Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña

BIBLIOTECA PROVINICAL DA CORUÑA: LETRAS GALEGAS 2012 GUIA DE LECTURA: VALENTIN PAZ ANDRADE

1


2

Avogado, xornalista, poeta, viaxeiro, home de empresa e vinculado á política. A personalidade multifacética de Valentín Paz-Andrade, empapada, ao mesmo tempo, de grande humanidade, estivera marcada por un único obxectivo: traballar por e para Galicia.

“Alén da súa personalidade xurídica, económica, xornalística, literaria, está a súa achega especificamente política á causa galeguista e democrática". Alfonso Álvarez Gándara


3


4

Anunciación de Valle Inclán, La Paz Andrade, Valentín La Anunciación de Valle Inclán / Valentín Paz-Andrade ; prólogo de Eduardo Blanco-Amor. -- Buenos Aires : Losada, D.L. 1967 171 p. : il. ; 18 cm. -- (Biblioteca clásica y contemporánea ; 331) 1. Valle-Inclán, Ramón del - Crítica e interpretación I. Blanco-Amor, Eduardo, pr. II. TITULO III. SERIE 92 Valle-Inclán, Ramón 860 Valle-Inclán, Ramón 1.06 BM/1320 Nestes estudos, Valentín Paz Andrade logrou descifrar brillantemente a mutua relación dunha infancia e unha paisaxe, humano, natural e tradicional. O seu libro, di Eduardo Branco Amor no seu prólogo, "ten esa verosimilitude do contiguo, do sabido mediante a contigüidade vivente e sen inmediata tradición. Hai na carnazón da obra incisións críticas moi certeiras, orixinais e valerosas, que só dende o punto de vista desa proximidade racial, social e aínda paisaxística poderían verse e desvelarse". Paz Andrade, Valentín La Anunciación de Valle Inclán / Valentín Paz-Andrade ; prólogo de Eduardo Blanco Amor. -- 2ª ed. amp. -- Madrid : Akal, D.L. 1981 228 p. : il. ; 18 cm. -- (Arealonga / Xesús Alonso Montero ; 49) D.L. M. 9077-1981 ISBN 84-7339-537-9 1. Valle-Inclán, Ramón del - Crítica e interpretación I. Blanco-Amor, Eduardo, pr. II. TITULO III. SERIE 869.9 Valle Inclán, Ramón del 1.06 BM/1700 BM/2241 EL/62 R.58783 Biblioteca Eva Llorens. Ded. autógr. del autor en hoja de guarda


5

Capital como factor del desarrollo de Galicia, El Paz Andrade, Valentín El Capital como factor del desarrollo de Galicia / Valentín Paz-Andrade. -- La Coruña : Banco del Noroeste, 1970 50 p. ; 22 cm. -- (Sección de estudios del Banco del Noroeste) 1. Desarrollo económico y social - Galicia - S. XX 2. Galicia - Situación económica - S. XX I. TITULO II. SERIE 338.984.3(461.1)"19" BM/1881

Castelao na luz e na sombra Paz Andrade, Valentín Castelao na luz e na sombra / Valentín Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1982 613 p. : il. ; 22 cm. -- (Documentos para a Historia contemporánea de Galicia ; 2) D.L. C. 678-1982 ISBN 84-7492-129-5 1. Castelao, Alfonso R. - Crítica e interpretación I. TITULO II. SERIE 929 Castelao, Alfonso R. 869.9 Castelao, Alfonso R. 1.06 BM/545 GAL/1889

Valentín Paz Andrade sinalaba con motivo dunha conferencia sobre El Capital como factor del desarrollo de Galicia“… o desenvolvemento ten que ser concibido como unha empresa de presente e de futuro na que cada compoñente ten o seu papel a desempeñar ... faise necesario combinar un factor e outro co factor capital. Os recursos naturais, sen esquecer os valores de situación, dun lado, e a poboación potencialmente activa, doutro son as pezas básicas no xadrez do proceso produtivo. Pero o alento, o ritmo e a dimensión imprímeos o capital."

Unha das máis completas biografías do autor de Rianxo.


6

Cen chaves de sombra Paz Andrade, Valentín Cen chaves de sombra / Valentín Paz-Andrade ; limiar de Lorenzo Varela ; ilustracións de Laxeiro. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, 1979 133 p. : il. ; 19 cm. -- (Poesía) ISBN 84-7492-007-8 I. Laxeiro, il. II. TITULO III. SERIE 869.9-1"19" GAL/1071 BM/2221

Concepto de zona económica en el nuevo derecho de la mar, El Paz Andrade, Valentín El Concepto de zona económica en el nuevo derecho de la mar / por Valentín Paz-Andrade. -- La Coruña : Servicio de Publicaciones del Club de Dirigentes de Empresas de la Cámara de Comercio, D.L. 1973 16 p. ; 24 cm. -- (Ciclo de mar) D.L. C. 81-1973 1. Derecho marítimo - Estudios, ensayos y conferencias I. TITULO II. SERIE 347.79(04) FOL/21/16

Unha reflexión certera sobre as palabras

Conferencia pronunciada durante o ciclo: “La mar" organizada polo Club de Dirigentes de Empresa de la Cámara de Comercio, A Coruña, 1974.

Galiza un pouco cada día morre… Se non viramos rumbo ao navegar Poñamos vela ao vento que hoxe corre Ronsel abrindo cara un novo mar


7

Galecidade na obra de Guimaraes Rosa, A Paz Andrade, Valentín A Galecidade na obra de Guimaraes Rosa / Valentin Paz-Andrade ; introducción de Paulo Ronai ; epílogo de Alvaro Cunqueiro. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1978 230 p. ; 19 cm ISBN 84-85134-92-3 1. Rosa, João Guimarães - Crítica e interpretación I. TITULO 869.0 Guimaraes Rosa 1.06 GAL/248

BM/819 BM/2204

Galicia como tarea Paz Andrade, Valentín Galicia como tarea / V. Paz-Andrade. -- Buenos Aires : Ediciones Galicia, [1959?] (1959 imp.) 172 p. ; 23 cm 1. Galicia - Situación económica - S. XX 2. Galicia - Situación social - S. XX I. TITULO 338(461.1)"19" 308(461.1)"19" BM/3442 Biblioteca de Luis Seoane M/933 Biblioteca de José Mosquera, "O vello dos contos". Ejemp. ded. a José Mosquera Pérez por la Junta Directiva del Centro Gallego de Buenos Aires BM/1719 GAL/1997

Ademais dunha breve biografía do escritor brasileiro, Paz-Andrade ofrece tamén unha sinopse da historia de Galicia dende as súas orixes ata a chegada de Cabral a Brasil e elabora unha lista de denominacións de liñaxes galegas que foron transferidos ás terras americanas.

Analiza a potencialidade de Galicia e os principais problemas aos que se enfrontaba na época. A emigración e o seu impacto bio-económico; a dispersión rural e a concentración urbana; a necesidade de industrialización e incluso as frontes culturais e lingüísticas.


8

Galiza lavra a sua imagen Paz Andrade, Valentín Galiza lavra a sua imagen / Valentín Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, 1985 220 p. : il. ; 19 cm. -- (Ensaio) ISBN 84-7492-258-5 I. TITULO II. SERIE 869.9-4"19"

GAL/1072

Marginación de Galicia, La Paz Andrade, Valentín La Marginación de Galicia / Valentín Paz-Andrade. -- Madrid : Siglo XXI, D.L. 1970 359 p. : 1 map. pleg. ; 21 cm D.L. M. 13882-1970 1. Galicia - Situación económica - S. XX 2. Galicia - Población - S. XX I. TITULO 338(461.1)"19" 312(461.1)"19" BM/624

Ofrece un conxunto de textos que van dende a semiótica da paisaxe ata a arquitectura de Palacios, pasando por temas tan suxestivos e básicos como a lingua, o humorismo, a pintura, a poesía, a ciencia... un conxunto de textos que nos falan da grande humanidade e a exquisita pluma de Valentín Paz-

Andrade.

O fenómeno de transposición secular, cuxa pesadumbre veu gravitando sobre as estruturas dunha rexión, e por contragolpe vedando o seu acceso ao crecemento económico integrado, constitúe a médula deste libro.


9

Pranto matricial Paz Andrade, Valentín Pranto matricial / Valentín Paz-Andrade ; versión en castelán de María de Villarino ; dibuxos de Colmeiro, Maside, Souto e Torres. -- Buenos Aires : Ediciones Galicia del Centro Gallego, 1955 Imp. 35 p., 1 h. ; 23 cm I. Villarino, María de, trad. II. TITULO 869.9-14"19" BM/1399 Paz Andrade, Valentín Pranto matricial / V. Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, 1975 94 p. : il. ; 19 cm ISBN 84-85134-04-4 I. TITULO 869.9-14"19" GAL/1074

Pranto matricial e outros poemas

Paz Andrade, Valentín Pranto matricial e outros poemas / Valentín Paz Andrade. -- Ed. non venal. -- Santiago de Compostela : El Correo Gallego, D.L. 1992 92 p. ; 21 cm. -- (Biblioteca 114 ; 89) En cub. : Xunta de Galicia, Consellería de Relacións Institucionais ISBN 84-85553-100 I. TITULO 869.9-1"19"

GAL/3631

Evoca dun xeito lastimoso a morte de Castelao. Obra que non podemos inserir dentro da poesía social, pero que si contén certa denuncia.


10

Principios de economía pesquera Paz Andrade, Valentín Principios de economía pesquera / por Valentín Paz-Andrade. -- Santiago de Chile : Organización de las Naciones Unidas para la Agricultura y la Alimentación, [1954?] (1954 imp.) 201 p. ; 23 cm 1. Pesca - España - Aspectos económicos 2. Pesca - Galicia - Aspectos económicos I. TITULO 639.2(460):338 639.2(461.1):338 BM/3462 Biblioteca de Luis Seoane

“A imaxe do que unha lingua foi ou deixou de ser no percurso das edás, non se debera interpor na comprensión do seu destiño.”

O porvir da lingua

O atractivo do pensamento económico e da análise do sector pesqueiro de Valentín Paz-Andrade está na reivindicación histórica da potencialidade pesqueira de Galicia, nunha secuencia que vai desde a capacidade da súa autofinanciación, a transferencia da súa frota como resposta á improductividad, o armazón recursos-tecnoloxía-financiamento como eixo do desenvolvemento da pesca en base a un modelo de equilibrio na explotación do recurso e tamén equilibrio na produción e o mercado, para configurar a Galicia como a empresa non só pesqueira, senón tamén transformadora dos produtos do mar.


11

Sementeira do vento Paz Andrade, Valentín Sementeira do vento / Valentín Paz-Andrade ; ilustracións de Laxeiro. -- Vigo : Galaxia, D.L. 1968 126 p. : il. ; 19 cm. -- (Salnés. Poesía Galega ; 26) I. Laxeiro, il. II. TITULO III. SERIE 869.9-14 BM/1293 BM/3475 Biblioteca de Luis Seoane

Sistema económico de la pesca en Galicia Paz Andrade, Valentín Sistema económico de la pesca en Galicia / Valentín Paz-Andrade. -- Buenos Aires : Citania (1958) 34 p., 4 h. de lám. ; 25 cm. -- (Martín Sarmiento) 1. Pesca - Galicia - Aspectos económicos I. TITULO II. SERIE 639.22(461.1):338 BM/1882 BM/3441 Biblioteca de Luis Seoane

Cantou as grandes navegación dos nosos mariñeiros, os días e os traballos das xentes de noso por tódalas direciós da Rosa dos Ventos

Rexos abandeirados de horizontes, peregriños dos puntos cardinales en romeiría polos sete mares,…

O estudio foi solicitado pola Agrupación Gallega de Universitarios, Escritores y Artistas co fin de ofrecerlle ao público un panorama da economía pesqueira galega da época. Nel analízase a produción primaria e o sector secundario así como a traxectoria industrial da pesca en Galicia e a achega dos industriais de Cataluña.


