formación das tres áreas de civilización mediterránea (ss. VI-VII): Europa xermánica, Bizancio e Islam. 3.- A evolución diverxente das tres áreas de civilización mediterránea (ss. VIII-X)

6

II.- A consolidación do Occidente medieval cristián (ss. XI-XIII) 4.- A ampliación do marco xeográfico europeo-occidental: crecemento interno e expansión externa. 5.- A Cidade de Deus e a realidade temporal. 6.- O Imperio Romano-Xermánico e as monarquías nacionais feudais.

III.- Crise e transformación da Europa feudal (ss. XIV-XV)

7.- Depresión e recuperación na sociedade europea baixomedieval. 8.- As novas bases básicas sociais e culturais da Europa cristián. 9.- A afirmación da hexemonía monárquica nos estados medievais.

4.4. Bibliografía básica e complementaria: Manuais recomendables: . José Ángel GARCÍA DE CORTÁZAR e José Ángel SESMA, Manual de Historia Medieval, Madrid, Alianza Editorial, 2008. . Vicente ÁLVAREZ PALENZUELA (coord.), Historia Universal de la Edad Media, Barcelona, Ariel, 2002. . Miguel Ángel LADERO QUESADA, Historia Universal. Edad Media, Barcelona, Vicens Vives, 2001. . José Manuel NIETO SORIA, Europa en la Edad Media, Madrid, Akal, 2016. . Emilio MITRE, Historia de la Edad Media en Occidente, Madrid, Cátedra, 1995. . Salvador CLARAMUNT e outros, Historia de la Edad Media, Barcelona, Ariel, 1992. . Robert FOSSIER, La Edad Media, Barcelona, Crítica, 1988, 3 vv. Outras obras de consulta: .Angus MACKAY e David DITCHBURN (eds.), Atlas de Europa Medieval, Madrid, Cátedra, 2011. . Herman KINDER e Werner HILGEMANN, Atlas histórico mundial (I), Madrid, Istmo, 1999. . VV.AA., Atlas “The Times” de Historia de la Humanidad, Barcelona, GSC, 1994.

7

4.5- Desenvolvemento temático dos contidos Tema 0: Introdución á Idade Media: tempo, espazo e coñecemento. 1.- Sentido do tema: O obxectivo deste tema de iniciación é introducir ó alumno/a no concepto de Idade Media como unha construción intelectual e metodolóxica, as diversas formulacións historiográficas das que foi obxecto e os conceptos populares arredor do “medieval”, para pasar logo a unha definición dos seus marcos espaciais e temporais conforme ó tratamento que se lle dará nesta materia. 2.- Epígrafes do tema: O concepto de “Idade Media”: orixe, evolución e interpretacións actuais. Límites xeográficos e cronolóxicos. Métodos e instrumentos para o estudio da época medieval. ¿Para qué serve a Historia Medieval?. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor e na bibliografía suxerida como material de apoio á posterior realización do traballo de curso. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Ó tratarse dun tema de teoría e de carácter introdutorio, só se prevé un debate na aula sobre dos conceptos previos dos alumnos. Sen embargo, a comprensión do concepto “Idade Media” é básico para a realización do traballo de curso obrigatorio. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento e comprensión das variables espazo e tempo como fundamento da análise histórica. - Coñecemento e comprensión dos contidos básicos a partir dos cales se estrutura o concepto de Idade Media. - Capacidade de formulación de modelos teóricos de interpretación e de comunicación verbal das ideas propias. 7.- Dificultades posibles:

