HENRIQUE RABUÑAL CORGO

Pastoriza, Arteixo, 1962

Doutor en Filoloxía Galego-Portu-

guesa pola Universidade de Santiago,

membro da Associaçom Galega da

Língua, da Asociación de Escritores

en Lingua Galega, coordenador do

Certame de Narracións Breves

“Manuel Murguía”e Profesor de Lite-

ratura no IES ‘Manuel Murguía’.

A súa poesía pode lerse nos volumes

dedicados á poesía galega polas

revistas Mealibra (1989) e Anto

(1997) así como nas antoloxías Ao

mar de adentro (1990), Matria da

palabra (1990) e Río de son e vento

(1999) ou na Homenaxe a Eduardo

Blanco Amor 1998 (1998).

Como dramaturgo é autor de A noi-

te das noites, (1985,Premio de Teatro

Breve da Escola Dramática Galega,

estreada en 1988), Oratio mare/O

cântico de Orfeu (1988), Cousas de

Itaca (1988), Desesperados (1990),

Diálogo da Furoca entre Afonso

Eanes do Cotom e Pero da Ponte

(1991), Maternidade (1992), Louvor

de Pero Meogo (Monógo do cervo

Agostinho) (1992), Do governo

bipartito à autovia funeral (estreada

en 1992), Juízo a Curros (1993) e

Amlet, voz e verbo (1999). Colabo-

rou no volume Monólogos II (1992).

Como narrador publicou en 1985 o

relato Abril e o Epistolário em catro

tempos ós que seguiron As Weisslei-

ver (1987), Carta do clérigo Chucho

Malfado a Maria Peres, a Balteira

(1991), A fariña das horas (1998) e

Telegrama con vida incorporada

(1999).A súa obra narrativa pode ler-

se nos volumes colectivos Fogo cru-

zado (1989), Muralla de Crescórnio

(1989) e Novo do trinque (1997).

Colabora tamén e ten obra publica-

da en numerosos xornais e revistas

como El Ideal Gallego, Cadernos da

Escola Dramática Galega, La Voz de

Galicia, O Ensino, A Nosa Terra,

Cadernos do Povo, El Correo Galle-

go, Nós, Agália, a cuxo Consello de

Redacción pertence desde 1988,

Luzes de Galiza, Casahamlet, Boletín

Informativo Municipal de Arteixo,

Çopyright, Enclave, Bravú, etc.

Como poeta editou Paixom e morte

dum condenado (1984),Poemas da

luz e da locura (1992) e O tempo

demorado nos marmelos (2000).

Como ensaista publicou tres libros

para COU escritos co prof. Fernán-

dez Costas sobre Luz Pozo Garza,

Méndez Ferrin e Carlos Casares

(1993), Textos e contextos do teatro

galego (1994), Rafael Dieste: a fran-

queza e o mistério (1995), Manuel

Murguia (1999), A Coruña na his-

toria (1999), Manuel Martínez

Murguia (1999),Manuel Murguía e

Arteixo (2000) e Jenaro Marinhas

del Valle, a vida escura (2000).Hen-

rique Rabuñal é o editor dos volu-

mes Relatos (1995), Airadas de

palabras (1998) e Tecendo panos

(2000), onde se recollen os relatos

galardoados no Certame M.Murguía.

Tamén colaborou nos volumes Vol-

ver a Murguía (1998) e Letras para

Murguía (1999).

81~

MURGUIA E PONDAL, MÉDIO SÉCULO DE AMIZADE

Non se pode escreber un libro sobre Eduardo Pon-dal sen facer algunha referéncia a Manuel Murguia.E tamén viceversa. Esta simples constatación, quecomo leitores todos podemos facer consultando abibliografia que orixinan nos últimos tempos o Bar-do bergantiñán e o Patriarca arteixán, alerta da evi-

dente e profunda relación amical e intelectual queligou e durante cincuenta anos,cifra redonda e elo-cuente utilizada polo próprio Murguia (1917: 201)a duas das máis grandes figuras do XIX galego.Manuel Valdés, José L. Varela e Benito Varela Jáco-me

2xa publicaran nos anos 50 algunhas cartas cru-

zadas entre os dous intelectuais reveladoras desaprivilexiada conexión.Manuel Ferreiro (1991) reco-pilou-nas recentemente e puxo-as á disposición de

O B A R D O E OPAT R I A R C A :

V I DAS

PA R A LE L AS1

Henrique Rabuñal Corgo

Ilustracións: Instantáneas,fotografías, retratos e caricatu-ras que teñen como protago-nista a Manuel Martínez Mur-guia, visto en diversos momen-tos da súa vida.

i t e r a t u r a

L E T R A S G A L E G A S

1. Este texto foi a base da ponéncia homónima apresentada polo autor, no ‘V Simposio Pondaliano’, o 2 de novembro de 1999 na Ponteceso. Non

era a primeira vez que colaboraba nas actividades da prestixiosa A.C. Monte Blanco. Como Murguia eu tamén dormin na Ponteceso, na do meu

amigo José Mato Fondo. O Simpósio tivo inéquivoco sabor murguiniano polo protagonismo –deixando á marxe a figura do fotógrafo Ramón Caa-

maño- dos seus grandes amigos Aurélio Aguirre Galarraga e o próprio Bardo.

2. Cf. VALDÉS, Manuel, “Testimonios de una amistad entrañable. Tres cartas, inéditas, de Pondal a Murguía”, BRAG, 321-326, 1957, pp. 173-

178.

VARELA, José L., “Cartas a Murguía”, CEG, 25, 1953, 27, pp. 273-294 (Contén cartas a Murguia de Pondal e Saco y Arce).

__________, “Cartas a Murguía II. Cartas de Benito Vicetto”, CEG, 27, 1954, pp. 125-141 (Contén 10 cartas a Murguia de Vicetto).

