HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y...

40
HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS TAPIEGAS MATRIX POR TERRAS TARAMUNDESAS: D’OURIA A TARAMUNDI ALONSO, MÚSICA NA PANERA DE VILLAR A REVISTA DEL NAVIA-EO Númaro 23 • Primavera-Brao 2006 • 1,5

Transcript of HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y...

Page 1: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

HESTORIA ENLATADA:AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS TAPIEGAS

MATRIX

POR TERRAS TARAMUNDESAS:D’OURIA A TARAMUNDI

ALONSO, MÚSICANA PANERA DE VILLAR

A REVISTA DEL NAVIA-EONúmaro 23 • Primavera-Brao 2006 • 1,5

Page 2: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

El porto de Navia (c. 1930)

EditaAcademia de la Llingua AsturianaSecretaría Llingüística del Navia-Eo

Colaboran

Tania Cascudo Loza

Alberto Álvarez Peña

Iván Iglesias «Cazarón»

Rafael Cascudo Noceda

Félix Martín Martínez

Mª Ángeles Rodríguez Montañés

Ricardo Saavedra Fernández-Combarro

Martín Pérez Álvarez

Everardo Fernández González

Esteban Nogueiro Fernández

Eva Rico Ventoso

Rafael López Cancio

Correo y colaboracióis

Academia de la Llingua AsturianaApartao Correos-57433080-UVIÉUTlfno.: 98 521 1837• Fax: 98 522 [email protected]

DiseñoÁstur Paredes & Entrambasauguas

ImprimeGráfinsa• UviéuTfno.: 985 271 598

Depósito LlegalAS-2103/96

I.S.S.N.1137-165 X

Se che falta dalgún númaro pra comple-tar a colección d’Entrambasauguas, pó-deslo pidir al precio avezao (nos 1-13: 0,90Euros / nos 14-23: 1,5 Euros), máis os gatosd’envío, al apartao de correos 574 (33080 -Uviéu) ou á dirección de correo electró[email protected]

E N T R A M B A S A U G U A SPódese mercar en Navia (La Villa, Franlu,Arco Iris, Quiosco Los Jardinillos, Quioscodel Muelle), Xarrio (Quiosco Hospital), ACaridá (Llibreiría Alfonso, Papelería Ana),Tapia (Llibreiría Manuel López, Llibreiria Ar-te) Castropol (Ardura), A Veiga (Casa Pé-rez, Llibreiría San Pedro), Bual (Llibreiría Pa-blo), O Chao (A Farrapa) y nas principalesllibreirías d’Uviéu, Xixón y Avilés.

ENTRAMBASAUGUAS nun se fai responsable das opinióis espresadas polos sous colaboradores

23Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegasTANIA CASCUDO LOZA

Das propiedades máxico-melecieiras del lloboALBERTO ÁLVAREZ PEÑA

MatrixIVÁN IGLESIAS «CAZARÓN»

Por terras taramundesas: d’Ouria a TaramundiRAFAEL CASCUDO NOCEDA

El Grupo de Coros y Danzas de Tapia (1954-1957)FÉLIX MARTÍN MARTÍNEZ

Navia, na primeira mitá del siglo XXMª ÁNGELES RODRÍGUEZ MONTAÑÉS

As ruinas da intelixenciaRICARDO SAAVEDRA FERNÁNDEZ-COMBARRO

Alonso, música na panera de VillarMARTÍN PÉREZ ÁLVAREZ

El Canal dos MorosEVERARDO FERNÁNDEZ GONZÁLEZ

¡Taréi féndome veyo!ESTEBAN NOGUEIRO FERNÁNDEZ

AXENDA

EL ARCO DA VEYA

EL HOUCHAAna Vior Díaz, unha poetisa de LantoiraEVA RICO VENTOSO

3

9

12

15

19

20

22

24

23

24

25

30

32

Índiz

Quérome suscribir por 10 númaros. El importe da suscripción, 15 (máis gastosd'envío), heilo a pagar contra reembolso del primeiro númaro que me manden.

Nome ___

Apellidos

Dirección

Código Postal Llugar

Teléfono Fecha firma

Academia de la Llingua Asturiana,

Apartao 574, 33080-Uviéu

Fax: (98) 522 6816

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 2

Page 3: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

HESTORIA ENLATADA

Hai anos Tapia era un fervedoiro de barcos, nun continuo ir y vir de pesca pradar servicio ás numerosas fábricas conserveiras que taban asentadas na vila. Erantempos de fame y trabayo, peró tamén de risas y anécdotas qu’hoi guardan con mi-mo os que viviron aquela época. Sólo a fábrica d’Albo recoye el testigo d’aquelosanos y a ela sumánse outros tres productores artesanos que s’esforzan por ferse unfuraco nel mercao da conserva.

� Tania Cascudo Loza

HESTORIA ENLATADA

33EN

TRAM

BASA

UGUA

S

ntre papeles, documentos y fotos veyas é fá-cil atopar a Diego Fernández, máis conocidocomo Diego de Servando. É sobre todo y an-te todo un home namorao de Tapia y da súahestoria, ésa qu’atesoura na súa casa de Vei-ga unde se poden atopar entre outras muitascousas as escasas vente fotos qu’hai recoyi-

das sobre as fábricas de conservas tapiegas. Nel ano 92 empezóu úa interesante iniciativa que

despós completóu col sou amigo y editor, Camilo Ló-pez. Esa investigación levóulos a publicar tres com-pletos y interesantes libros sobre a hestoria del con-ceyo a través das súas cayes y parroquias. Nesos to-

mos recóyese de forma paralela el única hestoria es-crita da conserva tapiega qu’esiste, úa industria quexeneróu riqueza na vila y que se convirtíu cuase nunmodo de vida pra muita xente vinculada al mar.

Anos de tradiciónAnos de tradición

Na década de 1860 instalóuse a primeira fábricaconserveira en Tapia, conocida alí como a Casa daFábrica. Os pioneiros foron Fernando y Manuel Pé-rez Casariego, sobríos del Marqués de Casariego. Achamada Fábrica de Conservas alimenticias de F. Pé-

EE

Ayer y hoi das conserveiras tapiegas

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 3

Page 4: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegasHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas

rez Casariego funciona á perfección hasta el sou pe-che en 1900. Entoncias, as fábricas empezaron a pro-liferar nel entorno del portín tapiego ubicándose endúas zonas: cerca del ilesia de San Martín, espacio es-coyido por Álvarez Cascos, Albo, El Colaso y Perán-Terín; y arrimadas á Fonte Nova, unde s’asentaronBravo y Venecia.

Foi en 1930 condo el tapiego Leonardo Álvarez-Cascos y Garrido empeza as xestióis pra construir asegunda conserveira, qu’alquila en 1932 al italianoJosé Allejo. Hasta 1935 trabayóu Allejo pola conservatapiega, sendo ún dos impulsores da entrada da po-pular conserveira Albo al arrendarye el sou local.

En 1939 Albo empeza á construcción da nova fá-brica, que nun acaba hasta 1941. Nunprimeiro momento elabora bonitoy bocarte acarrexao dende elmuelle por úas trenta per-sonas y baxo as órde-nes de Paquita d’Higi-nio. Lo máis orixinalera el sistema depago: por cada via-xe hasta a fábrica,Paquita dábayes úachapa y al final pa-gábayes según el nú-maro de chapas quetuveran.

As visitas d’empresariositalianos en busca de bocarteprás súas conservei-ras d’anchoa eran

constantes y habituales. En vista del negocio, Leo-nardo Pérez decide construir úa nave pr’arrendar yunde anos despós s’instala a popular conserveira Do-lores Bravo e Hijos que col tempo construye a súapropia fábrica, que funciona hasta 1960.

En 1940 creánse dúas novas fábricas: ConservasPerán y Conservas Venecia. Ésta última nun tía ma-quinaria al xeito polo que preparaba el pexe y man-dábalo envasar fora. Venecia foi a primeira en pe-char, aló pol ano 1957. El rumbo de Conservas Peránfoi mui distinto y convírtese núa empresa importantecon presencia tanto en Tapia como na localidá coru-ñesa de Cambados. En 1942 a fábrica pasa a chamar-se Conservas Terín y entra nel sou miyor momento.

Compra el sou propio barco, el «Terín», yconvírtese na principal empresa

tapiega con máis de 100 con-trataos.

Cunta el actual en-cargao d’Albo, Paqui-to García, que Terínfoi úa gran fábricay que cuntaba conúa forte distribu-ción con puntos deventa en todo el pa-

ís. «Ademáis descu-brín úa cousa que mui

pouca xente sabe, y éque Terín tuvo a punto de

fer fabada». Esplica Garcíaqu’antias de sacar unnovo envase fíase úa

44EN

TRAM

BASA

UGUA

S

En 1929 a familia Bravo instálase en Tapia y abre a conserveira que deu trabayo a muitos tapiegos

Os carrexadores que levaban el pexe hasta as fábricas, núa pousa nel trabayo

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 4

Page 5: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegasHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas

55EN

TRAM

BASA

UGUA

S

litografía, úa chapa pra saber cómo iba ser. Pos ben,a él déronye por casualidá úa d’estas chapas. Así ytodo, as cousas xa iban mal y en 1968 Conservas Te-rín pecha as portas. Según Paquito, el peche de Te-rín foi mui traumático pra Tapia.

Zarradas Terín y Bravo, dúas das fábricas máisimportantes, ponse fin a úa etapa d’esplendor da quenos dice Diego de Servando que se «podía pasar debarco en barco dende a punta del muelle al Muelledel Rocín». Añade Paquito García qu’el fondo delporto acababa sendo de color branco por todo el pe-xe sobrante que se tiraba al mar. «Algo mui raro sepensamos qu’eran tempos de fame, peró nun se pen-saba nese pexe como comida». El uso das cámarasfrigoríficas y el descenso da pesca enmudecen el pe-queno porto tapiego del que xa nunca máis se verí-an salir carretiyadas de pexe camín das fábricas. És-tas son as dúas causas citadas como motivadoras delfin del esplendor conserveiro tapiego, qu’emprendea partir d’ese momento úa nova etapa con Albo co-mo único estandarte da conserva tapiega.

A conserva nel siglo XXIA conserva nel siglo XXI

En 1960, con Martín Carrasco al frente da factoríade Tapia, a firma Albo decide especializar as súas fá-bricas como romedio da crisis qu’afectaba al sector.Á fábrica tapiega tócouye ocuparse dos pratos pre-cocinaos y abandonar a conserva de pexe. Con Ca-rrasco d’encargao, entra a trabayar na oficina Paqui-to García, pra despós sustituilo nel posto. 45 anostrabayando en Albo permiten a García falar d’úa tra-yectoria en ascenso que sitúa a fábrica nun momen-to «francamente mui bon», a lo qu’amece que «afortu-nadamente optóuse por esta vía y a fábrica sobrevi-víu».

Os cambeos da fábrica nótanse a primeira vista,xa qu’hoi é toda d’aceiro inosidable y «podería decir-se qu’é como úa gran cocía». Lo que si defende Gar-cía é que «anque el sistema de producción é indus-trial, son pratos naturales; así, por exemplo, os cayoslímpianse a mao». As máquinas, como pasa sempre,restaron trabayo manual y mentras antias «trabayaban

úas 60 personas, hoi somos menos da mitá (22 em-preaos) y producimos máis qu’antias».

De Tapia salen pratos preparaos como fabada, ca-yos á madrileña, cayos con garabanzos, caldo, salpi-cón de bonito, patés y paella. Cunta García qu’os busresultaos fain qu’a fabada seña, despós del bonito, elsegundo producto máis importante d’Albo y que,ademáis, ten paradoxicamente Canarias como el des-tino de máis consumo. Y postos a falar de destinos amáis d’ún sorprenderáye saber qu’os xaponeses ba-ban pola paella d’Albo.

A pesar dos 45 anos de duro trabayo y a punto dexubilarse, García adivíase como un home feliz y satis-feito, apasionao por un sector que vive un bon mo-mento empuxao polos cambeos de vida y úa sociedána qu’el trabayo y as présas conducen á xente a con-fiar na conserva pra resolver a comida de cadaldía.

As pequenas empresas As pequenas empresas delideli --catessencatessen

Condo Verardo Fernández (Verardo del Súcaro)empezóu a salir al mar col «Ramona López», era elneno da tripulación y nun esqueice que sempre lomandaban a Albo por chicharro cocido pra comer.Acórdase con especial cariño y quedóuye a sensa-ción de que ye regalaban a comida posto qu’él nunera el encargao de fer os pagos. «Nunca pasábamosfame y eso era algo que me chamaba lamar el aten-ción». Quén ye iba dicir que col paso dos anos che-garía a ter a súa propia conserveira.

Aquel neno medróu y convertíuse en patrón debarco, el «Entreislas», que, desque se vendéu, xeneróuel capital pra poñer en marcha a fábrica de conservasdel mesmo nome. Hai cinco anos, nel 2001, Verardoempezóu esta aventura empresarial y agora, nel 2006,empeza a saboriar os meles del ésito.

«Tapia puido ter úa gran industria conserveira, pe-ró decidiu apostar pol turismo y quedouse atrás»,

Un día de trabayo nas modernas instalacióisda fábrica tapiega d’Albo

Os arizos empácanse nun lento trabayo manual

FO

TO

: JU

AN

MA

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 5

Page 6: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

confesa sin pelos na lingua. El precio dos solares su-bíu como el espuma y eso foi ún dos motivos polosqu’Entreislas se convirtíu núa empresa atípica: co-mercializa os sous productos col nome de Tapia, pe-ró as súas instalaciois tán en Valdepares, nel conce-yo del Franco. Ten claro qu’el nome de Tapia vendey que dá búa imaxe pola tradición de porto marinei-ro y a tradición conserveira, y por eso nun quer re-nunciar a él.

Mira con señardá al pasao y señala que «foi úapena que se perdera a conserva tapiega, peró as ca-rreteras eran infames y traer a pesca del Can-tábrico era complicao, nun había man-tenemento y el transporte nun tabapreparao pra traer el pexe en búascondicióis». Amece Everardo que«el turismo xeneróu postos detrabayo que salían das fábricasy a xente quixo miyor trabayarna hosteleiría ou na construc-ción».

Peró un ano antias que Ve-rardo, Emiliano Álvarez taméndecidíu probar sorte nel campoda conserva y abríu El Viejo Pes-cador. De familia de marineiros,foi súa madre, Inés, a que ye ense-ñou os secretos das conservas de bo-nito y anchoa y un método de trabayoqu’a día d’hoi sigue usando. Esa tradición foi aque levóu a este administrativo de 49 anos a iniciarúa aventura en solitario que, anque ten altibaxos,ofréceye muitas satisfaccióis.

Tempos novosTempos novos

A conserva xa nun é lo qu’era ou, alomenos, aque Verardo trabaya cos 21 empreaos qu’hoi ten En-treislas. «Tratamos d’ocupar un espacio de delicates-sen y competimos nel mercao ofrecendo un produc-to de calidá», afirma. Productos de gourmet qu’hoiocupan un posto nos liniales d’importantes firmascomo El Corte Inglés ou Alimerka y que permitenque conservas made in Tapia teñan un furaco en Ma-

drid, Barcelona, Sevilla, Baleares, Canarias ouincluso en países como Italia, México ou

Bélxica. «Lo importante é salir, darse aconocer y tar presentes en ferias

pr’abrir mercaos», esplica Fernán-dez. Nesto coincide Emiliano, alo qu’amece que pra elo fai fal-ta infraestructura y muitas ve-ces nun ten tempo pra todo.Fabas con centolo á sidra, fa-bas con pulpo, garabanzoscon bacalao y algas, caviar d’a-rizos, atún, bonito, anchoas,

marmitaco… Úa linia de pro-ductos listos pra comer que gus-

tan y convencen. Úa linia nova detrabayo que, col axuda del maestro

pasteleiro Miguel Sierra, ta introducindoúa gama de productos con algas que chaman

el atención al tempo que dan bus resultaos. «Abres alata y sintes que tas cerca del mar: é úa mezcra d’a-romas bárbara», asegura Everardo. De todos os xei-

66EN

TRAM

BASA

UGUA

SHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegasHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas

Ún dos productos de máis ésito das conservas d’Entreislas son os arizos

FO

TO

: JU

AN

MA

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 6

Page 7: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

77EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegasHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas

tos, el producto rei é el salpicón. «Pra lograr el salpi-cón que vendemos agora cascamos máis de cuatromillóis das antigas pesetas».

Pola súa parte, El Viejo Pescador produce 10.000kilos de bonito al ano que compra nos portos d’Avi-lés, Veiga ou Burela. El máis del producto elaboraovéndelo en Asturias, anque calcula qu’un vente porcento sale fora.

A calidá, el secreto del ésitoA calidá, el secreto del ésito

El problema é qu’el producto de calidá é máis ca-ro. Así y todo, Emiliano asegura qu’a mentalidá daxente ta mudando y xa se dan conta de qu’el pro-ducto é mais caro qu’el convencional porque ta feitode forma artesanal.

Verardo péchase na súa cocía —«sempre me gus-tóu muito cocinar, venme de familia»— y esperimen-ta, de forma autodidacta, productos novos que lougodá a probar al sou personal. Entre risas comenta: «dí-goyes que xa sei que nun yes pago por eso, peró…».Tras a cata evalúan el producto y condo cren qu’al-canza un bon nivel poin en marcha el proceso prásúa posterior comercialización.

Nesa búsqueda de calidá y control acaban de po-ñer en marcha un departamento d’investigación quecontrola todo el proceso «dende qu’entra el productofresco hasta que sale envasao da fábrica». Verardo,propietario y xefe de producción d’Entreislas, confe-sa ser un home trabayador y con muito amor propio.«A min os cuartos nun me dicen nada; díceme el terésito, el conseguir lo que persigues y polo que tra-bayas». Hoi en día poñer en marcha úa empresa co-mo esta «é de valentes porque xa os precios dos so-lares tán polas nubres, peró se sale ben é rentable».

«¿Por qué ta ben visto que nos restauráis che dí-an espárragos de lata y en cambio nun é búa señalque che dían fabada de lata?», é algo que se pregun-ta Paquito, el encargao d’Albo, y asegura qu’hai quetrabayar pra qu’a xente confíe na conserva porque éun producto que «ten futuro». García esplica qu’hou-bo un momento de declive peró qu’agora as conser-vas viven un bon momento. Lo que queda por de-lantre é trabayo y máis trabayo pra que Tapia sigaviaxando en conserva por todo el mundo y por mui-tos anos.

Emiliano delantre da súa fábrica de conservasnel polígono de Mántaras

FO

TO

: JU

AN

MA

PATÉS PRA GOURMETS

Outra conserva, quizáis menos conoci-da, peró non por eso menos importante, éa que se fabrica nas cocías del restaurante«Palermo» de Tapia. El sou amo, AlfonsoSantiago, decidíu incluir na súa carta elmousse de paté al oporto nel ano 1998 y, envistas del ésito que tía entre a súa clientela,al outro ano empezóu a envasalo.