8

Este tema non presenta dificultades especiais pero presupón un certo coñecemento do discurso histórico e unha certa capacidade de abstracción e sistematización pola banda do alumno/a. 8.- Bibliografía esencial: . Alain GUERREAU, El futuro de un pasado: La Edad Media en el siglo XXI, Barcelona, Crítica, 2002. . Jacques HEERS, La invención de la Edad Media, Barcelona, Crítica, 1996. . Regine PERNOUD, ¿Qué es la Edad Media?, Madrid, Magisterio Español, 1979. . Juan Ignacio RUIZ DE LA PEÑA, Introducción al estudio de la Edad Media, Madrid, Siglo XXI, 1987. . Giuseppe SERGI, La idea de Edad Media, Barcelona, Crítica, 2001. Tema 1: Romanidade e Xermanidade nos séculos III a V. 1.- Sentido do tema: Neste tema preténdese achegar ó alumno/a ó coñecemento das dúas bases socioculturais do futuro Occidente medieval. Por unha banda, a civilización do Baixo Imperio Romano, mestura das tradicións da Antigüidade grecorromana e de novos elementos xurdidos no contexto da grave crise do século III. Por outra banda, a sociedade xermánica, transformada ela tamén polo contacto co mundo latino. Dende esta perspectiva, se analizarán os asentamentos xermánicos e os espazos políticos a que deron lugar. 2.- Epígrafes do tema: O afundimento das bases económicas e sociais do Imperio Romano e a disolución dos vínculos políticos. A crise do século III e os proxectos de reconstrución do século IV. A sociedade xermánica clásica e a súa interrelación co universo romano. Do conflito fronteirizo ás grandes migracións. Os mecanismos do asentamento bárbaro e as súas consecuencias políticas. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais.

9

5.- Actividades: Se realizará unha práctica en aula de comentario de texto, para a realización da cal se proporcionará previamente ós alumnos un apoio bibliográfico, un guión esquemático de cómo realizar un comentario de texto histórico e o propio texto a comentar, de xeito que poidan preparar a actividade de antemán. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención ós conceptos “crise” e “interrelación”. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Capacidade de ler e interpretar información en todo tipo de soportes, con especial atención ás fontes históricas. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre da Historia de Roma e da metodoloxía do comentario de texto histórico. 8.- Bibliografía esencial: . Averil CAMERON, El Bajo Imperio Romano: 284-430, Madrid, Encuentro. 2001. . Roger COLLINS, La Europa de la Alta Edad Media, 300-1000, Madrid, Akal, 2000. . Peter HEATHER, La caída del Imperio Romano, Barcelona, Crítica, 2005. . Rosa SANZ SERRANO, Las migraciones bárbaras, Madrid, Síntesis, 1995. . Malcolm TODD, The Early Germans, Oxford, Basil Blackwell, 1992. Tema 2: A formación das tres áreas de civilización mediterránea (ss. VI-VII): Europa xermánica, Bizancio e Islam. 1.- Sentido do tema: Neste tema preténdese achegar ó alumno á xénese e definición das tres grandes civilizacións que xorden no baleiro deixado pola crise da Romanidade no ámbito mediterráneo e que teñen protagonizado a historia europea dende entón ata hoxe en día, en diálogo ou en oposición. 2.- Epígrafes do tema: O crisol de Occidente: os reinos xermánicos e o papel mediador da Igrexa. De Constantinopla a Bizancio: o proxecto de restauración imperial de Xustiniano e a crise de Oriente no século VII. Umma: nacemento, desenvolvemento e primeira expansión do Islam. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e

10

específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención ós conceptos “civilización” e “evolución”. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Recoñecemento da diversidade e a multiculturalidade. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre da culturas islámica e greco-ortodoxa. 8.- Bibliografía esencial: . Peter BROWN, El primer milenio de la cristiandad occidental, Barcelona, Crítica, 1997. . Averil CAMERON, El mundo mediterráneo en la Antigüedad tardía, Barcelona, Crítica, 1998. . Timothy GREGORY, A History of Byzantium, Oxford, Blackwell, 2005. . Albert HOURANI, Historia de los pueblos árabes, Barcelona, Ariel, 1992. . Hugh KENNEDY, Las grandes conquistas árabes, Barcelona, Crítica, 2007. . Franz Georg MAIER, Las transformaciones del mundo mediterráneo. Siglos III-VIII. Madrid, Siglo XXI, 1979. Tema 3.- A evolución diverxente das tres áreas de civilización mediterránea (ss. VIII-X) 1.- Sentido do tema: Neste tema preténdese achegar ó alumno á consolidación das tres grandes civilizacións que xorden no baleiro deixado pola crise da Romanidade no ámbito mediterráneo e que