__________, “Cartas a Murguía III. Varia”, CEG, 28, 1954, pp. 293-307 (Contén cartas a Murguia de Julio Nombela, Ventura Ruiz Aguilera, Mª

del Pilar Sinués, Daniel de Moraza, Francisco Añón, Nicador Rey Diaz e Prudencio Canitrot).

VARELA JÁCOME, Benito, “Una carta inédita de Juan Manuel Pintos a Murguía”, El Museo de Pontevedra, 19-20, 1951, pp. 185-186.

__________, “Una carta de Fernando Fulgosio a Murguía”, CEG, 29, 1954, pp. 389-392.

82~

todos os interesados, labor que sabemos vai com-pletar nos próximos meses o profesor Xosé L.Axei-tos.A leitura desas cartas, a análise dos textos queMurguia consagrou ao poeta, e as opinións dosprincipais estudosos corroboran esa amizade tanespecial e que vai centrar –aqui e agora– o nosointerese.Amado Ricón (1981: 66) recoñece que

“Don Manuel Murguía foi o (amigo) de meiran-de intimidade, apesares das cativas diferenciasque poideron existir antre o Patriarca e o poetade Bergantiños”

e engade:

“Pondal coidaba que Murguía era o senlleirohome que o entendía e podía lle dar consellos nosintres máis difíciles da súa vida profesional eliteraria; era ao único a quen invitaba á súa casade Ponteceso; remesáballe materiais que Murguíaempregóu na súa Historia de Galicia e noutrostraballos”(Ricón, 1981: 67).

O mesmo Ricón (1981: 86) subliña a categoria deMurguia como crítico da obra pondaliana:

“Ninguén como don Manuel Murguía, o verdadei-ro amigo persoal e literario, soupo expresar conmáis alento e vida o verdadeiro significado e impor-tancia da obra de Pondal”.

Manuel Ferreiro (1991:22) fala dunha relación pro-funda e íntima e situa a Murguia como o principalinterlocutor do autor de Os Eoas. Manuel Forca-dela (1988) recoñece-lle a Murguia o relevantemérito de ser o primeiro crítico do Bardo e consi-dera que este venera ao primeiro presidente da Aca-demia Galega, en cuxas obras, segundo Forcadela,encontra a dimensión mítica e histórica dun ele-mento tan relevante na obra literária de Pondalcomo é a paisaxe

3. O mesmo Forcadela (1988)

recoñece:

“Pensamos, sen embargo,que é á luz da oba de Mur-guía como se pode penetrar en certos temas pon-

L E T R A S G A L E G A S

3. Pode ver-se sobre a cuestión da paisaxe o libro A escrita da terra de M. Mato Fondo (A Coruña, Espiral Maior, 1998).

83~

dalianos, como nós mesmos faremos máis adianteao facermos a análise da paisaxe”

A investigación e a ref lexión que nos suscita aconexión Pondal/Murguia permiten-nos falar dun-ha relación certamente privilexiada, de mútuo res-peito e consideración e tamén de reflexiva análiseda obra do outro, erudita no caso de Murguia, poé-tica no de Pondal. Sendo figuras tan dispares, o Bar-do sempre célibe, mergullado na sua privacidadesolitária e nos seus rigores estéticos e o Patriarca,pai de moitos fillos e máis dado á area política,acharon o tipo de vínculo que o tempo converteuen permanente encontro. En vida de Pondal, Mur-guia, apenas dous anos máis vello que o Bardo, foicon efeito o seu primeiro crítico literário. Aindaque non coinciden na infáncia nenna primeira mocidade, compostela-nas no caso do autor de Los Pre-cursores e bergantiñáns no dosQueixumes, si se produce moi cedoun primeiro contacto e un primei-ro encontro porque a xeografiapondaliana é tamén território mur-guiniano. De Laxe

4eran non só os

pais de Pondal senón tamén os avóspaternos de Murguia.

PRIMEIRO ENCONTRO. PRIMEI-RO RETRATO

Nunha visista do pai de Murguia,Xoán Martínez de Castro, a Laxe,produciu-se ese primeiro avista-mento do Bardo por par te doPatriarca:

“A primeira vez que o vin, sendoeu rapaz, falando con meu pai,veciño de Laxe, era xa Eduardo unmozo alto, airoso, de cabelos eollos negros, moreno de cara, áxilde movementos, todo vida e fran-queza no seu porte”.

5

Completando este retrato físico, Murguia apresen-ta ao seu futuro amigo como sóbrio e educado enon dubida en reclamar-se tamén el fillo de Ber-gantiños, terra que representa “por excelencia” atribo céltica e que descrebe como “país norteñogaliciano para poetas e pintores, cheo de luz, decores e de melancolía”

6. A razón desta proximida-

de, se temos que crer ao Patriarca, era que, paraalén dos pais de seu pai teren nacido en Laxe, o seuavó paterno fora bautizado no mesmo lugar quePondal: na igrexa de Almerezo, é dicer, na parro-quial de San Tirso de Cospindo (Ponteceso). Poriso, entre outras moitas cousas, Murguia sente-sedesde sempre unido ao poeta e á sua paisaxe eagradece, en Los Precursores,

“a la suerte que pusiese micuna tan cerca del solitario yagreste rincón en que, como elduro roble, arraigaron aquellosde quienes vengo”.

Nese texto tamén admite un acu-sado grau de fraternidade conPondal “por la raza, por el país,por la religión” e que lle permiteafirmar:

“Todo cuanto era querido parael poeta y estaba ligado a susrecuerdos y al de las gentes dequienes venía, lo estaba asimis-mo para mí y para los míos”.