12


13

Cornide, José Cornide, José Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la costa de Galicia / Joseph Cornide ; estudio preliminar por Valentín Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1983 59 p., XXXVIII, 263 p. ; 18 cm. -- (Seminario de Estudos Galegos) Reproducción facs. de la ed. de Benito Cano, 1788 ISBN 84-7492-163-5 1. Peces - Galicia 2. Pesca - Galicia - Instrumentos y métodos I. Paz Andrade, Valentín, pr. II. TITULO 597(461.1) 639.2.08(461.1) GAL/1073 BM/1392

Villaverde, Luis Villaverde, Luis Mariscos de Galicia : como son, como viven, como se pescan y como se comen / Luís Villaverde ; prólogo y notas al texto de Valentín Paz Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciones del Castro, 1974 257 p. : il. ; 17 cm ISBN 84-85134-00-1 1. Mariscos - Galicia I. Paz Andrade, Valentín, pr. II. TITULO 637/639(461.1) BM/1781 GAL/2247

Unha das obras ictiológicas máis importantes do Século Ilustrado, un texto que é o primeiro estudo xeral sobre ictiología sistemática de natureza descritiva publicado no noso país en 1788

Cando hai 27 anos se fixo a primeira edición de Mariscos de Galicia, Valentín Paz Andrade tivo que face-lo limiar en castelán. Se o fixese en galego diría que Luís Villaverde era un exiliado político pertencente a unha familia de republicanos na que o seu irmán Elpidio, outro exiliado, foi membro do Consello de Galicia.


14


15

Calvo, Tucho Calvo, Tucho Valentín Paz-Andrade, a memoria do século / Tucho Calvo. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1998 278 p. : il. ; 21 cm. -- (Documentos ; 142) D.L. C. 1792-1998 ISBN 84-7492-904-0 1. Paz Andrade, Valentín - Entrevistas I. TITULO 929 Paz Andrade, Valentín (047.53) GAL/8039

Unha longa entrevista que lle fixo o xornalista Tucho Calvo en 1982, cando Paz-Andrade decidiu que chegara o momento de facer as súas memorias, as dunha vida moi longa e rica en experiencias, posta ao servizo de Galicia.


16


17

HOMENAJE a Valentín Paz Andrade. -- Pontevedra : Diputación Provincial, 1991 95 p. ; 22 cm ISBN 84-86845-71-8 1. Paz Andrade, Valentín - Homenajes I. Pontevedra (Provincia). Diputación Provincial, ed. II. TITULO 082.2 Paz Andrade, Valentín GAL/3271

“Cada un dos seus pasos estaba tinguido de compromiso, Galicia para el era unha utopía realizable”.

Manuel RivasManuel RivasManuel RivasManuel Rivas

As cidades de Vigo e Pontevedra foron sede, do 6 ó 15 de xuño de 1988, dun ciclo de conferencias destinadas a homenaxear a figura de Valentín, no que participaron destacadas figuras do campo das ciencias e das letras. Por todos é coñecido o fecundo labor do homenaxeado como xornalista e poeta, home de leis e empresario. Para o recordo queda o contido das conferencias e o coloquio que lle seguiu a algunha das intervencións.


18


19

1963 – Rosalía DE CASTRO

(Santiago de Compostela, 1837 — Padrón, 1885) Poetisa e novelista española que escribiu tanto en lingua galega como en lingua española. Considerada na actualidade como un ente indispensable no panorama literario do século XIX, representa xunto con Eduardo Pondal e Curros Enríquez unha das figuras emblemáticas do Rexurdimento galego, non só pola súa achega literaria en xeral e polo feito de que os seus Cantares Galegos sexan entendidos como a primeira gran obra da literatura galega contemporánea, senón polo proceso de sacralización ao que foi sometida e que acabou por convertela en encarnación e símbolo do pobo galego. Ademais, é considerada xunto con Gustavo Adolfo Bécquer, como a precursora da poesía española moderna. O 20 de marzo de 1963, tres membros numerarios da Real Academia Galega, concretamente Francisco Fernández del Riego, Manuel Gómez Román e Xesús Ferro Couselo, enviaron unha carta ao que por aquel entón ostentaba o cargo de presidente da institución, Sebastián Martínez Risco, na que se sometía a consideración da Xunta Xeral a proposta de celebrar o centenario da publicación da obra Cantares Galegos, de Rosalía de Castro. O 28 de abril, como consecuencia da proposta elevada ao presidente, ten lugar unha Xunta ordinaria nos salóns municipais cuxo resultado foi a declaración do Día dás Letras Galegas o 17 de maio de cada ano, quedando reflectida tal decisión na acta da sesión.


20

1964 – A.D.R. CASTELAO

(Rianxo, 1886 — Bos Aires, 1950) Polifacético novelista, debuxante, caricaturista, pintor, teórico da arte e político, a súa obra sempre reflectiu o seu compromiso co galeguismo e co mundo. Durante o exilio franquista, en 1944 publicou Sempre en Galiza, desde entón o gran texto do nacionalismo galego. Os seus restos mortais foron repatriados e levados ao Panteón de Galegos Ilustres o 28 de xuño de 1984 no medio de manifestacións nacionalistas que reprochaban ás autoridades que «os que lle exiliaron agora réndenlle honras». Os seus debuxos, complementados con agudos textos, mostran a Galicia rural, o caciquismo, os pobres, os cegos, os desamparados, o pobo que sofre, dende unha visión realista, crítica pero humorística. No álbum Nós (1931) recolleu debuxos feitos entre 1916 e 1918. Nos últimos álbums habitan os horrores da Guerra Civil. Iniciouse na narrativa coa colección de relatos curtos Un ollo de vidro en 1922. En Cousas, Retrincos e Os dous de sempre, establece un conxunto único na narrativa galega que culmina coa colección de ensaios Sempre en Galiza, conectando literatura, política e teoría do galeguismo. A súa visión literaria tende a desmitificar os tópicos costumistas cun humorismo sarcástico e, de cando en vez, esperpéntico. Castelao é sen dúbida o galego máis destacado do século XX. Dedicóuselle o segundo Día das Letras Galegas, en 1964.


21

1965 – Eduardo PONDAL

(Ponteceso, 1835 — A Coruña, 1917) Pondal é o máximo expoñente da literatura do nacionalismo galego. Idealiza o pasado céltico de Galicia, que el imaxina libre e independente e como apenas quedan vestixios desta época, inspírase nas fontes clásicas da invasión romana, nos poemas ossiánicos de James McPherson, nalgunhas citas do Leabhar Gabala e nas investigacións de Manuel Murguía e Benito Vicetto. O simbolismo do celtismo dentro da poesía de Pondal é claro: así como os celtas combateron heroicamente a invasión romana, os galegos deben tomar o seu exemplo e combater igualmente a opresión castelá. Ao mesmo tempo a súa poesía incorpora unha tendencia helenista, que entronca co seu afán de crear unha lírica culta. Os mitos creados por Pondal baséanse en dous arquetipos: o Heroe e o Bardo. En 1890 o músico Pascual Veiga pediralle unha letra para unha obra que pretendía presentar a un certame na Coruña. Eduardo Pondal compón para a ocasión o poema Os Pinos, cuxas dúas primeiras estrofas formarán parte da letra da melodía. Aínda que a obra non chega a estrearse o poema aparecerá publicado ese mesmo ano nun folleto do certame, así como en varios xornais galegos da emigración cubana. En 1907 a composición de Veiga será estreada na Habana e considerada dende entón Himno de Galicia. En 1981 será legalizada como himno oficial polo Estatuto de Galicia. Dende 1935 (edición da Real Academia Galega) ese poema integrouse, xunto con outros inéditos, nas edicións de Queixumes dos Pinos.


22

1966 – Francisco AÑÓN

(Ponteceso, 1812 — Madrid, 1878) Díxose que é o poeta máis popular de Galicia, e parte desa popularidade deriva de que Curros Enríquez escolleuno como guía no seu Divino Sainete; Curros admirábao como o vello mestre e identificábase coas súas ideas progresistas e anticlericales. Fóra dos moitos poemas de circunstancias que constitúen o máis numeroso da súa produción, preñados de sátira e humor, a súa poesía aparece tinguida dunha profunda morriña (Recordos da infanza, 1845, retocado anos despois) e amor a Galicia, como no seu Himno a Galicia. Outro segundo grupo canta costumes e tipos populares de Galicia, onde non falta o toque irónico. O máis famoso é Alma en pena (1860). Anteriores a 1862 son Ou magosto ou A leiteira. Hai tamén epigramas e poemas amorosos: Amor apresurado (1869) ou A Sabeliña. Si por algo foi coñecido Añón foi por ser o poeta dos himnos, destacando o Himno á agricultura (1873), o Hymno dos povos (en portugués) ou os poemas dedicados a Galicia. Os temas recorrentes na súa poesía son a paisaxe, os recordos de infancia, a denuncia da situación de Galicia e a esperanza no progreso futuro. Nos primeiros poemas predominan os dous temas primeiros e nos últimos os seguintes van cobrando protagonismo. Moitas das súas poesías perdéronse ou andan dispersas por xornais.. En 1889 publicouse a edición da Biblioteca Galega de Martínez Salazar na Coruña, no tomo XIX, baixo o título Poesías galegas e castelás. Xosé María Álvarez Blázquez recibiu a obra inédita de Añón que posuía o seu sobriño-neto, e con todo este material e o xa publicado con anterioridade, Fernando Bel Ortega fixo a súa tese doutoral (1991) na que constitúe a recompilación máis completa: 39 poemas en galego, 7 en portugués e 107 en castelán.


23

1967 – Manuel CURROS ENRÍQUEZ

(Ponteceso, 1851 — Madrid, 1908) Xunto a Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, o gran referente do denominado “Rexurdimento” da literatura galega de finais do século XIX. A súa obra Aires da miña terra identifícao como un gran poeta civil, capaz de conxugar a denuncia social en favor da clase máis desfavorecida, como demostra en poemas como “As Pragas”, “Nouturnio” ou “Mirando ó chau”, cunha poesía de exaltación dos valores tradicionais da cultura galega, como é o caso “Unha voda en Einibó”, “Ou gaiteiro de Penalta” e moi especialmente “A virxe do Cristal”, onde describe de forma maxistral a lenda sobre a aparición da imaxe da pequena virxe desta localidade, cuxo santuario se sitúa na parroquia de Vilanova dos Infantes, lugar da súa nai. Pero a súa obra transcende máis aló da poesía e céntrase durante gran parte da súa vida no xornalismo. O seu concurso dende Cuba foi fundamental para, en colaboración con Manuel Murguía e outros intelectuais galegos dun e outro lado do Atlántico, promover a constitución da actual Real Academia Galega da Lingua a través da “Asociación Iniciadora e Protectora da Academia Galega”, da que foi elixido presidente-fundador. Perseguido pola igrexa e pola xustiza por mor da publicación de varios poemas de Aires da miña terra, a súa capacidade de conexión co pobo seríalle recoñecida nun acto de coroación como o gran poeta civil de Galicia, no que participaron os principais personaxes do mundo cultural e literario da Galicia. daquel momento e que tivo lugar na cidade da Coruña no mes de outubro de 1904 con motivo da última viaxe que fixo desde a Habana.


24

1968 – Florentino LÓPEZ CUEVILLAS

(Ourense, 1886 — Ourense, 1958) Antropólogo e prehistoriador galego, aínda que ao longo da súa vida tamén se achegou ao campo literario para dedicarse, esencialmente, ao ensaio e a narrativa. Como outros intelectuais galegos da súa época, foi membro da Xeración Nós, do Seminario de Estudos Galegos e das Irmandades da Fala, compaxinando a actividade desempeñada nestas institucións cunha discreta participación política en prol do galeguismo. Como fixeron o resto de compañeiros da súa xeración, contribuíu á maduración da prosa galega, pero realmente polo que destacou foi polo seu intenso labor dentro do ámbito científico. Cuevillas acometeu a complexa tarefa de desenvolver o campo da arqueoloxía en Galicia co obxectivo de reconstruír e estudar unha parte do tempo que ata aquel momento fora esquecida. As súas investigacións de campo, as máis das veces dirixidas ao estudo do megalitismo e da cultura castrexa, así como a sistematización da prehistoria galega que realizou, acabárono por coroar como a figura máis importante que deu Galicia no referente a investigación prehistórica. Indirectamente, co seu traballo científico colaborou coa normalización da lingua galega. No ano 1962 publicouse Prosas Galegas, 1920 – 1958, sendo esta unha obra póstuma na que se recollen aqueles ensaios de Cuevillas (concretamente son trinta e dous) non estritamente de investigación científica, así como as súas narracións. A pesar de que algúns ensaios xa saíran á luz con anterioridade (por exemplo, o titulado Como nasceu a cidade de Ourense, así como O Trasno na vila), estas obras supuxo unha revelación que mostrou a un inédito Cuevillas creador que convivía co investigador.