Despós del mousse de paté al oporto ve-ron outras variedades como el bloc de cu-rro con cachíos, a suprema d’ave, el paté demorciya y, despós, as guarnicióis dulces, acebola confitada asturiana y a compota dechourizo. «Normalmente femos úas 3.000unidades de cada referencia por ano», indi-ca el hosteleiro.

Esplica Alfonso Santiago que cuase todaa súa producción véndese en España, an-que tamén «pode atoparse en Portugal, Mé-xico y Andorra». A corto y longo prazo ossous obxetivos céntranse en siguir traba-yando a linia gourmet, unde «el producto xaten un furadín nel mercado». Pra máis in-formación, pódese visitar www.palermo-gourmet.com.

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 7

Page 8: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

ÚA VIDA ENALBO

«Antias el trabayo si qu’era duro, nun ha-bía horarios y ás veces tías que levantarte ástres da mañá pra ir descargar un barco», con-fesa Ramón Vega, por todos conocido comoMon. Con 17 anos entroú a trabayar comofogoneiro na caldeira da fábrica d’Albo deTapia, na mesma fábrica na que se retiróuhai 16 anos. Fala d’úa época difícil de muitotrabayo y fame, peró da que tamén recordaanécdotas y bus momentos.

Mon nacéu en L’Arena hai 80 anos y todaa súa familia ta vinculada á empresa Albo.«Pódese dicir que meu bolo Casimiro foi elprimeiro obreiro da primeira fábrica en San-toña, y por eso anos máis tarde fundóu a deCandás y a de L’Arena; era como da casa»,cunta con orguyo. Y é que Mon é a terceiraxeneración de trabayadores d’Albo pos soupadre, Antonio, foi encargao da fábrica ta-piega muitos anos. «Eso nun era búa cousa,porque tanto a min como a meu ermao, quetrabayábamos con él, cayíannos todas asbroncas», dice con señardá.

El día a día na fábricaEl día a día na fábrica

El trabayo na fábrica dependía da tempo-rada del ano. «El chicharrón era lo primeirodel ano, xa empezabas en decembre así quetías qu’esqueicerte das Navidades porque elpescao nun esperaba y había que trabayartodos os días, y a temporada acababa en fe-breiro», a lo qu’amece que «como nun habíaconxeladores había qu’amañar el pexe con-do chegaba foran as seis da tarde ou as tresda mañá». «Igual che daban un aviso de qu’ásonce da noite chegaba un camión de Celei-ro; entoncias había qu’andar por todas as ca-sas da vila chamando ás muyeres, y xa nuneran horas». Mon asegura qu’había xornadasmui agotadoras nas que chegaron a ter qu’a-mañar 23.000 kilos nun día.

Condo entraba el pexe na fábrica as mu-yeres formaban uá cadía de tal xeito que yecortaban a cabeza y el rabo, sacábanye a tri-pa y lavábanlo. Despós iban colocándolo poltarrén y, condo acababan, empezaba el laborde Mon y de sou ermao, pos tían que salalopouco a pouco col axuda d’úa pala. «Pensaqu’a mitá da fábrica taba chía de chicharróny chegaba a úa altura d’un cuarto de metro,polo qu’había qu’ir movéndolo pra qu’el salchegara a todos», esplica con paciencia. Aloutro día chegaban as muyeres y volvían la-

valo pra pasalo despós ás parrillas unde Monatendía que quedara ben cocido. Condo aca-baba había que fritilo porque se vendía enescabeche. Al final, de novo entraban as mu-yeres, qu’iban empacando el producto nas la-tas.

Peró neste proceso tan simple de cuntarhabía muita xeira y sobre todo muitas horasde trabayo manual, lento y agotador. «Pensaqu’era inverno y el pescao taba mui frío, asmuyeres acababan cuas maos en gabuñóis.Pra encima botaban lamar de sangre; por eso,ademáis de cos mandiles, envolvíanse consacos pra nun acabar empapadas en sangre».Asegura Mon que ye gustaría ver a muitostrabayando nas condicióis nas que lo fíanelos antias.

En primavera, de marzo a xunio, era eltempo del bocarte pra fer el anchoa. «Lim-piábase a mao y daba muito trabayo, peró,eso si, nun había outra anchoa como a d’Al-bo, porque a qu’atopas agora nas tendas émala y ta mal limpiada». Asegura ademáisqu’antias el producto era muito máis arro-gante: «Antias nas latas pequenas d’anchoa,como nas qu’hoi traen seis, metíanse sobrevente pezas».

Tamén recorda Mon qu’eran os anos dafame y que, claro, «as muyeres ás veces co-mían el pexe. Meu padre nun yes quitaba,peró reñíayes condo sólo comían un cacho ydeixaban restos». Había fame y lo pouco quecobraban tían que administrarlo ben. «Acór-dome que condo empecéin na fábrica cobra-ba sete pesetas al día, peró lo malo é qu’unpaquete de tabaco del estraperlo costaba lomesmo». Acórdase entre sonrisas das aventu-ras de dous probes da zona, El Esquilón yNapoleón, que baxaban á fábrica por comiday reñían entre elos por ver quén entraba.

Y despós del bocarte vía el bonito, quesolían pescar barcos de Tapia. Y por eso di-ce Mon que pecharon as fábricas, porqueempezóu a nun haber pescao y a nun vir bar-cos a Tapia. Albo sobrevivíu, peró esa xa éoutra hestoria.

Ramón Vega «Mon»

88EN

TRAM

BASA

UGUA

SHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegasHestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 8

Page 9: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

eró agora imos ocuparnos d’outro aspectodel llobo: as poutas, queiros y outras partesdel sou corpo usábanse d’un xeito máxicona melecía tradicional. É el caso del quechaman mal da gota ou gota coral, nomecol que se conocen os ataques epilépticos

y pra os que s’avezaba a usar el corazón del llobo co-mo romedio:

«De noite, el corazón del llobo dicían qu’hincha-ba, porque é máis valiente de noite que de día. Usa-ban a cinza del corazón del llobo pral mal da gota,que chamaban. Había que tomallo entre augua» (cun-tao por Alejandro Anes Suárez, 72 anos, A Sella, AsMestas, Cuaña, 2-8-1999). «Había eiquí en Tormaleoúa moza que padecía del mal da gota, ya dicían qu’i-ba ben comer el corazón del lobo, quitado en vida,arrancado, porque así tía toda a rabia, peró, claro,¿cómo lle quitabas el corazón a un lobo grande? Asíque xuntámonos varios vecíos ya fumos a encimaLlanelo, porque comentóuse el tema... ya salimos.Volvémos os de Tormaleo y Fonduvila con úa cama-da de lobetos, qu’inda nun abriran os ollos. Baxamos

con dúas de cuatro. Démoslles ya esfolámoslos ya,encima d’un cachín de pan, como se fora un pinchode chourizo, botaron el corazón, limpio, ya déronlloa comer á rapaza ya nun sein se lle quitóu el mal por-que se lle tuvera que quitar ou porque operara el co-razón aquel, peró el mal da gota quitóuselle. Tería eud’aquela us dezaséis anos» (cuntao por Manuel «ElCondeso», 79 anos, Tormaleo, Ibias, 7-8-2005).

Nel siglo I da nosa era, Cayo Plinio Segundo xa fa-laba del mal da gota y aconseyaba comer os coyóisdel oso ou beber a cinza dos del xabaril desfeita enlleite ou augua pra quitar esa enfermedá1. AmbroiseParé nel sou llibro De monstres et prodiges (1585) diz:«a epilepsia sánase comendo carne d’un animal mon-tés carniceiro que se matara col mesmo ferro que ma-tóu a un home». En realidá trátase d’un principio bási-co que podemos atopar xa nos cazadores paleolíticos:al comer determinadas partes d’un animal montés ad-mirao pola súa forza ou gafura supónse que se coyenas mesmas cualidades pra lluitar contra el mal.

Aurelio de Llano tamén fala del mal da gota, an-que recoye en 1921, na Estierna (Ibias), que pra cu-

99EN

TRAM

BASA

UGUA

S

DIB

UX

O:

ALB

ER

TO

A.

PE

ÑA

Das propiedadesmáxico-melecieiras

del llobo

El llobo é, quizabes, ún dos animales quemáis asusta á xente del medio rural, peró é ta-mén admirao y, a un tempo, orixe d’abondoscontos y tradicióis: dende as hestorias d’homesllobos, malditos por sous padres por comer car-ne na Coresma, os llobos-meigos —xente quese volvía llobo a voluntá pra matar el gao dosvecíos—, a os contos de Xuan y Maruxa, lloboy raposa, pasando pol tema tradicional delgaiteiro que ten que tocar toda a noite, camínda casa, pra escorrer os llobos que ye salen alpaso... Todo esto danos úa idea da riquezad’este tema.

� Alberto Álvarez Peña

PP

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 9

Page 10: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

rarse había que queimar a camisa del enfermo enconto ye dera el primeiro ataque y despóis darye acinza desfeita en augua2. Este romedio einda lo po-demos atopar en Ibias, ademáis del de comer el co-razón del llobo: «Pal mal da gota había que queimara roupa, a máis apegada al corpo, ya beber despóisa cinza con leite ou augua» (cuntao por Ovidio Mar-cos Blanco, 70 anos, Mourentán, Ibias, agora vecínd’Oubachu, Cangas, 27-8-2005).

Outra das partes del llobo que s’aprovetaban erael queiro, que se supoñía que curaba a mamitis (tan-to en vacas como en muyeres), conocida como reca-yo, ramo del monte ou mal bravo, ademáis de curarel torzón ou tarazón, úa fogaxe con grandes doloresna barriga que yes entraba ás caballeirías: «Os dentesde llobo púxolos a mía muyer despós de ter el fiyo,porque ye entróu el ramo del monte. Coyín eu y des-fixen a carne del queiro d’un llobo que cazara y pú-xola al pé da roupa y a carne y pasábaye el dolor,peró molestábaye porque ye pinchaba y metéulo naroupa en vez de tello posto na carne y tuvo que vol-ver poñello contra a carne pra que ye pasara. Nun tu-vo qu’ir al médico nin nada. Había un home que yedaba a vaca polos queiros esos» (cuntao por Alejan-dro Anes Suárez, 72 anos, A Sella, As Mestas, Cuaña,2-8-1999). A súa muyer, Enedina Prieto, de 62 anos ynacida en Cortín (Vilanova d’Ozcos) díxonos que cosdentes del llobo había que fer primeiro un redonde-lo con úa cruz dentro tres veces derriba del peto ma-lo. Tamén nos comentóu qu’en Vilanova usaban ásveces un peso de prata «dos antigos», que s’apegabasolo y se desapegaba condo sanaba.

Aurelio de Llano comenta qu’el dente ten que tararrincao en vida del llobo y qu’el 11 de novembre de1921, José Cadenas Fresno, de 52 anos y vecín deSantantolín (Ibias), enseñáraye un dente de llobo yque tía tal fe nél pra fer a cura del mal del monte quenun lo daba por ningús cuartos3. Tamén comenta quenoutros conceyos occidentales calentan a gamayeiray cruzan a mama con ella.

«Pal mal bravo ou alobado, que chamábamos, fa-ían cruces con un dente de lobo, peró había que co-ller el dente ese cuando el lobo tuvera vivo, pa sercollido con toda a rabia; se non nun valía. Había quecruzarlle al res col dente no remollo enfermo» (cun-tao por Manuel «El Condeso», 79 anos, Tormaleo,Ibias, 7-8-2005).

«A tía Rosario de Labiaróu tía un dente de loboque s’usaba pras mulleres despóis del parto. Se llesentraba a mamitis, que lle chaman agora, tían que le-valo colgando del pescozo por dentro. A tía Rosarioera a parteira d’aquí» (cuntao por Sofía Caraduxe, La-biaróu, Samartín d’Ozcos, 20-10-2005).

«Contra el mal bravo que lles entraba ás vacas ha-bía que faer cruces con un dente de lobo ou úa mo-neda de prata. El dente ese era contra as bruxeirías.As mulleres tían que levalo por dentro da camisa unano, colgando, como se fora úa cruz ou un colgante.Eso faíase en Ibias» (cuntao por Ovidio Marcos Blan-co, 70 anos, Mourentán, Ibias, agora vecín d’Ouba-chu, Cangas, 27-8-2005).

«Na mía casa había —inda tará— un dente de lo-bo engarzao en prata. Creo que s’usaba facendo cru-ces contra el ramo del monte que lles entraba ás va-cas no remollo, y hasta as mulleres lo poñían pordentro, tocando no pelello, colgándolo del pescozo.Ese cairo emprestábase d’úa casa a outra. Vía xente abuscalo e taba pra outro sito e dicíamolles: vaite a talou cual casa, que lo tein» (cuntao por Severino Pérez,72 anos, Samartín d’Ozcos, 22-10-2005).

Luciano Castañón comenta qu’en dalgúas casas eldente de llobo engarzao en prata usábase, tamén fen-do cruces, mentres ensalmaban contra el coxiyo, di-cipela, mexos de sapo, picaduras de culobra, alacránou abrespa. Había que dicir:

«Si eres cuxillosale por este colmillo.Si eres dixipelavaite pá terra.Si eres de sapo ou sapagueirasálete pá eira.Si eres de culobra ou alacránsáleme por este pan.Si eres de dunicela,sáleme tamén pá terraya si foras d’outra cousavaite pa encima d’úa lousa.Colmillo, colmillín,déixame asina sanín;faime de que quede novocomo te tía aquel lobo»4

1100EN

TRAM

BASA

UGUA

S

FO

TO

: G

AU

NF

ER

NA

ND

E

Alejandro Anes, nas Mestas (Cuaña), col peleyo d’un llobo.

Das propiedades máxico-melecieiras del lloboDas propiedades máxico-melecieiras del llobo

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 10

Page 11: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Son muitos os testimonios que recoyémos sobreel uso dos dentes del llobo: «El dente de lobo levá-base hai muitos anos colgando del pescozo contra asbruxeirías» (cuntao por Manuel Uría Sal, 88 anos,Cuantas, Ibias, 23-4-1998). «Había un home da Fon-sagrada que llevaba un dente de llobo nel bolso dacarteira. Usábalo pra os caballos, pra úa fiebre queyes entraba. Coyía el queiro y pinchábayes a llingua,entrábayes na llingua hasta atrás» (cuntao por EmilioMéndez, 83 anos, El Gumio, Bual, 3-2-2000). «Condoa os caballos yes entraba el tarazón dicían qu’habíaque pincharyes nel corpo con un dente de llobo y sa-naban» (cuntao por Baldomero Linares, 71 anos, ARonda, Bual, 3-2-2000). «Se a os caballos yes entrabaa fiebre, cravábanyes nel paladar con un dente dellobo» (cuntao por Luis Fernández Fernández, 73anos, Romeye, El Franco, 5-2-2000). «Pal tarazón quelles entraba a os cabalos faíanlles sangrar col dented’un lobo» (cuntao por Ovidio Marcos Blanco, 70anos, Mourentán, Ibias, agora vecín d’Oubachu, Can-gas, 27-8-2005). Na Pumarega (A Veiga) pinchabanas caballeirías na reiz del rabo y, en dalgús casos, elqueiro que s’usaba pra quitar el tarazón era d’oso:«Con un dente d’oso había que sangrar os burros paque yes pasara el tarazón, sangrallos por un llao, po-lla barriga» (cuntao por Antonio Fernández Nebot, 58anos, Bustantigo, Allande, 8-12-2003). «O torzón es-tráballes ás caballerías e con un dente d’oso raspá-

banlles no paladar. Tíñano posto nun pao, o denteese» (cuntao por Felicita Gómez y Ovidio González,82 anos, Rao, Navia de Suarna, Lugo, hoi vecíos deFonduvila, Ibias, 6-8-2005).

Pra rematar este recorrido hai que comentar qu’endalgús conceyos contra el mal d’oyo que podían pro-vocar as bruxas tían el avezo de llevar úa uña de llo-bo, como nos cuntaron na Pumarega (A Veiga) (Ar-turo López Villanueva, 73 anos, y Adolfo González,3-8-1999) ou nas Mestas (Cuaña):

«Pral mal d’oyo das bruxas usábanse as uñas dellobo, porque dicía a fábula qu’as uñas de llobo tíangran virtú pra eso. Porque taba el llobo bebendo elaugua y más abaxo taba el carneiro bebendo tamén

no río y el llobo púxose a desafiallo que ye ensucia-ba el augua, peró, claro, entós tería que ser del re-vés, porque el augua nun anda pr’arriba. Comoque-ra que fora, él dicíaye que pollas cousas búas que tu-vera, que tía muitas malas, y dicía el llobo: “sabrásque mis uñas, contra el mal d’oyo tienen gran virtú”»(cuntao por Alejandro Anes Suárez, 72 anos, A Sella,As Mestas, Cuaña, 2-8-1999). Esta fábula atopámolaen Esopo, fabulista grego del s. VI a. C.

El feito de daryes poder ás uñas y a os queirosd’animales del monte contra as enfermedades y elmal d’oyo ten a mesma intención que comer partesdel sou corpo: coyer a súa forza. Polo tanto, nun émiga raro que se llevaran engarzaos en prata, igualqu’a pata dereta del parcoteixo, tradición abondo po-pular en dalgús llugares d’Asturias y en Astorga y LaBañeza (Lleón), na veya Asturia Cismontana. Muitosexemplares d’esta zona consérvanse nel Museo delPueblo Español5. El sou uso foi xeneral tamén entreas clases aristocráticas condo el reinao dos Austrias6,amecéndose tamén como amuletos os queiros delxabaril, cornos de venao, queiros d’oso, etc.

Y hasta aquí chegaron dalgúas hestorias alredordel llobo, nun tempo non mui atrás condo formabaparte dos romedios máxicos contra enfermedadesque tamén se tían por máxicas.

NOTAS:1 CAYO PLINIO SEGUNDO, Historia Naturalis, XXVIII, Visor Li-

bros, Madrid. 2 A. DE LLANO ROZA DE AMPUDIA (1922), Del Folklore asturia-

no. Mitos, supersticiones y costumbres, IDEA, Uviéu (reed. de1983).

3 Ibid. 4 L. CASTAÑÓN (1976), Supersticiones y creencias de Asturias,

Ayalga, Salinas. 5 C. ALARCO ROMÁN (1987), Catálogo de Amuletos del Museo

del Pueblo Español, Ministerio de Cultura, Dirección de BellasArtes y Archivos, Madrid.

6 J. M. GÓMEZ TABANERA (1994), Azabache, “piedra de vir-tud” astur en el Camino de Santiago, Edición del autor, Uviéu.

1111EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Das propiedades máxico-melecieiras del lloboDas propiedades máxico-melecieiras del llobo

Queiros de llobo nas Mestas (Cuaña).