E esta comuñón e esta coinci-déncia foron-se agrandando,como veremos, coa pasaxe dotempo. Murguia percorreu conPondal os lugares amados dosegundo, a sua casa natal, o pinarde Tella, a antiga ponte romana,os penedos de Traba, as furnasmisteriosas, Dombate, o Anllóns,xuntos visitan Laxe -onde Mur-guia ainda debia conservar alguns

L E T R A S G A L E G A S

4. De Laxe era tamén Eduardo Abente, canonista, crego e poeta de quen se ocupa Murguia no seu Diccionario.

5. En “Eduardo Pondal e a sua obra”, citamos por Rabuñal (19992: 128).

6. En “Eduardo Pondal e a sua obra”, (Rabuñal 19992: 127).

84~

parentes- e assuas pra ias .Lugar estratéxi-co é, sen dúbi-da , a casa dopoeta onde per-noctou Mur -guia. O Patriar-ca debuxa -apoderosa ao pédo Anllóns e davella ponte, acasa que con-templa comoatracan as lan-chas na buscado trigo moreno, o trafego de patos, pombas, estor-niños e as tamén evocadas exceléncias do xardin.En 1917, na nota necrolóxica sobre o amigo fina-do, descrebe o que via e vivia o Bardo desde asxanelas da sua casa :

“La tierra, arisca y sola.El viento, áspero.El hom-bre que vive en aquellas amplitudes, un hombreresignado. Callado pasa el río entre los juncalesen busca de las ondas salobres que le llaman consus gemidos. Bajo un claro cielo la atmósferaimpregnada del olor del mar y el de los campos,alegra la solitaria campiña; con el canto de lospájaros se mezcla a veces el que entona el vian-dante al cruzar el nuevo puente –el viejo, el puen-te romano que recorrimos el poeta y yo en los cla-ros días de nuestra vida, ya no existe-; he ahí elcuadro que se le presentaba a la vista, cuandoabría su ventana y respiraba los aires que orea-ban los campos que cercaban la casa paterna.”(Murguia, 1917: 202)

Tamén Murguia deixou constáncia da privilexiadasituación económica de Pondal cando afirma enLos Precursores que era “más cercana de la rique-za que de las estrecheces que ahogan y consumenla actual clase media”, circunstáncia e priviléxio doque non podia presumir Murguia, case sempre limi-tado polas estreiteces cando non as penúrias eco-nómicas.

Cando nos anos 50 Eduardo se instala na Compos-tela do Liceo de la Juventud (a de Aguirre, a de LuísRodríguez Seoane), xa Manuel vive en Madrid eníntima comuñón cos Avendaño e co seu egréxiocírculo de amizades. En Compostela, sen embargo,Eduardo coincide e intima, nas aulas de Medicinae tamén nas ruas, co irmán de Murguia,Nicolás Mar-tínez. En Los Precursores (1976: 153) afirma Mur-guia que Nicolás e Eduardo “recibieron ambos y enun día, sus grados literarios”

7.As relacións amicais

de Manuel nacen moitas veces, e en casos tanimportantes como o de Aurélio Aguirre, por inter-mediación de Nicolás. Ainda Murguia vivia en

Madrid, en 1853, cando quen ia ser a sua esposa,Rosalia, visita Muxia ao parecer con Eduarda Pon-dal, irmá do poeta, e falecida aquel ano por mor dotífus. Segundo Manuel Forcadela (1989: 12) Rosaliapasou alguns dias na casa do Bardo, feito do quepartiria “o seu mutuo coñecemento e a posterior

L E T R A S G A L E G A S

7. Usamos a edición facsimilar de La Voz de Galicia (A Coruña, 1976).

85~

amizade que o autor dos Queixumes manterá conManuel Murguía (...), persoa especialmente influ-ínte na súa obra”. En Los Precursores evoca Mur-guia aqueles dias:

“Era la fiesta de Agosto (...), y la antigua Mugía(...) brillaba a los rayos de un sol canicular(...)La romería de la barca era aquel año espléndi-da y concurrida (...) Se bailaba, se reía, se cam-biaban las promesas, y pasaban las horas rapi-damente, sin apercibirque fuera el tífus hacíaestragos (...) Amanecióel otro día, y dos deesas jóvenes, tocadaspor la terrible enferme-dad , cayeron comoheridas por el rayo (...)Aun no contaban susdieciseis años y ya lamuerte se sentaba á lacabecera de su lecho(.. .) Poco se necesitópara que una de ellasdiese su ¡adiós! á cuan-to amaba. Era la her-mana de l poe ta . Laotra....... el cielo la guar-daba sin duda paraque gustase toda pena,y conociese la desgra-cia que no tiene fin,porque vive todavía yes autora de unos ver-sos que, como los de Pondal, durarán eterna-mente en su país, mientras aquí se hable yentienda la lengua de nuestros padres”.

8

Coa sua natural intelixéncia crítica, o profesor Car-ballo Calero

9(1981: 245-6) recorda que Eduarda -

nacida en Cospindo en 1828- xa tiña, en 1853, 25anos e nos os 16 que lle adxudica, en 1886, Mur-guia. Don Ricardo -que supón a Pondal tamén enMuxia naquelas festas- indica que Rosalia pasou afesta da Barca

10e a sua doenza na casa do médico

Leandro Abente, pai de Victorino Abente Lago e avóde Gonzalo López Abente.

O BANQUETE DE CONXO

Un dos acontecimentos máis rele-vantes na biografia pondaliana e ain-da na história galega do XIX foi oBanquete de Conxo

11de 1856 (ágape

en honor do cuarto estado) do queMurguia é un senlleiro cronista, cro-nista que non pudo viver en Com-postela o acontecimento por residirnaquela marav i l losa década enMadrid. Para Murguia a presenza e apoesia de Eduardo Pondal e AurélioAguirre foran a nota máis relevanteda xornada a prol da liberdade pro-tagonizada tamén polo futuro médicoLuís Rodríguez Seoane

12(1836-1902),

unha xornada onde os estudantes, aoparecer vestidos de frac, fixeron decamareiros dos obreiros e que estivoa pique de custar para os poetas adeportación ás illas Marianas. Candomorre Pondal, o Boletín da Academiaque edita de Murguia o seu “DonEduardo Pondal” publica o “Brindis”

pronunciado polo Bardo: un brinde polo povo quemáis ordena, pola igualdade e pola honrada suordo artesán.Por certo que naquel 1856,Murguia fixoun alto na sua estadia madrileña, voltou a Galiza epudo reencontrar-se, entre outros, co seu amigobergantiñán.