25

1969 – Antonio NORIEGA VARELA

(Mondoñedo, 1869 — Viveiro, 1947) Xornalista e poeta español en lingua galega, encadrado na literatura galega como un dos representantes poéticos das Irmandades da Fala. Noriega Varela comezou o camiño dunha poesía, denominada franciscanista, neovirxilianista ou humanista-paisaxista, que tivo posteriores imitadores como Díaz Castro, Crecente Veiga, Aquilino Igrexa Alvariño e, posteriormente, incluso Uxío Novoneyra. Ademais do seu labor xornalístico proagrarista na revista anticaciquil Guau, guau, Noriega Varela iniciou en 1904 a súa traxectoria poética coa publicación dun poemario titulado Montañesas (a partir do cal foi coñecido polo sobrenome de "poeta da montaña") que, ao longo da súa vida foi ampliando e que, a partir da terceira edición, en 1920, cambiou o seu título por Do ermo. Este cambio de titulación simboliza a nova orientación estética adoptada polo poeta a partir desa data, xusto cando entra en contacto cos membros das Irmandades da Fala e adopta o saudosismo portugués. A poesía de Noriega Varela presenta, así, dúas grandes tendencias: entre 1895 e 1913 escribe unha serie de composicións costumistas, na liña do ruralismo do século XIX. Fortemente influenciado por Manuel Leiras Pulpeiro (epígono do Rexurdimento), estes poemas caracterízanse pola súa musicalidade de raizame popular e pola súa temática paisaxística e campesiña, a partir de mediados da década de 1910, reflicte a influencia modernista provocada pola súa lectura de Rubén Darío e de diversos poetas portugueses do momento. A súa poesía oriéntase cara ao culto e o refinamiento, moi lonxe da súa anterior orientación.


26

1970 – Marcial VALLADARES NÚÑEZ

(A Estrada, 1821 — A Estrada, 1903) Erudito, lexicógrafo, xornalista e escritor español en lingua galega. É autor da primeira novela moderna en lingua galega, Maxina ou a filla espúrea. Como estudioso da lingua, é autor dun dicionario galego-castelán con 11.000 vocábulos que recolleu entre 1850 e 1884, ao que incorporou como referencia 240 cantigas e 460 textos en prosa, na súa maioría literatura popular. Como poeta, unha das súas composicións máis sobresaíntes leva o título de Soidades. Está escrita en endecasílabos de tipo sentimental. Apareceron despois A fonte do Pico Sacro, de acento didáctico, en quintillas e A castañeira en Santiago, monólogo de certa calidade. Da súa autoría é tamén unha serie de cantares de tipo popular, que titulou «Vilancosta». Como novelista veu ser, cronoloxicamente, o primeiro autor do Rexurdimento. En efecto, a el débeselle Maxina ou a filla espúrea, novela inicial da narrativa en lingua galega. Trátase pois dun mérito histórico. Publicada en 1890 (pero editada xa en forma de folletín ao longo de 1880 e cuxo manuscrito data de 1870) é unha novela romántica, de asunto contemporáneo, con episodios truculentos e trama folletinesca, que termina cun desenlace sorprendente.


27

1971 – Gonzalo LÓPEZ ABENTE

(Muxía, 1878 — Muxía, 1963) Participou nos movementos políticos e culturais do seu tempo, principalmente nas "Irmandades da Fala", estando á fronte da que se constituíu en Muxía, á que representou nas Asembleas NacionalistasFoi membro das Irmandades da Fala e do Seminario de Estudos Galegos. Cultivou o xornalismo, a narrativa, o teatro e a poesía. Inicia a súa traxectoria poética na liña do costumismo decimonómico (Escuma da ribeira, 1913?) para logo adoptar a estética modernista a partir de Alento dá Raza (1918?), con influencias de Eduardo Pondal. Noutros libros, por exemplo en Do outono (1924), Abente exprésase como un poeta clasicista, especializado en sonetos. Ao longo da súa vida publicou unha ducia de obras en distintos xéneros. Como exemplos dalgunhas delas podemos citar: O deputado por Beiramar (1919), De Outono (1924), Buseran a (1925), Nemancos (1929), etc. Despois da súa morte, publicáronse dous libros de poemas: Decrúa (Buenos Aires, 1966) e Monza de frores bravas para a Nosa Señora dá Barca, libro publicado pola Real Academia Galega no ano 1971 Dentro do impulso que as Irmandades da Fala quixeron dar ao teatro como vía de concienciación idiomática, hai que situar a súa comedia María Rosa, de corte sentimental. López Abente, xunto con Cabanillas e Victoriano Taibo, son considerados como os poetas das "Irmandades da Fala". Na obra do poeta muxián, de corte costumista, están sempre presentes o amor e as paisaxes da súa terra natal.


28

1972 – Valentín LAMAS CARVAJAL

(Ourense, 1849 — Ourense, 1906) Poeta e xornalista español en lingua galega, un dos precursores do Rexurdimento. Xunto a Manuel Murguía foi un dos fundadores da Real Academia Galega. Foi tamén un dos iniciadores do xornalismo en galego. Tivo unha incesante actividade literaria e xornalística. Fundou xornais moi populares naquela época: El Heraldo Gallego, publicado ata 1880, e o primeiro semanario escrito integramente en galego, de moito eco popular e que se publicou dende 1876 ata 1890: O Tío Marcos da Portela. É aí onde publica a súa obra Catecismo do labrego en sete entregas durante 1888 e que foi un dos libros que máis se venderon en galego. Publicado co pseudónimo de Fray Marcos da Portela, trátase dunha parodia do Catecismo cristiano do pai Gaspar Astete. Na obra ponse de manifesto a dramática situación dos campesiños galegos, utilizando a fórmula pregunta-resposta. Converteuse na obra en galego máis difundida e unha das pezas craves da literatura social española. Foi tamén director do xornal El Eco de Orense. En 1887 publica Gallegada. Tradiciós, costumes, tipos e contos dá terriña publicadas con anterioridade en O Tío Marcos da Portela onde podemos ver a vontade populista e comprometida coa defensa dos labradores por parte de Lamas, así como a descrición de cadros de costumes imbuídos de acentos pintorescos, picarescos e cómicos. Na súa poesía —Saudades galegas (1880), A musa dás aldeas (1890)— cultivou un costumismo de raíz rural no que abunda a nota sentimental e de denuncia social.


29

1973 – Manuel LAGO GONZÁLEZ

(Tui, 1865 — Santiago de Compostela, 1925) Seguiu a carreira eclesiástica no seminario diocesano da súa cidade natal. No propio seminario exerceu despois o profesorado de Sacra Escritura, de Teoloxía, de grego e hebreo. Gañou por oposición unha canonjía na catedral de Lugo. Posteriormente accedeu á dignidade episcopal. Escribiu varios libros sobre temas relixiosos. Os seus primeiros poemas datan do ano 1880, publicando no Eco do Miño o poema Ao Aloya. Posteriormente publicou outros poemas en xornais como La Integridad, El Norte de Galicia, Galicia Diplomática ou Galicia Católica. Nestes poemas reflicte principalmente o tema da natureza e os recordos de mocidade no seu pobo natal. Tamén escribiu poesías de carácter histórico-narrativo, navideñas e marianas. Publicou gran cantidade de poesías. Unha selección delas figura na edición de «Os estudiantes ao arcebispo de Santiago» datada en 1924. Dez anos despois apareceron tamén composicións da súa autoría no «Homenaxe ao arcebispo Lago González», «Fror Nova» e «O neno Xesús», saídos da súa pluma. Púxolles música o compositor Torres Creo. Foi nomeado membro de honra do Seminario de Estudos Galegos en 1924.


30

1974 – X.V. VIQUEIRA CORTÓN

(Madrid, 1886 — Bergondo, 1924) Escritor en galego e castelán Viqueira escribiu en castelán obras sobre filosofía, psicoloxía e pedagoxía como «Introducción a la Psicología pedagógica», «Elementos de Ética», «Lecciones elementales de historia de la Filosofía», «Ética y Metafísica», «La Psicología contemporánea» e traducións de Teócrito, Inmanuel Kant ou David Hume. Como poeta escribe sempre en galego excepto uns versos titulados Badaxoz nos que canta á terra da súa muller. Foi un gran defensor de Galicia e defendeu a necesidade de incorporar o galego ao ensino pois o consideraba o signo de identificación como pobo. A maioría da produción en galego editárona os seus amigos no volume Ensayos y Poesías en 1930. Centrouse sobre todo no sistema educativo, na súa galeguización e na súa reforma, así como na ortografía do galego que Viqueira quería que se achegase á portuguesa. O artigo publicado na Nosa Terra en 1918 «Pol-a reforma dá ortografía», é considerado por algúns como o nacemento do «reintegracionismo».


31

1975 – X. M. PINTOS VILLAR

(Burgo, 1811 — Vigo, 1876) Está considerado uns dous precursores do Rexurdimento literario galego. A súa obra, como acontecía por norma xeral na época, está espallada en xornais, revistas e folletos, mais é A Gaita Galega (1853), a única obra súa publicada en vida, a composición que o sitúa nun lugar importante dentro da literatura galega por ser a primeira escrita en galego moderno. Foi un gran defensor de Galicia e defendeu a necesidade de incorporar o galego ao ensino pois o consideraba o signo de identificación como pobo. Autor de A gaita galega (1853), en prosa e verso, dividida en sete partes, nas cales vai reconstruíndo a vida campesiña da rexión, tentando reflectir as variantes da fala popular galega. Destaca o seu idilio bucólico en verso Antonio e Margarida. Como filólogo reuniu moitos materiais léxicos ata un total de catorce mil voces, pero non chegou a publicalos. Unha copia manuscrita de ao redor de 1865 consérvase na Real Academia Galega co título Vocabulario galego-castelán. Hai noticias de que Pintos comezou este traballo en 1853. Pintos declarábase a favor de crear unha lengua común, no canto de promocionar a lingua literaria en calquera dos dialectos galegos, o que levará a cabo a Real Academia Galega, fundada en 1906.


32

1976 – Ramón CABANILLAS

(Cambados, 1876 — Cambados, 1959) Considerado dentro da literatura galega como a ligazón entre o Rexurdimento e a modernidade literaria do século XX, a crítica adoita encadralo ben nunha xeración intermedia, a chamada Xeración Antre Dous Séculos, como un membro máis da xeración literaria xurdida á luz das Irmandades da Fala. Cualificado polos seus compañeiros xeracionais como Poeta dá Raza foi un autor de rápido recoñecemento popular e académico. No seu haber cóntase o conducir á poesía en galego cara á modernidade e a súa obra foi considerada desde os primeiros momentos dentro do canon da literatura galega. Aínda que nos seus comezos adoptou un ton radical no contexto das loitas agrarias dos anos 10, Cabanillas terminou por aliñarse no sector máis conservador e menos político das Irmandades, o coñecido como Grupo Nós. O seu tradicionalismo obsérvase en trazos como a súa relixiosidade, a súa concepción ruralista de Galicia e o seu escepticismo crítico ante calquera sistema de goberno, sen facer distincións ideolóxicas esenciais entre eles. A crítica sinalou como elementos básicos da súa obra literaria os seguintes: a tradición clásica greco-latina (perceptible, especialmente, en Versos de alleas terras e tempos idos (Paráfrasis galegas) (1955) e Samos (1958)); a tradición folclórica galega (como demostra ao antologarla en Antífona da cantiga, 1951); os mestres do Rexurdimento (especialmente, Rosalía, Pondal e Curros); e, especialmente, o romanticismo tardío (Heine e Rosalía de Castro) e o simbolismo e postsimbolismo.