11

teñen protagonizado a historia europea dende entón ata hoxe en día, en diálogo ou en oposición. Prestarase especial atención á primeira conformación política unitaria do Occidente europeo, arredor dos imperios carolinxio e otoniano, como alicerce do xurdimento dunha civilización especificamente europea. 2.- Epígrafes do tema: Do reino merovinxio ó imperio carolinxio: as orixes da Europa medieval. Resistencia e afirmación: as “segundas invasións” e a aparición do Sacro Imperio Romano-Xermánico. Ortodoxia e autocracia: Bizancio e os pobos eslavos. A ruptura da unidade política e espiritual da Umma. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención á interrelación entre feitos sociais, políticos e culturais. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Recoñecemento da diversidade e a multiculturalidade. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre da culturas islámica e greco-ortodoxa así como unha boa comprensión da conformación actual das sociedades europeas en xeral e das que forman parte da Unión Europea en particular. 8.- Bibliografía esencial: . Franco CARDINI, Europa año Mil. Las raíces de Occidente, Madrid, Anaya, 1995.

12

. Roger COLLINS, La Europa de la Alta Edad Media, 300-1000, Madrid, Akal, 2000.

. Judith L. NELSON, The Frankish World 750-900, Londres, Hambledon, 1996.

. Franz Georg MAIER, Bizancio, Madrid, Siglo XXI, 1984.

. Emilio CABRERA, Historia de Bizancio, Barcelona, Ariel, 1998.

. Eduardo MANZANO MORENO, Historia de las sociedades musulmanas en la Edad Media, Madrid, Síntesis, 1992. . Bernard LEWIS, Los Árabes en la Historia, Barcelona, Edhasa, 1996. Tema 4.- A ampliación do marco xeográfico europeo-occidental: crecemento interno e expansión externa. 1.- Sentido do tema: O obxectivo deste tema é achegar ó alumno/a á definitiva cristalización dunha primeira civilización europea-occidental, en base ó modelo social feudal e ó cristianismo católico romano, que podemos exemplificar na cultura do Románico. Prestarase especial atención á vontade de superioridade desta Europa nuclear medieval sobre das outras áreas de civilización e ás consecuencias históricas desta pretensión hexemónica. 2.- Epígrafes do tema: A”Revolución do ano Mil”: os fundamentos humanos e productivos da expansión europea. A integración das periferias: os novos europeos. As frontes de expansión exterior: Drang nach Osten, Reconquista e Cruzadas. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso.

13

6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención á demografía e a economía como bases materiais dos procesos históricos. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Recoñecemento da diversidade e a multiculturalidade. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre xeografía humana e económica e sobre da Historia Medieval da Península Ibérica. 8.- Bibliografía esencial: . Robert BARTLETT, La formación de Europa: conquista, civilización y cambio cultural, 950-1350, Valencia, Ediciones Universitarias, 2003. . Robert FOSSIER, La infancia de Europa (siglos X-XII). Aspectos económicos y sociais, Barcelona, Labor, 1984, 2 vv. . José Ángel GARCIA DE CORTAZAR (dir.), Organización social del espacio en la España medieval, Barcelona, Ariel, 1985. . Derek W. LOMAX, La Reconquista, Barcelona, Crítica, 1984. . Claude CAHEN, Oriente y Occidente en tiempos de las Cruzadas, México, F.C.E., 2001. . Hans Eberhard MAIER, Historia de las Cruzadas, Madrid, Istmo, 2001. . Christopher TYERMAN, Las Guerras de Díos. Una nueva historia de las Cruzadas, Barcelona, Crítica, 2007. Tema 5.- A Cidade de Deus e a realidade temporal. 1.- Sentido do tema: Neste tema preténdese achegar ó alumnado ás bases ideolóxicas da civilización medieval europea, facendo especial incidencia no papel da Igrexa e da Nobreza como piares do modelo social que a sustentaba e da Cidade como un novo universo social en progresión. 2.- Epígrafes do tema: Europa como Cristiandade: a Reforma Gregoriana e a hexemonía do Papado. Aculturación, inculturación e disidencia relixiosa. A redefinición da nobreza feudal: o señorío xurisdicional e o ideal cabaleiresco. O renacemento urbano medieval. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e