L E T R A S G A L E G A S

8. Cf. Los Precursores (1976: 154).

9. Refere-se ao texto “Eduardo Pondal e a sua obra” como a un “borrador non correxido” (1981: 249), “cheo de incorreicións e incongruencias”

(1981: 1950) e “feito polo seu autor cando contaba oitenta e seis anos de edade” (1981: 250).

10. Festa que deixou a sua pegada, como ben lembra o prof. Carballo Calero, en La hija del mar (1859) e no coñecido poema dos Cantares galle-gos (1863).

11. Poden ler-se sobre o Banquete os artigos de Carré Aldao “Efemérides gallega. El banquete de Conjo en 1856” (Revista Gallega, 156, 6-3-

1898) e de F. Bouza Brey “El centenario de Conjo” (La Noche, 6-3-1956) asi como o que di Murguia en Los Precursores.12. O seu irmán Xosé Rodríguez Seoane -morto en plena mocidade- coincidirá con Murguia en Madrid.

86~

PRIMEIRAS CARTAS COA HISTORIA DE GALI-CIA AO FUNDO

As primeiras cartas que coñecemos dos dous escri-tores datan de 1863 cando Murguia xa editara oseu Diccionario e traballaba nas entregas da suaHistoria de Galicia cuxos dous primeiros tomosvai editar Soto Freire en Lugo en 1865 e 1866. OsXogos Florais da Coruña de 1861 que promovera

Pascual López Cortón e a publicación a que deulugar, o Álbum de la caridad

13, fora outro lugar de

encontro de Pondal con Murguia e Rosalia, xa casa-dos desde 1858. Pondal editara A campana d’An-llóns, texto que para Murguia tiña un especial sig-nificado:

“La Campana de Anllóns, en que bajo una formasemi-clásica, se desenvolvía un asunto, cuyo fon-

do y colorido estaba tomado de los lugares ama-dos, fue escrita entonces y en gallego y obtuvo suéxito. La estrofa final, profunda, sentida, huma-na, ganó los ánimos apenas conmovidos con lalectura de las anteriores. El adios del berganti-ñán, que se dirige a seres inanimados, tiene unafuerza y melancolía tal, que fácilmente gustaronde ella todos cuantos aman la poesía y lo que deella proviene.Aquellos versos los escribió Pondal en gallego,siguiendo un venturoso ejemplo: con ellos dijo atodos que acababa de juarar las banderas de lapatria, y con ellos también se colocó a la cabezade los combatientes.”

14

Desde os anos 60 a relación entre os dous escrito-res é permanente, cada quen pon da sua parte oque pode, Murguia seguro que oferece os seus con-tactos na metrópole e as moitas curiosidades biblio-gráficas ás que ten acceso. Rosalia abenzoa as rela-cións do seu home co Bardo e abre camiños paraa nosa literatura publicando en Madrid en 1861 unpoema en galego (¡Adiós q’eu voume). Nas cartasque se cruzan Pondal e Rosalia fica patente a ami-zade daquel con toda a família desta, o interesepola saúde física e literária do outro e o sinceroaprezo que tiñan polas suas obras poéticas. Pondalnon esconde esa alta consideración que sente polaautora de Follas novas, libro que para alguns críti-cos -como o próprio Murguia- foi determinante naaparición dos Queixumes. No seu DiccionarioMurguia tiña prevista unha entrada para Pondal,citado como colaborador da Corona fúnebre a lamemoria del distinguido poeta gallego AurelioAguirre Galarraga

15que edita en Compostela en

1859 Xosé Domínguez Izquierdo.

Cando,en marzo de 1863,Pondal oposita en Madridpara o Corpo da Sanidade Militar é recebido nacapital polo seu amigo Murguia sendo convidado -por xestións deste- a participar na colección de

L E T R A S G A L E G A S

13. Segundo Pardo Bazán “libro importante porque contiene una especie de Antología de los poetas gallegos que hasta entonces habían escrito,

y merced a él se salvaron de olvido y pérdida segura bastantes poesías que andaban diseminadas por la prensa ó que tal vez estaban destinadas

á morir inéditas” (De mi tierra, páx. 45).

14. Los precursores (1976: 146). Murguia dirá (1917: 202) que a Campana, “joya de nuestra literatura”, “abrió a Pondal las puertas de la Fama

y fue su consagración como verdadero poeta regional, pues desde entonces la producción principal de su musa fué en el habla materna que en sus

esrofas adquiere la virilidad y energía que muchos echaban de menos en los poetas anteriores”.

15. A Corona contén poemas de Rosalia e Luís Rodríguez Seoane e “una sentida plegaria en prosa gallega” do próprio Domínguez Izquierdo.

87~

poesía ‘Tesoro del Parnaso Espa-ñol’. Pondal le reflexivamente asentregas que van aparecendo daHistoria de Galicia do seu amigo–para a que mesmo envia dados–e afirma preferi-la á de Vicetto –aquen corrixe e acusa de incorreren ‘groserías históricas’–, escrebe-se con Murguia para queixar-sedo mal que o pasa en Trubia(Astúrias) na sua condición demédico mil i tar e convida aoPatriarca a pasaren xuntos, naPonteceso, o verán de 1864, acti-vidade que Rosalia tamén ve conbons ollos e que testemuña, máisunha vez,o grau atinxido pola suarelación amical. Mesmo cando oBardo sopesa o abandono defini-tivo da medicina e a dedicación ácriación poética (1865), consulta esas determinan-tes posibilidades co autor do Galicia.