33

1977 – Antón VILLAR PONTE

(Viveiro, 1881 — A Coruña, 1936) Escritor en galego, xornalista e político español. Foi un dos principais líderes do galeguismo de preguerra. En Foz comezaría as súas colaboracións xornalísticas antes de marchar a Madrid para traballar exclusivamente como xornalista. Despois marchou a Cuba, onde permanecería varios anos dedicado ao xornalismo, regresando a Galicia en 1916, onde comezou a traballar como redactor en La Voz de Galicia. Ese mesmo ano lidera a creación das Irmandades da Fala, coa fundación da primeira Irmandade na Coruña, encargándose do seu órgano de expresión, o xornal A Nosa Terra. En 1929 toma parte, con Santiago Casares Quiroga, da Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA), sendo o representante máis destacado do sector galeguista do partido. Escribiu en numerosos xornais: A Nosa Terra, Nós, La Voz de Galicia, O Pobo Galego, El Noroeste... Escribiu ensaios políticos tales como Nacionalismo galego: a nosa afirmación rexional. Como escritor destaca o seu teatro social e galeguista. No 1905 escribiu a sua primeira obra de teatro, A patria do labrego.

Con Ramón Cabanillas escribiu unha comedia pseudohistórica titulada O mariscal (1926), sobre a execución do mariscal Pedro Pardo de Cela por parte dos Reis Católicos ás portas da catedral de Mondoñedo, presentada como a vinganza do poder central castelán contra os señores feudais galegos. Tan pouco recoñecido como importante, foi o pilar da Galiza moderna.


34

1978 – Antonio LÓPEZ FERREIRO (Santiago de Compostela, 1837 — Vilanova, 1910) Moi interesado no pasado de Galiza, exerceu durante anos como catedrático de Arqueoloxía Sagrada no Seminario compostelán e realizou un labor destacado na descuberta das reliquias do apóstolo Santiago. As súas inquedanzas históricas levárono a compor máis de cincuenta obras á volta de temas como o Priscilianismo ou os foros galegos, desenvolvendo aínda un intenso labor na revista compostelá Galicia histórica (1901-1903), redixida case integramente por el propio. Apúntase como finalidade da súa novelística a consolidación, a través da escrita literaria, dun conxunto de valores que servisen como base na construción da consciencia histórica do ser galego. Como novelista escribiu en galego A Tecedeira de Bonaval (1894), O castelo de Pambre (1905), O niño de Pombas (1905), ambientadas nos séculos XVI, XIX e XII respectivamente, onde encontramos reflectida a súa paixón pola historia e agroman numerosas descricións de monumentos, comentarios históricos, citas de documentos non publicados, etc. Con estas novelas é considerado como o iniciador da novela romántica de corte histórico en galego. Son novelas de corte tradicional, divididas en capítulos. O relato está feito en terceira persoa, coa visión tradicional do narrador omniscente. No campo da arqueoloxía destacou polas súas investigacións arqueolóxicas na catedral. Destacou principalmente a súa obra Leccións de Arqueoloxía Sacra (1889). Tamén foi relevante o seu labor como presidente da Sección Arqueolóxica da gran Exposición Rexional, celebrada en Santiago en 1900.


35

1979 – MANUEL ANTONIO

(Rianxo, 1900 — Rianxo, 1930) Nunca empregou os seus apelidos para asinar os traballos literarios. Matriculouse en 1913 nun instituto de Santiago de Compostela para estudar o bacharelato. Santiago quedou na súa memoria como o lugar máxico onde comeza, xunto algúns compañeiros, a militancia no galeguismo e no republicanismo. Nas súas estadías en Rianxo relacionouse con Rafael Dieste, un rapaz da súa idade co que compartiu o interese pola literatura e o nacionalismo, e co seu primo Roxelio, que o animou a participar na vida literaria e política desde pequeno. As cuestións políticas e literarias atraíanlle cada vez máis, adoptando sempre unha actitude radical e rebelde que se opuña frontalmente ao ambiente no que pasou a infancia. No ano 1918, con só dezasete anos, enviou os seus primeiros poemas a revistas e xornais, e chegou a manter unha polémica co director da revista Suevia sobre a calidade das súas composicións. En 1919, Rafael Dieste e Manuel Antonio escribíronlle a Castelao para que actuase como intermediario entre eles e Vicente Risco, recoñecido como o guía teórico dos membros do grupo Nós e máis daqueles mozos con inquietudess nacionalistas e literarias, pois era, sen dúbida ningunha, a persoa máis informada das novidades artísticas que aparecían en Europa. Foi tamén Risco quen introduciu a Manuel Antonio nos movementos de vangarda en Europa e en España. Esencial na súa formación teórica -e na concepción do único poemario que publicou en vida, De catro a catro- foi a lectura da obra de Jean Epstein La poésie de aujourd´hui un nouvel état d´intelligence (1921), que traduciu ao galego.


36

1980 – Alfonso X, EL SABIO

(Toledo, 1221 — Sevilla, 1284) Alfonso X de Castela, chamado o Sabio foi rei de Castela entre 1252 e 1284. A educación de Alfonso foi esmerada; o monarca tiña unha gran sede de saber e un gran respecto á cultura porque a súa nai, Beatriz de Suabia, se instruíu na culta corte siciliana. Dende a súa mocidade, antes de 1252, data en que foi coroado rei, o príncipe Alfonso, ademais de escribir cantigas de escarnio en galaico-portugués e, moi probablemente, algúns himnos de loor á Virxe, auspiciou a tradución dun libro de contos exemplares (ou exempla) en castelán: Calila y Dimna. As Cantigas de Santa María é un conxunto de cancións líricas, escritas en galaico-portugués e acompañadas de notación musical e unhas vistosísimas ilustracións que se achan entre o mellor da pintura do seu tempo. As Cantigas de Santa María (mediados do século XIII-1284) constitúen o cancionero relixioso medieval da literatura en galaico-portugués, fronte ao profano que estaría constituído polas cantigas de amigo, de amor e de escarnio. Trátase dun conxunto de aproximadamente 420 composicións en honra á Virxe María. A maioría son cantigas que relatan milagres sucedidos coa intervención de María; integran tamén a obra as Cantigas das Cinco Festas de Santa María, o Cinco Cantigas das Cinco Festas do Nostro Señor, o Cantar dous Sete Pesares que víu Santa María do seu fillo e unha maia.


37

1981 – Vicente RISCO

(Ourense, 1884 — Ourense, 1963) Foi un político galeguista conservador e intelectual español do século XX, membro da xeración Nós. Unha das figuras máis importantes e complexas da historia da literatura galega. Procedente dunha familia acomodada, dun gran nivel cultural, cuxa achega á literatura galega conformou as bases do nacionalismo galego e da nova narrativa galega. É un dos forxadores da prosa galega moderna. Fundou a revista Nos (1920), que orientou a vida cultural galega ata 1936 A totalidade da obra literaria de Risco vai ser un trasunto do seu pensamento filosófico e político. O seu primeiro texto literario é o relato breve Do caso que lle aconteceu ó Dr. Alveiros, centrado no tema do esoterismo e a maxia. As seguintes obras de Risco van estar baseadas en lendas e tradicións populares, O lobo da xente (1923) e A trabe de ouro e a trabe de alquitrán (1925). De 1926 é o cadro dramático, A Coutada centrado no sentimento da terra e do regreso ás orixes, aos antepasados. En 1927 publicou en Nós algúns capítulos dunha novela que non terminaría, Os europeos en Abrantes, unha sátira contra algúns coñecidos da intelectualidade de Ourense. A súa única novela en lingua galega, O porco de pé, mostra a súa concepción espiritual da historia, contraria ao materialismo e ao mundo moderno. Tras a Guerra Civil publicaría algunhas obras en castelán, entre as que destaca a novela La puerta de paja. De 1928 é a obra de teatro O bufón de El-Rei.


38

1982 – Luis AMADO CARBALLO

(Pontevedra, 1901 — Pontevedra, 1927) Figura, xunto con Manuel Antonio e Luís Pimentel, entre os protagonistas da renovación poética do primeiro tercio do século XX. Pontevedra é vila da que nunca se ausentaría por moito tempo e cuxa paisaxe de mariña interior é un referente continuo nos seus versos. Exerceu como mestre de escola e xornalista, profesións que lle garantiron poder dedicarse sen preocupacións económicas á súa obra de creación. Co obxectivo de traballar como xornalista, Amado Carballo partiu para Madrid en 1920, onde colaborou no xornal La Tribuna, na revista España e noutras publicacións españolas e galegas. Mais decidiu voltar á súa cidade de orixe e, desde Pontevedra e Vigo, continuar a escribir para diferentes medios galegos (Progreso, La Concordia, El Pueblo Gallego, A Nosa Terra, Nós, Vida Gallega, etc.). A pesar de ser recordado fundamentalmente como poeta, o pontevedrés iniciou a súa andaina na literatura como narrador, coas novelas curtas Maliaxe (1922) e mais Os pobres de Deus (1925), e o conto Un milagre do santo San Francisco. A súa obra lírica comprende dous poemarios, Proel (1927) e mais O galo (1928). Foi un dos poetas que máis influíu nas xeracións posteriores. Está considerado como o creador da denominada escola imaxinista ou hilozoísta.


39

1983 – Manuel LEIRAS PULPEIRO

(Mondoñedo, 1854 — Mondoñedo, 1912) Republicano, foi Presidente do Comité Republicano Federal de Mondoñedo Liberal. Anticlerical, o seu talante creoulle numerosas dificultades en Mondoñedo, sede episcopal, conseguindo manter as súas conviccións con total firmeza. Rexeitou o nomeamento de membro da Real Academia Galega por crer non merecelo, pero doou a esta institución importante material por el recolleito. Cantou a Mondoñedo e ás súas terras, a Galicia e aos seus problemas. A pesar de os seus versos apareceren con relativa frecuencia en xornais e revistas, Leiras Pulpeiro só viu publicada en vida unha obra, Cantares Gallegos (1911), en que se inclúen, xunto ás poesías máis coñecidas, de contido social, outras de tema costumista ou intimista, conxunto acrecentado con novas composicións en edicións xa póstumas. En 1930 publícanse as súas Obras Completas, Tomo I (Poesías) na editora Nós da Coruña, a cargo dun anónimo compilador-transcritor, con oitenta e oito novos poemas. O resto da súa producción sería reunido en 1970 polo académico Xosé Luís Franco Grande baixo o título Obra completa. Alén de poemas costumistas, de grande riqueza léxica, anticlericais e algún intimista, Leiras Pulpeiro cultivou a poesía patriótica (elevando a figura do Mariscal Pardo de Cela á categoría de mito galeguista, abandeirado das liberdades) e, a diferencia do seu paisano Noriega Varela, non dubidou en utilizar a súa pluma en defensa dos oprimidos campesiños que el tanto tratou debido á súa profesión de médico. Os seus restos recibiron sepultura no cemiterio civil de Mondoñedo.