14

específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. Ademais se realizará un cinefórum sobre dun filme de temática medieval, do que o alumno/a haberá de realizar un comentario persoal motivado. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, facendo especial incidencia na ética e a estética como manifestacións dun modelo social - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva de informacións en todo tipo de soportes. - Recoñecemento da diversidade e a multiculturalidade. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre o Cristianismo e a Historia da Arte no período medieval. 8.- Bibliografía esencial: . Emilio MITRE, La Iglesia en la Edad Media: una introducción histórica, Madrid, Síntesis, 2003. . Georges DUBY, La Época de las Catedrales: arte y sociedad, 980-1420, Madrid, Cátedra, 1995. . William R. COOK e Ronald B. HERZMAN, La visión medieval del mundo, Barcelona, Vicens Vives, 1985. . R.I. MOORE, La formación de una sociedad represora: poder y disidencia en la Europa Occcidental, 950-1250, Barcelona, Crítica, 1989. . Jean-Pierre POLY e Eric BOURNAZEL, El cambio feudal (siglos X al XII), Barcelona, Labor, 1983. . Maurice KEEN, La caballería, Barcelona, Ariel, 1986. .José María MONSALVO, Las ciudades europeas del Medievo, Madrid, Síntesis, 1997.

15

Tema 6.- O Imperio Romano-Xermánico e as monarquías nacionais feudais. 1.- Sentido do tema: O obxectivo deste tema é achegar ó alumno ó mapa político da Europa da Plena Idade Media como precedente dos estados e nacións europeas actuais e ó desenvolvemento dos diversos modelos de monarquía feudal no marco da dialéctica entre unidade e diversidade propio da época. 2.- Epígrafes do tema: O Sacro Imperio: poder universal, monarquía xermánica. A monarquía feudal na Inglaterra anglo-normanda e Plantagenet. A monarquía feudal na Francia dos Capeto. Os reinos hispano-cristiáns: unidade e diversidade. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención ós conceptos “feudalismo” e “estado”. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Recoñecemento da diversidade e a multiculturalidade. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre teoría política e sobre da Historia de Europa.

16

8.- Bibliografía esencial: . Alfred HAVERKAMP, Medieval Germany (1056-1273), Oxford, University Press, 1988. . Robin FRAME, The political development of the British Isles, 1100-1400, Oxford, Clarendon Press, 1995. . Austin Lane POOLE, From Domesday Book to Magna Carta, 1087-1216, Oxford, Clarendon Press, 1987. . Jean DUNBABIN, France in the making, 843-1180, Cambridge, University Press, 1985. . Elizabeth HALLAM, Capetian France, 987-1328, Londres, Longman, 1980. . Angus MACKAY, La España de la Edad Media. Desde la frontera hasta el imperio (1000-1500), Madrid, Cátedra, 1987. . José María MONSALVO, Atlas histórico de la España medieval, Madrid, Síntesis, 2010. . Bernard F. REILLY, Las Españas medievales, Barcelona, Península, 1996. Tema 7.- Depresión e recuperación na sociedade europea baixomedieval. 1.- Sentido do tema: Este tema pretende achegar ó alumno/a á crise do modelo social feudal e ás súas consecuencias demográficas, económicas e político-sociais no século XIV. Os resultados serán o cuestionamento das estruturas sociais e unha remodelación destas para adaptarse ós retos e problemas, causa e consecuencia desa crise, que levarán á adopción de novos paradigmas, abrindo o camiño á transición cara á Idade Moderna. 2.- Epígrafes do tema: O fin da expansión europea e a crise de subsistencias no século XIV. A Peste Negra e o declive demográfico. Guerra e conflitos sociais na Europa da Baixa Idade Media. A desigual incidencia da recuperación demográfica e económica no século XV. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais.