FO

TO

: G

AU

NF

ER

NA

ND

E

El uña d’un llobo metida nun bolso críaseque tornaba el mal d’oyo.

FO

TO

: A

LBE

RT

O A

. P

A

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 11

Page 12: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

matrix

—Agora atende bén y date conta: se dalgún dos dioses sacara del Estao a ún sólo d’esos homes que tein cincuenta es-cravos ou más, coa súa muyer y fiyos, y lo puxese col resto del sou patrimonio y dos criaos nun deserto unde ningún homecomo él, llibre, podera correr axudarye, ¿cómo de grande pensas que sería el medo que tería de qu’él, os fiyos y a muyer mo-rresen a mao dos escravos?

—El más grande, penso.(Sócrates con Glaucón) República. Llibro IX, 578e.

Úa naranxa é úa naranxa. Y punto. Peró úa naranxa pelada, ¿é a mesma quecondo taba sin pelar? É a mesma, peró nun é igual. Y úa pata de naranxa é na-ranxa, peró é parte de naranxa, non naranxa entera. Ou sía, que nun é úa na-ranxa, peró é naranxa. ¿Y se, como dicen que se pode fer agora, ou a nun tardarmuito, úa naranxa sabe a llimón, ou a churrasco? ¿É úa naranxa? Se pechas osoyos igual é un llimón. Ou un cacho de vaca. ¿Y se fain úa naranxa azul? ¿Y senos drogan y chegamos a ver naranxas unde hai llibros ou torreznos? ¿Y se dendesempre nos dixeron qu’úa naranxa é úa mazá y nun houbo con quén mirar se eraasina? As veces as cousas nun son lo que parecen. Son lo que se consigue fer queparezan. Son lo que nos dice a conciencia.

� Ivan Iglesias «Cazarón»

quí queremos aguiyuar pra fer pensar, coamodestia que dá el pouco espacio y elpouco saber, sobre cousas, dalgúas de-mostradas y outras barruntadas, como po-dan ser el axuda humanitaria modificadaxenéticamente sin conocemento das coba-yas, os noticieiros xustificadores del po-

der, el proyeuto MK-ultra ou el club Bildelberg. Elcamín da cibernética y a inxeniería xenética depen-dendo dos usos, El Príncipe de Maquiavelo y, al ca-bo, dos xeitos qu’asoman al mundo dende a racio-nalidá más berrúa pra conmover al tempo que se di-rixen as conciencias humanas. Del control da reali-dá y del Mito da llibertá. Y tomando pasaxes clási-cos da Hestoria da Filosofía.

Y a disculpa vén d’úa película del ano 1999 quese chama Matrix. Da súa primeira parte, pra ser másconcretos. Porque antias de todo pensamos qu’a tra-ma argumental ten tanto tempo como dende condoos ermaos Wachowsky (os sous guionistas y direuto-res) tuveron conocemento de Platón; pra concretarmás, da República, y einda más, del empezo del soullibro séptimo: El Alegoría da Cova. Y Platón morréunel 347 a. C. Tamén das Meditacióis Metafísicas y delDiscurso del Método de René Descartes, morto nel1650. Quizabes de Hilary Putman y dalgún autor másda hestoria del pensamento mundial da modernidáou contemporaneidá. Del problema de lo Real. Por-que Matrix é úa cárcel prá mente. «El mundo postodelantre dos tous oyos pra taparche a verdá». Tamén

AA

1122EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 12

Page 13: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

1133EN

TRAM

BASA

UGUA

S

lo é a prisión dos homes da Cova de Platón. Y os fa-llos que ten ese mundo permiten chegar a pensar so-bre él, a salir del sou sistema y tomar concencia delo qu’hai y autoconcencia del individuo, y asina tra-tar de topar a verdá. Permiten dudar de lo que se víapensando qu’era asina. Qu’era real. Y esta realidá eraantias única y ferrial.

Un única resposta é ás veces mui pouco, y lo qu’épior, mui peligrosa. Convén ás veces fer úa xanza en-tre ún y el que dice sabello todo ben, a ciencia cer-ta, el que nun duda; porque ter muitos puntos de vis-ta pode resolver, se cuadra, muito meyor; inclusonun resolver, porque esto xa lleva consigo partir d’unproblema. Pode evitallo a tempo. Como condo Mor-feo, el xefe da resistencia fora de Matrix, el terroristaen Matrix, el fiyo del Soño y da Noite, ermao da Mor-te —según cunta ás claras a Mitoloxía grega—, fa-lando con Thomas A. Anderson (chamaoasí unde éste pensa que ta nel mundoreal), Tomás, el fiyo del Home, ouNeo (‘novo’, el nome que como pi-rata informático usa y que tomará naResistencia), reinterpreta contempo-ráneamente el Alegoría da Cova,amecéndoye outros clásicos da hes-toria del pensamento. Él xa dudóu yavanzóu na realidá. Morfeo conocea forma del soño dos humanos. Aforma de Matrix: «Es un escravo,Neo, igual qu’os outros, naciche pre-so. Naciche núa cárcel que nun po-des nin ulir, nin probar, nin tocar. Úacárcel prá túa mente».

Y tamén dende un punto de vistacartesiano inxertao na duda metódica:«¿Qué é lo real? ¿De qué xeito defines loreal? Se ques dicir qu’é lo que podessentir, lo que podes ulir ou lo que po-des probar y ver, lo real poderían ser se-ñales eléctricos interpretaos pol tou cerebro». PorqueDescartes, atormentao pollas dudas como Neo y polimposibilidá de distinguir lo qu’era real de lo quenon, tamén nos dice, entre outras cousas: «¡Contasveces me pasóu soñar de noite que taba neste mes-mo sito, vestido, sentao, xunto del llume, tando enrealidá encoiro y metido na cama!». Cousa qu’a Neo,reespoñendo a Descartes, como dicimos, tamén yepasa: «¿Pasóuche dalgúa vez que tuviche a sensaciónde nun saber seguro se soñas ou tas desperto?». YMorfeo como sempre, coas frases llapidarias: «¿Algúavez tuviche un soño, Neo, que che parecese mui re-al? ¿Qué pasaría se nun despertases d’ese soño? ¿Có-mo ibas distinguir el mundo dos soños da realidá?».

Asina, se é que se conseguise a lliberación pro-posta por Morfeo pra cos pechaos y cultivaos pollamáquina (un raxo d’ellos mesmos que los chegóu asuperar y escontra el qu’a resistencia lluita) pra to-maryes a enerxía y manter el sistema, dase contad’ún problema, mui presente na vida: «Son as mentesdos mesmos qu’intentamos salvar. Peró hasta quenun lo fágamos, siguen tando dentro del sistema yeso fai que señan os nosos enemigos. Teis qu’enten-

der qu’a mayoria d’ellos nun tán preparaos pra serdesenchufaos. Muitos tán tan avezaos, dependen tan-to del sistema, que lluitarían pra protexello». Y el pa-saxe da película viría a coincidir coa proposta de Pla-tón condo el escravo chega a conocer al mundo re-al, representao na Idea de Ben pol Sol (el Mundo dasIdeas, según a ontoloxía platónica) y de volta almundo sensible, da mímesis, al de Matrix, al toparsecos compañeiros presos que quedaron embaxo…:«¿Nun s’espoñería a fer el fato y a que se dixera d’élque, por subir enriba, chamuscara os oyos y que ninsequera habería qu’esmolerse por intentar ir enriba?Y, se quixera desatallos y conducillos hacia a lluz,¿nun lo matarían, se poderan tello nas súas maos?».

Peró anque pase esto, el trabayo da resistencia élliberar al xénero humano da mentira da máquina.Úa mentira que nun chegóu sólo a igualarse a él, se-

nón a prácticamente tello al sou gusto yaprovetarse d’él. Sólo el fallo deixa es-capar a os más hábiles. Úa mentiraxenerada polla máquina, anque conúa feitura de segundo grao, porquea máquina ta feita pol home. Y asi-na a conciencia humana llogróu to-par outra gracias á técnica y féxolareal usando el artificio, ou alomenosdende ún reduccionismo científicodel tema. Mesmamente como hoi endía el discurso cibernético y d’esten-sión tecnolóxica nos cunta, a gran-des rabuadas: el imitación del cere-bro humano mediante a técnica, pe-ró, claro, que falle menos y s’auto-rexenere. Y que paradóxicamente

nos oferta úa serie de posibilidadesqu’antes nun tíamos nin imaxinába-

mos. Anque el problema é posible queveña dende os usos y non dende as

cousas criadas, claro. Porque este novoestao de desinformación unde os datos —peró nonel información—, corren como regueiros, chega acriar angustia y ansiedá pol feito d’abrir perspectivasnovas desconocidas, sobre todo nel tratamento delinformación. Ante el evidencia da necesidá d’un gus-to, d’un poder tar meyor ou más cerca d’algo ou dedalguén, que de condo en vez nos oferta a máquinanel mundo d’hoi (úa chamada, un simple mensaxeesperao nun teléfono móvil), críanos úa esperanzaque condo nun se cumpre, á llarga, a costa de pe-quenos desencantos, desemboca nesa angustia y an-siedá, se hai vicio, mono, pol medio. Y el industriaquer el vicio y pra llograllo trabaya coas conciencias.Xa Hesíodo quixo roubar el esperanza, porque po-dería poñer al home tollo y desestabilizar el sistema.Y lo que pensamos mui importante: é a máquinaquen oferta úa serie de posibilidades, y daquén co-noce a máquina y la xestiona, mentras os escravosnon. As posibilidades vein dadas y el xeito del soufuncionamento ta determinao dende úa máquina queten nome de poder, y é lo único que muitas vecespodemos saber d’él, porque el sou trabayo en rederoúbaye de dalgún xeito el nome. Roúbaye el nome

MatrixMatrix

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 13

Page 14: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

porque ten demasiaos y entrellázanse entre sí. Y has-ta el corume da pirámide, quen representa el poder,trabaya en rede. Nese xeito ta deslocalizao, y tresfor-ma a rede tan ampria que fagocita y cría escravosconstantemente que, sin sabello, son parte da má-quina. Tamén os nomes da máquina son muitos.

Poñamos un exemplo al xeito. Abríuse un proce-so xudicial escontra as tabacaleiras Philip Morris y asúa casa Altria, R. J. Reynolds, Brown & Williamson,Lorillard, British American Tobacco y el grupo Liggett,ás que se reclaman 280.000 millóis de dólares. Úacantidá qu’amenaza a solvencia económica das taba-caleiras y podería llevallas á bancarrota. El caso équ’houbo denuncias a éstas por parte da Fiscalía Xe-neral estadounidense, por insalubridá pública. Tendoen conta esto, más alló de lo que moleste ou non elfumo dos cigarros nel espacio público ou privao ou apropia salubridá personal ou ayía, el xeito da denun-cia nun vén por ei, senón por criar conciencias falsasnos consumidores. Quer dicirse, más alló d’anunciospúblicos y sanitarios del insalubridá del tabaco y llou-go da llibre voluntá de consumillo, a denuncia véndada porque, según a fiscalía xeneral, esta xente en-velena a os consumidores y nun lo declara pública-mente. Meyor dito, supostamente nun declara públi-camente nin a composición real, nin os aditivos pacriar clientes adictos, y el consumidor pensa que fu-ma úa realidá en forma de cigarro y en verdá ta fu-mando outra que ten como fin último el enriquece-mento das tabacaleiras. Todo esto tramao dende úareunión xa nel ano 1953 nun hotel de Manhattan en-tre os presidentes na fecha das compañías del sector.

El poder da xestión d’información, el mediático—qu’hoi se diría—, tantas veces medio da xestióndel poder económico, y pollo tanto, del poder mili-tar y político, é un dos pilares que construye un xei-to de ser, de lo qu’hai —como diría Parménides—,que vamos apellidar real; y por outro llao, outro ser,como medio que cría outro xeito de realidá que va-mos chamar virtual. Y que tantas veces se confun-den. Con esto queríamos aclarar dalgún nome da má-quina, dalgún nome de Matrix. Y el clasicismo y elimportancia de dalgúa obra d’hestoria del pensa-mento.

Daquén dixo qu’a primeira víctima das guerrasera a verdá, porque anque os gobernos de muitosxeitos nos parezan que nun son os poderes del sis-tema, senón os sicofantes del poder sobre todo eco-nómico del sistema, os axentes del sistema, fai faltacriar úa conciencia de necesidá, por medio da xusti-ficación del estao de Guerra escontra determinadoterritorio, por poñer un caso, inda anque a mentirasía lo que más abunde. Xa Maquiavelo, qu’era un ti-

po realista, falóunos ben d’ello. El fin ta definidodende estructuras supraindividuales, anque en últimainstancia, ou nel sou orixe, dependan d’ellos, dos in-dividuos, como as máquinas de Matrix.

A cuestión das castas de muitos xeitos, dos técni-cos, dos informaos, dos que tein el poder del informar,dao pol saber, é cuase sempre tendente a uá rellaciónintergrupal, esotérica, mui forte, y a ter cortallumesmui severos pra impedir el acceso dende fora. Se el Ni-lo medra despós d’asomar Sirio —ou el fenómenoqu’imaxinemos que poda pasar—, porque as castas sa-cerdotales astronómicas lo saben, el xefe céibalo al po-blo y pasa a convertirse nun Dios en vida, porque pre-vé lo imposible de predicir. Y as conciencias del poblopasan a ser escravas. Tán dominadas por úa máquinadel época. ¿Daquén conoce más exemplos en toda elhestoria del xénero humano que certifiquen a Matrix?

Na película aparecen reminiscencias cristianas nelmito da Trinidá —que, por certo, son Morfeo y Tri-nity, alegorías posibles del Padre y el Espírito Santo,os que rescatan de Matrix al fiyo del home (Ander-son), Thomas A. Anderson, Neo—, y tamén partes depensamento oriental y hebreo. En Sión ta a ciudá delhome, un mito qu’as máquinas, supostamente, nunconocen. Ta a posibilidá da llibertá; anque outro per-sonaxe clave d’esta parte, el traidor á resistencia, Ci-fra, quer meyor a conciencia roubada. «Matrix é másreal qu’este mundo», dice y asina cúntanos qu’el ig-norancia é a felicidá. Descartes tamén vía el camíncosta enriba con algo al xeito: «Este plan é penoso yllaborioso, y ganas de deixallo llévanme, con poucoxeito, al camín da mía vida de sempre; y como un es-cravo que soña que ta gozando de llibertá imaxina-ria, al empezar a osmar qu’a súa llibertá é un soño,ten medo de despertar y conspira con esas felices ilu-sióis pra seguir sendo más tempo engañao».

El camín da verdá é penoso, entonces. Xa Platónlo dicía condo se rían de Sócrates y dos bus pensa-dores. A Sócrates, de feito, matáronlo con cicuta. Xalo cunta na súa obra, y en especial nel Alegoría daCova. Y a debilidá y os intentos d’acabar col quebusca salir d’esa escravitú son muitos y fortes. Den-de as formas más sutiles del desgaste gota a gota has-ta as más salvaxes y espeditivas. Morfeo díceyo aNeo: «Matrix rodíanos, ta en todos os llaos, inclusoagora, neste mesmo cuarto». Y sobre todo: «Nun chedixen qu’iba ser fácil, díxenche qu’iba ser a verdá».

Asina, condo se topa con él, desque lo sacóu deMatrix, ofréceye dúas píldoras. Úa azul, ha deixallotranquilo sin saber nada, de volta en Matrix. El outra,colorada, ha cuntarye a verdá y responderye a súapregunta: ¿Qué é Matrix?

¿Tu qué píldora escoyes?

1144EN

TRAM

BASA

UGUA

SMatrixMatrix

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 14

Page 15: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

1155EN

TRAM

BASA

UGUA

S

� Rafael Cascudo Noceda

Por terras taramundesas:d’Ouria a Taramundi

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

Por

cam

íos

y ca

rrei

ros

Por

cam

íos

y ca

rrei

ros

oi quero propoñervos úa ruta pol conce-yo de Taramundi. Empeza en Ouria, peróeso é un accidente, porque tamén podíaempezar na capital del conceyo y fer a tra-vesía al rovés. Ouria é a un tempo nomedel lugar y da parroquia. Ocupa el vértizseptentrional del conceyo y ten úa esten-

sión de 9,77 km2. Como parroquia ten varios poblos:O Castro, O Chao de Leiras, Fabal, A Lamisqueira, AsTingas, Villarede y el propio Ouria. A parroquia taarrodiada, d’occidente a oriente, pol conceyo daVeiga y el sou límite oriental ta definido por úas se-rras aliniadas de noroeste a sureste (O Chao da Ca-bana, O Pico da Fonte do Corro, O Alto de Pedrafi-ta y O Pico de Leiras). A feligresía de San Xuliánd’Ouria foi comprada en 1584, condo a desamorti-zación de Felipe II, tando nel orixe da feitura delconceyo. Este tarrén, ben regao polos cursos delOuria, Bordel, O Rego da Lameira y O Río Seco, es-conde nel sou topónimo reminiscencias da esplota-ción aurífera romana.

El lugar d’Ouria atópase nel centro da parroquia.Dista da capital del conceyo us 8,2 km, a unde sechega pola carretera AS-21 y sempre en direcciónsur. Emprázase núa ladeira a 299 metros d’altitú, ten-do pol sur el pico Carballeira (391 m). Alberga el ile-sia parroquial dedicada a San Xulián, que ten dúasespadanas, úa a os pés y outra na sacristía; ten taménun reló solar datao en 1770 y feito núa louxa colo-

cada na fachada. Dentro ten un retablo barroco detalla popular dedicao á Dolorosa y feito nel sigloXVII y úa espléndida imaxe da Virxe del Carme d’es-tilo barroco.

Hemos baxar Ouria pr’abaxo, pol medio das ca-sas, hasta chegar al vale que fai el río del mesmo no-me. Desque tíamos nel vale hemos ir por úa pista as-faltada camín del caseirío de Calzón. Al chegar á súaaltura hemos atopar úa fonte coa fecha de 1955, un-de hemos poder recoyer augua. Á nosa dereta hanruxir as auguas del río Ouria y al outro lao del río hatar el caseirío de Calzón. Hemos ver entoncias úapreciosa postal composta por úa casa y un cabazomui ben conservao. Nosoutros hemos siguir camínpola carretera a Villarede. Us douscentos metros des-pós, y al chegar al pe d’úa casa ou cuadra abando-nada, hemos pañar por un camín que sale á deretaarrodiando a casa. El camín con piso d’herba empí-nase hacia arriba. Dez minutos despós, hemos darnus praos, lougo de cruzar un montín de castañeiroscon algo de pino al final. Enriba dos praos ha verseVillarede, hacia unde subimos por un camín estretínbordiao de paredes de pedra. Dende aquí, y miran-do en dirección N., hemos poder contemplar Ouriay, un pouco máis al E., hemos ver O Castro, taménal pé da carretera AS-21.

Villarede é un lugar asentao núa ladeira orientadaa poniente, a úa altura de 388 m, nas estribacióis no-rorientales del Monte do Concello. Dista 7,6 km da

HH

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 15

Page 16: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

capital municipal. El última vez que tuvemos alí úndos poucos vecíos salíu a convidarnos con licor demel feito na casa.

Hemos salir de Villarede deixando el asfalto yentrando nun camín que vai en dirección O. y cos-ta abaxo, col piso d’herba. En plena baxada ten pe-dras cubertas de verdín polas qu’hai qu’andar conmuito cuidao al pisar porque esliman lamar se tamoyao. Mentres baxamos deixamos á dereta úa ca-sa y un cabazo abondonaos y hemos buscar el regode Longarela, que cruza el camín buscando el ríoOuria.

El camín vai agora por úa zona con abondo ar-bolao autóctono: carbayos y castañeiros, anque polmedio van aparecendo pinos y calitros entremezcra-os. Núa revolta del camín hemos descubrir el rego deLongarela, qu’hai que cruzar moyando os pés. A par-tir d’este punto el camín vai por debaxo d’un guapí-simo monte de carbayos y castañeiros. Úa subidía hameternos núa zona con abundante pino y calitro. Elcalitro ta mui presente por todo el recorrido y hemosdescubrir el sou verdegar na ladeira oeste que dá alvale del río Ouria. A súa presencia ta féndoye retro-ceder y desaparecer al arbolao autóctono.

Pouco despós hemos dar noutra pista que subedel río Ouria. Entramos nela durante us poucos me-tros, deixándola despós núa das revoltas que fai y he-mos pañar por un camín con piso d’herba que vai endirección SO. Lougo ha aparecer delantre de nosou-tros A Serra d’Eiroá ou Airoá, que das dúas maneras

lo ouguimos nomar. Trátase d’úa serra con pouco ar-bolao, con monte baxo y sobre todo folgueira. A la-deira qu’hemos cruzar nesta primeira parte del reco-rrido ha ter abondo arbolao autóctono mui mezcraoy con muitos pinos y calitros.

Máis pr’alantre hemos deixar a pista y hemospañar por un carreirín que nos ha levar hacia O Re-go do Inferno, nél qu’hemos dar cinco minutos des-pós. Castañeiros, aveyaneiros, carbayos, pinos y al-gún qu’outro calitro han aparecer polos alredores. AlRego do Inferno hemos levalo pola nosa dereta. Elcarreiro ha tar cruzao por outro regueiro pequenoque verque as auguas nel del Inferno. Tanto ún co-mo el outro han baxar fendo fervenzas y seimeiraspequenas, sobre todo se el recorrido lo femos entempo d’augua. El río aquí fai úa volta y vai encaxo-nao por úa parede de pedra. Cinco minutos despós,hemos cruzar O Rego do Inferno.

Un pouco máis pr’alantre hemos deixar el rego yhemos pañar por úa senda que cruza un monte decarbayos y castañeiros en dirección SO. Dez minutosdespós, hemos pañar outra que nos ha levar a Abra-ído. Hemos tar na zona máis rica en arbolao autóc-tono. Cinco minutos despós hemos dar nun camínmáis ancho que baxa del E. y, al pouco y delantre denosoutros, hemos ver Abraído, un poblo asentao núalomba que fai como úa balconada derriba del valedel Ouria.

Al pouco coyemos por un camín que sube del ríoen dirección a Abraído. Nesta zona nun hai árboles,solo monte raso. El camín ha ir en chao hasta che-

Por terras taramundesas: d’Ouria a TaramundiPor terras taramundesas: d’Ouria a Taramundi

El lugar d’Ouria cua ilesia parroquial de San Xulián

1166EN

TRAM

BASA

UGUA

S

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 16

Page 17: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

gar al rego do Pozo do Medio, outro regueiro qu’ha-berá que cruzar moyando os pés. Algún carbayo, al-gún castañeiro por entre os toxos. Muitos —eu diríaque muitísimos— calitros s’entremezcran con outrosárboles y muitas folgueiras,secas ou verdes, según el épo-ca del ano na que fagamos aruta.

Al entrar nel poblo y polamao esquerda hemos atoparun horto al pé d’úa casa undes’erguen dous cabazos precio-sos. Abraído ta al norte da pa-rroquia de Taramundi, nun pa-raxe chao con úa altitú mediade 400 m, delimitao hacia el S.pol Pico do Pendón (708 m).Ta mesmo enriba del Rego doLameirón, y orientao como seúa talaya fose hacia el vale delOuria, que sirve de límite colconceyo de San Tiso d’Abres.Dista da capital del conceyo us5,5 km.

Hemos salir del lugar en di-rección S., y us cen metrosdespós hemos deixar a carre-tera, non sin antias botarye úaouyada a dous vales que con-fluyen en dirección O. y sobreos qu’Abraído s’ergue dende asúa privilexada situación. Pol

paso aberto d’úa cancela hemos adentrarnos nunmonte y, desque tíamos alí, hemos subir pola Serrad’Eiroá. Hemos andar por un carreiro pol medio delmonte y en plena subida hemos cruzar de novo O

Rego do Pozo do Medio, porcerca d’unde nace y baxa buli-cego camín del fondal a undeha chegar enseguida pra daryeel sou augua al río Ouria. Amedida que subimos hemospoder contemplar espaciosmáis amplios, con Abraído nelmedio y al fondo, se el día taclaro, hemos poder ver a Ríadel Eo, y Penarronda coasPantorgas tapiando al fondo elcabo nel que s’asenta a vila deTapia.

De novo volta a subir y nasubida hemos atopar montíosde pinos ananos, d’esos que sevén a miudo polas zonas altas.Úa alambrada ha separarnosd’un cortafougos que vai d’o-este a este pol alto da serra.Pasada a alambrada hemos an-dar pola esquerda del corta-fougos, deixando detrás el pi-co da Pasada. Por ese punto avexetación ta formada por pi-nos, gancela y toxos, con pa-ción de montaña, herbazón

1177EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Por terras taramundesas: d’Ouria a TaramundiPor terras taramundesas: d’Ouria a Taramundi

Ún dos muitos cabazos al pé da ruta

RA

FA

EL

CA

SC

UD

O

Úa parada al pé d’úa portalada en Abraído

RA

FA

EL

CA

SC

UD

O

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 17

Page 18: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

que pacen os animales soltos qu’hai pola serra. Loque vén despós nel noso recorrido ha ser A Lagúa doPozón, da que cunta a xente da rodiada que nuncasecóu y que nel medio ten un pozo al que nun se yeconoce el fondo. Dentro da súa lenda incluso dicenque sube y baxa coas mareas.

Pol cortafougos hemos buscar a base del Pico doPendón. Alí podemos coyer á esquerda, bordíandoloy siguindo pola media ladeira da serra. Úa alternati-va interesante é coronar el pico y outiar dende a súaaltura. Hacia el S. han verse un montón de poblos:Aguillón, Veiga de Llan, Valín, Nogueira y el mesmoTaramundi. Tamén han poder verse as serras que ta-pan el horizonte. De esquerda a dereta vese A Bovia,A Garganta, A Serra d’Ouroso… De nun subir, hemospoder siguir pola esquerda del pico buscando poucoa pouco a media ladeira, andando por un carreiroque vai pol medio de toxos y gancelas.

Hemos andar en dirección SO. y enseguida hemosentrar núa pista deixando el monte pol qu’andába-mos; esta pista ha levarnos en lixeira subida hasta ou-tra máis veya que dá noutro camín mesmamente núarevolta. Y por alí, prá esquerda y en baxada, leva ha-cia a Taramundi. Un pouco despóis hemos tar enribade Lourido y entoncias hemos deixar a pista que vaifendo voltas hacia Lourido y hemos pañar por un ca-mín con piso d’herba que pasa pol medio d’úa carba-yeira pequena, con exemplares mui interesantes, an-que en pouca cantidá. Esta carbayeira ta mesmamen-te debaxo d’un monte de calitros. Na veira esquerdaha aparecer úa búa parede de pedra que separa el ca-

mín d’un prao costedo que máis abaxo dá a outromonte mixto. Despós de dar úa volta hemos descubrirdelantre de nosoutros a vila de Taramundi.

Atopamos agora un caleyón ben guapo con pa-rede de pedra pol lao esquerdo y con monte pol laodereto, con algún castañeiro y carbayo polas veirasy lamar de mofo de todos os colores que pinta decolores esta parte del recorrido. Máis pr’alantre he-mos dar noutro camín que nos ha levar enriba mes-mo del hotel «A Rectoral» de Taramundi, final da tra-vesía d’hoi.

Qué dicir de Taramundi, vila y parroquia del con-ceyo del mesmo nome. A vila ta na parte occidentaldel conceyo, asentada núa ladeira orientada al S. y a276 m d’altura, y ta comunicada tanto con Asturiascomo con Galicia, comunidá coa que fai fronteira. Es-ta vila capitaliza a mayor parte da oferta terciaria d’unconceyo qu’apostóu pol turismo rural. Dispón d’inte-resantes mostras d’arquitectura civil y relixosa: el ile-sia parroquial de San Martín con tres naves y mui in-teresantes retablos douraos y policromaos, sobre to-do el retablo mayor, de tradición barroca y de finalesdel siglo XVII; a casa rectoral veya, feita en mam-posteiría de pizarra, y hoi convertida nun hotel, com-pletando úa esperiencia pioneira de turismo rural; elMuseo das navayas y el edificio novo unde s’atopa elConceyo, que combina funcionalidá y tradición... Y,al cabo, ten tamén un inmenso patrimonio etnográfi-co, deudor da importancia del augua y del ferro co-mo elementos característicos da súa economía a lolongo dos siglos pasaos.

1188EN

TRAM

BASA

UGUA

S

El edificio novo del Conceyo combina funcionalidá y tradición

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

Por terras taramundesas: d’Ouria a TaramundiPor terras taramundesas: d’Ouria a Taramundi

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 18

Page 19: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

urante toda aquela época fíase obrigaopras mozas el que chamaban «Servicio So-cial», que consistía en fer de baldre dalgúnlabor público y qu’había que cumprir sese quería acceder, por exemplo, a dalgúntrabayo. Precisamente, y sustituindo aque-la obrigación, amañáronse grupos de co-

ros y danzas que, nel noso caso, tuvo a cargo de Sa-bina da Calostra, úa vaqueira afincada nel lugar ta-piego de Serantes popularmente conocida como ALecherina. A súa dirección musical acompañábasepor un gaiteiro da mesma parroquia. Como delegadafiguraba a compoñente María Elvira López-Cancio.

En 1957 asumíu a dirección del Grupo de Coros yDanzas de Tapia de Casariego —qu’así se chama-ba— Carolina Santamarina, dando pé a que s’amaña-ra un grupo de coros y danzas infantil y sendo acom-pañaos dacondo por Primitivo, conocido gaiteiro deRibadeo que tocaba nos Quirotelvos.

El grupo levaba a típica roupa asturiana dos gru-pos d’esos anos, cua saya colorada, dengue de ter-ciopelo mouro, brusa branca, pololos, pano na cabe-za y medias brancas. Tuvo composto por oito beila-rías y el acompañamento instrumental del gaiteiroque xa nombramos, ademáis de castañolas, botellasd’anís y tixela. As súas actuacióis fixéronse nel soupropio sito d’ensayos, el Salón Edén de Tapia, ade-

máis de nel Instituto, nas principales villas del occi-dente asturiano y nel Teatro Campoamor d’Uviéu.Entre os bailes del sou reportorio recórdase el cariaoy la araña:

Eso de matar la arañaviene de Madrid a Oviedo, de Oviedo a La Coruña, de La Coruña a Somiedo. Esto de matar la araña,yo no lo puedo entender: unos la matan de noche y otros al amanecer.

Na actualidá y con miyores medios, ademáis decua disponibilidá d’un edificio municipal destinao aEscola de Música Tradicional, Tapia cunta con dousgrupos folklóricos. Fontenova foi el primeiro en serorganizao, en 1987, como un colectivo etnográficobaxo a dirección de dous dos máis notables investi-gadores del folklore asturiano: el matrimonio formaopor Rosa Vigil y Ángel R. Herrera Gutiérrez. En 1995amáñase a Marino Tapiega, úa banda de gaita tradi-cional asturiana baxo a dirección de José ManuelGuti. Dende ese mesmo ano y hasta hoi, Tapia é asede del Festival Intercéltico d’Occidente FolklóricoInternacional d’Asturias, baxo os auspicios da Con-seyeiría de Cultura del Principao d’Asturias y el Con-ceyo de Tapia.

� Félix Martín Martínez

DDA Sección Femenina, durante case todo el réxime político franquista, tutelóu a

vida cultural da mocedá española. En Tapia, como en muitos outros lugares delpaís, alredor das actividades d’aquel organismo amañóuse un conxunto femeni-no de baile del qu’agora imos a dar úas pinceladías.

1199EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Bocadíos d’úa actuación en Tapia, el 24 de xuyín de 1957

El grupo de Coros y Danzas de Tapia (1954-1957)

FO

TO

: S

UC

AR

OF

ILM

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 19

Page 20: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

olo que parece, Navia nel primeiro de losanos del siglo nun parecía muito ben,pintaba probe abondo. Pero pode quenon muito más qu’outros llugares. Muitascousas cambiaron desde 1900. Polo visto,el camín xeneral tía árboles polas veiras,iba por xunta el río, ya pode qu’algo de

basa ou llama houbera alredor d’él tamén. El Espínya Navia taban a un pasín desde el ano 1868, des-que tuvo feita la ponte de ferro. Nel conceyo vivíannaquel tempo us 6.000 vecíos, case la sesta parted’ellos na capital. El trabayo de los eiros ya los pra-os, el gao, la pesca ya el comercio eran las ocupa-cióis de la mayor parte la xente. Houbo tamén fá-bricas de curtíos en Paderne, nas Acenias, ya en Ol-ga. Ya fábricas de serrar madera, de chocolates yapan, talleres de carpinteiría ya de fer chalanos pe-quenos.... Tíamos ferias de gao tamén; era mui nom-brada la de Santa Llucía en Anlleo, que se fía pal 13del último mes del ano.

Algúas de las cousas que deron que falar nos pri-meiros tempos del siglo foron estas:

En 1900 víuse por Navia un coche con motor d’es-plosión, que foi el primeiro que veu pola villa. Tuvoque ser úa novedá: principiaba un siglo qu’iba trenosadelantos como ningún outro trouxera antes.

En 1903 desbordóuse el río, ya fixo destrozosabondos. Nun iba ser tampouco la última vez qu’elaugua dese sustos a los naviegos. É lo que ten tarxunta el río ya el mar.

En 1904 un emigrante del llugar de Téifaros, enAndés, mandóu 43.000 pesos pa fer las escolas delsou llugar de nacemento. Eran outros tempos: la xen-te íbase fer las Américas, fer cuartos.

Chega 1907 ya princípiase a tirar del depósito d’au-gua del Capellán, en Astás. Acábase de fer tamén elsalto de Vivedro, ya los nenos empezan a preparasenas escolas de Téifaros. El 9 de decembre alluman nascasas las bombillas ya nel ano qu’iba vir despós ibanser las cayes las que s’allumaran con ellas tamén.

2200

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

� Mª Ángeles Rodríguez Montañés

PP

Jesús Martínez Fernández, conocío médico de Navia, foi tamén un investigadorde la historia del sou conceyo. Vanse recoyer aquí úas poucas notas sacadas d’unartículo qu’escribíu él xa hai tempo sobre la historia de Navia1. Con ben mérito sou-po recoyer los feitos que se viron naquellos anos ya todo lo que la xente de los pue-blos ye contóu. Ta ben fer un repaso, al xeito d’úa efeméride, polos feitos más cha-madeiros reseñaos naquel artículo.

NAVIA,na primeira mitá del siglo XX

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 20

Page 21: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

En 1913 inaugúrase la estatua de Campoamor,que lleva todo este tempo sabichando, sin movese, lavida nosa ya de toda la xente de fora que pasa camínde Galicia ou camín del centro d’Asturias. Ya vesenaquel ano tamén el primeiro de los avióis que vo-lan porriba los nosos texaos. Ya principian a fer elcamín Navia-Andés por Olga.

En 1914 empeza a usase la rede d’alcantarillao,fendo que vaya por ella la xurria, que falta fairía; in-da fai hoi en dalgús sitos. Ya nel 1914 trabáyase nelcamín Navia-Andés pol muelle.

El 18 d’outubre de 1917 topóuse morta na prayade La Bragada (Andés) úa ballena d’úas 25 toneladas.

En 1928 danye muita fruxa a la construcción d’es-colas, llavadeiros ya fontes d’augua potable por todoel noso conceyo.

En 1932 pintan Navia como úa villa moderna, conalcantarillao, traída d’augua potable, lluz eléctrica yafirme muito bon nas cayes. Ya dícese, pa ben, que te-mos teatro-casino, cafés, sitos unde dormir los quevein de fora, comunicacióis de telégrafo ya teléfono,médicos, farmacias... Por outro llao, AutomóvilesLuarca S. A. fía xa naquellos tempos viaxes a Xixón,Uviéu, A Coruña, ya outros llugares más pequeníosque volaban de camín a los más grandóis. Hai tamén

úa llinia que vei a Bual ya outra p’apurrir la xente aVillayón. Contaran los animales del conceyo: las es-tadísticas poin 11.875 vacas, 2.325 cochos, 675 ove-yas, 50 cabras ou cabritos, 9.512 pitas ou aves, ya 750burros ou caballos. La población chega naquellosanos a ser d’us 10.000 paisanos ya paisanas.

El 15 d’agosto de 1934 faise por vez primeira laprocesión de La Barca pola ría.

El 17 de xulio de 1936 la xente que taba escui-tando la radio soupo del llevantamento del Exércitocontra el goberno de la República. El día 31 el ban-do republicano fixo que volase, con dinamita, laponte de ferro. El cachín entre columnas del Espíncaéu nel río. El primeiro d’agosto, a las 10 de la ma-ñá chegan pol Espín los soldaos de Franco, puéndo-se na veira de la ría, ya despós d’un par d’horas decombate, entran na villa.

Un feito de 1946 é que se principia a fer el saltode Grandas de Salime, nel Río Navia. Duraron lasobras hasta 1953.

El 22 de febreiro de 1948 caéu úa nevada de lasbúas, que chegóu en dalgún sito a ter el medio me-tro.

El 16 de xulio de 1956 chega la lluz a Busmarga-lín, el llugar del conceyo que más tardóu en tella.

En 1959, del 11 pal 12 de decembre desbórdaseel Río Navia. A las 3 de la noite chega a tese más d’unmetro d’augua na caye Regueral.

El 11 de marzo de 1962 princípiase a fer el Saltod’Arbón.

En abril de 1963 poinse na dársena los AstilleirosArmón. Ya tamén nese ano cocías eléctricas ya degas butano, neveiras, coches, ya outras cousas mo-dernas principian a trese pa las casas.