40

1984 – A. COTARELO VALLEDOR (Vegadeo, 1879 — Madrid, 1950) Escritor, historiador e crítico literario español. Aínda que asturiano de nacemento, lingüística e culturalmente sempre se considerou galego. Participou no movemento das Irmandades da Fala (1916) e fundou a revista Romanadas en 1919. En 1929 foi elixido, xunto con Cabanillas, membro honorario da Real Académia Española en representación das Letras Galegas. Tamén hai que destacar que foi o primeiro presidente do Seminario de Estudos Galegos. A súa contribución ao teatro galego foi moi importante, xa que destacou como autor dramático, mostrando sobre os seus contemporáneos unha gran superioridade técnica. Aínda que integrado no teatro realista do seu tempo, a psicoloxía dos seus personaxes mostra certa complexidade, concedendo atención ás figuras secundarias. Meditaba concienzudamente o desenvolvimiento da acción e tentaba non encher as táboas con personaxes carentes de substantividade persoal. Algunhas das súas pezas son de temas labregos ou mariños e outras de tipo histórico. Trebón é unha sátira dramática, editada en 1922. Ao ano seguinte apareceu unha comedia bilingüe: Sinxebra, que se desenvolve nun pazo. En 1924 publicou Lubicán, conto dramático de lobos e de amor. O drama mariñeiro titulado Beiramar apareceu en 1931. Seguiulle Mourenza, de tipo dramático, feita no mesmo ano. A traxedia histórica Hostia sobre o suplicio de Prisciliano se dió a coñecer en 1926. Publicou ademais, algúns cantos populares de Nadal, o Cancioneiro dá agulla e a novela case bilingüe O Pazo. Parte do seu teatro foi representado por estudantes da Universidade Galega, así Trebón e Lubicán estreáronse no Teatro Principal de Santiago.


41

1985 – Antón LOSADA DIÉGUEZ

(Boborás, 1884 — Pontevedra, 1929) Intelectual galeguista. Pertenecía a unha familia da nobreza rural, de ideoloxía tradicionalista e ultracatólica. Dende o seu ingreso en 1917 nas Irmandades da Fala, Losada desempeñou un papel relevante na conformación da ideoloxía nacionalista na Galiza. Resultará decisivo na evolución dos que chegarían a ser os componentes do Grupo Nós, atraendo a Risco, Noguerol, Otero Pedrayo e Cuevillas ás Irmandades. Chegou a presidir a I Asemblea Nacionalista en Lugo en 1918 e, dous anos máis tarde, encontraríase entre os fundadores da revista Nós —que se fixo realidade a partir dunha súa idea—. Tamén foi membro destacado do Seminario de Estudos Galegos, ao que accedeu en 1924. Para alén dalgúns contos publicados en revistas como Nós ou Alborada —Home viaxeiro, Queixumes, Conto sinxelo, Amañecer—, pezas teatrais —A Domeadora—, poemas e un breve escrito de ton filosófico —Teoría cuasi trasdendental da velocidade—, a obra de Losada componse fundamentalmente de ensaios —maiormente políticos—, que serían compilados en 1985 baixo o título de Obra completa. Porén, a forte influencia que Losada exerce nos componentes da Xeración Nós non se produce unicamente a través dos seus escritos ensaísticos —pouco numerosos, por outra parte—, mais sobre todo por medio da conversa, do discurso e do intercambio epistolar. Defensor da entidade nacional do país galego, esixirá a súa soberanía política como afirmación imprescindible perante un Estado centralista e explotador.


42

1986 – Aquilino IGLESIA ALVARIÑO

(Abadín, 1909 — Santiago de Compostela, 1961) Profesor, escritor, poeta e tradutor en lingua galega e castelá. Foi membro da Academia Galega e colaborador do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. Traduciu aos galego textos de autores clásicos (Horacio, Teócrito, Tibulo), e tamén, ademais de ao ensino, dedicou a súa vida á creación poética. A súa poesía incríbese dentro da corrente iniciada por Noriega Varela que deu en chamarse humanismo paisaxista ou neovirxilianismo, que comparte con autores como Díaz Castro ou Crecente Veiga. Na súa obra percíbese a pegada da poesía clásica, do saudosismo portugués e, en menor medida, do imaxinismo herdado de Amado Carballo e do creacionismo de Manuel Antonio. Os temas recorrentes na súa poesía son a dor existencial e a paisaxe. Antes da guerra civil publicou Señardá (1930), un poemario formado por sonetos no que o tema principal é a dor; e Corazón ao vento (1933), que presenta unha maior apertura cara ao vangardismo. En 1947 aparece Cómaros Verdes, primeiro libro publicado en galego tras a guerra, no que abandona a rima empregando preferentemente o endecasílabo branco e mergúllase nun paisaxismo no que a soidade é un tema fundamental. En Día a día (1960) domina a actitude existencial con continuas referencias ao pasado, nun ton grave e reflexivo. Con Lanza de Soledá (1961) volve ao soneto e a temática céntrase na angustia humana no medio dunha "Noite" simbólica na que a contraposición luz/sombra ten gran importancia. Nese mesmo ano publica tamén Nenias, poemas homenaxe a autores galegos e foráneos, modernos e antigos, que van desde Catulo ata Rosalía.


43

1987 –F. HERRERA GARRIDO

(A Coruña, 1869 — A Coruña, 1950) Aos doce anos comezan as súas inclinacións literarias coa lectura de Cantares Galegos de Rosalía de Castro. Publica o seu primeiro poemario en Madrid en 1913 Sorrisas e bágoas. O seu segundo libro de poemas estará prologado por Manuel Murguía, viúvo de Rosalía de Castro, e amigo da familia Herrera desde o falecemento desta. En 1917 comezan as súas colaboracións con diversa publicacións (Nós, A Nosa Terra, etc.). A súa primeira novela en galego Néveda chega en 1920. En 1925 gana o Premio de ensaio do diario arxentino O diario Español cun ensaio sobre Rosalía de Castro. En 1928 publica o seu último libro, Familia de lobos. O 4 de marzo de 1945, a Real Academia Galega, elíxea membro numerario para ocupar a vacante de Lisardo R. Barreiro. Francisca, de 76 anos, escribe o discurso de ingreso que envía o 11 de Abril de 1945 ao presidente da Academia, Manuel Casás. Este, á súa vez, tarda dous anos en pasarlle o discurso a Antonio Couceiro Freijomil, para que escriba o discurso de resposta, enviándollo o 17 de xaneiro de 1947. O 28 de febreiro de 1949, máis de dous anos despois de recibilo e catro desde a admisión de Francisca, Couceiro Freijomil, entrega na Academia o seu discurso de resposta e envía unha carta a Francisca Herrera. Francisca, con 80 anos, enferma e sen sentido, non chegou a ler a carta e morreu o 4 de novembro de 1950, sen lograr ser a primeira académica galega por razóns aínda descoñecidas.


44

1988 –Ramón OTERO PEDRAYO

(Ourense, 1888 — Ourense, 1976) Patriarca das letras galegas, este ourensán de prol pertencente á Xeración Nós é un dos escritores galegos máis importantes. Traballou distintos xéneros: ensaio, novela, poesía... ademais de estudos científicos xeográficos da súa cátedra da Universidade de Santiago de Compostela. Na Guía de Galicia, que el dirixiu, están algunhas das súas mellores achegas. Militante do Partido Galeguista foi deputado nas Cortes da República. Entre as súas novelas destacan Os camiños da vida e O mesón dos Ermos, descrición minuciosa dos costumes e da vida rural galega. Iniciou a súa traxectoria coas narracións breves Pantelas, home libre (1925), O purgatorio de don Ramiro (1926) e Escrito na néboa (1926), aínda que o seu libro máis ambicioso foi a novela Camiños dá vida (1928), amplo mural onde puxo ao descuberto a evolución da vida rural galega do século XIX. Pero a máis coñecida é Arredor de si que pode considerarse como parcialmente autobiográfica e que nos permite albiscar os camiños que percorreron os integrantes da chamada Xeración Nós ata o galeguismo. Neste sentido "autobiográfico", Arredor de si complétase cos artigos Dos nosos tempos, de Florentino López Cuevillas, e con Nos, os inadaptados de Vicente Risco, estes dous últimos aparecidos na revista Nós. A súa prosa ten como notas distintivas a exuberancia barroca, o poder evocativo e o apasionamiento romántico, aínda que foi capaz de expresar o matiz con sutileza e concisión.


45

1989 –Celso Emilio FERREIRO

(Celanova, 1912— Vigo, 1979) Pertencía a unha familia acomodada campesiña e galeguista. Aos 20 anos, en 1932, organizou con Xosé Velo Mosquera, entre outros, as Mocidades Galeguistas de Celanova e participou na constitución da Federación de Mocidades Galeguistas en 1934. Pouco despois foi procesado por un artigo publicado en Guieiro, revista que el mesmo dirixía. A publicación do poemario Longa noite de pedra (1962) consolidoulle como o herdeiro do legado de Manuel Curros Enríquez e no que se propuxo recuperar o realismo social da poesía galega do seu tempo, o que o converteu no poeta civil de Galicia. Baseándose nunha liña satírica e combativa que ten como precedente inmediato a C. Enríquez, Ferreiro adopta un acento de protesta, acritude e desapiadado sarcasmo, con versos acedos e directos que serviron de inspiración e guía a numerosos poetas galegos dos anos sesenta. Un ano despois da publicación de Longa noite de pedra fundou, xunto co escritor Xosé Luís Méndez-Ferrín e outros intelectuais gallegistas a Unión do Povo Galego. Ferreiro declarouse seguidor dunha tradición belixerante e dunha corrente de denuncia non menos perceptible dentro da lírica creada no seu idioma. Do seu desencontro coa Galicia da diáspora naceu Viaxe ao país dous ananos (1968), un virulento ataque contra os emigrantes enriquecidos que explotaban aos seus paisanos en América. O ton burlesco está presente en Cimiterio privado (1973), mentres que Terra de ningures (1969) componse de estampas do exilio e da recreación nostálxica da paisaxe perdida.


46

1990 –Luis PIMENTEL

(Lugo, 1895— Lugo, 1958) Poeta en lingua galega e castelá, relacionado coa Xeración do 27. Os seus primeiros poemas publicáronse na revista Ronsel, pero o seu primeiro libro non apareceu ata 1950. Na súa obra apréciase unha síntese de movementos vangardistas de dentro e fóra de Galicia. Foi autor de Triscos (1950) e de Sombra do aire na herba (1959, póstuma) en galego. En castelán escribiu Barco sin luces (1960), obra tamén póstuma que recolle poemas de 1927. Na súa poesía obsérvanse influencias do modernismo, dos "ismos" vangardistas, do simbolismo francés e do existencialismo de posguerra. Canto á forma, destaca o verso libre, imaxes vangardistas, os paralelismos e as anáforas. Caracteriza a poética pimenteliana —afastada do esteticismo deshumanizante imperante no momento— a recreación dun clima de intimidade e recollemento a través da reflexión melancólica e, por veces, angustiada. Estilisticamente, sobresae nos seus versos a sinxeleza na construción, a precisión expresiva e os valores eufónicos e sensitivos. Prescinde Pimentel da estrutura estrófica e da rima —o que confere ás composicións un ton de prosa poética plena de sensibilidade e ecos musicais— e xustapón, por medio dunha linguaxe coloquial e con fórmulas próximas ao impresionismo, unha serie de imaxes aparentemente inconexas.


47

1991 – Álvaro CUNQUEIRO

(Mondoñedo, 1911— Vigo, 1981) Foi un novelista, poeta, dramaturgo, xornalista e gastrónomo considerado un dos grandes autores galegos, tanto en galego como en castelán. Foi un escritor polifacético, e a súa extensa obra literaria abarca os campos xornalístico, poético, narrativo e teatral, así como traballos de tradución. Dentro dunha liña vangardista publicou os poemarios Mar ao norde (1932) e Poemas do si e do non (1933). Cantiga nova que se chama Riveira (1933) escribiuna baixo o influxo da lírica galaico-portuguesa medieval. Nas décadas de 1940 e 1950 comezou a centrarse principalmente na narrativa, publicando tres novelas relevantes: Merlín e familia e outras historias, As crónicas do sochantre e Se o vello Simbad volvese ás illas. Así mesmo publicou algúns libros de relatos como Xente de aquí e de acolá e acolá e Escola de menciñeiros. Recibiu o Premio Nacional da Crítica en 1959 polas Crónicas do sochantre, tradución da obra en galego. En 1961 ingresou na Real Academia Galega. O primeiro Cunqueiro foi fundamentalmente poeta, de maneira vangardista, neotrovadoresca e culturalista, e despois da guerra civil española dedicouse sobre todo á narrativa e ao xornalismo, deixando innumerables artigos en xornais . Da súa obra teatral sobresae O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca (1958).