17

5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. Ademais, os alumnos/as haberán de preparar e expoñer na aula un desenvolvemento temático de algún dos epígrafes do tema, baixo da tutela e orientación temática e bibliográfica do profesor. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención ós diversos significados do concepto “crise”. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Capacidade de aprendizaxe autónoma e de traballo en equipo. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre demografía e economía históricas. 8.- Bibliografía esencial: . Ferdinand SEIBT e Winfried EBERHARD (eds.), Europa 1400: la crisis de la Baja Edad Media, Barcelona, Crítica, 1993. . Jacques HEERS, Occidente durante los siglos XIV y XV. Aspectos económicos y sociales, Barcelona, Labor, 1984. . Charles F. BRIGGS, The body broken. Medieval Europe 1300-1520, Londres, Falmer, 2010. . Christopher DYER, Niveles de vida en la Baja Edad Media, Barcelona, Crítica, 1991. . Philippe CONTAMINE, La guerra en la Edad Media, Barcelona, Labor, 1984. . Robert S. GOTTFRIED, La Muerte Negra: desastres naturales y humanos en la Europa medieval, México, Fondo de Cultura Económica, 1993. Tema 8.- As novas bases básicas sociais e culturais da Europa cristián. 1.- Sentido do tema: O obxectivo deste tema á achegar ó alumno/a ás novas concepcións sociais e culturais que se xestan na Europa dos séculos XIV e XV, como estas evolucionan a partir das estruturas precedentes e , á vez, supoñen un cambio nas mentalidades e nos individuos no tránsito do Gótico ó Humanismo. 2..- Epígrafes do tema: A transformación do agro e a urbanización da sociedade tardomedieval. Expansión entre a recesión: industria, comercio e finanzas. A ruptura da unidade espiritual e a autonomía do intelectual: a Igrexa baixomedieval. Cultura das elites e cultura popular. O nacemento do individuo e a celebración da colectividade.

18

.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. Ademais, os alumnos/as haberán de preparar e expoñer na aula un desenvolvemento temático de algún dos epígrafes do tema, baixo da tutela e orientación temática e bibliográfica do profesor. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención ós diversos significados do concepto “cultura”. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva. - Capacidade de aprendizaxe autónoma e de traballo en equipo. - Interdisciplinaridade e visión de conxunto. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre pensamento, cultura e arte na Idade Media e no Renacemento. 8.- Bibliografía esencial: . Philippe CONTAMINE, La Economía medieval, Madrid, Akal, 2000. . Werner RÖSENER, Los campesinos en la Edad Media, Barcelona, Crítica, 1990. . Jacques LE GOFF, Mercaderes y banqueros de la Edad Media, Buenos Aires, Eudeba, 1986. . Peter SPUFFORD, Dinero y moneda en la Europa medieval, Barcelona, Crítica, 1991. . Francis RAPP, La Iglesia y la vida religiosa en Occidente a fines de la Edad Media, Barcelona, Labor, 1973. . John BOSSY, Christianity in the West, 1400-1700, Oxford, University Press, 1985. . Johan HUIZINGA, El otoño de la Edad Media, Madrid, Alianza Editorial, 1988.

19

. Michael MULLET, La cultura popular en la Baja Edad Media, Barcelona, Crítica, 1990. Tema 9.- A afirmación da hexemonía monárquica nos estados medievais. 1.- Sentido do tema: O obxectivo deste tema é achegar ó alumno/a ós cambios políticos producidos na Baixa Idade Media: definición do mapa político, nacemento de estados nacionais e desenvolvemento dun novo modelo de poder fundamentado no paso da policentrismo feudal ó absolutismo monárquico. Tamén se analizará como o expansionismo medieval pon as bases para a expansión transcontinental da época moderna. 2.- Epígrafes do tema: O triunfo dos particularismos e o fin do imperio universal: Europa central e Italia. A loita pola hexemonía occidental: Francia e Inglaterra no tempo da Guerra dos Cen Anos. As Tres Coroas: os reinos ibéricos. Oriente de Bizancio ós Otománs. Plus Ultra: o comezo das grandes exploracións e das conquistas extraeuropeas. 3.- Materiais para o estudo do tema: Fundamentalmente, o estudo do tema se fundamentará nas explicacións do profesor sobre das liñas básicas do tema, complementadas co recurso á bibliografía xeral e específica ofertada e con textos, mapas e gráficos que serán aportados ó alumnado para que se faga cun material de apoio que axude á comprensión e asimilación da materia. 4.- Método de traballo aconsellado: Suxírese que o alumnado tome breves apuntamentos das explicacións teóricas e que os xunte ó material de apoio entregado de cara a constituír un pequeno “dossier” que lle forneza de claves interpretativas para a comprensión global da materia e a realización do traballo de curso. Así mesmo, deberá participar nos seminarios e nas tutorías personalizadas plantexando as súas dúbidas e observacións para enriquecer e socializar o proceso de aprendizaxe coas súas aportacións individuais. 5.- Actividades: Aquelas deseñadas con carácter xeral polo docente da materia de cara ó traballo individual do alumno (lecturas, seminarios...) e á realización do traballo de curso. Ademais, os alumnos/as haberán de preparar e expoñer na aula un desenvolvemento temático de algún dos epígrafes do tema, baixo da tutela e orientación temática e bibliográfica do profesor. 6.- Competencias a traballar: - Coñecemento dos contidos básicos que estruturan a evolución histórica das sociedades e culturas, con especial atención ós conceptos “poder”e “estado”. - Capacidade de análise crítica e construtiva de situacións pasadas e presentes. - Capacidade de lectura crítica e comprensiva.

20

- Capacidade de aprendizaxe autónoma e de traballo en equipo. 7.- Dificultades posibles: Este tema non presenta dificultades especiais pero recoméndase ó alumnado unha actualización dos seus coñecementos sobre teoría política e Historia de Europa. 8.- Bibliografía esencial: . Denys HAY, Europa en los siglos XIV y XV, Madrid, Aguilar, 1980. . Michel KAPLAN (dir.), Edad Media: siglos XI-XV, Granada, Universidad, 2005. . F.R.H. DU BOULAY, Germany in the Later Middle Ages, Londres, The Athlone Press, 1983. . Denys HAYS e John LAW, Italy in the Age of the Renaissance, 1380-1530, Londres, Longman, 1996. . Chistopher ALLMAND, La Guerra de los Cien Años, Barcelona, Crítica, 1990. . José María MONSALVO, Historia de España. La Baja Edad Media en los siglos XIV y XV: política y cultura, Madrid, Síntesis, 2005. . Eduardo AZNAR, Viajes y descubrimientos en la Edad Media, Madrid, Síntesis, 1994. . VV.AA., El Mundo en el siglo XV, Madrid, Anaya, 1992.

21

5.- Metodoloxía da ensinanza: A ensinanza da materia participa dun sistema mixto que orienta o proceso de aprendizaxe, combinando créditos de carácter teórico e créditos de carácter práctico. Compre ter en conta que a materia Historia Medieval pertence ó Módulo de Formación Básica, de xeito que ten dentro do Grao unha orientación iniciática e de adquisición de coñecementos e competencias de índole fundamental. Deste xeito, unha parte dos contidos -os de carácter máis básico e xeral ou aqueles dun nivel máis complexo- será impartida polo docente recorrendo á fórmula da “exposición maxistral”, apoiada no emprego de medios audiovisuais e no manexo de mapas, gráficos e estatísticas, na lectura e interpretación de textos axeitados á temática do curso e na realización de comentarios na propia aula a partir de materiais previamente entregados. Farase a lo menos unha práctica colectiva de comentario de textos históricos e os alumnos haberán de preparar epígrafes do programa para expoñer en clase.