El 20 de xineiro de 1965 úa galerna chega a lasnosas arbosas, ya las olas saltan el muelle. Outra vezel augua.

Todas estas cousas ya muitas más recóyelas nelsou trabayo Jesús Martínez. Ya tán tamén, anque sinfecha esacta, las narracióis de los bolos de los qu’an-damos polos trenta. Outros corenta anos pasarondesde el 1965, ya outras tantas cousas trouxo el tem-po este tamén. Muitas d’ellas tarán recoyidas noutrosllibros ou en hemerotecas qu’han a consultar los queveñan detrás.

NOTAS:1 J. MARTÍNEZ FERNÁNDEZ (1967): «Navia remota y actual: da-

tos y referencias para su historia (I). Siglo XX (primera parte):calendario de sucesos», Boletín del Instituto de Estudios Astu-

rianos 60, pp. 113-172.

2211

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Navia, na primeira mitá del siglo XXNavia, na primeira mitá del siglo XX

Úa vista de Navia dende El Espín

El porto veyo de Navia

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 21

Page 22: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

2222

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

El 18 de marzo d’este ano el escritor uvie-dín Ricardo Saavedra recoyéu nel Salónd’Actos del Instituto de Tapia el Premio Xei-ra de narracióis curtias en gallego-asturianopol sou relato «As partixas». El sou discurso alrecoyer el premio prestóu muito al públicoqu’asistíu y pedíronnos podello ller máisaxeito nas páxinas d’ENTRAMBASAUGUAS. Estasforon as súas palabras.

As ruinas daintelixencia� Ricardo Saavedra Fernández-Combarro

En un viejo país ineficiente,algo así como España entre dos guerrasciviles, en un pueblo junto al mar,poseer una casa y poca hacienday memoria ninguna. No leer,no sufrir, no escribir, no pagar cuentas,y vivir como un noble arruinadoentre las ruinas de mi inteligencia.

Jaime Gil de Biedma

pa min un honra recibir este Premio Xeirade Narracióis Curtias, y élo por varias ra-zóis: eu nacín na ciudá d’Uviéu y chegar aescribir el relato qu’el xurao premióu esteano supón ter recuperada úa llingua da que,por desgracia, namás puiden ser conocedorpasivo na mía infancia. Éste é, por tanto, unimportantísimo punto de chegada pa min,

peró tamén un non menos trascendente punto departida núa dirección que nun ten retorno: a subli-mación da Fala a través da lliteratura, el sou uso co-mo instrumento de comunicación y como materiapa construir mundos posibles que permitan enten-der miyor el noso.

Convencido como tou de qu’ás veces a realidá éen sí mesma un xogo más axeitao qu’a propia ficciónpa cristalizar a imaxe del sentimento y poder asinacontemplallo y conocello, el meu relato fala de feitosreales qu’inda hoi tán tendo llugar na mía familia. Enefecto, a persona y el personaxe tein con frecuencia

úa fronteira borrosa; a realidá y a representación fin-xida dos actos, tamén. Por eso, nun é estraño que loestraordinario poda parecer verosímil y lo real, mui-tas veces, maraviyoso.

Asina é a lliteratura y asina os acontecementos davida que conducen hasta este mesmo instante dendeel momento en que mía bola, Justina, veu dende Cas-tilla a Bual nel ano mil novecentos ventioito y cono-céu a meu bolo, Francisco. Éste é en realidá el em-pezo tácito da historia del meu relato y tamén el co-menzo da cadía d’accióis que me trai hoi hasta aquí.É fácil observar qu’as cousas cambiaron muito dendeaquel ano de mil novecentos ventioito. Condo míabola chegóu, corréuse axina a voz de qu’en Bual ha-bía úa moza que sabía falar castellano perfectamen-te, y xente de todo el conceyo iba al pueblo escuita-lla, algo asombroso. Sin embargo, al pouco tempoella empezóu a trabayar en Almacenes Gijón, nelmesmo Bual, y percatóuse cedo que tía qu’aprendera Fala pa darye a ún dos sous primeiros clientes elque ye pedía, úa pucha, algo natural. Hoi, decioitode marzo de dous mil seis, eu tou acó recoyendo unpremio por un relato que cheguéi a escribir gracias aRuth, que me ten axudao sin esmorecer a recuperaras palabras de meu bolo, as que me dicía algúa vez,ríndose como quen xa sabe el final da historia, con-do eu inda era un neno y iba visitallos á súa casa.Aquellas palabras que recordo vagamente descifra-bles y qu’agora recobraron el sou sentido pa qu’eureconstruira úa parte da historia da mía familia nallingua na que s’espresaba habitualmente. ¿Nun é és-ta úa situación estraña?

ÉÉ

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 22

Page 23: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

2233

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Quizabes nun lo é tanto pa min, peró, dobrandoel panel del tempo, imaxino a mirada de daquén co-mo meus bolos, a mirada de daquén ayén a este con-texto, regresando al mundo p’asistir a este acto ycomprobar de paso cómo tein sucedido as cousas es-te último ano, sintindo úa tristeza inesplicable al vercómo a súa llingua é acosada por inesperaos corposetéreos, auténticas pantasmas, personaxes imaxina-rios tentando d’actuar como personas reales nelmundo empírico.

Penso na mirada inxenua d’esa persona que s’a-soma a este tempo y comproba cómo realidá y es-pectáculo son anguano úa mesma cousa, de quéxeito a información énchese de ficción y a ficción,de datos verídicos; cómo, de feito, os movementosd’homoxeneización y síntesis son tan rápidos qu’ásveces ún nun sabe mui ben en qué casilla da reali-dá s’atopa. Esa persona asomeñada a meu bolo ve-ría qu’agora podes presentarte a un premio lliterarioen Fala y enterarte pouco despós de que, si tuvesesa fortuna de ganallo, poderías pasar a formar parteda lliteratura gallego-portuguesa. Qué honra tan in-consciente, pensaría él y penso eu: aparecer nos lli-bros d’historia lliteraria xunta Rosalía, xunta Pessoa,xunta Saramago y Manuel Rivas.

«É miyor pá xente del Navia-Eo», dicíame nestesentido nun sei ben si úa persona ou un personaxeda lliteratura asturiana fai us meses, condo a UNESCO

puido trer el maná da llingua gallega a estas terras.«É miyor pa ellos aprender gallego» —dícía él— por-que asina intégranse núa comunidá superior». Y, es-cuitando el eco das súas palabras, postos a sacar par-tido da situación, eu vexo más alló y axudo á perso-na que s’asoma incrédula a este aquí y a este agoraa valorar os grandes beneficios d’incorporarse na co-munidá gallego-portuguesa. Pa ello, esplícoye qu’a-gora ta de moda dicir qu’a llingua nun ten fronteiras,asina que por qué vamos poñellas nosoutros condopodemos chegar hasta Brasil y de sutaque cantar or-guyosos «A copa do mundo é nosa», y celebrar sincoloriar que formamos parte d’un país con cincocampionatos mundiales de fútbol nel sou palmarés.Eu diríaye a daquén como meu bolo, qu’estudióuaquí, nos Padres Agustíos nos anos vente, qu’imaxi-nara os antroidos a ritmo de samba brasileira na Pra-ya dos Campos, que pensara núa ciudá deportiva naXungueira y en célebres futbolistas rodando anun-

cios nel porto de Tapia pa comercializar a caipirinha(con «nh» gallego-portuguesa, ou «rh», tanto más dá).

Eu, como digo, vexo más alló y creo un acto fic-ticio qu’axude a ese espectador d’outra época a en-tender as cousas que pasan cos oyos d’agora. Y fá-goye ver este mundo posible porque a mentira é unacto imaxinario que nos convida a forzar un poucoos llindeiros da realidá p’atopar as respostas más re-veladoras, pa categorizar as cousas al noso xeito. Yvolvo sobre el fútbol pa preguntar si nun podería serverosímil imaxinar neste momento al entrenadord’un equipo indo a casa ayía —póñamos, por exem-plo, a Ribadeo— pa que ye dicten el alliniación delsou equipo. ¿Nun sería esto insólito? A estas alturasda ficción, quero dicir da vida, xa me parece factible.

Al noso espectador del outro llao del dameiro deltempo recordaríaye lo que Cocteau dixo úa vez: «Vic-tor Hugo é un tollo que se pensa Victor Hugo». Éstaé el auténtica verdá sobre a persona y el personaxe,sobre a ficción y a realidá, sobre lo que somos y loque finximos ser, sobre a nosa confusión irremedia-ble, en suma. Y por eso, frente a os argumentosd’autoridá manidos, caducos y extemporáneos, dis-frazaos de ciencia nel siglo ventiún, parécenme másnecesarias y axeitadas úas razóis que nun fai falta re-adaptar a os parámetros da nosa voluntá: tou falan-do d’outro argumento d’autoridá más válido y másnobre: el dos falantes, os auténticos poseedores dallingua. Tou falando de Ruth, de Jesi y de Pablo, deLalo y, sobre todo, d’Elvira, a vecía que dende nenosempre me falóu en Fala —este premio tamén étou—, de Xosé Miguel, d’Ágata, de Sergio y de Fina,de Milio y de Madora, de Susina, da mía familia deBual, del Galano, de Xabiel, d’Aurora y asina hastaus corenta mil; falo d’ellos y de meus bolos, qu’ago-ra se rin mentres me ven pechar esta historia comoxa sabían qu’había rematar, acordándome d’ellos,afirmando dende esta cara da realidá que si agora ca-llamos deixaremos qu’outros escriban el final d’esterelato por nosoutros, y, que si eso sucedera, namásnos quedaría resignarnos como héroes inútiles ymudos, arruinaos, recordando as llapas del edificiomentres contemplamos someiros nas cinzas as ruinasda nosa intelixencia.

Sin embargo, eu sei qu’eso nun vai poder pasar,porque a copa del mundo, a verdadeira, fai muitotempo qu’é nosa.

Úa vista da villa de Bual

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 23

Page 24: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

ondo chegóu á curva del castañeirón, na su-bida pra Villar, baxóuse del caballo col cui-dao del que nun quer fer ruido; parecéuyequ’a costa que sube hasta El Palacio era pe-dir de más y nun quería quedar mal col ani-mal. Así é Francisco Alonso: a sensibilidáque ten prá música llévalo tamén a ter untacto coas cousas qu’os demás nun percibi-

mos. Miróu al cielo cegao por aquel sol de xulio queye cayía a plomo nel alma, botóu a mao al bolso delchaleco y tiróu da cadía: as tres y media da tarde. Écedo abondo, pensóu; además, nunca ouguira falarde ningún sito qu’empezase a xente a bailar antesqu’os músicos a tocar.

De mirada profunda y frente aberta, el corto pe-lo que sempre viste fíxoye acordarse de qu’a gorrade visera que compróu el ano pasao por San Migueltaba á sombra nel armario mentras a él se ye calen-taba a cachola. É más lista qu’eu, debéu pensar. Del-gao desde qu’él recordaba, nun é más alto qu’eu pe-ró ese traxe escuro a medida daye un porte qu’invi-ta al respeto. Sin faltar nunca el chaleco, viste cami-sa sin cuellos que, zarrada del primeiro al último bo-tón, sempre relluce branca, orgullosa d’aquel homeque la viste. As maos dicen que trabayaron desde pe-quenas, nun hai duda, peró al hora de tocar él sem-pre dice qu’a música nun ta nellas sinón dentro d’ún.

Miróu pr’atrás a ver si parecían os demás, perónun víu a naide, nin músicos nin dos outros. Nun é

d’estrañar: inda é el hora da sesta y hasta as cinconun empeza el baile, peró a él sempre ye gusta che-gar con tempo condo vei tocar. Coa calma de sem-pre sentóuse nun taruco á sombra del castañeiro,descalzóuse y sacudíu úa alparagata contra outra ymetéulas na alforxa sacando llustrosos os zapatosde salir. Calzóulos y quedóuse mirando pra ellos sa-tisfeito: si los trouxera postos d’antes, agora taríanchíos de polvo como as alparagatas y, pra él, ossous zapatos de salir nun son como as alparagatas,hai diferencia. Púxose dereto y díxoye «vamos» alcaballo; al fin y al cabo, era el único que lo escui-taba. Esto de ter que falar ún col outro ocurríayesmui a miudo, así que botaron a andar lo pouco queyes quedaba.

Os bailes da panera de Villar son mui nombraosy sempre que lo chaman pra tocar y pode, nun falta.A panera, en realidá, nun é tal: chámanye así a unvasto salón dentro de lo que foi el palacio unde seguardan el trigo, el meiz y, como sobra sito, taménse guardan os pasos de baile de cada ún que se mo-ve al son d’estos músicos. El almacén, noutro tempo,servíaye al marqués que dicen qu’allí vivíu pr’amon-tuar el dezmo que sudaban outros nas terras d’él.Agora, deixada xa atrás a escuridá da Guerra Civil, axente busca lluz en pequenas cousas qu’alegren amonotonía d’estos tempos. Estos tempos en branco ynegro, estos tempos de sol y de sombra, de moyao yenxuito, de cartilla de racionamento y NoDo, d’Idea-

2244

2244

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

CC

músicana panerade Villar

� Martín Pérez Álvarez

ALONSO,ALONSO, Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 24

Page 25: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

les y gasóxeno, de Manolete y estraperlo [, y encimainda nos chegan ahora con esto del Plan Marshallque veremos a ver en qué para todo.]*

Peró condo chega el domingo, parece que todos’olvida: os homes poñemos el miyor traxe, as mu-yeres el vestido de salir y perfúmanse tan benqu’hasta neso se nota qu’é un día especial. A moce-dá ta esperando este día pra salir a pasiar ou ir albaile, pra cortexar ou pra volver prá casa coas ga-nas, en definitiva, pr’andar al sou aire; algún volveprá casa ás once ou ás doce da noite y tanta llibertáa os más veyos nun yes gusta nin pizca. A xente co-mo é debido volve prá casa con lluz; si non, xa sa-be qu’ha dar que falar.

Al chegar, prendéu a bestia nun argolla qu’hainel paredón que llinda col camín y lliberóula damontura. Axina parecéu a saludallo Ramón, que vi-ve núa das dúas vivendas qu’hai hoi día nel Palacio;el outra é además chigre, tenda y, como dixen an-tes, salón de baile condo fai falta. Ambos subiron aescaleira d’once pasos que lleva hasta el bar polmedio das muyeres que se xuntan pr’axudar y dospequenos que tán todo el tempo rebrincando. Con-vidáronse a maos d’Antón, el chigreiro, qu’é muiaficionao á orquesta de Miudes y condo tein úa fe-cha llibre, trailos pral baile. Además, hoi é un díaseñalao porque algo se ta celebrando nel comedor

d’Antón que ten úa mesada dentro que xa fala envoz alta.

D’allí a un bocadín foi chegando xente que víapral baile y al pouco xa se taba apretao nel local,cousa qu’a algús yes gustaba muito y ás madres d’al-gúas non tanto. Francisco deixóu a esquina del mos-trador en silencio y colóuse pol portón da panera;tanta xente alborotando nun ye deixaba concentrar-se na melodía que se ye taba vindo á cabeza. Sacóuun papel del bolso y a pluma esbozóu al momentolo que podía ser úa nova peza. Despós sonríu: nonsempre ye daba tempo a apuntar as notas musicalesque ye pasaban polla cabeza y muitas veces tíaqu’esperar por ellas como el que vai ás truitas. Nes-to entróu tamén na panera el sou fiyo Gervasio, colacordión núa mao y un atril nel outra; entre os den-tes, el llibro das partituras. Pousóu os tarecos y sen-tíuse aliviao. Preparóu el sito pra tocar y preparóuseél tamén mentras sou padre miraba tranquilo pollaventá que dá al norte: él sempre ta preparao. Solo úacousa lo fai diferente d’outras veces y é qu’hoi estre-nan as cancióis novas del repertorio que ten escritopra este verao del 47. Agora falta ver cómo las tocanos chavales. Hoi acompáñanlos dous vecíos d’ellosque son ermaos y que tamen yes gusta a música: Ma-nuel y Alberto, da Casa Epifanio de Miudeira. Indanon ben entran polla porta y xa tán animando á xen-

A escaleira d’once pasos que lleva a úa das dúas vivendas del Palacio de Villar, unde había chigre, tenda y salón de baile

Alonso, música na panera de VillarAlonso, música na panera de Villar

2255

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 25

Page 26: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

te. Avisaron a Gervasio y foron os tres tocar pra osqu’inda taban tomando el café con achicoria quepreparóu Lucrecia, a señora da casa, y gracias al cualnun cayían as cabezas contra a mesa. El acordión yestos violíos enchen a casa con úa melodía que faimover os pés por debaxo da mesa. Hasta Don Aqui-lino, el arcipreste de Miudes, que taba d’invitao, lotaba pasando ben al oír tocar a estos músicos. Axina,a xente da mesa foi erguéndose, a del bar foi dei-xando a barra y el baile foi empezando al paso qu’e-llos tres iban coyendo sito al pé de Francisco, que sa-caba el clarinete del maletín.

Acabóu a peza y tomóu el mando: saludóu al pú-blico qu’abarrotaba a panera y avisóulos dos fallosque podía haber por ser a primeira vez que se toca-ban algúas das pezas del novo llibreto. Nun fía fal-ta. A xente que vei al baile de Villar é mui animaday nun ten reparos con esas cousas y, además, todosalíu meyor de lo qu’él tía pensao. Al primeiro com-pás empezaron os mozos a partir y a pista de baileenchéuse de pionzas de traxe y vestido. Pra min émui emocionante ver cómo empezan estos bailes,cómo s’emparexan os pes d’us y outras sin chegar atocarse, todos a un tempo, anque non todas bailancon quen queren, porque algús nun se precatan dasseñas y outros tein aviso de nun arrimarse a unde

nun los chaman. Contentas ou non, as mozas bailanúa peza sí y outra tamén, ás veces hasta úa con ou-tra condo quedan desparexadas. Ellos casi nuncaquedan desparexaos porque condo nun s’agarran áque yes gusta, algún agárrase al vaso toda a tarde yacaba como cuadra. Condo acaba todo, ás veceshasta se calentan y se coyen del pecho ou se despi-den a morradas entre ellos, peró eso é as menos ve-ces.