48

1992 – Fermín BOUZA BREY

(Ponteareas, 1901— Santiago de Compostela, 1973) Historiador, etnógrafo e escritor escribiu principalmente en lingua galega. En 1919 publicou o seu primeiro artigo, Teatro de antaño en Santiago en castelán. Foi un dos fundadores do Seminario de Estudos Galegos en 1923; ao ano seguinte empezaría a escribir por primeira vez en galego co artigo Os estudantes ao arcebispo. Foi colaborador en revistas como Cristal, Resol ou Nós. A súa produción máis sobresaliente foi dentro do mundo científico. A súa investigación céntrase principalmente na prehistoria e arqueoloxía de Galicia, aínda que tamén atendeu campos como a epigrafía, a numismática e a etnografía. Ingresou en 1941 na Real Academia Galega, un ano máis tarde na Real Academia da Historia, e continuou o seu labor historiográfico desde o Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento. Nas súas colaboracións dos Cadernos de Estudios Galegos realizou unha importante aportación á bibliografía rosaliana.

Nestes primeiros anos corenta compaxinou o seu traballo de investigador e docente na facultade compostelá de Dereito co cultivo da poesía, resultando premiado en diversos certames literarios. Como poeta destaca por ser o iniciador do neotrovadorismo tendencia que tamén vai ser seguida por Álvaro Cunqueiro ou Álvarez Blázquez. Neste campo é autor de Nao senlleira e Seitura.


49

1993 – Eduardo BLANCO AMOR

(Ourense, 1897— Vigo, 1979) En 1915, empezou a traballar como secretario de dirección no Diario de Ourense. Durante esta época frecuentou os faladoiros de Vicente Risco, figura que tivo unha importancia decisiva na súa futura defensa e promoción da cultura galega. En 1919 emigrou a Buenos Aires (Arxentina), onde continuou en contacto con intelectuais galegos da emigración, tomando parte activa na Federación de Sociedades Galegas, fundada en 1921. En 1927 iniciou a súa carreira literaria, coa novela Os Nonnatos, á que seguiu, ao ano seguinte, o libro de poemas Romances Galegos. Defendeu dende Arxentina a legalidade republicana cando se produciu o estalido da guerra civil española. Durante os 20 anos seguintes utilizou en exclusiva o castelán na súa obra literaria, con obras como Los miedos (1936) ou La catedral y el niño (1948). En 1956 regresou ao galego con Cancioneiro, e en 1959 publicou unha novela de gran importancia para a renovación da narrativa galega, A Esmorga. Regresou a España en 1965, e publicou outra obra que tivo gran repercusión, o libro de contos Os biosbardos (1962). A súa última etapa foi moi fecunda, a pesar de ser postergado pola cultura oficial: en 1970 deu a luz unha nova edición de A Esmorga, e en 1972 apareceu a extensa novela Xente ao lonxe. Nos seus últimos anos prestou gran atención ao xénero teatral, con obras como Farsas para Títeres (1973) e Teatro pra a xente (1975).


50

1994 – LUIS SEOANE

(Arxentina, 1910— A Coruña, 1979)

A peripecia vital e intelectual de Luis Seoane non supón tanto o esforzo de levar a cabo unha obra ampla e coherente, coma a vontade de devolverlle á plástica e ao pensamento galego a dignidade perdida polos anos de illamento e atraso: unha creatividade apaixonadamente comprometida co seu tempo. A súa vida foi unha longa viaxe a través do século XX. Formado na época da ditadura de Primo de Rivera, loitador nos anos da República, fuxido en 1936, organizador e promotor da vida cultural no exilio, viaxeiro polo mundo e atento aos múltiples discursos que ía xerando a súa época, Seoane foi testemuña de excepción deste século axitado e convulso. A súa obra, vasta e diversificada, o seu pensamento aberto, as súas iniciativas, convérteno nun personaxe destacado no panorama da cultura galega e española do século XX, que axudou a construír co seu esforzo, o seu talento e o seu compromiso.

En 1937 Publica o seu primeiro libro, Trece estampas da traizón Dous anos máis tarde funda as coleccións "Hórreo" e "Dorna" en EMECÉ Editores e a revista Correo Literario e a Editorial Nova En 1945 é galardoado en Nova York xunto á Histoire Naturelle de Buffon, ilustrada por Picasso Entre 1963-1979 realiza exposicións en España, Alemaña, Italia, Suíza, Brasil. Cofundador de Sargadelos e o Museo Carlos Maside.

Neste tempo tamén publica Fardel d'eisilado , Na brétema, Sant-Yago , As cicatrices como obra poética Tres follas de ruda e un allo verde (inédito).; A soldadeira (inédita) e varias obras de ensaio.


51

1995 – Rafael DIESTE

(Rianxo 1899 — Santiago de Compostela, 1981) Dieste pertenceu á chamada Xeración do 27 na literatura española, e á do 25 ou 22 na galega. Cos seus contos e pezas de teatro, entre as que destacan A fiestra valdeira e Dous arquivos do Trasno, intentou modernizar o sistema literario galego afastándoo do ruralismo. Estivo nas Misións Pedagóxicas durante a República Española, e foi o director e creador do teatro de monicreque destas. Foi un dos fundadores, xunto con Gil-Albert e Sánchez Barbudo da revista Hora de España. Participou no Congreso Internacional de escritores en defensa da cultura de Valencia. Exiliado, viviu en Arxentina onde foi o director literario de varias editoriais. De regreso a Europa, foi lector de español na Universidade de Cambridge (1950-1952). Regresou a España na década de 1960. En galego escribiu o seu libro de narracións Dos arquivos do trasno (1926), e en castelán, Las Historias e invenciones de Félix Muriel (1943). Cultivou o teatro con obras como A fiestra (1927), Viaxe e fin de don Frontán (1982), Viaxe, duelo e perdición (1945). O seu único libro de poemas escrito en castelán titúlase Rojo farol amante (1933). Tamén escribiu numerosos ensaios sobre arte, matemáticas e filosofía, tales como: Novo tratado do paralelismo (1955), Pequena clave ortográfica (1956), Que é un axioma?, A vontade de estilo na fala popular (1975), Testamento xeométrico (1975) e El alma e o espello (1981), entre outros. En 1970 ingresou na Real Academia Galega, lendo un discurso titulado A vontade de estilo na fala popular.


52

1996–Xosé I. FERRO COUSELO

( Valga- Pontevedra, 1906 — Ourense, 1975) Dende 1926 cursou Filosofía e Letras na sección de Historia na Universidade compostelá. Colaborou co Seminario de Estudos Galegos, onde se relacionou con ilustres membros deste, como Xaquín Lorenzo, e decidiu non continuar coa carreira eclesiástica. Foi un dos fundadores da revista Logos (de ideoloxía galeguista e cristiá) e como delegado por Vigo participou na fundación do Partido Galeguista. Marchou en 1933 a Tui para ensinar no colexio Lábor e fundou a revista Tude (1934). En abril do 1935 afiliouse aos grupos galleguistas de Ultreya. En Ourense, realizou un labor de defensa do patrimonio artístico e histórico moi importante, á fronte do Museo Arqueolóxico Provincial. Iniciou a publicación do Boletín do Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense (1943-1953) e do Boletín Auriense (1972-1981). En 1951 ingresou na Real Academia Galega, dende onde apoiou, xunto con outros asinantes como Francisco del Riego, que o 17 de maio se instituíse como o Día dás Letras Galegas. En 1952 publicou a súa tese doutoral, dirixida por Armando Cotarelo Valedor, baixo o título de Os petroglifos de termo e as insculturas rupestres de Galicia. En el año 1972 recibió la Encomienda de Alfonso X el Sabio, por su labor científica. Posúe unha extensa bibliografía. Entre os máis destacados podemos encontrar: Xénesis e ás primeiras dispersións dous pobos (1931-1932), Grandeza e fin dá case e torre de Marceo (1952), Deus Bandua dá Veiga (1956).


53

1997–Ánxel FOLE

( Lugo, 1903 — Lugo, 1986) Escritor galego que escribiu en galego e castelán e cultivou todos os xéneros literarios, aínda que debe a súa fama aos seus libros de contos. Comezou a dedicarse ao xornalismo, que non abandonaría nunca de todo. En 1931 inaugurou no xornal lucense O Progreso a serie «Cartafolio de Lugo», que se mantería ao longo dos anos. En 1932 funda e dirixe, tamén en Lugo, a revista literaria vangardista Yunque, na que se publicaron por primeira vez os poemas galegos de García Lorca. Por mor da guerra non se chegou a publicar o seu primeiro libro de relatos Auga Lizgaira. O texto perdeuse e actualmente coñécense soamente dous dos seus relatos, que publicara na revista Nós, e un que aparecera no Pobo Galego. Ao termo da guerra, opta por non exiliarse, como outros escritores como Dieste, pero viuse sometido a un total ostracismo interior. En 1941 publica os seus dous primeiros libros de contos, Á lus do candil (1953) e Terra Brava (1955), e a peza teatral Pauto do Demo (1958). Os seus outros dous libros de relatos son Contos dá néboa (1972) e Historias que ninguén cre (1981). Ingresou na Real Academia Galega o 5 de outubro de 1963. En 1997 emitiuse un selo de correos na súa honra cunha caricatura de Siro López.Na súa narrativa,presenta a xeografía dos lugares de montaña nos que viviu, así como os traballos, costumes, diversións, etc. dos seus habitantes a mediados do século XX. A lingua dos seus relatos recolle a fala popular e inclúe abundantes vulgarismos, hipergaleguismos e dialectalismos, peculiares das zonas onde sitúa os feitos que conta. Os seus escritos achegan unha información etnográfica e antropolóxica fundamental do medio rural galego antes da chegada da mecanización.


54

1998–Xoán de Cangas - Martín Codax -Mendinho

Xoán de Cangas, Martin Codax e Mendinho representan a extraordinaria eclosión de creatividade que, na nosa lingua, estourou en Galicia no período medieval. Xoán de Cangas: foi un xograr galego do século XIV, probablemente procedente da zona do Morrazo. Consérvanse tres cantigas de amigo, sobre o Santuario de San Mamede. Martín Codax: xograr galego, posiblemente de Vigo, polas continuas referencias á devandita cidade nos seus poemas, de entre mediados do século XIII e comezos do século XIV. Apenas existen datos sobre a identidade do personaxe. O corpus literario a el atribuído limítase a 7 cantigas de amigo que figuran nos cancioneros de lírica galaicoportuguesa e no Pergamiño Vindel, no que figura o seu nome como autor das composicións. O descubrimento deste pergamiño foi froito do azar: en 1914 o bibliógrafo Pedro Vindel atopouno na súa biblioteca, servindo de garda interior a un exemplar do De officiis de Cicerón. Mendinho: xograr galegoportugués activo durante a segunda metade do século XIII (1240-1280). A súa produción está considerada unha das máis importantes da lírica galaicoportuguesa. A única composición da súa autoría, pertencente ao xénero da cantiga de amigo, aparece recollida en dous dos manuscritos conservados: no Cancionero da Biblioteca Vaticana e no antes chamado Cancionero Colocci-Brancuti e hoxe coñecido como Cancionero da Biblioteca Nacional de Lisboa.