No I volume da Historia de Galicia (1865), Mur-guia refere-se a Eduardo Pondal como a “uno denuestros jóvenes poetas de más genio e inspira-ción” citando do Bardo fragmentos do seu poemaColón e A Campana de Anllóns, poema que seriaeditado na Coruña na imprensa de D. Eusebio Cas-cante en 1866. Murguia non só quere ao seu ami-go senón que ten en alta estima o seu traballo poé-tico como demonstra oralmente e por escrito ennumerosas ocasións.Amado Ricón (1981:67) ten-sereferido a algun texto que nós non temos vistoonde Murguia se volve ocupar de Pondal; é o casodun dos “Pensamientos”editados en 1870 pola Ilus-tración de Madrid.Na segunda edición dese I volu-me da sua Historia (1901) situa a Curros ao ladode Pondal:

“No nombraremos, por ser larga la lista, á losnuevos poetas que (...) se hicieron dignos derecuerdo, bastará con citar entre todos, á CurrosEnriquez, quien en unión de Pondal -Rosalia xamorrera-, es al presente el primer poeta de laregión gallega”.

En 1868 Pondal apoia conaparente entusiasmo a candi-datura de Murguia a Deputa-do recoñecendo-lle “talento”,“nome”e “circunstáncias”ain-da que despois celebre que oPatriarca non se teña candi-datado pois estaba convenci-do

“de que la política suele esti-rilizar los mejores ingeniosy de que su nuevo cometido-no Arquivo de Simancas-está más en armonía con sucarácter y le será, por todosconceptos, más provechoso”.

Proba desta privilexiada rela-ción é que en 1870 o Bardo

redixe en Laxe un primeiro testamento onde legaa Murguia

“todos los libros, y escritos literarios que perte-necientes al Don Eduardo Pondal resulten ecsis-tentes a su fallecimiento, con el anillo de oro quelleba puesto y usa el testador para que desde queeste fallezca, le sea entregado al Don ManuelMartínez que lo conserbará como recuerdo y sím-bolo del aprecio e íntima amistad que le profe-sa.”

16

Quince anos máis tarde, en Los Precursores, Mur-guia -ignorante no seu dia daquel primeiro testa-mento- agradece a confianza do seu irmán pordeixar-lle “sus versos y el cuidado de su publica-ción” pero insiste tamén en proclamar-se deposi-tário das intimidades do Bardo:

“Además, ¿quién conocía como yo el pensamien-to que preside su obra poética? ¿quién que, nofuese dueño de su secreto, podría en todo caso,cuidar que las diversas composiciones tuviesenen su libro el natural enlace, y que las aladashijas del poeta siguiesen el camino que él leshabía trazado? Nadie en verdad, porque nuestro

L E T R A S G A L E G A S

16. Citamos por Ferreiro (1991: 32).

88~

petición de Pascual Veiga, da edición da RevistaGallega e a fundación da Liga Gallega, da xestaciónda Escola Rexional de Declamación, aqueles ondeo Bardo estreita realcións con Martínez Salazar eCarré Aldao, tamén figuras da órbita murguiniana,como Salvador Rueda, comun amigo do Bardo e oPatriarca.

Deixando á marxe as breves referéncias ao Bardoxa comentadas, é en Los Precursores (1886) onde

Murguia realiza unha extensa e séria análise dapoesia pondaliana e onde se nos apresentaimpelido por “extrañas coincidencias“ a undestino compartido co Bardo. Presume Mur-guia de estar nas claves do seu amigo, dedescifrar a sua estética, o que lle permiteafirmar “No direis que no conozco el águi-la y su nido!...” Poucas persoas no XIX che-garon á altura analítica e comprensiva deMurguia. Entre elas debe figurar a Pardo

Bazán quen se ocupa do Bardo,entre outrostextos, no seu ensaio “Luz de luna”, incor-porado ao seu volume De mi tierra. Pola suaparte, Murguia comenta os textos de Rumo-

res (1877) vinculando-os á “vida afectiva” dopoeta, á sua infáncia, ao seu amor contraria-do, á sua mocidade compostelana -quer como

estudante quer como poeta das liberades enConxo,o motivo da paisaxe,eloxiando en par-

ticular ‘El sueño de primavera’ ao que com-para con Anacreón. No mesmo texto ondeo Patriarca afirma que na Galiza se com-

prendeu máis tarde que non chegaba con “procla-mar una idea” (a democrácia) y levantar una clase-o proletariado-, que había que formar una patria”,destaca, cremos que sinceramente,o labor dos poe-tas:Apolo levantou os muros de Thebas ao son dasflautas. Neste texto Murguia subliña a influénciados Cantares gallegos no progreso do galego comolíngua literária, reclama o desenvolvimento dunhaliteratura “puramente gallega”(1976: 141), entendeo rexionalismo como movimento simultaneamen-te literário e politico, e morto Aurélio Aguirre, con-sidera a Eduardo Pondal “la única musa que habla-ba en Galicia”.Valora a escasa pero excelente obrade Pondal con afirmacións rotundas:”Prodigarse no

L E T R A S G A L E G A S

17. Los Precursores (1976: 127-128).

amigo, que tiene como pocas almas la purezavirginal de sus emociones, no había hecho másque á uno la confidencia de algunos de los sen-timientos que llenaron su vida. Cubiertos ente-ramente por el velo con que los oculta, apenas sien sus versos se delatan á las miradas más escru-tadoras, apenas si los acostumbrados á leer enuna pa labra todo unmundo habrían adivi-nado el misterioque á vecesenc ier ran , n iper c ib ido superfume y casti-dad . ( . . . ) E lautor de Lacampana deAnllóns podíadecir más aún,porque no eratan só lo á ladulce amistad áquien encomen-daba la sagra-da tarea, sino áuno con quiende ant iguo leligaban especia-les, pero no poreso menos estre-chos lazos.”

17

OS SALÓNS DA COVA CÉLTICA

Desde a década dos 80 Pondal pasa máis tempo naCoruña, entre os anos 1881 e 1887 e a partir de1908 de maneira definitiva. En 1883 figuran Pondale Murguia como membros da Sociedade FolcloreGallego presidida por Emilia Pardo Bazán, enérxi-ca defensora do primeiro e notória inimiga dosegundo. En 1885 Pondal lamenta o pasamento deRosalia e fai xestións para aliviar a situación eco-nomica do seu amigo. Son os tempos da Cova Céti-ca, de colaboración co Círculo de Artesáns, que ten700 sócios en 1885, os da elaboración do Hino a

89~

es ser fecundo, ni contenerse esterilidad”(1976:148), fala da Campana d’Anllóns, dos proxectadosOs Eoas, Os ilotas, Os idiotas, dun Pondal mergu-llado ”en los inexplorados abismos del pasado deGalicia”, apenas casado coa poesia, compéndio dasaspiracións do noso povo, dun Pondal solitário epouco viaxeiro, feliz entre Compostela,A Coruña ea sua Ponteceso, fiel ás antigas amizades e no pla-no literário conversor dos nomes de lugares endeuses, nunha natureza animada que destila o espí-ritu do povo e as suas tradicións, perfeito escená-rio para facer reviver tempos e herois. A respeitodo nome dos lugares dirá Murguia do Bardo

“nos nomes dos lugares que ten diante dos ollos,o noso poeta personifica, cando nos fai entrarno relato, os héroes dignos de toda lembranza”(Murguia, in Rabuñal 1999: 132)

1890 é o ano da composición do hino18

.Ainda quealguns estudosos opinan que fora pedido por Mur-guia a Pondal o certo é que, como asinala ManuelFerreiro, é Pascual Veiga quen en 1890, na sua con-dición de Presidente do Orfeón coruñés nº 4 e cogallo da celebración dun certame musical que des-tina un prémio ao mellor hino galego, pede ao Bar-do un texto. O texto comezará a entrar na vidapública na Habana en 1907. Por esta altura Mur-guia fala dun Pondal que vive un pouco á marxe detodo, ignorando a vida social e literária.

En torno ao ano 1903 detectan-se alguns problemasna relación entre o Bardo e o Patriarca. Sen embar-go nunha carta de Pondal de 1905

19-cando celebra

a designación do seu amigo como Presidente daAcademia- recoñece que “podríamos haber rega-ñado, pero de ningún modo reñido”. E engade

“Esto depende del noble concepto que el uno delotro tenemos y de aquella no menos noble y buenaamistad que de antiguo nos profesamos, la cual noseleva y redime de ciertas pequeñeces humanas”.

Pondal, un dos primeiro académicos, traballa aoparecer no Diccionario da Galega (1916) candorequere que os seus amigos Martínez Salazar e

Carré custodien alguns dos seus manuscritos, espe-cialmente Os Eoas, de cuxa criación Murguia seapresenta como privilexiada e antiga testemuña.

A morte de Pondal provoca a edición de “DonEduardo Pondal” (1917) onde Murguia tenta reite-rar o que sempre dixera do amigo falecido, unirmán con quen compartiu a sua paixón pola poe-sia e pola tradición, o seucompromiso coa rexe-neración de Galiza:

“Nuestra tierra nos parecía, por su hermosura ypor su fertilidad, la tierra de promisión”(Murguia, 1917: 201)

O Patriarca resume a biografia do poeta, ve a suaobra como “el Evangelio de la raza” (1917: 203) aotempo que lamenta unha certa incomprensión dapoesia do Bardo:

“Hombre cultísimo, de poderosa inteligencia y deespíritu superior, por su vida de retraimiento,sólo a pocos de sus íntimos nos fue dado poder

L E T R A S G A L E G A S

18. Para esta cuestión é imprescindíbel o traballo de M. Ferreiro, De Breogán aos Pinos. O texto do Himno Galego, A Coruña, Laiovento, 1996.

19. A que fai a número CLXII en Ferreiro (1991).

90~

estimar el gran valor literario de este genio excep-cional, ni bien conocido de todos los suyos, nibien apreciado en su labor reivindicadora por noestar al alcance de los más el simbolismo de suscomposiciones.”(Murguia, 1917: 203)

Murguia vela o cadáver do Bardo, asiste ao seu ente-rro

20e redixe o ensaio “Eduardo Pondal e a sua

obra”, aparecido no Boletin da Academiaen 1933. Non podemos fa lar de“Eduardo Pondal e a sua obra” senfacer-nos eco das reservas –xareferidas- de Carballo Calerocando na sua História advirteque o texto foi redixido porun Murguia moi velliño -de86 anos.Trata-se dun borra-dor non corrixido e escri-to en galego. Aqui descre-be a primeria vez que oviu, a sua solvéncia eco-nómica,o enigma dos seusamores e dos seus silén-cios, distinguindo duasmodalidades na sua obra: apoesia íntimista -arredor dosentimento e a paisaxe- e aheroica presidida por unsherois que ainda que recordanvellos tempos e ideais, debenconstituir un exemplo para o pre-sente. Xa se referira ao Bardo no Gali-cia (Vigo, Eds. Xerais, I, 1982: 112):

“y así se ve que no yerra el poeta cuando evo-cando los tiempos y los héroes pasados, descien-de hasta aquellos días misteriosos de los cualesno queda ya otra cosa que los vagos recuerdosque á la voz del inspirado toman cuerpo tangi-ble y se presentan á nuesta vista como seres quedejan para siempre las tinielbas de la eternanoche que hasta ahora les ha envuelto.”

Logo de personificar a figura do Bardo en Gondare a da sua amada en Rendar, fala de Os Eoas

21, subli-

ñando a categoria do poema inédito ‘A golondrina’(“sin rival no parnaso español”) e ‘O Mar Cantá-brico’, editado en Compostela ao parecer na suaépoca de estudante

ALGUNHAS CONCLUSIÓNS

Quixemos nas páxinas precedentesfundamentar unha profunda rela-

ción amical e intelectual entreduas das personalidades máis

relevantes do noso XIX. Des-de a mocidade á vellice,Eduardo e Manuel viverono un per to do outro ,senón fisicamente si noterritório das paixóns edas convicións. Sabemoscon certeza que abrironos seus territórios máisíntimos -o da família, o dacasa, o da arte, o da ideo-loxia- e que entre as suas

obras existen conexiónsnunca negadas. Une-os des-

de sempre a sua fe celtista,fe para alguns transmitida

polo Patriarca ao Bardo. Mur-guia detecta vestíxios célticos nos

nomes de localidades, montañas,lagos, en divindades e personaxes, na

antiga relixión celto-galega, na mitoloxiapopular, nos seres sobenaturais ou no druidismo.Para Murguia, con efeito, cos celtas comeza a ver-dadeira história de Europa, todo comeza para elnos e cos celtas e todo testemuña a sua orixe. Osceltas son na opinión do Patriarca un povo gue-rreiro ao cal os galegos estamos ligados, unidos á“grande y nobilísima familia ariana”(Galicia, 1888,páx. 118).

L E T R A S G A L E G A S

20. Cf. “El entierro de don Eduardo Pondal”, BRAG, 116, 1918, pp. 224-229.

21. “a obra en que pensaba deixar ó seu país e ás posteridades a nota superior e groriosa da súa inspiración. Xa sabedes que a empezóu ben

mozo, e que nela ocupóu a vida enteira. Morría vello e aínda a limaba e correxía, pois tiña posto os seus ollos, como única filla de quen non sabía

separarse”(Murguia en Rabuñal, 19992: 133).

91~

Para Murguia (1888: 139-40)

“el celta gallego (...) aparece, en cuestión de cre-encias religiosas, apegado al extenso naturalismoque es como su sello imborrable. El sol, la luna,las múltiples estrellas que tiemblan y centelleanen los espacios celestes; la mar, los ríos, las fuen-tes, lo mismo que el bosque y la montaña; cuan-to está encima, cuanto se halla a sus pies; lo quele rodea, lo que teme, todo, todo tiene para élvoces y misterios, todo encierra un algo del espí-ritu divino con que los ha dotado. Les prestaalma, una pasión, una voluntad inteligente.A losmismos espíritus ó sustancias inmateriales, quesegún sus creencias residen en las potenciasnaturales, atribuye influencia sobre los destinoshumanos. ¿Les rinde culto como a representaciónmaterial de la divinidad que se manifiesta encuanto de ella proviene, ó como á fuerza viva dela naturaleza, con la cual el hombre primitivo seconfunde y mezcla de tal modo, que les invocacomo á agentes invisibles pero activos, ora pro-picios, ora contrarios á sus deseos e intereses? Heaquí lo que la ciencia moderna ha de decirnos”.

Por outra parte sabemos que Murguia leu e deu aler a Pondal

22, en edición francesa, o Leabhar Gab-

hala23

comezando a chamada fase irlandesa do mitocelta cando, cando en palabras de Barreiro Fer-nández

24(1986) Murguia “integra no ciclo mítico

céltico o novo mito milesio”. En síntese de Carba-llo Calero (1981: 271)

Breogán, pai de Ith, desta liñaxe, fora nado en Espa-ña, e á morte do seu pai Brath,que loitara, á súa che-gada, con xentes preesistentes no país, tomou oprincipado. Breoghan sometéu as tribus de Españadempóis de moitas victorias, fundóu unha cidadechamada Brigantia e unha torre foi ergueita por ilno frente daquéla, que é a Torre de Breoghan /.../Ith, dende a Torre /.../ albiscóu Irlanda, e navegóu

cara ela, onde os reis da illa ferírono de morte.Tra-guido o seu corpo a España, as xentes da súa cas-timonia axuntadas en Brigandsia, botaron as súasnaos ao mar e asoballaron aos reis de Irlanda, fican-do donos da terra.

A Cova Céltica, a poesia de Pondal e Aguirre, as alu-sións a Breogán -imortalizado polo Bardo no hino-supoñen a xeneralización do mito milesiano.

Ainda tratando-se de figuras de biografia moi dispar,o seu encontro foi animado pola interposición depersoas relevantes -en particular a de Rosalia- e per-mite-nos ver en Murguia ao primeiro analista doalto significado de Pondal na história das nosasletras. Xuntos viveron, cada quen á sua maneira, oseu compromiso con Galiza que foi compatíbelcunha amizade non isenta de confisións e confi-déncias.

Para nós foi un honor e un pracer vir á terra de Ber-gantiños a entregar-vos esta reflexión moi oportu-na nun curso académico que sendo o de Murguiaé, por razóns que agora todos podedes corroborar,tamén o do voso Eduardo Pondal.

L E T R A S G A L E G A S

22. Segundo Ricón, Pondal non lle debe a Murguia a sua formación celtista ainda partillando opinións parecidas (1981: 79): ”Murguía e Pondal

tiñan o mismo pensamento sobor o orixen celta do noso pobo que, os dous, herdaran de Verea e Aguiar. Murguía fíxoa historia, mentres que Pon-

dal transformouna en arte poética”.

23. Manuscrito anónimo do XII escrito en língua celta onde se narra a história primitiva de Irlanda e as invasións prévias á chegada de Breogán,

vindo da Galiza.

24. Vid.“A recreación do mito celta”, in VV. AA., Eduardo Pondal. Home libre, libre terra, Extra-7 de A Nosa Terra, Vigo, Promocións Culturais

Galegas, 1986, pp. 27-29.)

92~

BIBLIOGRAFIA SELECTA SOBRE EDUARDO PONDAL

CARBALLO CALERO, Ricardo, Versos iñorados ou esque-cidos de Eduardo Pondal, Pontevedra, Centro de EstudiosFingoy, 1961.CARBALLO CALERO, Ricardo, Eduardo Pondal, Vigo,Galaxia, 1965.CARBALLO CALERO, Ricardo, Historia da literatura gale-ga contemporánea, 3ª ed., Vigo, Galaxia, 1981.FERREIRO, Manuel, Obra lírica de Eduardo Pondal. Edi-ción crítica, Tese de Doutoramento, Univ. de Santiago,Faculdade de Filoloxia, 1990.FERREIRO, Manuel, Pondal: do dandysmo á loucura, San-tiago, Laiovento, 1991.FERREIRO, Manuel, “A lingua pondaliana e a formacióndo estándar literario galego”, Cadernos da Lingua, 4,RAG, 1991, pp. 49-70.FERREIRO, Manuel, De Breogán aos Pinos. O texto doHimno Galego, A Coruña, Laiovento, 1996.FORCADELA, Manuel, A harpa e a terra, Vigo, Eds.Xerais, 1988.FORCADELA, Manuel, A poesía de Eduardo Pondal, Pon-tevedra, Eds. do Cumio, 1993.MÉNDEZ FERRIN, X. L., Aspectos de la poesía de Eduar-do Pondal, Tese de Licenciatura (inédita), Madrid, Univ.Complutense, 1959-1960.MÉNDEZ FERRIN, X. L., De Pondal a Novoneyra, Vigo,Eds. Xerais, 1984.MURGUIA, Manuel, Los Precursores, A Coruña, Bibliote-ca Gallega, 1885.MURGUIA, Manuel, “Don Eduardo Pondal”, BRAG, 116,1917, pp. 202-210.MURGUIA, Manuel, “Eduardo Pondal e a sua obra”,BRAG, 248, 1933, pp. 184-192.PARDO BAZÁN, Emilia, “Luz de luna”, in De mi tierra,Vigo, Xerais, 1984, pp. 67-81.PONDAL, Eduardo, Queixumes dos pinos e outros poe-mas, Vigo, Galaxia, 1985.PONDAL, Eduardo, Poesía, Vigo, Xerais, 1989, ed. deManuel Forcadela.PONDAL, Eduardo, Poesía galega completa. I. Queixu-mes dos pinos, ed. de M. Ferreiro, Santiago, Sotelo Blan-co, 1995.QUEIZÁN, Mª Xosé, Misoxinia e racismo na poesía dePondal, Santiago, Laiovento, 1998.

L E T R A S G A L E G A S

93~

RICÓN, Amado, Eduardo Pondal, Novos poemas, Vigo,Galaxia, 1971.RICÓN, Amado, Eduardo Pondal, Vigo, Galaxia, 1981.RICÓN, Amado, Estética poética de Eduardo Pondal,Sada, Eds. do Castro, 1985.RICÓN, Amado, Limiar, transcripción, selección e notas aOs Eoas (unha aproximación), de E. Pondal, A Coruña,Fundación Perro Barrié de la Maza, 1992.VV. AA., Eduardo Pondal. Home libre, libre terra, Extra-7 de A Nosa Terra, Vigo, Promocións Culturais Galegas,1986.

BIBLIOGRAFIA SELECTA SOBRE MANUEL MURGUIA

CARBALLO CALERO, Ricardo, “Murguía contra Valera”,Grial, 55, 1977, pp. 102-105. CARBALLO CALERO, Ricardo, Historia da literatura gale-ga contemporánea, 3ª ed., Vigo, Galaxia, 1981.CASTELAO, Alfonso D. R., “El regionalismo gallego deMurguía”, Galezuca, 5, 1945.DURÁN, José A., Prosas recuperadas. O periodismo deManuel Murguía, A Coruña, RAG-Fund. Caixa Galicia,1998.ESTRADA NÉRIDA, Julio, Páginas de una biografía.Manuel Murguía. Director del Archivo de Simancas,Sada, Eds. do Castro, 1983.FORTES LÓPEZ, Ana Belén, As ideas literarias de Mur-guía, Universidade de Santiago, 1996, Tese de Licencia-tura (inédita).FRAGUAS FRAGUAS, Antonio, Manuel Murguía, oPatriarca, Vigo, Banco del Noroeste, 1979.GONZÁLEZ BERAMENDI, Xusto, “Murguía, Manuel”,Gran Enciclopedia Gallega, T. 22, pp. 44-49.GONZÁLEZ BERAMENDI, Xusto, Manuel Murguía, San-tiago, Xunta de Galicia, A Nosa Memoria, 14, 1998.MAIZ, Ramón, O rexionalismo galego, Sada, Eds. doCastro,1984.MAIZ, Ramón, A idea de nación, Vigo, Xerais, 1997.MAIZ, Ramón, O pensamento político de Murguía,Xerais, 1999.NAVIA, R. e NOIA, S., “... agás Murguía. O sitio de Mur-guía no Panteón de Galegos Ilustres. Manuel Murguía: areivindicación pendente”, Revista das Letras, nº 70, O

Correo Galego, 15-7-1999.NAYA, Juan, “Murguía y su obra poética”, Boletín de laReal Academia Gallega, 289-293, 1950, pp. 91-111.NAYA, Juan, Estudios acerca de la familia Murguía-Cas-tro, A Coruña, Deputación Provincial, 1998.RABUÑAL, Henrique, “Manuel Murguia en La IlustraciónGallega y Asturiana”, con Xosé M. Fernández Costas, inVV. AA., Volver a Murguía, Vigo, A Nosa Terra, A NosaCultura, 19, 1998, pp. 43-52.RABUÑAL, Henrique, Manuel Murguia, Santiago, Laio-vento, 1ª ed. 1999, 2ª ed. 1999.RABUÑAL, Henrique, “O intelectual dos mil espellos”, LaVoz de Galicia, 15-6-1999.RABUÑAL, Henrique, Manuel Martínez Murguia, Vigo, ANosa Terra, 1999.RISCO, Vicente, Manuel Murguía, Vigo, Galaxia, 1976.VARELA, José L., “Polémica de Murguía con Nuñez deArce, Valera y Moguel” in Poesía y restauración culturalde Galicia en el siglo XIX, Madrid, Gredos, 1958.VV. AA., Actas do Congreso Internacional de estudiossobre Rosalía de Castro e o seu tempo, Santiago, CCG,Univ. de Santiago, 1986.VV. AA., Volver a Murguía, Vigo, A Nosa Terra, A NosaCultura, 19, 1998.VV. AA., “Letras para Murguía”, Culturas nº 82, La Vozde Galicia, 15-6-1999.

L E T R A S G A L E G A S