Peró este día todo el mundo taba disfrutando conos novos pasodobles y mazurcas da orquesta Alon-so, anque lo qu’a min más me gusta das novas com-posicióis de Francisco é a frescura y a naturalidá quetein as jotas d’este ano. A tarde foi amecendo úa pe-za tras d’outra y, si a xente taba feliz, más taba el au-tor d’ellas, qu’anque nun se ye notaba por fora, eupresumo que por dentro nun se podía sentir miyor.Al cabo d’un par d’horas, fixeron un descanso quetían ben merecido tanto os músicos como os baila-ríos: a ver quén trabaya al outro día col dolor depernas que se che queda. Ún que por fin encontra-ra con quén bailar díxoyes en voz alta que nun pa-rasen xusto agora que tía parexa; Francisco, ocu-rrente como sempre y con úa chispa d’ironía mui alconto pral momento, contestóu d’un xeito que nunse m’olvida:

Os violíos enchen a casa con úa melodía que fai mover os pés por debaxo da mesa

Alonso, música na panera de VillarAlonso, música na panera de Villar22

66EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 26

Page 27: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Partitura del pasodoble «A Cantinera»», de Francisco Alonso

Alonso, música na panera de VillarAlonso, música na panera de Villar

Hay en el mundo mucho amory es mui difícil escoger.¿Cuál pensáis que ha de serde todos el querer mejor?Lo buscan unos sin hallary lo encuentran otros sin buscar.

A panera estallóu de palmas y cacaradas y el qu’a-brira a boca antes, agora tíala pechada, pos al verqu’a contestación fora tan elegante, nun ye quedóuoutra que tomalla a ben y acabóu ríndose él tamén.Al parar a música, as voces van subindo y al pouconun s’oi más qu’el alegre murmullo das conversacióisque xurden adornadas col tintineo d’us vasos al con-vidarse y das risas d’us y outros. Antón, desde el souposto tras da barra, refresca a os que queren tomaralgo y ás veces pon un disco na vitrola pra qu’a mú-sica nun pare nin un momento. Él sempre dice qu’asúa vitrola sirve pra qu’os ánimos sigan de pé anqueos amos se senten.

El descanso dura sempre lo qu’estiman os músi-cos, os cuales tein en conta tamén el ánimo del pú-blico, que tamén ten que descansar. Francisco parael tempo xusto pra conseguir esto y además mira denun demorarse muito porque si non á xente cóstayemuito empezar a bailar nel segundo pase da orques-ta. A min sempre me dice que ye gusta volver con úapeza que sea conocida, bailable y mui movida por-que así nun s’atarrece tanto a volver a bailar.

A segunda parte del baile aveza a ser más anima-da qu’a primeira, lo primeiro porque todos sabenque falta menos pra que s’acabe y lo segundo por-que os vasos van sumando y eso xa se nota. Outracousa que se nota é a influencia del público nos mú-

sicos y viceversa, y eso en Villar sempre se nota praben: si a xente baila alegre y lo pasa ben, el instru-mento del músico toca solo. Esa tarde todo salía apedir de boca, a pesar de que tocaron muitas piezasnovas, peró taban ben ensayadas y eso é lo que faiqu’al final el ruido acabe en música. As notas iban sa-lindo úas tras d’outras como coyidas da mao, coyen-do presión a medida qu’avanzaba a peza, mirandosempre de darye un final a cada úa d’ellas como semerece. Y pral final da función, a Francisco gústayedeixar el pasodoble que más ye gusta, al qu’empe-zóu chamándoye «Número 10» y qu’agora ye chama,desde fai casi veinte anos, «A Cantinera». Sacaron to-dos a correspondente partitura y, á de tres, empeza-ron todos al tempo que Alonso.

Él sempre dice qu’as cancióis que toca nos bailesson todas pral que las quira escuitar, menos ésta, quela toca pra disfrutalla él. Además, os que tán d’ouguira Orquesta Alonso saben que, condo tocan esta pe-za, detrás nun quedan más. Antes de qu’a xente aca-base d’aplaudir, Francisco xa tía el clarinete dormin-do nel sou maletín y taba salindo polla porta. Aqueldía Gervasio, Manuel y Alberto inda tuveron humorpra seguir tocando un pedazo, peró Alonso marchóutan someiro como chegara, peró muito más conten-to, pos bastóuye a cara da xente pra darse conta dequ’as pezas novas foran ben acoyidas y eso pra él élo más importante: compoñer música pra fer feliz.

Villar, 2 d’agosto de 1947.

* Entre corchetes, úa espresión censurada na publicaciónorixinal.

2277

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 27

Page 28: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

� Everardo Fernández González

El conocido nel conceyo de Tapia col nome de «Canal dos Moros» descubríulo porprimeira vez el estudioso mantarego José Antonio Labandera Campoamor, mortoen Pontevedra hai pouco máis d’un ano y trido a enterrar al sou llugar de nace-mento. Valia este recordo como homenaxe al sou llabor investigador.

EL CANAL DOS MOROS

on ese nome conocémos toda a vida el ca-nal que fixeron os romanos condo esplota-ban as minas d’ouro de Salave y, agora quetuveron nel candeleiro outra vez, é condose m’ocurre falar algo d’aquella maravillosaobra. Resulta que desde mui rapacín tuvenouguindo de vez en condo cousas como es-ta: «Por allí pasaba el canal dos moros». Ou-

tro dicía: «Non, pasaba máis por baxo». «Nun podeser», dicía outro, «¿nun ves qu’iba dar al fondo dosCabenzos? ¿Cómo iba pasar por Piróis? Nun podeser». Total, que nun había manera de saber por úndepasaba y eu sempre tratando d’averiguar a ruta da di-chosa presa que dicían que llevaba el auga pra llavarel mineral.

Un día faléi con úa persona de Tapia que me pa-recía algo enterada del tema y díxome que quen mepodía informar era D. José Antonio Labandera Cam-poamor, natural de Mántaras, que fora el que fixeraun estudio arqueolóxico mui detallado. Averiguéi adirección del señor en cuestión y escribínye úa cartaesplicándoye as mías inquietudes sobre el trayectodel canal. Nun tardéi en recibir a información com-pleta; non máis qu’el tempo que tardaron as cartasen ir y volver. Quedéi asombrado de todo lo que sa-bía, porque os papeles que me mandóu eran mui de-tallados, incluso con un plano. El artículo publicóu-se en 1968, nel nº 63 del Boletín del Instituto de Es-tudios Asturianos.

Vou esplicar de forma resumida a historia. D. Jo-sé Antonio Labandera, nel brao de 1967, comprobóusobre el tarrén a trayectoria, guiándose nel treito fi-nal polas cotas del mapa del Instituto Xeográfico ychegando á conclusión de que concorda cos restosque naquella fecha quedaban (hoi xa quedan me-nos). Nel ano 1977, Dña. Carmen Fernández Ochoa,acompañada por Dña. Pilar Llorente Guadalix, en ba-se a os estudios feitos pol Sr. Labandera —y confir-mados despóis pol inxenieiro francés Claude Do-mergue, profesor da Universidá de Toulouse—, fixe-ron outra comprobación que s’asomeñóu del todo al

que fixera D. José Antonio. Publicóuse en 1979, nelnº 96 del mesmo boletín.

Despóis de todas estas idas y vidas y de todos osestudios feitos por todas estas personas, chegamos alconvencemento de que D. José Antonio Labanderafoi el que descubríu y puxo á vista de todos os quetuvemos interés a ruta esacta del canal. Quizáis, senun fora él, nunca chegaría a saber que precisamen-te pasaba por mui cerca da casa unde eu vivo que,ademáis, ten al pé el castro das Coronas, que d’esotamén fala nel artículo.

El punto d’arranque del canal taba nel chamadoPuente da Retorta, cerca de Llagar, apegado á carre-tera. Ten úa llargura de 20 kms, dous metros d’an-chura, un desnivel de 2 x 1.000 y úa antigüedá apro-simada de 2.000 anos. Según el inxenieiro Schultz, elmovemento de terra pras minas foi de 4.000.000 dem3 movidos a brazo polos trabayadores de turno ydebéu tar en servicio us 500 anos. Pro nun era sola-mente llevar el auga pra llavar el mineral: tamén ser-vía de trasporte pra lleña y outras maderas que fíanfalta. Al parecer, como nun había dinamita, calenta-ban os penedos con fogueiras y despóis botábanyesauga fría pra que cuartiasen.

Coas ganas que tía eu de saber a ruta, aviséi aBaltesar da Roda y, col plano na mao, empezamos naRetorta y recorremos todo el trayecto hasta As Fol-gueiras. Coincidían os restos que quedan coa ruta delpapel. Por Matafoyada axudóunos Faustino de Car-bueiro. Todo el recorrido foi feito dentro del conce-yo de Tapia, nun sendo en Cubiyedo, que se meteun pouco nel del Franco. Desgraciadamente, estamaravillosa obra ta desaparecendo. Cada vez quedanmenos restos: muitos aprovetáronse pra camíos, ou-tros tapáronse pr’achanar el tarrén y fello productivo.Qué satisfacción sería verye hoi correr al auga. ¡Vayatraída sin necesidá de tubería!

Esto foi a grandes pasuadas lo que saquéi en con-secuencia y nun quero que quede nel olvido. Graciasa D. José Antonio Labandera. Que Dios lo teña nasúa gloria.

CC

2288

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 28

Page 29: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

� Esteban Nogueiro Fernández

o zi, Amparo!, que diría ese calamar conpouca tinta. Dame a impresión que lo ve-xo todo con daqué de señardá, peró conbon rollo... y cóntoche por qué.

Taba apoyao na baranda que mira hoiá Praya del Muro, aquel prao que se dicíaqu’era de don Raúl y de nun se sabe quénmás, que lo vían segar pa coyer el herbatodos os anos, anque nun había muita nin

búa y a costa daba que pensar, así qu’osmábamosqu’a sega debía ser d’encarga. Baxada pronunciadadesde el trasformador da luz (¡que mira que se ten in-cendiao!); á dereta, un feixao d’artos rodiaos d’ungran muro al qu’había que subirse pa piyar as sabro-sas amoras —maniobra esta peligrosa qu’a más d’únye costóu un disgusto (¡a min, por exemplo!: dában-che tanto vinagre que tabas ulindo día y medio; ¡a verquén lo negaba!)—, dalgúa lagartixa correndo despis-tada; á esquerda, A Fonte de Maleguas, con más mo-fo qu’auga y a canalización costa abaxo (agora al re-cordalo confeso que me dole que nun quedara nadad’aquelo, nin úa triste mención...). Había outra baxa-da principal camín alante, con úa costa abondo pro-nunciada y despós ben carreiríos repartidos por todoslaos. Desque tabas nel medio del prao, dábache asensación de que tabas aislao del mundo, como flan-quiao por montañas, y, encima, enfrente, tías un pe-dazo de muro imponente. Tirábaste nel prao, al abri-go del vento, ulindo a mar y a herba segada de pou-co, escuitando as olas romper...

«El Murallón», así ye chamábamos. Tamén tuvo demoda «El Rompeolas», y en días de marexada xugá-bamos a ser homes cruzándolo a toda mecha, a po-der ser sin moyarte. Se daquén s’enteraba, enseguidavían escorrerte. «¡Tais tolos! ¡Baxade d’ei!»

Peró... volvendo a lo noso...Foi campo de fútbol improvisao en tardes glorio-

sas con Ángel de Lumín de porteiro y rompendo pe-nedos. Primeira pista de «Snow-Cul» (poñer acentoinglés), gracias ás pronunciadas costas d’herba, unde

era recomendable el uso de vaqueiros miyor qu’osde pana, que duraban pouco y andaban menos; estedeporte evolucionóu y despós chamóuse «Snow-Car-ton» (idem acento). Cuas primeiras neveiras y lava-doras demos un gran salto. Fixemos as primeiras tri-pulacióis y además pistas novas pa todos os niveles,con muitas variantes como el más peligroso «Snow-Xachodixeneu» (sin comentarios). Al que nun ye fíanada de gracia esto del deporte era al que vía segar,que sempre nos escorría chamándonos de todo, be-rrando como un tolo... Inda ye fíamos algo de rabiar.Así que más p’alante volóu nun Can d’apellido Zonque metía medo, de raza payeirísimo, según nosou-tros. ¡Qué pouco espírito olímpico tía este home!

Sin que naide lo cuidara, El Murallón foi perden-do pedras; primeiro pequenas, como avisando, peróeran muitas marexadas dando a cara sin axuda nin-gúa y un día ameicéu col primeiro furao...

El sito taba destinao a trunfar, así que púxose demoda ir tomar el sol, escuitando música, fumandocannabis, coyendo olas (se atopabas traba) y disfru-tando dos primeiros biquinis —eso si, intentandoque nun despertara el folgazán porque costaba abon-do ferye el caxón na terra—, dos primeiros baños colauga xelada... y disimulando pra ver se se deitaba elmencionao. «¡Nun ta tan fría!; ¡é al meterse!».

Foi acampada romántica y veranega..., y campingimprovisao nos primeiros campionatos de Surf (dabagusto ver el prao chen de xente nova que vía a Ta-pia arrastrada por este deporte y, más tarde, taménpola festa: fíanos pensar que nun tabamos tan tolos).Escenario natural del «I Festival de Rock» que se fíana vila; albergóu Circos y incluso case s’abre un Dis-co-Bar...

Cumpríronse os piores presaxos y el furadín delprincipio fíxose furadón y acabóu cedendo un ca-chín, y outro, y outro más grande... y el prao iba dei-xándoye sito al arena y os xungos xa nun pincha-ban... y cada vez era más praya que prao y... y... ¡Ynun hai tantos anos...! Digo eu...

¡P¡P

2299

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

JAV

IER

AM

EZ

AG

A

¡Taréi féndome veyo!

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 29

Page 30: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

3300EN

TRAM

BASA

UGUA

S

LlibrosLlibros

Axen

da

Axen

da

VENTO D’OUTONOVENTO D’OUTONO

• Autor: Manuel García-Galano.• Colección Os Llibros d’Entramba-sauguas nº 9, Academia de la LlinguaAsturiana - Secretaría Llingüística delNavia-Eo, 2005.• 95 páxinas.

É un orguyo prá nosoutros poderanunciar a edición d’este llibro delnoso colaborador máis constante, Ma-nuel García-Galano. En Vento d’outo-no, como homenaxe y reconocemen-to al llabor lliterario del autor tapiego,xúntanse os ventiún artículos que tenpublicaos en ENTRAMBASAUGUAS nestosdez anos da revista. É úa búa oportu-nidá pra reller pousadamente os con-tos, as reseñas, as conmemoracióis, asbiografías, os recordos que Galanofoi brindando a os llectores ano tresano y disfrutar del estilo tranquilo ycon ese faraguyo d’humor que carac-teriza a este escritor.

El llibro presentóuse nel acto dereconocemento feito en Tapia el día 1d’abril y del que falamos máis alantre.

ACTAS DAS SEGUNDAS SESIÓISACTAS DAS SEGUNDAS SESIÓISD’ESTUDIO DELD’ESTUDIO DEL

OCCIDENTE. A CARIDÁ, 1 Y 2OCCIDENTE. A CARIDÁ, 1 Y 2D’ABRIL DE 2005D’ABRIL DE 2005

• Colección Os Llibros d’Entramba-sauguas nº 10, Academia de la Llin-gua Asturiana - Secretaría Llingüísti-ca del Navia-Eo, 2006.• 352 páxinas.

Xúntanse neste volume as ventecomunicacióis presentadas nas Se-gundas Sesióis d’Estudio del Occi-dente, xornadas das que xa demos

RENGUILEIRASRENGUILEIRAS

• Colección Os Llibros d’Entramba-sauguas nº 11, Academia de la Llin-gua Asturiana - Secretaría Llingüísti-ca del Navia-Eo, 2006.• 92 páxinas.

Fain falta llibros na nosa fala praos máis pequenos. Entrementres nunchegan, ben ta qu’os nenos y nenasaxuden cuas súas creacióis lliterariasy qu’estas vexan a lluz en llibro. Ren-guileiras vén a amecerse a os xa pu-blicaos antias na mesma colección,Cousas de xente pequenía y Chara-muzas, qu’axuntan os relatos gana-dores nel Concurso de contos na no-sa fala. Este concurso, amañao polaSecretaría Llingüística pras escolas y

EL TRATOEL TRATO

• Autor: Francisco F. Arias Campoa-mor.• Asociación Cultural Rapalacóis, AsFigueiras, 2005.• 59 páxinas.

Rescátase en volume el obra Eltrato, estrenada en 1926 nas Figuei-ras, da que xa déramos un avance nasección el «Houcha» (nº 20).

Francisco F. Arias Campoamor, elso autor, nun puido brindar máis cre-acióis á tradición teatral del occiden-te porque morréu ben novo, con 28anos, peró a súa obría vén a apurrirúa peza máis prá recompoñer esahestoria tan desconocida pra os máisda lliteratura en gallego-asturiano.

noticia pormenorizada na revista an-terior. Sin repetir aquí todos os auto-res y títulos, pode dar úa idea del va-riao dos asuntos trataos recordar qu’-hai comunicacióis centradas en cam-pos tan dispares como a filoloxía, asociollingüística, a didáctica, a lexi-cografía, a mitoloxía, a etnografía, axeografía, a lliteratura, el arquitectu-ra, a música... Y todas tán referidasás terras máis occidentales y escritasen gallego-asturiano. É, sin duda nin-gúa, úa aportación ben valiosa al co-nocemento da cultura del Navia-Eoen xeneral y al cultivo da nosa falaen ámbitos qu’hasta nun hai muitosanos ye taban vedaos.

institutos que tein el asignatura degallego-asturiano, xa chegóu á súaquinta edición. Neste llibro publícan-se os relatos que llevaron premio nosanos 2004 y 2005.

Á frescura y inxenuidá da llitera-tura escrita polos máis novos haiqu’amecerye tamén a dos dibuxos atodo color qu’illustran el llibro. Nunesqueizan os sous nomes porque d’a-quí a us anos quizabes sían grandesescritores y escritoras na nosa fala.

Estas Actas son úa demostracióndel dinamismo da xente del occiden-te y del interés qu’hai por este tipo decuestióis, ademáis d’amostrar taménque temos muito que dicir sobre elque somos y el que queremos. El to-no y el nivel llograo nas aportacióispublicadas nestas Actas déixanlo benclaro y han a poder comproballo axi-na os llectores.

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 30

Page 31: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Trátase, al cabo, d’úa aportaciónfundamental á lliteratura oral en ga-llego-asturiano nun obra feita, ade-máis, nesta mesma llingua. Hai queseñalar qu’el llibro presentóuse nunacto na Casa da Cultura de Castropolel día 18 de febreiro. Ademáis del au-tora, tuvo presente el alcalde del con-ceyo y el director del Instituto de Ta-pia, Ignacio Vares, que foi el encar-gao de fer a presentación del obra.

Queremos dende aquí felicitar al aso-ciación Rapalacóis por esta iniciativaque tamos na fe de que nun vai ser elúltima.

El obra presentóuse el 2 de xenei-ro d’este ano nel Palacete Peñalba dasFigueiras. Nel acto participaron elpresidente del asociación Rapalacóis,el alcalde de Castropol, el editor delobra y úa fiya del sobrín del autor,Carlos Fernández Arias-Shelly —quefacilitóu el manuscrito—, que lleu úacarta súa agradecendo el llabor feitopola asociación figueirola al rescatardel esqueicemento a Francisco F.Arias Campoamor.

CUA LLUZ PRENDIDACUA LLUZ PRENDIDA

• Autora: M.ª José Fraga Suárez.• Colección Xeira Narracióis nº 4,Xeira, 2005.• 119 páxinas.

M.ª José Fraga xa ten publicaosdalgús contos en revistas como Llite-ratura ou mesmo en ENTRAMBASAU-GUAS, ademáis de nel volume colecti-vo Lletras novas (2000). A narrativana nosa fala ten pouco cultivo y elque se fexo hasta agora sigue úa lli-nia tradicional nas formas y nos con-tidos, agá escritores novos dos quetemos abondas mostras en númarosanteriores d’esta revista.

Fraga Suárez é úa das escritorasque ta abrindo el camín pra este tipode narrativa máis contemporánea yqu’hasta, ás veces, podemos chamaresperimental. Cua lluz prendida é aproba: dez contos, máis seis micro-rrelatos baxo el título de «Nun pis-pás», amostran un manexo perfectodel léxico del gallego-asturiano alservicio d’úa prosa chía de suxeren-cias y sentidos novos que, como bendiz a contraportada del llibro, «ha sercompletada por un receptor activo yinmerso nel xogo narrativo». Un lli-bro máis que recomendable quemarca un antias y un despóis da na-rrativa eonaviega.

A presentación pública del obraféxose nel salón d’actos del institutode Tapia el día 18 de marzo, na en-

3311EN

TRAM

BASA

UGUA

S

LITERATURA DE TRADICIÓNLITERATURA DE TRADICIÓNORAL NA PARROQUIA DEORAL NA PARROQUIA DE

PRESNO (CASTROPOL)PRESNO (CASTROPOL)

• Autora: María del Camen GarcíaGarcía.• Edición del autora, 2006.• 275 páxinas.

El autora, filóloga y natural daVeiga dos Molíos, preséntanos os re-sultaos del sou llabor recopiladorpor toda a parroquia castropoleña dePresno buscando contos, romances,cántigas, ditos... Das horas y horasde grabacióis bríndanos a trescrip-ción dos materiales ordenándolos enmitos y llendas, contos (d’animales,d’inxenio, maraviyosos, d’oficios,d’homes tontos, de matrimonios, decuras, colorados, de Quevedo, deFranco, de santos, chistes y anécdo-tas, outros), romances (tradicionales,vulgares, de cego, cantos enumerati-vos), cancióis, conxuros, oracióis yresponsos, adivías, refráis y «dicíase».Al prólogo esplicativo del obraacompáñanlo el índiz d’informantes—nada menos que 33, de seguroque cuase toda a xente mayor da pa-rroquia— y úa pequena bibliografía.

¡XA CHEGAN OS QUIROTEL¡XA CHEGAN OS QUIROTEL--VOS! GAITEIROS, CUARTETOS YVOS! GAITEIROS, CUARTETOS YOUTROS MÚSICOS POPULARESOUTROS MÚSICOS POPULARES

NEL ESTREMO OCCIDENTALNEL ESTREMO OCCIDENTALD’ASTURIASD’ASTURIAS

• Autor: Xosé Miguel Suárez Fernán-dez.• Colección Serie Etnográfica nº 5,Muséu del Pueblu d’Asturies, 2006.• 215 páxinas.

Os Quirotelvos foron el primeirocuarteto con gaita, clarinete, bomboy caxa que s’amañóu en Asturias. Elsou exemplo abríu úa estela de for-macióis aparecidas en toda a zonaoccidental: el autor, ademáis da dosQuirotelvos, reconstruye a historia dedecisete d’ellas. Son nomes como OsQuirolos, Os Ribanavia, Os Brisas delNavia, Os Penácaros, Os Ribeiros ouOs Vilanovas. Tamén se brinda nelllibro a biografía d’outros tantos gai-teiros y/ou constructores de gaitasanteriores ou simultáneos á modados cuartetos y quintetos.

En conto á metodoloxía seguida,nel obra combínanse as informacióisobtidas col trabayo de campo nasentrevistas a músicos y a os sousdescendentes, y os datos sacaos dosperiódicos locales das primeiras dé-cadas del siglo XX. D’este xeito pó-dense contrastar y situar nel temponoticias que nel recordo dos familia-res ás veces mézcranse ou confún-dense. Hai que destacar el materialfotográfico —sempre escaso nesosanos—, con retratos de dalgús dosgaiteiros y das máis das formacióis, yel análisis organolóxico de dalgúasgaitas veyas, gracias al constructorCarlos M. García.

trega del XV Premio Xeira de narra-cióis curtias, y foi a filóloga RuthGonzález Rodríguez a encargada depresentalla.

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 31

Page 32: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

ArtículosArtículos

LliteraturaLliteratura

DiscosDiscos

3322EN

TRAM

BASA

UGUA

S

• Publicóuse el terceiro volume delobra coordinada por Diego Méndezy Camilo López, Tapia a través de suscalles, unde participa el tamén tapie-go Rafael Cascudo Noceda con unartículo ben amplio en gallego-astu-riano: «Tapia, os xogos, as cayes». Nélfai un recorrido polos xogos infanti-les que s’estilaban tradicionalmentenos conceyos máis occidentales d’As-turias. • El nº 19 da revista Asturies. Memo-ria encesa d’un país, editada polaFundación Belenos, tamén incluyeentre os sous artículos ún na nosa fa-la: titúlase «El Aldeano, un periódicocomarcal de vanguardia». El autor,Xabier F. Coronado, analiza el idea-rio qu’animóu a publicación castro-poleña naquellos anos da SegundaRepublica.• El Muséu del Pueblu d’Asturiesamañóu en mayo del ano pasao úasxornadas sobre a gaita asturiana undehoubo presencia d’investigadores dazona occidental. Nas actas que s’aca-ban de publicar, col título de La gai-ta asturiana. Xornaes d’estudiu, pó-dense ver dous artículos na nosa fala.El primeiro, «A gaita d’occidente», éobra de David González Iglesias, delasociación Arcángel San Miguel daCaridá. El outro, «Gaitas y gaiteirosnel estremo occidental d’Asturias», éde Xosé Miguel Suárez Fernández.

• El Academia de la Llingua Asturia-na presentóu nel mes de mayo dúasrevistas lliterarias unde a lliteraturana nosa fala ten presencia y, ade-máis, escrita por muyeres. A primei-ra é a revista Lliteratura, que nel sounº 23 dá a conocer cuatro poemasd’úa voz nova da poesía en gallego-asturiano: Marisa López Diz. Nel nú-maro lliterario especial da revista Lle-tres Asturianes, nº 92, dedicao al Díadas Lletras Asturianas, publícansepoemas de M.ª José Fraga Suárez yd’Aurora García Rivas, ademáis d’unconto d’esta última, «A outra metá danoite».• El Asociación d’Amigos d’AntonioRaymundo Ibáñez, Marqués de Sar-gadelos, acaba de publicar un volu-me cos relatos da cuarta edición delpremio lliterario que convocan todosos anos. Entre os ganadores y selec-cionaos hai contos escritos en galle-go-asturiano. En categoría d’adultos,na opción «locales», el primeiro pre-

mio llevóulo el taramundés AlbertoCalvín Corredoira con «A pobre dapobre», autor que tamén ganóu el ter-ceiro premio con «O soldado quemarcaba fuerte o paso». El segundopremio foi prá samartiega Lucía Igle-sias Gómez, con «A chamada dascampás». Entre os seleccionaos d’estacategoría hai tamén ben contos nanosa fala: «Cuentos del camín», de M.ªAmparo Fernández Pérez, «As confe-sióis», de Sofía Caraduje Pérez, «Coelcorazón encollido», d’Inés ÁlvarezGarcía, «Úa pedra nel camín», de M.ªHortensia García Braña, «El desterroda Veiga dos Cortellos», de SergioMartínez Martínez, «Jaime y as súasperipecias», de Rocío Lombán Masta-che, «As mulleres na zona rural», deM.ª Alicia Pérez Iglesias, y «Camín in-terior», de Fredo de Carbexe.

• Nel primeiro disco del trío de folkTuenda, unde se fai un recorrido polfolclore de toda a xeografía asturiana,hai dúas cántigas qu’el cantante delgrupo, «Ambás», recoyéu nel Valledord’Allande. A primeira é «El Rosco»,con cuartetas en gallego-asturianoque se cantaban al mantiar nas bodasun rosco de pan que despóis se par-tía cos convidaos. A segunda é úaversión del romance clásico de «Geri-neldo».• En Dual, primeiro disco del dúoformao por Ígor Medio y LisardoPrieto, compoñentes tamén del gru-po Felpeyu, hai sito pra úa cántiga engallego-asturiano, «Penouta», con lle-tra de Xosé Miguel Suárez Fernándezy música tradicional amañada porellos a partir d’úa xerandiya recoyidanel Cancioneiro de Torner. Por des-gracia, temos que llamentar a morted’Igor Medio, ademáis da del soucompañeiro Carlos Redondo, nun ac-cidente de carretera en Álava, condoiban col grupo Felpeyu camín d’unconcerto.

HomenaxeHomenaxe

El sábado 1 d’abril féxose en Ta-pia úa xornada en reconocemento alllabor artístico y lliterario del escritortapiego Manuel García-Galano. Eraúa idea compartida entre personas yasociacióis del occidente a necesidáde reconocer públicamente y agrade-cerye el sou trabayo a este veteranoautor de teatro na nosa fala. A Secre-taría Llingüística del Navia-Eo axinase puxo a trabayar nel proyecto

d’emparzao col Conceyo de Tapia, elasociación Xeira y dalgúas personasy colectivos tapiegos.

El sábado pola mañá, nel Institu-to de Tapia, féxose un acto de reco-nocemento a Manuel García-Galanounde se presentóu el sou llibro Ven-to d’outono y unde participaron auto-ridades y amigos. Nel mesmo acto elalcalde anuncióu el sou nomamentocomo fiyo predilecto de Tapia —ade-máis de conceder esa mesma distin-ción a título póstumo al sou compa-ñeiro y amigo Jacinto Díaz—. ManuelGarcía-Galano, mui emocionao,agradecéu a todos os presentes elsou afecto. Fora suaron as gaitas dabanda Marino-tapiega.

De tarde houbo actuacióis en ho-nor al Galano núa carpa posta pralocasión. A Coral Polifónica de Tapia,a rondalla Brisas Tapiegas, el grupofolk Ayalga, y os grupos de teatro«Ameicer» de Tapia y «Pico de Faro»da Roda, brindaron a Manolo Galanoas súas actuacióis pr’amostrarye elaprecio que ye tein y el agradece-mento de todos ellos pol llabor detantos anos animando actividades te-atrales, musicales y lliterarias en Ta-pia. Como complemento á tarde, en-tremedias das actuacióis, nenos y ne-nas da escola y del instituto de Tapialleron fragmentos d’artículos del es-critor tapiego.

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 32

Page 33: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Premio XeiraPremio Xeira

ComunicacióisComunicacióis

Normalización socialNormalización social

3333

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Nel XI Alcuentru Internacional«Llingua Minoritaria y Educación», or-ganizao pol Academia de la LlinguaAsturiana y el Centro de Profesores yRecursos d’Uviéu, qu’enguano tabadedicao a os recursos y estratexas di-dácticas, participóu con úa comuni-cación a filóloga franquía Ruth Gon-zález Rodríguez, profesora de galle-go-asturiano nel Instituto Galileo Ga-lilei de Navia. Foi el día 31 de marzoy titulábase «As isoglosas nel Navia-Eo: recurso metodolóxico nas clasesde fala». Condo se publiquen as actasdel encontro imos a dar referencianesta sección.

A mesma estudiosa, d’emparzaocol tamén filólogo Ricardo Saavedra,presentóu el 9 de mayo d’este anooutra comunicación nel I CongresoInternacional de Filología Hispánica«Jóvenes Investigadores» titulada«Aproximación pragmática a la des-cripción y categorización de una len-gua: la Fala del Navia-Eo». Taménaguardamos con interés a súa publi-cación pol que ten qu’aportar á me-todoloxía tradicional sobre as clasifi-cacióis llingüísticas.

Como xa dixemos máis enriba, el18 de marzo entregóuse en Tapia, nelsalón d’actos del Instituto «Marquésde Casarego», el XV Premio Xeira denarracióis curtias. El ganador foi Ri-cardo Saavedra Fernández-Combarro,col conto «As partixas». Ademáis dapresentación xa dita del llibro Cualluz prendida, de M.ª José Fraga,houbo el actuación de dous gruposfolk, Dual y Tuenda, qu’amañaron úaactuación especial pra ese día concántigas da zona.

Tamén s’aprovetóu el acto pr’a-nunciar a convocatoria del XVI Pre-mio Xeira de narracióis curtias. As ba-ses siguen sendo as de sempre: asnarracióis teinse que mandar por cua-druplicao nun sobre sin remite a XEI-RA, apartao nº 5, 33750 A Caridá (ElFranco). Dentro del sobre hai quemeter outro, zarrao, cuas señas delautor ou autora dentro. Recordamosa quen tía interesao en participarqu’el premio é de 500 euros y qu’elprazo pra presentar as obras acaba el15 d’outubre de 2006.

• A Secretaría Llingüística del Navia-Eo, en colaboración col asociacióncultural Xeira, amañóu al llargo d’es-te inverno pasao un curso d’alfabeti-zación d’adultos en gallego-asturianonel llugar de San Xuyán (El Franco).A esperiencia xa principiara con uncurso aparecido feito en Tapia nelano 2005, peró d’esta volta a novedátaba nel público al qu’iba dirixido:xente del medio rural. Dez alumnosacudiron regularmente ás 36 horas declases, que se tuveron que fer de noi-te, desque s’acababan os llabores delgao. A profesora, Ruth González,deuyes as nocióis básicas pra escribira llingua que falan todos os días, ade-máis de tocar aspectos de tipo socio-llingüístico y cultural. El acto d’inau-guración del curso, feito el 15 de xe-neiro, cuntóu cua presencia del aca-démico encargao da Secretaría Llin-güística del Navia-Eo, Xosé AntónGonzález Riaño.

• Bombeiros d’Asturias presentóu asúa mascota, el oso Perico, pensadapra concienciar a os máis pequenosdel peligro que representa el llumenos nosos montes. Pra eso editóu aprimeira entrega d’un cómic que loten a él de protagonista: Aventuras dePerico. Fixéronse tres versióis: encastellano, en asturiano y na nosa fa-la. Tamén nas tres llinguas, el Axen-cia Asturiana de Cooperación al De-sarrollo editóu pra este ano 2006 úaaxenda dietario y un calendario deparede.

• Editao por Xeira, volvéu salir praeste ano 2006 un calendario de maocos nomes dos meses na súa formatradicional. El motivo reproduz úaventá d’úa casa tradicional da marinadel occidente.

• El Instituto Asturiano de Preven-ción de Resgos Llaborales —que, co-mo as dúas entidades anteriores, de-pende da Conseyería de Xusticia, Se-guranza Pública y Relacióis Esterio-res— fexo por toda Asturias campa-ñas pra fomentar as medidas de se-guranza nel trabayo. Pra os conceyosmáis occidentales houbo úa campañabasada en lletreiros publicitarios naentrada de dalgúas villas. Houbo úaversión en gallego-asturiano, col es-logan de «Cuida da túa vida. Cuidadas súas vidas».

• El Conceyo del Franco estrenóucol ano 2006 os resultaos del souplan de rotulación municipal, ques’acoyéu ás subvencióis a entidadeslocales prá normalización del galle-go-asturiano. Camín das corenta ca-yes, prazas y avenidas, ademáis dedalgús edificios municipales, entreellos el Conceyo, estrenaron placascon úa denominación billingüe. Den-de agora, os vecíos han a poder pa-siar por sitos rotulaos como «Prazad’España», «Avenida d’Asturias», «AsQuintas», «A Fonte» ou «A Pasadía», ouacudir a dependencias municipalescomo el «Conceyo del Franco», el«Consultorio Médico Veyo da Caridá»ou a «Pousada de Pelegríos».

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:06 Página 33

Page 34: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

3344EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Día das Lletras AsturianasDía das Lletras Asturianas

El venres 5 de mayo festexóuse elque xa é XXVII Día das Lletras Astu-rianas. El acto institucional del Aca-demia de la Llingua Asturiana, feitonel Teatro Filarmónica d’Uviéu, tuvopral occidente asturiano un significaoespecial: na súa sesión estraordinarianomóuse académico d’honor al ta-piego Manuel García-Galano. Des-póis d’us meses chíos d’emocióis praeste escritor veterano —xa demosnesta sección noticia del sou últimollibro y del homenaxe que recibíu enTapia—, este nomamento puxo el ra-mo a úa trayectoria vital dedicada ámúsica y á lliteratura. Estas foron assúas palabras al recibir a distinción:

«Condo inda ben nun acabéi derepoñerme da sorpresa que me deu aSra. Presidenta da Academia al apu-rrirme personalmente —tuvo el aten-ción de felo— a comunicación delacordo da institución de propoñermemembro d’honor, aquí me tedes, su-bido a este escenario —cousa quenun tou avezado a fer—, sin sabermuito ben por únde vou a xurdir.

Dícenme —xa lo ouguistes—qu’a proposta vén dada pra recono-cerme el labor que levo feito pola li-teratura escrita en galego-asturiano.

Pra os que nun me conocedes —queseredes os máis—, deixádeme dicir-vos qu’a mía obra literaria escrita épequena; pequena y que sempre mepinta froxa por máis que ma chufenás veces, anque chía d’afeuto polanosa cultura tradicional, polas nosasreices y pola que nosoutros chama-mos a nosa fala.

En min nun toparedes nomáisqu’a un curioso, un falante a verdá éque chen de voluntá —qu’esa sí quenun ten fronteiras—. Agayado porela, y vendo, esmolido, cómo a nosafala iba bastardiando, deume por em-pezar a recoyer vocabulario del lugarunde nacín, A Roda, col propósito deque nun se perdesen aquelas pala-bras —esbarar, abenzuar, escotre-llar...— qu’a min me suaban tan ben.Tou falándovos d’hai corenta anos,máis ou menos.

Al tempo qu’enfeixaba palabras—porque é el que fía, enfeixalas—,condo tía vagar iba emborranchando

montóis de foyas, sin pensar qu’a-quelo merecería miyor camín, comomuito, qu’el d’enseñalo a os máisachegados, a poucos. Y así foi cómo,por acio d’un fiyo, viron a luz os re-latos axuntados col título de Parza-miques. Era el ano 1984.

Xa levaba eu daquela algún tem-po escribindo sainetes, que nun erannin son outra cousa que pasaxes davida da xente d’alí, feitos —xa lo di-xen muitas veces— sin ningúa pre-tensión de proyeución pra fora, si-nón cua mira d’entreter, representa-los con un peteiro d’aficionados yaxudar así al miyor lucimento dasfestas patronales tapiegas.

Y el qu’empezamos fendo unpouco de garipola nel ano 79, foitanto el agayo que recibimos da xen-te, que despóis del primeiro saineteveron outro y outro, y así botamosquince anos máis ou menos. A publi-cación dos Parzamiques —anquechegasen a mui pouca xente—, xun-to ás noticias qu’a prensa iba dandodas representacióis dos meus saine-tes, fixeron pra min lo que me pare-céu cuase un milagre: sin esperalo,nin muito menos buscalo, empeza-ron a abrírseme portas sin necesidád’especheirar —cousa que nun seifer— y a asociación Xeira —que tanbon labor ta fendo pola nosa fala—publicábame úa segunda edición dosprimeiros Parzamiques, al tempoqu’a Conseyeiría de Cultura alumabaos meus primeiros once sainetesaxuntados col título de Mareaxes ta-piegos. Eran os empezos dos anosnoventa.

Peró qu’a min, en lo personal, sem’abrisen portas, se me publicasenas mías cousas, y que xa nun me to-pase tan solo, era el de menos. El demáis, pra os meus veres, era qu’eu,que vivira tan achegado al panoramaesmorecido da nosa cultura tradicio-nal —concretamente da nosa fala—,eu que tuvera qu’ouguir máis d’úavez aquelo de «¡ides a falaryes caste-llano a os nenos, ho!», a nova situa-ción parecíame como un ameicer praqu’el paisaxe reverdegara un pouco.

Y penso que lo era. Ei tan, si non—atayando muito pr’acabar axina—os concursos de relatos en galego-as-turiano qu’a asociación Xeira fai to-dos os anos, ademáis d’outras publi-cacióis, y el gran axuda —entre ou-tras ben conocidas— qu’esta Acade-mia da Llingua vén apurrindo dendehai dez anos cua publicación da re-vista Entrambasauguas, cousa quena mía acordanza nunca se vira: úapublicación periódica na nosa fala.

Nun me corresponde a min, ninpretendo felo, determe en máis por-menores de cómo foron sucedendoas cousas, nin noutras particularida-

Festival de poesíaFestival de poesía

InternetInternet

El venres 21 d’abril a tertulia cul-tural Poegía organizóu na Casa daCultura da Veiga el sou III Festival dapoesía en gallego-asturiano en cola-boración cua Conceyalía de Culturadel conceyo veigueño. ParticiparonAurora García Rivas, Fredo de Carbe-xe, Xosé Miguel Suárez y a escritoraveigueña Belén Rico Prieto, ademáisda pianista Elena López Sampedro

• «Fiyos de Nicer» (fiyosdenicer.bita-coras.com) é úa páxina web nova nanosa fala. El nome recorda al prínci-pe dos albióis del que fala a famosainscripción romana atopada na Corre-doira (A Veiga). A paxina brinda no-ticias relacionadas cua zona eonavie-ga, ademáis d’enllaces con outras pá-xinas del occidente. Tamén é intere-sante visitar patarroxa.blogspot.com,páxina personal d’un rapaz d’Arboces(El Franco), Daniel Díaz, unde publi-ca cousas tanto na fala como en cas-tellano.• Despóis d’un tempo inactiva, volvetar en funcionamento a páxina web

del asociación cultural Xeira(xeira.org), actualizada y con máiscontidos: novas, publicacióis de Xei-ra tanto en poesía como en narrativa,bibliografía en y sobre el gallego-as-turiano, información das súas activi-dades, etc.

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:07 Página 34

Page 35: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

des da fala: sería meterme núa po-ceira.

Nomáis quero, dende a ventád’un simple observador, dicir lo espe-ranzador qu’é el ver qu’a fala manténa súa vitalidá, penso que ganóu enprestixo, y que seguimos, como sem-pre, comunicándonos entre nosou-tros con normalidá —a lo menos nunbon porcentaxe—, peró sin que nai-de faga de menos a naide por falard’un xeito ou d’outro; que muitos ne-nos van ás clases de galego-asturianosin qu’os padres los couten, y que to-do elo demostra un espertar hacia aconsideración de lo noso que, anquenun seña pra poñer as campás a suar—que tampouco lo é—, visto dendeos veyos recordos meus, sí é pra crerqu’as cousas miyoraron muito.

Y acabo por unde tía qu’empezar:dando as gracias á Academia por es-te honor que me fai, que tanto m’en-curuma, y pral que, por muito quereveire na mía cachola, nun topo mé-ritos abondos; y dicindo que, ade-máis de lo que supón personalmentepra min —qu’é muito—, quero vertamén nelo úa confirmación da vo-luntá da Academia de nun deixar elcamín que leva dende hai us anos nelesforzo d’axudar a prestixar a nosafala y que tanto ye agradecemos. Euseguiréi mentres poda poñendo elmeu agayo nese mesmo propósito.

Máis nada. Muitas gracias outravez y gracias tamén a todos vosou-tros pola paciencia d’escuitarme».

Nel discurso institucional da Pre-sidenta del Academia, Ana M.ª CanoGonzález, tamén houbo palabras nanosa fala y referencias á realidá eo-naviega que reproducimos aquí:

«Como xa é avezo dende ha tem-po, na Xunta Estraordinaria del Díadas Lletras acoyemos a os novos aca-démicos. Neste caso a Institución re-cibe como membro d’Honor a ManuelGarcía-Galano, que dedicóu —y ein-da dedica— toda úa vida á llingua y ácultura del territorio máis occidentald’Asturias, el territorio d’Entrambasau-guas. Nél queremos simbolizar ade-máis el homenaxe a os autores daslletras de noso.

Nun é este el momento de trazarúa semblanza detallada nin da súa vi-da nin da súa obra, peró nun pododeixar de recordar os muitos y busfrutos que deu y dá nel campo damúsica, da recoyida del léxico eona-viego ou da creación lliteraria. El Ga-lano, como nos presta chamallo, éautor de contos y de relatos curtios,peró sobre todo é un home de teatro,de teatro popular, da xente y práxente. Nesta estaxa fexo cuase de to-do. Foi actor, director del grupo

Ameicer, coautor ou autor de muiben obras teatrales representadassempre con muito ésito.

El Academia publicóu nel ano2000 el llibro Erguendo el telón undes’incluyen as últimas cinco obras es-trenadas pol Galano. Dende a crea-ción da revista Entrambasauguas,nel ano 1996, el noso autor axudanella con contos y artículos de todasas menas, qu’a Institución recoyéuhai ben pouco nel llibro Vento d’ou-tono.

Axuntamos este nomamento aldel veigueño José Antonio FernándezVior, nel ano 2003, como académicocorrespondente; y é señal, outra vez,del compromiso inequívoco del Aca-demia col asturianidá dos conceyosmáis occidentales d’Asturias; y, sobretodo, cua xente y as institucióis quetrabayan pola conservación y dignifi-cación da súa llingua y da súa cultu-ra; personas y institucióis, todas ellas,que, sin duda, atopan un referente, unespeyo unde mirarse, na trayectoriavital y nel trabayo da persona qu’hoientra nesta Academia.

Gracias, querido Galano, pol toullabor, por aceptar xuntarte a nosou-tros. Aguardamos, de verdá, que t’a-topes.

El compromisu institucional colNavia-Eo apóyase nel mandato dospropios estatutos de velar polos de-retos llingüísticos de todos os astu-

3355EN

TRAM

BASA

UGUA

S

rianos y asturianas y, de xeito espre-so, os dos falantes del gallego-astu-riano; y atopa calce d’espresión pormedio da Secretaría Llingüística delNavia-Eo dende a qu’el Academiaatende, dentro das súas posibilidaes,todo el proceso de dignificación y re-cuperación llingüística y cultural d’e-sa zona. Con ese afán, el ALLA publi-ca a revista Entrambasauguas; editamateriales educativos; fai un segui-mento da escolarización da fala; aten-de á formación del profesorao; ama-ña cursos d’alfabetización d’adultos,campañas de normalización ou xor-nadas d’estudio.

Asina, y namáis como exemplo, elAcademia acaba de publicar el volu-me Actas das Segundas Sesióis d’Estu-dio del Occidente amañadas na Cari-dá en abril de 2005 y que constitúinel estudio actual máis rigoroso sobreas terras del Navia-Eo; y ten benavanzao un informe sobre a súa rea-lidá llingüística, sociollingüística ycultural que rompe tópicos interesa-os, manexaos pol espansionismo dedeterminaos sectores del nacionalis-mo gallego, cegos pra entenderen es-ta realidá llingüística, social y cultural.

Nun quero deixar d’atesar, outravez, qu’el Academia entende el eo-naviego como a llingua propia d’eseterritorio, unde haberá de ser oficialal tempo que lo sía el asturiano entoda Asturias; y qu’enxamáis ha re-nunciar al asturianidá dos conceyosnél situaos.

Einda máis, el Academia sabeben, neste sentido, que dalgús secto-res minoritarios asturianos ou, miyor,dalgús asturianos tarían dispostos aasumir a galleguización llingüística ycultural del territorio d’Entrambasau-guas como tributo a pagar pra llograrúa hipotética oficialidá da llingua as-turiana. Pois ben, damos aquí anunciosolemne de qu’estas posturas y ossous patrocinadores han a ternossempre radicalmente en contra y qu’elAcademia sempre ha entender a Astu-rias como úa unidá histórica, social,política y cultural incuestionable».

Pola súa parte, a Conseyeiría deCultura dedicóu esta edición da Se-mana das Lletras Asturianas al teatro.Entre as representacióis qu’houbopor toda Asturias, cuatro fixéronse nanosa fala: el día 2 de mayo, na Veiga,Informe pra úa Academia de FranzKafka, por Bacanal Teatro; el día 5,na Caridá, El cesto de Xan, de JesúsÁlvarez, pola Asociación Juan M.Méndez; y el día 6, en Grandas, Vén-nos el americano, de Manuel García-Galano, pol grupo Pico de Faro daRoda, y en Bual, Úa de romanos, deManuel Núñez, pol grupo bualés Pe-nedo Aballón.

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:07 Página 35

Page 36: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa

3366EN

TRAM

BASA

UGUA

S

esta volta, as nosas páxinas ocúpanlas os nenos y nenas del CRA Ría del Eoque van al asignatura de gallego-asturiano. Son dúas as escolas que la tein: ad’Abres, nel conceyo da Veiga, y a escolía d’Obanza, na montaña del conce-

yo de Castropol. Os d’Abres cúntannos el que queren ser de mayores y os d’Obanza fá-lannos d’ellos, da súa familia y da súa casa. Aquí tedes el qu’escribiron dalgús d’ellos, osdibuxos que pintaron y, el qu’é miyor, as súas fotos.

D’D’

on Leticia y vivo en Obanza. Namía casa somos cinco: meu pa-

dre, mía madre, meu ermao, mía bola yeu. Teño cuatro primos que se chamanRicardo, Laura, Javier y David. Vivennos Niseiros y nel Vale. Mías bolas vi-ven, úa nos Niseiros y outra en Obanza.Chámanse Inés y Ofelia y tein cuatronetos.

Na casa teño dous cais que se cha-man Quique y Trosqui. Tamén hai ca-balos, vacas, pitas, pitos…

Leticia, 3º

SS

on Javier y vivo nel Castro. Namía casa somos cinco: meu pa-

dre, mía madre, mía bola, meu bolo yeu. Teño tres primos y chámanse Sonia,Adrián y Marcos. Viven nel Vale y enBrañalibrel. Meus bolos viven nel Castroy en Montavaro.

Na mía casa teño un can que se cha-ma Tarzán. Tamén hai conexos, pavos,cabalos, vacas, pitas...

Javier, 1º

SS

Na mía casa...Na mía casa...

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:07 Página 36

Page 37: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

yyaayyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa

3377EN

TRAM

BASA

UGUA

S

¿Qué ques ser de mayor?¿Qué ques ser de mayor?

e mayor quero ser técnico especialista d’emerxencias sanitarias. Nestetraballo o que se fai é curar á xente, y o máis importante é que che

guste o trabayo e ter ganas. Teño que prepararme estudiando unha carreira.Penso traballar 24 horas un día e librar dous. Conto ganar 1.250 euros ó mese ter 15 días de vacacióis.

Daniel, 6º

DD

e mayor quero serpolicía. Un policía co-

lle a os ladróis. Pra ser poli-cía teño que pasar unhaproba. Vou trabayar 17 ho-ras ó día e conto ganar 200euros ó mes, e ter tres díasde vacacióis.

Brais, 2º

DD

e mayor quero ser médica. Neste traba-llo o máis importante é estudiar e pen-

so prepararme estudiando. Vou ganar 1.000euros ó mes e ter dous meses de vacacióis.

María, 3º

DD

e mayor quero sermédica. Nese traballo

cúrase á xente y o máis im-portante é estudiar. Pra tra-bayar neso teño qu’estudiarmuito e vou trabayar cincohoras ó día. Penso ganar900 euros ó mes e ter tresmeses de vacacióis.

Vanesa, 5º

DD

e mayor quero ser futbolista do Fútbol Club Barcelona. Neste trabayoo máis importante é participar e teño que prepararme entrenando.

Conto traballar dúas horas e dez minutos ó día, ganar 2.000 euros e ter 15días de vacacióis.

Alex, 4º

DD

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:07 Página 37

Page 38: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

3388EN

TRAM

BASA

UGUA

S

na Vior Díaz nacéu en Lantoira (Castro-pol) el 9 de novembre de 1920 e viviu alíhasta el 26 de decembre de 1940, ano enque se casóu e s’instalóu na Veiga, undevíu pasar a vida.

Desde nena gustábaye escribir poemase relatos. Perdéu muitos, porque nun tía

cuidao de guardalos. El máis veyo que temos é decondo ela contaba 15 anos.

Nel mesmo momento nel que se veu prá Veigacomenzóu a involucrarse nas actividades da vila:Asociación das Amas de Casa, Comisióis de Festas,Semanas Culturales da escola... Foi unha persona co-nocida na Veiga pol sou labor y colaboración desin-

teresada en todo tipo d’actos. Foi tamén pregoneiradas Festas, da Cabalgata... Sempre recitaba fose cualfose el acontecemento.

Cos seus once netos compartía un ir e vir a todasas escursióis e festas, sempre de «abola marchosa».

As tardes d’inverno era condo escribía muitomáis. Valíaye calquer papelín qu’atopara pra escribiros versos que brotaban de pronto na súa cabeza. Amayoría dos seus poemas tán escritos en castellano.Sin embargo, ela dispoñía de gran facilidá pra escri-bilos en galego-asturiano, porque esta é a fala qu’a-prendera desde pequena.

A vena poética mantúvose na familia y unha dassúas netas sigue os seus pasos.

EELL HH

OOUU

CCHH

AAEELL

HHOO

UUCC

HHAA

� Eva Rico Ventoso

AA

A música folk nel occidente ta empezando a andar nestos últimos anos y xa haidalgús grupos que tán dando os primeiros pasos. Ún d’estos grupos é Darbukka que,entre outras cántigas, pon música a poesías d’úa castropoleña que vivíu búa parteda súa vida na Veiga. É precisamente úa neta súa a que musicóu esos versos y a quenos presenta agora a figura d’Anita Vior, úa poetisa popular, úa muyer qu’escribíucousas na nosa fala núas décadas en que nun era habitual qu’úa muyer nacidanel medio rural tuvera esas inquietudes y yes dese salida en forma de versos.

NOITE DE SAN XUAN

Noite de San Xuan:noite escura y claraunde sempre hairisas y encontradas.

Facendo trasnadasunhos mozos van:¡Manolín, recoye el carro,que cho van levar!

Noite de San Xuan:meigas, bruxas y trasnosnunha fogueira tánescondidos escuitando.

As nenas poin al serenorosas moyadas en agua:dicen qu’el agua de rosasdéixayes a cara guapa.

Noite de San Xuan:esta noite ten maxia.Ponte a bailar xunto al lumea nosa danza.

CANCIÓN DE CUNA

Quixera ter el cantodel más bello querubínpra cantarye á mía nenaqu’hoi nun se quere dormir.

Nun chores, nena mía,qu’a lúa lougo saley ta velándoche el sonocon ternura túa madre.

Cuatro anxelíos te cuidanmentras che canto esta añada.Dúrmete, tesouro meu,que xa chega a madrugada.

Reló, nun marques más horas,nun quero oír ningún ruido,qu’a pequenía da casaesta noite ta dormindo.

Ana Vior Díaz

ANA VIOR DÍAZ,unha poetisa de Lantoira

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:07 Página 38

Page 39: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

Esto del «fubol» xa é veyo. El retrato que topéi del Salave F.C. (Tapia) debe tar feitonel Campo das Augaceiras d’entonces, antes da guerra, lo que se sabe porque el porteiro, Diego del Murcho,

nun volvéu máis a Salave. Debéu de ferse el retrato nel verao de 1935 y digo del verao porque eracondo había vagar pra xogos y deportes. Os días eran llargos y el campo taba seco

(pénsese nel nome del campo, Augaceiras).Esto del «fubol» tardóu en preocupar al personal culto y progresista da zona, como pode verse

nas publicacióis d’aquel tempo. Por exemplo, El Aldeano de Castropol nun fala d’él hasta el ano 1932. Nel 1933 inauguróuse el campo de fútbol das Auguaceiras con un partido entre el Salave

y el equipo das Figueiras. Na fotografía pode verse que naquel tempo gastábase a pucha y el panoentre os xugadores y qu’as botas parecían galochos. Os porteiros eran os máis aplaudidos,

y tamén os defensas condo daban patadúas defensivas. Pra entonces, Ronaldinho pouco tería que fer. Se el balón iba alto y llonxe, meyor. Dicíase que chegaba a Os Calostros, qu’é el monte que ta despós

da porteiría de baxo. Tamén había «estranxeiros» pra reforzar el equipo en partidos importantes.Nel retrato ta Andrés del Coteiro, de Mántaras, peró tamén vían de Ribadeo Cubelo y Parrulo.

Cubelo tuvera fichado pol Aviación de Madrid y xugara nel Lucense. Un ano arbitróu nas Augaceiras Escartín y houbo que comprarye úas alparagatas arxentinas

das que tían úa badana pollas veiras y que costióua comisión das festas da Porteiría; qué pensades...

� Rafael López Cancio

El houchaEl houcha

Entrambasauguas 23x 6/7/06 11:07 Página 39

Page 40: HESTORIA ENLATADA: AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS … · 2018. 11. 16. · Hestoria enlatada. Ayer y hoi das conserveiras tapiegas 5 ENTRAMBASAUGUAS litografía, úa chapa pra saber

HESTORIA ENLATADA:AYER Y HOI DAS CONSERVEIRAS TAPIEGAS

MATRIX

POR TERRAS TARAMUNDESAS:D’OURIA A TARAMUNDI

ALONSO, MÚSICANA PANERA DE VILLAR

A REVISTA DEL NAVIA-EONúmaro 23 • Primavera-Brao 2006 • 1,5