55

1999–Roberto BLANCO TORRES

(Cuntis, 1891 — Entrimo, 1936) Deu os primeiros pasos na poesía da man das vangardas artísticas. A súa obra poética é cualificada polos críticos como dunha gran beleza e intensidade expresiva. Outra das facetas de Roberto Branco foi a de xornalista. O seu traballo nos medios impresos foi moi extenso e variado. Ademais de ser colaborador asiduo da prensa galega dirixiu varios xornais. As súas columnas desprenden o talante combativo que caracteriza toda a súa obra. A emigración condicionou a súa personalidade. Comprometido politicamente, evolucionou desde o agrarismo ata o galeguismo. O semanario Follas Novas da Habana foi a primeira publicación que aceptou os seus artigos en setembro de 1907. A finais de 1916 regresou a Galicia, establecéndose na Coruña. Participa nas Irmandades da Fala e a comezos de abril de 1917 publica o seu primeiro artigo na Nosa Terra. En decembro de 1918 participa na I Asemblea Nacionalista celebrada en Lugo. En 1920 faise cargo da dirección del Correo Gallego de Ferrol. En 1929 publica Orballo dá media noite nos que mostra o coñecemento dos recursos da poesía vangardista e futurista, e en 1930 sale das prensas De esto y de lo otro. A sublevación militar do 18 de xullo de 1936 sorprende a Blanco Torres na aldea de Amido. Detido en setembro, foi levado á prisión de Ourense, e o 3 de outubro de 1936 foi "paseado" polos falanxistas, que o fusilan en Entrimo. Por orde xudicial, foi enterrado nunha fosa común.


56

2000–MANUEL MURGUÍA

(Arteixo, 1833 — A Coruña. 1923) Dende ben pequeño Murguía tivo moi claras as súas preferencias, e así, o interese pola literatura e a historia fixérono abandonar a carreira para dedicarse plenamente ao seu labor de escritor e investigador. Nestes anos, a vida cultural de Santiago xiraba entorno ao "Liceo da Xuventude", onde se daban cita estudantes e intelectuais como Eduardo Pondal, Aurelio Aguirre e Rosalía de Castro. Aos dezasete anos publicou a súa primeira novela, «Dende o ceo». O 1 de xuño de 1854 Murguía publicou o seu primeiro texto en galego, no álbum de Elena Avendaño, unhas seguidillas tituladas «Nena dás Soidades». Murguía tamén colaboraba en xornais e revistas da época como La Iberia e Las Novedades, nas que conseguiu moito éxito -o que lle permitiu publicar folletíns con obras como «Dende o Ceo», «Mentres Duerme», «A miña nai Antonia», «o Anxo da Morte» e «Os Lirios Brancos», que o fixeron aparecer, como unha das promesas literarias do momento. Murguía relacionouse en Madrid, con escritores como os irmáns Valeriano e Gustavo Adolfo Bécquer, e tamén con Rosalía de Castro. Realizou unha crítica de «A Flor», o primeiro poemario de Rosalía de Castro. Co motivo do nacemento da súa primeira filla publicou «A Primeira Luz», un libro de lecturas escolares estruturado en vinte temas de historia e xeografía, que o Ministerio de Fomento recomendou para o ensino nas escolas de Galicia. En 1862 Murguía rematou o seu «Dicionario de escritores galegos» e en 1865 marchou a vivir a Lugo, onde editou a «Historia de Galicia». Con 72 anos xorde en Murguía a idea de crear unha Academia Galega da Lingua, idea, que comunicou a outros escritores que se daban cita nunha libraría Da coruña coñecida co nome da Cova Céltica. Tamén en Murguía xurdiu o interese por crear un dicionario da lingua galega, porque se sentía falto de vocabulario; talvez a inexistencia deste dicionario foi determinante para que a súa obra en galego fose tan escasa.


57

2001–Eladio RODRÍGUEZ

(Leiro, 1864 — A Coruña. 1949) Foi un dos corenta membros numerarios fundadores da Real Academia Galega a cal presidiu entre 1926 e 1934. Tamén foi o autor dun dicionario, o «Dicionario enciclopédico galego-castelán», ao que lle dedicou toda a súa vida, moi valorado polo seu contido etnográfico que foi editado póstumamente. As súas primeiras composicións poéticas coñecidas datan de 1886, A noite de San Xoán e o poema longo O pucho do Lago. Publicou composicións e artigos no xornal O Tío Marcos d’a Portela, participou nos faladoiros da Cova Céltica e na constitución da liga Galega. A súa gran obra o Diccionario Enciclopédico Gallego-Castellano que pacientemente foi construíndo mediante a recollida de palabras e a súa clasificación en numerosísimas cuartillas ó longo da s úa vida. O texto do Diccionario, tal e como o coñecemos hoxe, non é exactamente o recollido por Eladio, pois sufriu unha reducción tanto no número de entradas coma no seu contido, dado o volume do manuscrito actualmente depositado na Fundación Penzol de Vigo, onde ocupa varias caixas de cartón cheas de cuartillas, quince mil, según publicou Ramón Piñeiro na revista Insula en 1959. As entradas publicadas no Diccionario son 45.673. Foi un gran coñecedor da lingua como se pón de manifesto no Diccionario e na súa poesía de gran riqueza léxica. Da paixón polas palabras da conta Otero Pedrayo no seu prólogo ó Diccionario: escribe que don Eladio "hasta durmindo recollía verbas" e que "comenzou de neno e rematou co devandeiro alento".


58

2002 – FRAY MARTIN SARMIENTO

(Vilafranca do Bierzo, 1695 – Madrid, 1772) Foi un relixioso que destacou pola súa constante defensa da nosa lingua desde unha perspectiva ilustrada. A el debemos a primeira noticia documentada da literatura galega medieval e as primeiras pesquisas sobre o nacemento do galego. En 1725 Sarmiento estableceuse en Madrid; residencia só interrompida entre febreiro de 1726 e maio de 1727 para se trasladar a Toledo e mais polas frecuentes visitas a Galicia. Desde 1723 coidou a súa amizade con Frei Benito Xerónimo Feijoo e Montenegro, o Padre Feixoo, co que mantivo correspondencia frutífera ata a súa morte. Desta etapa é Demostración Crítico-Apologética del Theatro Crítico Universal (1732), a única obra que publicou en vida. Ademais, realizou numerosas composicións por encomenda de diferentes persoas e institucións. É o caso das Memorias para la historia de la poesía y poetas españoles, que viu a luz de xeito póstumo en 1775. Desde a súa viaxe de sete meses a Galicia en 1745 a nosa cultura e lingua convertéronse no principal centro de interese do ilustrado. Así, Sarmiento foi unha das primeiras voces en reivindicar a capacidade do galego para expresarse en todos os ámbitos -ensino, traballo ou liturxia- sendo considerado precursor da moderna filoloxía románica. Entre 1745 e 1754 realizou varias viaxes a Galicia que eran verdadeiras expedicións científicas pensadas para describir a nosa riqueza patrimonial. No ano 1748 foi elixido abade do seu Mosteiro de San Martín, de Madrid. A partir de entón, centrou o seu interese na etimoloxía galega. Proba deste labor é o seu Onomástico etymológico de la lengua gallega. En 1994 fundouse o Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, que organiza exposicións, publicacións e investigación en Humanidades e Ciencias Sociais.


59

2003 – A. AVILÉS de TARAMANCOS. (Taramancos –Noia-, 1935 – A Coruña, 1992)

Obtén o título de Bacharelato no instituto Arcebispo Xelmírez de Santiago de Compostela no 1950 e no ano seguinte aparece a primeira composición poética de Avilés, Saloucos d´un emigrante, publicada na revista Tapal colaborando ata 1955 coa publicación dun poema todos os anos.

Durante a súa estadía na Coruña, entra en contacto coa Peña Amanecer, dirixida por Pepe Guillén. Tamén participa nos faladoiros da Casa Enrique, nos que tamén estaban Urbano Lugrís (que deixará unha fonda pegada na formación e personalidade do poeta noiés), Álvarez Torneiro, González Garcés e outros intelectuais da vida cultural coruñesa. Desta etapa é un breve poemario titulado As moradías do vento.

De 1959 é A frauta y-o garamelo (magnífico exemplo da musicalidade da poesía avilesiana que coloca a Avilés de Taramancos entre os máis destacados poetas de posguerra) e Pequeno canto para un peito xoven. libro de poemas de amor que o autor dedicou a Fina Barrios, a súa primeira moza, e que sería recollido no volume O tempo no espello (1982), co título "Poemas a Fina Barrios. Pequeno canto."

Emigra a Colombia en 1961. Nestes anos escribe "Os poemas da ausencia", composicións escritas entre 1963 e 1969 nos que a morriña e a saudade da terra e dos seres que aquí deixou se amosan na voz lírica do poeta, e que se recollerán no volume O tempo no espello. En 1982 aparece Tempo no espello, seguido do poemario, Cantos Caucanos, En 1989 edítase As torres no ar, que supón o punto máximo dunha escrita que liga o sentimento de morriña da terra ao amor e ao erotismo interiorizados como actos fundamentais da vida. O poeta fixo unha incursión na narrativa cun libro de relatos titulado Nova crónica das Indias, unha homenaxe á terra que o acolleu nos anos da emigración.


60

2004 – Xaquín LORENZO, XOCAS (Ourense, 1907 – Lobería, 1989) Estudou o Bacharelato na cidade de Ourense; máis tarde cursaría a carreira de Filosofía e Letras nas Universidades de Santiago de Compostela e Zaragoza. Entre 1926 e 1936 foi membro do Seminario de Estudos Galegos e dirixiu o Museo Etnográfico de Santiago; ingresou nas filas do Partido Galeguista. Tamén foi membro da Real Academia Galega. Após a guerra, foi nomeado mestre interino do curso de Xeografía e Historia do Instituto de Ourense. Mentres exerce a docencia (que compaxinaría desde ese momento coa arqueoloxía) incorpórase ao Grupo Nós con Risco, Cuevillas e Otero Pedrayo. Principiou en 1950 un estudo de campo titulado Etnografía. Cultura material (1962) que constituíu o segundo volume da Historia de Galiza, edición dirixida por Otero Pedrayo. Realizou un importante traballo de catalogación e escavación de restos castrexos: castros de Cameixa, Cabanca, de Terra de Lobeira e de Castromao. E ditou máis dun cento de artigos sobre etnografía, arqueoloxía e historia en diversas publicacións: Revista Nós, Boletín da Real Academia Galega, Cadernos de Estudios Galegos, Boletín Auriense e outras de fóra de Galiza; alén disto, deu á luz varias monografías: Cantigueiro popular da Limia Baixa (1973), A casa (1982), O Mar e os Ríos (1982), A Nosa Señora do Viso (1983), Os oficios (1983) e Refraneiro Galego (1983). Xoaquín Lorenzo, representa sobre todo dúas cousas: O máximo custodio da nosa memoria na Etnografía

da Galiza tradicional e, sobre todo, na súa cultura material, esa realidade obxectiva que el estudou aínda

viva ou en proceso de decadencia, pero que hoxe, a moitas décadas da súa recolleita, é xa un labor case

arqueológico.


61

2005 – Manuel LORENZO VARELA

(A Habana, 1916 – Madrid, 1978)

Unha vida no exilio e un retorno silencioso. A figura de Xesús Manuel Lorenzo Varela pasou case desapercibida para a cultura galega até que a Real Academia Galega decidiu, por maioría dedicarlle o Día das Letras Galegas Intelectual galeguista, poeta e sempre vinculado ao xornalismo, Varela pertence a esa xeración de intelectuais do 36 cunha dilatada traxectoria persoal e profesional marcada pola Guerra Civil e polos sucesivos exilios a unha e outra beira do Atlántico.

No ano 1936 iniciou a súa colaboración con El Sol, a sección "Los libros", que acolleu varias críticas literarias e algún ensaio da súa autoría. Lorenzo Varela comezou a súa defensa da legalidade republicana e da liberdade do pobo; posicións políticas que poría tamén de manifesto en artigos en El mono azul, Hora de España ou Ahora.

Despois do seu paso por un campo de concentración francés en 1938 sae cara a México, onde comezou a colaborar coas revistas Romance e Taller. No ano 1942 publicou o libro de poemas Torres de amo, que recolle gran parte da súa poesía publicada en anos anteriores.

En 1943 viu a luz Charles Baudelaire, unha escolma de textos recollida polo autor. Nese mesmo ano participou, con Luís Seoane e Arturo Cuadrado, na revista Correo literario. Asemade, colaborou coa revista Sur, de Vitoria Ocampo. Publicou, no ano 1944 El Renacimiento e, en Ediciones Resol, Catro poemas para catro grabados, destinado ao álbum de Luís Seoane María Pita e tres retratos medioevales. Tres anos despois, publicouse a segunda edición de El Renacimiento. Este mesmo 1951 edítase Catro poemas galegos, pezas para un conxunto reducido de instrumentos.