Unha parte significativa da materia será desenvolvida a partir do traballo persoal dos propios alumnos/as (actividade academicamente dirixida fóra da aula), acompañado e asistido pola titoría personalizada do profesor. Consistirá na realización, tanto de xeito individual como en grupo, de actividades formativas diversas complementarias da docencia teórica: lectura e recensión de monografías e artigos especializados, visionado e comentario de películas, manexo de soportes informáticos e textuais, excursións formativas e asistencia a cursos e conferencias. A docencia será impartida en galego pero en todas as actividades programadas e na comunicación co profesorado poderá empregarse calquera das linguas oficiais na Comunidade Autónoma. 6.- Sistema de avaliación da aprendizaxe: A avaliación do progreso dos alumnos/as terá en conta a asistencia ás clases teóricas e a participación nas clases prácticas, tutorías e actividades extra-aulares. Esta asistencia e participación serán avaliadas con posterioridade á cualificación provisional do alumno/a (exame e traballos) e poderá supoñer ata 0’5 puntos na nota global. A inasistencia sen causa xustificada ó 40% ou máis das horas presenciais comportará a comunicación do feito ás autoridades académicas coas consecuencias derivadas sobre os dereitos do alumno a tutoría e exame. En consecuencia, o docente da materia resérvase o dereito de adoptar sen previo aviso medidas aleatorias de control da asistencia. A avaliación da aprendizaxe do alumno/a constará de tres partes diferenciadas: 1.- A realización dun exame na data(s) fixada(s) polo Decanato da Facultade, a nota do cal suporá o 75% da nota global final. Esta proba constará de dúas partes. Primeiramente, o desenvolvemento dunha pregunta teórica sobre algún dos epígrafes do programa, valorándose a exposición dos coñecementos e competencias adquiridas, a claridade expositiva e a expresión escrita. En segundo lugar, o comentario dun texto histórico, valorándose a capacidade de interrelación entre a información textual e os coñecementos adquiridos, a aplicación práctica destes coñecementos teóricos, a creatividade e capacidade crítica, a capacidade expositiva e a expresión escrita. A cualificación de cada unha das partes equivalerá á metade da nota do exame. 2.- A exposición en grupo dun dos epígrafes do programa, pertencentes ó bloque III (“Crise e transformación da Europa feudal”), a nota da cal suporá o 12’5% da nota global final. Se valorarán a capacidade expositiva oral e escrita, o grao de esforzo requirido e o seu carácter innovador e/ou interdisciplinar. Se ben a cualificación é

22

colectiva (de todo o grupo), o docente adoptará as medidas oportunas para identificar o grao de esforzo persoal de cada un dos individuos no caso de caberlle dúbidas ó respecto. 3.- A realización dun traballo individual obrigatorio de curso, consistente na realización da recensión dunha das obras ou temáticas suxeridas polo profesor ou propostas polo alumno/a e aceptadas por aquel. Se valorarán a expresión escrita e a presentación formal, o seu carácter innovador e interdisciplinar, a capacidade de síntese e formulación das ideas esenciais, o xuízo crítico e a valoración persoal destas, con especial atención á creatividade do alumno/a e á aplicación dos coñecementos adquiridos. A data límite de entrega do traballo será a do exame final da materia. A non realización do traballo obrigatorio, a entrega fóra de prazo ou a existencia de graves deficiencias nel, independentemente da cualificación obtida nos apartados anteriores, implican que a materia se dará por non superada. A nota do traballo de curso suporá o 12’5% da nota global final.

O sistema de cualificación é válido tanto para a convocatoria de Maio/Xuño (primeira oportunidade) como para a de Xuño/Xullo (segunda oportunidade). A avaliación positiva de certas actividades (exame e traballos individual e de grupo) poderá ser conservada para a oportunidade de recuperación e/ou durante dous cursos académicos (alumnos repetidores), sempre que así o solicite o alumno interesado e o profesor dea a súa aprobación. No caso daqueles alumnos que teñan dispensa de asistencia a clase, a avaliación continua realizarase a través de contactos a concretar co alumno/a dispensado/a, empregando as ferramentas do Campus Virtual 7.- Tempo de estudio e traballo persoal:

ACTIVIDADES FORMATIVAS CO SEU CONTIDO EN HORAS PARA O ALUMNO Actividades presenciais Horas Actividades non presenciais Horas Sesións expositivas 24 Estudo e preparación de

actividades programadas na clase 30

Sesións interactivas/de seminario 24 Realización de traballos de diverso tipo

20

Sesións de titorías programadas 6 Lecturas 20 Sesións de avaliación 4 Preparación de exames 20 Outras actividades: cine forum 2 Outras actividades Total de horas de actividade presencial

60 Total de horas de actividade non presencial

90