Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

47
HIZKUNTZA GUTXITUAK 1

Transcript of Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Page 1: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

HIZKUNTZA GUTXITUAK

1

Page 2: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

2

Page 3: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Hizkuntzak nahitaezko bitartekoak dira kultur adierazpenerako eta ondare kultural ikusiezina transmititzeko, eta beharrezkoak dira gizakien eta gizarte-taldeen identitaterako zein aurrerabiderako.

"Hizkuntza batek herri baten oroimena, sentimenduak eta historia gordetzen ditu bere baitan"  

3

Page 4: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

4

Page 5: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Herri edo estatu baten mugen barnean, biztanle gutxik erabiltzen duen hizkuntza. Hiztun gutxi duen hizkuntza ( 50 milioitik behera)

Botere politikoek errekonozitu gabeko hizkuntza izanik, hiztunek etxerako edo lagunarterako soilik gordetzen duten hizkuntza, erabilera-eremu jasoetan estatuko hizkuntza nagusia erabiltzera behartuta daudelarik.

5

Page 6: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

6

Page 7: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Hizkuntza bizien kopurua 5.000 eta 6.000 bitartekoa da, baina horietako asko hil egingo dira hurrengo urteetan

1970etik 1985era bitartean, hizkuntza kopurua 4.500etik 2.700era jaitsi zen, beraz, 1.800 hizkuntza desagertu ziren 15 urtetan.

Gaur egun, gutxi gorabehera 2.000 dira transmititzen ez diren hizkuntzak, eta joerak bere horretan jarraitzen badu, XXI. mendean gizateriaren hizkuntza ondarearen %90 desagertuko da.

7

Page 8: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

8

Page 9: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Munduan hitz egiten diren hizkuntzetatik erdia inguru desagertu egin daiteke mendea bukatu baino lehen. Honez gain, 1950. urtetik, 241 hizkuntza desagertu dira munduan.

Besteak beste: Australian sei hizkuntza desagertu dira, Brasilen 12, Txinan 9, Indonesian 10, Papua Ginea Berrian 10, Errusiar Federazioan 19 eta Amerikako Estatu Batuetan 53.

Nabarmendu beharra dago, Hego Amerikan gertatzen ari den hizkuntzen heriotza. 1950. urtetik 35 hizkuntza desa- gertu dira: Argentinan 4, Bolibian 4, Brasilen 12, Txilen 1, Kolonbian 4, Ekuadorren 1, Hondurasen 1, Nikaraguan 3, eta Perun 5.

9

Page 10: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

10

Page 11: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Unescoren arabera, arriskuan daude hizkuntzen %24,3

Hizkuntzak sei biziberritze/arrisku mailatan sailkatuta agertzen dira: - Salbu dauden hizkuntzak: desagertzeko arriskurik ez duten hizkuntzak dira. - Salbu ez dauden hizkuntzak: umeek hitz egiten duten hizkuntzak dira, baina esparru zehatz batzuetan bakarrik (etxean, adibidez). 607 hizkuntza %24,3. Unescoren arabera, talde honetan dago euskara - Arriskuan dauden hizkuntzak: umeek ez dute hizkuntza ikasten etxean. Orotara, 632 (%25,3). Aragoiera, asturiera-leoniera eta gaskoia. Zerbait egiten ez bada laster desagertu daitezke. - Guztiz arriskuan dauden hizkuntzak: aiton-amonen belaunaldiak hitz egiten du bakarrik, eta gurasoen belaunaldiak ulertu egiten du, baina beraien artean ez dute hizkuntza erabiltzen eta ez die euren seme-alabei transmititzen: 502 hizkuntza, (%20,1) - Desagertzeko zorian dauden hizkuntzak: aiton-amonak eta belaunaldi zaharrenak dira hizkuntza dakiten gazteenak, eta, gainera, oso gutxitan erabiltzen dute: 538 hizkuntza denetara (%21,5) - Desagertutako hizkuntzak: hiztunak desagertu egin dira: guztira 219 hizkuntza (%8,8).

11

Page 12: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Hau egia bada ere, hizkuntzen desagerpenaren arrazoiak erantzukizun indibidualetan baino, nazio/ estatu nagusiek herri eta giza talde txikiagoengan ezartzen duten kolonialismoan daude.

12

Page 13: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

“Agian merezi du honako gai honetaz pentsatzea: zer gertatu ote zaio aitona bati, kalte egingo diola uste duelako bere hizkuntza bilobari transmititu nahi ez izateko ?(eta hori milioika lagunengan eragina duen arazoa da) edo bestela, zenbateraino umiliatu duten pertsona bat bere hizkuntzak ezertarako balio ez duela pentsatzera iristeko? (ezta bere umeei hitz egiteko ere, bere gurasoek berari hitz egin zioten bezala)”

Beharrezkoa da munduan hizkuntza politika egokiak gauzatzea, horrela, pertsonen arteko bizikidetasun egokirako oinarriak ezarriko baitira ( Pinker, 1994).

13

Page 14: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

1. arrazoi politikoak 2. genozidioak 3. deportazioak 4. hiztunen jarrera

(prestigioa)

14

Page 15: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

1. Arrazoi politikoak: Legeak egin izan dira lurralde jakin batean dauden hizkuntza ugarietatik bakarra hautatzeko, beste guztien gainetik.

2. Genozidioak: Arrazoi politiko, etniko edo erlijiosoengatik, giza talde jakin bat sistematikoki suntsitzen denean, hiztunekin batera hizkuntza desagertzen da.

3. Deportazioak:Arrazoi politikoak direla medio, giza talde bat erbesteratzen denean, horren hizkuntza propioa ere galzorian jartzen da. Izan ere, erbesteratuak izan diren lurraldeko hizkuntza ikastera eta erabiltzera behartuta egongo dira.

15

Page 16: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

16

Page 17: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

17

David Grosclaude kontseilaria, gose greban okzitanierari egindako erasoak salatzeko

Page 18: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Bambara alfabetoaBaxkir alfabetoa

Page 19: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

4. Hiztunen jarrera (prestigioa,hizkuntzaren ospea): Euren hizkuntzari baliorik ematen ez dieten hiztunek ez dute erabiltzen, ez eta euren seme-alabei irakasten; jokabide horrekin hizkuntzaren transmisioa galtzen da. Euskararen kasuan gure aitona-amonen garaian, asko ziren euskaraz hitz egiteaz lotsatzen zirenak; baserritarrak ziren, eta baserritar izatea kaletarra baino gutxiago izatea zen haientzat,kultura gutxiko pertsona izatearen pareko, alegia.

19

Page 20: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Euskal Herrian, 100 hizkuntza baino gehiago hitz egiten dira, horietako hainbat hizkuntza gutxituak direlarik.

Gure institutuan, hain zuzen, hizkuntza gutxitu batzuk aurkitu ditugu, beraz, goazen bada, horiek aztertzera !

1. Tamazight 2. Banbara 3. Yoroba 4. Baxkir 5. Quechua

20

Page 21: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

21

Page 22: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

22

Page 23: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

23

Page 24: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

NON: Maroko eta Aljeria batez

ere.

HIZTUNAK: 42 milioi HIZKUNTZA-FAMILIA: Afroasiarra BESTERIK: Bereber hitza da arabieraren

hiztunek erabilitako izena hizkuntza gutxiesteko,”ber ber egiten dutenak”, hau da, “hitz egiten ez dakitenak”.

Gaur egun, guztiz gaindituta dagoen hipotesiak zioen euskara amazigeratik zetorrela

24

Page 25: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

KAIXO: AZUL / SALAM AGUR: BASLAMA MESEDEZ: AFAK ESKERRIK ASKO: CHOKRAN BAI / EZ: AH / LA ZER MODUZ? : MACHTGA ONDO: MZYAN NI SAMIR NAIZ: NIK SAMIR ZEIN DA ZURE IZENA?: MISMANCH NIRE IZENA SAMIR DA: ISMINO SAMIR ZENBAT URTE DITUZU? MCHTA ISGASN

AYGHIRCH NONGOA ZARA ? MANIDA TSKNT NI MAROKOKOA NAIZ NIK AMGHRABI NI LASARTEN BIZI NAIZ NIK LASARTE

AGSKNKH BADAKIZU EUSKARAZ? TSNK

EUSKARA BAI,PIXKA BAT AH CHWI

25

SAMIR bideoa

Page 26: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Amazigh hizkuntzaren lehenetako gramatika egilea Pedro Hilarion Sarrionandia frantziskotar Bizkaitarra izan zen, oraindik ere oinarrizko liburutzat hartzen dena. Afrikako misioetan ibili zen Errifen. Gramatika 1905eam argitaratu zen. Pedro H. Sarrionandiak mintzaira hura ikastea erabaki zuenean hizkuntza hartan ez zegoen ez letra ez libururik. Hartara, aurretik frantsesa eta arabiera ere ikasi behar izan zituen.

26

Page 27: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

NON: Mali, Burkina Faso, Boli Kosta,Gambia, Senegal, Ginea

HIZTUNAK: 4,5 milioi HIZKUNTZA-FAMILIA: Niger-

Kongo Mande hizkuntzak BESTERIK: Hizkuntza honen zabaltasunaren

ondorioz, Afrikako mendebaldeko merkataritzarako beharrezko hizkuntza bihurtu da.

Doinuak garrantzi itzela du, doinuaren aldaketak esaldi osoaren esanahia aldatzen baitu.

Orain badaude interneten eta teknologia berrietan hizkuntza hau sartzeko ahaleginak.

Malin %80k hitz egiten du banbaraz eta %30ek bakarrik daki frantsesa, hala ere, frantsesa da hezkuntzan erabiltzen den hizkuntza bakarra.

27

Page 28: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

KAIXO ANITXE AGUR KANBE MESEDEZ AKETU ESKERRIK ASKO ANITXE BAI / EZ AHO / AHI ZER MODUZ? SOMOGOU BEDI? ONDO TOROSTE NI KOULE NAIZ NE E KOULÉ DEEH ZEIN DA ZURE IZENA? E TOGO? NIRE IZENA KOULE DA NE TOGO

KOULÉ ZENBAT URTE DITUZU? SAN YOLI BE

BOLO? NONGOA ZARA ? E YE YORO YUME

CAE? NI MALIKOA NAIZ NE E MALIEN DE E NON BIZI ZARA ? E BE VIE MI? NI LASARTEN BIZI NAIZ NE BE VIE

LASARTE BADAKIZU EUSKARAZ? E BE EUSKARA

ME? BAI,PIXKA BAT AHO, DONI 28

KOULE bideoa

Page 29: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

NON: Errusia, Kazakhstan HIZTUNAK: 1,45 milioi HIZKUNTZA-FAMILIA: Altaitar hizkuntzak (turkiar

hizkuntzak)

BESTERIK: Baxkortostanen hizkuntza

ofiziala da. Baxkortostan Errusiako errepublika bat da,Uralen eta Volga ibaiaren artean hedatzen da eta hiriburua UFA da. Jatorriz, turkiar herria zen.

29

Page 30: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

KAIXO SALAM AGUR JAU / BULL MESEDEZ ZIL GAR ESKERRIK ASKO RAGMET BAI / EZ DAR / YUK ZER MODUZ? JAL NISEK ONDO JAIBET NI AYRAT NAIZ MIN AYRAT ZEIN DA ZURE IZENA? ISEMEM QUEN? ZENBAT URTE DITUZU? NISEI IES

HINA? NIK 15 URTE DITUT MINEM 15 IES NONGOA ZARA ? JIM CAIZAM? NI ERRUSIAKOA NAIZ MIN RESEY BILA BADAKIZU EUSKARAZ? BELENGA

BASKISKI JIM? BAI,PIXKA BAT AIE IS TUGEL

30

AYRAT bideoa

Page 31: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

NON: Nigeria, Benin HIZTUNAK: 28 milioi HIZKUNTZA-FAMILIA: Niger-Kongo BESTERIK: Hizkuntza honen aldaera bat

LUCUMI, hain zuzen, santeriak (Karibeko erlijioa) bere liturgiarako erabiltzen duen hizkuntza da.

Afrikatik kanpo gehien hitz egiten den hizkuntza afrikarra da.

Yoroba estandarra (yoroba batua, gure erara moldatua) eskolan eta komunikabideetan erabiltzen den aldaera da. Honek eragin ikaragarria izan du yorobar nortasun bateratua sortzeko prozesuan.

31

Page 32: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

KAIXO BAOMI AGUR ODAARO MESEDEZ JO ESKERRIK ASKO OCHE BAI / EZ MOUBO / RA RA ONDO ODA NI JULIA NAIZ CLORU COE NANA ZEIN DA ZURE IZENA? QUINI WON PE? ZENBAT URTE DITUZU? ODU WOLABI? NIK ………… URTE DITUT ARUBO NONGOA ZARA ? NIBOLETIWO? NI NIGERIAKOA NAIZ OMO EDOLEMI NON BIZI ZARA ? NIBO LEBE? NI LASARTEN BIZI NAIZ ADUBOI

LASARTE BADAKIZU EUSKARAZ? MIOBO

EUSKARA? BAI,PIXKA BAT DIE DIE HORI NAHI DUT MOUWAKINI NON DAGO …………? IBONIWOMA

32

Page 33: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

NON: Argentina, Brasil, Bolivia,

Txile,Kolonbia, Ekuador,

Peru. HIZTUNAK: 10 milioi HIZKUNTZA-FAMILIA: hizkuntza isolatua BESTERIK: Bolivian eta Perun hizkuntza

ofiziala da. Kitxua hitzak “inguru epela”

esan nahi du eta Runa simi-k “gizakien hizkuntza”

Kitxua euskara bezalaxe deklinatu egiten da:

wasi/ etxea: nominatiboa wasita/ etxeari: datiboa wasipi/ etxean : inesiboa 33

Page 34: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Amerikan laugarren hizkuntza mintzatuena da ; ingelesa, gaztelania eta portugesaren ondoren.

1990ean Academia Mayor de la Lengua Quechua sortu eta Cuzcon (Peru) kokatu zen. Microsoft Peruk eta Peruko Hezkuntza Ministerioak akordio bat sinatu zuten Windows eta Office programak kitxuara itzultzeko.

Gaztelanian, eta zeharka euskaran ere, baditugu kitxua jatorriko hitz batzuk: kautxu, txirimoia, koka, kondor, gautxo, mate, kinina, patata, llama e.a.

34

Page 35: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

KAIXO, ZER MODUZ? ALLIGACHU CANGI

AGUR CAYACAMA MESEDEZ RUGAPANI ESKERRIK ASKO PAGI BAI / EZ ARI / NA ONDO ALI NI LILI NAIZ ÑUKA CANI LILI ZEIN DA ZURE IZENA? IMA SHUTI

CANGI? NIRE IZENA MISHELL DA ÑUKA SHUTI

MISHELL ZENBAT URTE DITUZU? MASHNA

WATATA? NIK 14 URTE DITUT WATATA CHARINI

14 NONGOA ZARA ? MAIMANDA CANGI? NI ORION BIZI NAIZ ÑUKACA

ORIOMADA CANI BADAKIZU EUSKARAZ? PARIANQICHU

EUSKARATA? BAI,PIXKA BAT HASHAQUITA LLA HORI NAHI DUT CHAITA MUNANI

35

LILI eta MISHELL bideoa

Page 36: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Fiu fi fiu Badago lurralde bat non gizakiek txoriek bezala hitz egiten duten. Ez, ez da ipuin

baten hasiera. Silbo Gomero izenez ezagutzen den txistu-hizkuntza hitz egiten

dute Kanaietako Gomera uhartean bertako biztanleek.

Kanarietako gobernuak eskoletan hizkuntza berezi hau belaunaldi berriei

erakustea erabaki du eta, horrez gain, 1999. urtean Kanarietako Ondare

Etnografiko deklaratu zuela. Unescok berak, 20 urte beranduago, Gizadiaren

Ondare Kultural Ez-Material adierazgarrienen zerrendan sartu zuen.

6. SILBO GOMERO

36

Page 37: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Nushua K.o. III. mendean Txinan sortu zen hizkuntza da, belaunaldiz belaunaldi, sekretupean eta soilik emakumeen artean transmititu zen hizkuntza idatzia, Berreskuratu ahal izan den dokumentu batek hala dio:

“Gizonezkoek kanpora irteteko eta munduari aurre egiteko adorea dute, baina emakumeon adorea ez da txikiagoa, haiek ulertu ezin duten hizkuntza asmatu baitugu”.

Yang Huanyi hil zen 98 urte zituela. Nushu hizkuntzaren azken hiztuna zen.

7. NUSHU HIZKUNTZA

37

Page 38: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

38

Page 39: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

NON: Euskal Herria eta euskal diaspora (100.000

hiztun) HIZTUNAK: milioi bat HIZKUNTZA-FAMILIA: Hizkuntza isolatua BESTERIK:

400 hizkuntza daude munduan milioi bat hiztunetik gorakoak, eta euskara da horietako bat, beraz, esan genezake euskara munduan hiztun gehien dituzten hizkuntzen %10ean dagoela. Orduan, zergatik ikusten dugu geure burua hain txiki,horren txikiak ez bagara? Bada, bi erraldoiren barruan gaudelako, nolabait esanda. 39

Page 40: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Euskara ez da, beraz, uste bezain txikia, eta ez da askok uste bezain zaila, baina begi bistakoa da ez dagoela sendo.UNESCOk argi gorria piztu du, eta euskara arriskuan dauden hizkuntzen artean sailkatu du,munduko beste 2470 hizkuntzekin batera.

Euskararen jatorria ezezaguna da. Hipotesi onartuenak dio milaka urtez hitz egin dela Pirinioen inguruan.

Hizkuntza honek gutxitze prozesu latza jasan du, eta etenik gabe lurraldeak galdu.

40

Page 41: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendaren hasieran, hainbat intelektual eta politikariren eraginez nolabait biziberritu zen, eusko abertzaletasunari estuki loturik. Frankismoan jazarpen latza pairatu ondoren, XX. mendearen erdialdetik aurrera hasi da indartzen, idatzizko estandarizazioak lagunduta.

1980ko hamarkadatik aurrera,erakundeen onarpena lortu du,lurralde zatiketa handiekin bada ere.

Euskara mende honetan galduko den hizkuntza horietako bat izan ez dadin, ezinbestekoa da norbera bere hizkuntzaz harro egotea. Izan ere,baldintza hori beteta, erreskadan etorriko dira gainerakoak (transmisioa, erabilera …)

“EUSKARAREN EGIAZKO MISTERIOA IRAUPENA DA, EZ JATORRIA”

41

Page 42: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

42

Page 43: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

43

Page 44: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

44

Page 45: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

45

Page 46: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

46

Page 47: Herria gorputza, hizkuntza bihotza 2

Anai-arrebak, entzun, ene aho-hotsa: izaite bat ez daike hezur hutsez osa; herria da gorputza,hizkuntza bihotza, bertzetik berextean bitarik bakotxa, izaite horrendako segurra hil hotza.

Fernando Aire, “Xalbador”

47