62

2006 – Manuel LUGRÍS FREIRE

(Sada, 1863 - A Coruña, 1940)

Escritor e xornalista galego comprometido á dignificación de Galicia.

Da súa época de emigrado en Cuba (1883-1895) son: o seu ingreso na Xunta Directiva do Centro Galego; colaborador no xornal Eco de Galicia; publicación do seu primeiro poema Nostalxia, tamén A costureira d'aldea e O penedo do crime; a fundación da primeira publicación periódica literaria escrita integramente en galego: A gaita gallega. Repinica muiñeiras, fandangos y alboradas, unha vez ao mes; o poemario Soidades, e a publicación en Eco de Galicia da obra De Galicia a Lavapiés (unha defensa da ridiculización do pobo galego exposta nunha zarzuela da época).

Xa en Galicia con 33 anos, en 1896, volve ó xornalismo de signo progresista e galeguista. En 1901 publica o poemario Noitebras e durante os anos 1902 e 1903 adícase á actividade teatral. En 1905, Lugrís Freire participa na fundación da Academia Galega; institución da que chegou a ser o seu Presidente. En 1907 seguía traballando por unha conciencia crítica común que defenda a lingua e a dignidade dos galegos e a súa participación política para combater o caciquismo existente. De entre 1907 e 1908 data a súa brillante produción de artigos xornalísticos para A Nosa Terra. Este é un tempo de compromiso e traballo político moi activo coa creación da primeira Irmandade da Fala na Coruña para as que redactou o que foi o seu primeiro himno. No ano 1922 publica a súa Gramática do idioma galego que foi a primeira escrita en lingua galega.

No ano seguinte, ingresa no Seminario de Estudos Galegos. Dende o Partido Galeguista, participa en 1932 na redacción do anteproxecto definitivo do Estatuto de Galicia.

Pero o seu mellor libro poético foi Ardencias (1927), que está dedicado á mocidade galega.


63

2007 – María MARIÑO (Noia, 1907 – Seoane do Courel, 1967) Foi unha das escritoras galegas máis importantes do século XX. Compaxinou a súa actividade intelectual cunha vida discreta e moi apartada dos cenáculos literarios.

A mediados dos anos cincuenta, María Mariño comezou a escribir poemas, primeiro en castelán e logo en galego. Despois, no contorno do Courel, coñeceu o poeta Uxío Novoneyra que promoveu a publicación destes versos. Palabra no tempo editouse no ano 1963 na colección Tesos cumes da editorial Celta.

Sen apenas relación no mundo literario, o illamento e a marxinalidade que caracterizou en moitas ocasións o labor creativo das mulleres condicionou a recepción da súa obra, mesmo chegou a suscitar nalgún momento dúbidas sobre a súa existencia e a autoría dos poemas. 37 anos despois, en 1990, e 33 logo do falecemento de María Mariño, os poetas Uxío Novoneyra e Antón Avilés de Taramancos promoveron unha edición dos seus últimos poemas. O volume, titulado Verba que comeza, foi publicado polo concello de Noia e rematado pola poeta en marzo de 1967, dous meses antes de morrer.

A súa poética é radicalmente intimista, cunha linguaxe rupturista; sendo a dor existencial e a paisaxe dúas constantes na súa creación. Respecto da paisaxe é este un tema coincidente co poeta do Courel propiciado pola serra e o seu cosmos, a ansia de ver o seu 'ser' transcendido no ámbito da Natureza. Pero se en Novoneyra nunca adiviñaremos se quen fala son os ecos silentes da terra ou o poeta, na nosa poetisa sempre se escoita a voz do eu empírico na súa máis intrínseca esencia do existir.


64

2008 – X.Mª. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ (Tui, 1915 - Vigo, 1985)

É unha das figuras máis laboriosas da cultura galega, cunha grande actividade que chega dende a literatura (novela, poesía, ensaio e teatro en galego e en castelán) ata a investigación como arqueólogo e a súa tarefa como editor e galerista. Dos distintos xéneros que cultivou, nomear algunha das súas obras (aínda que non están todas as que son); en poesía: Abril, Poemas de ti e de min, Cancioneiro de Monfero, Canle segredo…; en narrativa: Os ruíns; en ensaio: Poesías galegas de Nicomedes Pastor Díaz, O vencello espiritual dos Fisterres Atlánticos en teatro: Los pazos altivos e El zapato de cristal. É un dos representantes da poesía neotrobadoresca, vangarda poética xurdida ao redor de 1930 debida á difusión en Galiza da lírica medieval galego-portuguesa.

En 1950 fundou con Luís Viñas Cortegoso a Editorial Monterrey. En 1962 ingresou na Real Academia Galega. En 1964 fundou, xunto aos seus irmáns Álvaro e Emilo Edicións Castrelos.

Os derradeiros sesenta e os primeiros setenta do pasado século son anos de grande actividade editorial, nos que Xosé María converte as Edicións Castrelos en símbolo e instrumento da popularización do libro galego (destaca a súa colección O Moucho, de libros do pobo para o pobo, uns libriños de baixo prezo e gran difusión que contaron con unha grande aceptación por parte dos lectores, como destaca as reedicións de O catecismo do labrego de Valentín Lamas Carvajal.

Na investigación literaria descubriu a Égloga Belmiro e Benigno de Nicomedes Pastor Díaz, e realizou contribucións á época chamada da Decadencia (Escolma de Poesía Galega t. II). Foi sempre fiel ás súas conviccións galeguistas e republicanas, cunha inclinación sentimental cara á esquerda e unha simpatía instintiva polos pobres do mundo.


65

2009 – Ramón PIÑEIRO

(Láncara, 1915 – Santiago de Compostela, 1990) Trátase dunha das figuras históricas do galeguismo durante o século XX, clave para conseguir a continuidade deste tras a Guerra Civil Española (motivo polo cal foi encarcerado entre 1946 e 1949). Como intelectual, foi un dos fundadores e primeiros directores da editorial Galaxia e de revista Grial. Politicamente, ademais de formar as Mocidades Galeguistas, foi membro do Partido Galeguista e, máis tarde, xa durante a España democrática, foi tamén deputado independente do Parlamento de Galicia formando parte da lista do PSdeG-PSOE. Como intelectual, a súa principal actividade foi a de tentar desposuír ao galeguismo do seu compoñente político para centralo no seu compoñente cultural (a esta tendencia coñeceríalla desde entón como piñeirismo). Neste sentido, apelou á saudade (concepto ao que dedicou varios estudos ao longo da súa vida), a paisaxe e o humor como fundamentos da identidade dos galegos e esencia de Galicia. Nos anos 50 publica varios ensaios como Significado metafísico dá Saudade (1951), A saudade en Rosalía (1952), Para unha filosofía de saudade (1953). Convidado por diversas universidades participa en congresos, coloquios e conferencias. En 1984, estas obras foron integradas con A Filosofía e o Home e Saudade e Sociedade nun só volume baixo o título A Filosofía da Saudade. En 1951 traduce ao galego xunto con Celestino Fernández de la Vega, o Cancioneiro da Poesía Céltica de Julius Pokorny.


66

2010 – UXÍO NOVONEYRA (Folgoso do Courel, 1930 - Santiago de Compostela, 1999) Poeta e escritor galego, O Courel foi o principal referente físico para os seus versos, considerados dos mellores no tocante á paisaxística, dentro da literatura galega. Se ben comezou a escribir poemas en castelán na súa época de estudante en 1948, é en 1952, influenciado por Maside, Piñeiro e Otero Pedrayo, cando adopta a decisión de escribir en galego, lingua que xa non deixaría nunca. Con Os Eidos (1952) comezaría un ciclo poético que continuará durante moitos anos. Tamén é de salientar a súa Elexías do Courel e outros poemas” (1966). A súa produción literaria vai continuar ata o momento da súa morte.

A maiores, a súa obra comprende outros poemarios e numerosos poemas publicados na prensa e en libros colectivos. Existen tamén textos (poemas, recitais, conferencias, pregóns etc.), algúns dos cales publicáronse en Cadernos Ramón Piñeiro XIV (2010). Citar tamén aquí a que sería a súa primeira obra en narrativa O cubil do xabaríl (1991), contos infantía ambientados na xeografía courelá.

Finalmente, hai que lembrar a obra gráfica de Novoneyra, en forma de gravados e augafortes de temática variada

Nos seus textos, Novoneyra explicitou o seu compromiso nacionalista e marxista, sen deixar de preocuparse en ningún momento pola forma poética e pola linguaxe.

A Real Academia destacou así mesmo a "oralidade da súa poesía, que adquiría matices especiais cando o mesmo poeta recitaba os seus propios versos. Unha proba máis do seu enraizamento co pobo e coa poesía popular".


67

2011 – Lois PEREIRO (Monforte de Lemos, 1958 – A Coruña, 1996)

Estudou no colexio dos Escolapios, e comezou a escribir con 15 anos. Tras rematar o COU marchou a Madrid, onde comezou Ciencias Políticas e Socioloxía. Logo dunha estancia en Monforte traballando na empresa familiar, adicada ao vidro, regresou a Madrid para estudar lingua inglesa, francesa e alemá. Alí fundou a revista Loia xunto a Antón Patiño, Manuel Rivas e o seu irmán Xosé Manuel Pereiro.

Cara a 1981 marcha a vivir á Coruña, onde se une á revista La Naval. Neste período entrou en contacto cun grupo de poetas entre os que figuraban Xavier Seoane, Francisco Salinas Portugal ou Xulio Valcárcel, participando en varias antoloxías coma De amor e desamor (1984) e De amor e desamor II (1985), e colaborando en revistas como La Naval, Trilateral, Anima+l e Luzes de Galiza. Esta última publicaría en 1997 os oito capítulos da novela corta Náufragos do Paradiso.

Publicou dous poemarios en vida, Poemas 1981/1991 (1992) e Poesía última de amor e enfermidade (1995).

No 1996, ano da súa morte, saíu á luz Poemas para unha Loia, que recolle obras da época madrileña, publicadas na revista Loia, e que inclúe o ensaio Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia, publicado no nº 27 de Luzes de Galiza.


68

2012 – Valentín PAZ ANDRADE

(Pontevedra, 1898 - Pontevedra, 1987)

Licenciado en Dereito (1921) pola Universidade de Santiago de Compostela, pronto desenvolveu o seu interese pola literatura e outros campos.

Na súa faciana política chegou a exercer o cargo de dirixente do Partido Galeguista, colaborando asimesmo na redacción do anteproyecto do Estatuto de Galicia. Esta trayectoria veríase truncada polo estalido da Guerra Civil, axudando a fuxir a outros intelectuais galeguistas ou asumindo a súa defensa, chegando él mesmo a ser detido en diversas ocasións. En toda esta etapa colaboraría en Gaceta de Galicia, El Pueblo Gallego, Faro de Vigo e La Noche.

Escribiu ensaios literarios, históricos e económicos, nos que reflexou a súa preocupación polo progreso de Galicia. Tamén escribiu varias obras como técnico especializado en temas pesqueiros.

Como poeta formou parte de la Xeneración de 1925 e na meirande parte da súa obra poética evidénciase unha motivación patriótica, como se pode observar en Soldado da morte (1921) Pranto matricial (1954), na que evoca a morte de Castelao e que foi reeditada en 1975 en cinco linguas; Sementeira do vento (1968), en que canta a paisaxe e a xente galega, ademáis do exilio e o amor ausente; Cen chaves de sombra (1979) e Cartafol de homenaxe a Ramón Otero Pedrayo (1985), na que incluiu as composicións adicadas ao autor ourensan.

Foi membro da Real Academia Galega (1964) e da Academia Gallega de las Ciencias (1985), e foi galardoado con diversos premios pola súa destacada contribución nos diversos ámbitos da vida política, social, económica e cultural galega.

Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña

Documents

Transcript of Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña