historia 2.batxilergoa 3.gaia

4

description

resumen del tercer tema de historia de 2.Bachilerato

Transcript of historia 2.batxilergoa 3.gaia

Page 1: historia 2.batxilergoa 3.gaia
Page 2: historia 2.batxilergoa 3.gaia

Tirabira asko sortu zituen Euskadin. Bi adiera: lurralde baten usadio eta ohiturak biltzeko,

erregeak komunitateari emandako arauak eta eskubideak. Lurralde desberdinetan antzekoak

ziren eta oro har gai ekonomikoez arauak ematen zituzten. Ezaugarriak: soldadutza egitetik eta

zergak ordaintzetik salbuetsita egotea, kaparetasun unibertsala Bizkaian eta Gipuzkoan

(legearen aurrean berdinak), maiorazko ezarpena (herentzia normalean seme zaharrenari),

foru-baimenerako eskubidea (erregearen erabakiak bozkatzeko, ezezkoari pase forala) eta

autonomia merkataritzarako eta autonomiarako. Foruek euskal lurraldeei autonomia-maila

handia eman zioten.

1.1) Foru-erakundeak

Foru-sistemak bere erakundeak zituzten eta XIX. mendera arte indarrean egon ziren.

Agintaritza nagusia Batzar Nagusiari zegokion, probintzia osoaren batzarra, gai ekonomiko eta

judizialei buruz legeak egiteko ahalmena zuen. Hauek batzarkidez osatuta zeuden eta

elizateen, kontzejuen edo parrokien ordezkariak ziren. Diputazioak ere baziren: Batzar

Nagusien erabakiak betearazteko ardura zuten organo betearazleak.

XVIII. mendearen hasieran Ondorengotza Gerra izan zen baina euskal lurraldeetan ez zuen

zuzenean jo. Batzar Nagusiek Felipe V.aren alde egin zuten eta gerran garaile izan zenez,

erregetza hartu zuenean euskal foruei eustea erabaki zuen. Hala ere, euskal lurraldeetan

foruak izatea ez zetorren bat borboitarren zentralismoarekin, izan ere, erregeak aduanak

kostaldean jartzea erabaki zuen eta Batzar Nagusiek hori kontraforutzat jo zuten. Matxinadak

egon ondoren, Felipe V.ak aduanak berriro barrualdean jartzea erabaki zuen.

Foruen aurkako lehen neurriak XVIII. mendean hartu zituzten, Felipe V.ak alderdi fiskal eta

pribilegio batzuk deuseztatzean. Ondoren Karlos III.ak pase forala kendu zuen. XIX. mendean

Baionako Gutunean foru-sistema aztertzea erabaki zuten baina ez zen egin. Thouvenot

jeneralak (Euskal Probintzietako agintaria) foru-aldundiak eta Batzar Nagusiak desegin zituen.

Bestalde, 1812ko Konstituzioan foru-sistema txertatzen saiatu ziren, baina hori nazioaren

uniformetasunarekin bateraezina zen. Hirurteko liberalean foruak kendu ziren, baina Fernando

VII.ak berriro tronua hartu zuenean, foruak berrezarri zituen. Baina 1833an hil zenean, foruen

aldekoen (karlistak) eta aurkakoen (liberalak) arteko eztabaida sortu zen.

Page 3: historia 2.batxilergoa 3.gaia

Karlismoa 1820an sortutako mugimendu politiko bat izan zen. Programa ideologiko hau zuen:

erlijioa, absolutismo monarkikoa, foralismoa eta Antzinako Erregimenaren pribilegioen

defentsa. Karlismoaren gizarte-klaseak hauek izan ziren: kleroa, nekazari behartsuak, nobleen

sektore handia eta foruen alde zeuden erdi-mailakoklaseetako zenbait alde.

Lehen karlistaldia Fernando VII.a hil eta handik gutxira hasi zen, 1833an. Euskal Probintzietan,

Nafarroan eta Gaztelan Zumalakarregi buruzagi karlistak hainbat partida antolatu zituen eta

lehen fasearen amaieran Bilboko setioan hil zen, 1835ean. Bigarren etapan (1835-1837),

Espainia osora hedatu zen. Ekintzarik ikusgarriena Karlos Maria Isidrok (Karlos IV.aren semea,

Fernando VII.aren anaia) burututako Errege Espedizioa izan zen eta Esparteroren armada

Isabelinoak aurre egin zien karlistei. Hirugarren etapan (1837-1839) gobernuaren tropek

irabazi zuten eta Karlistak bi taldetan banatu ziren: kontserbadoreenak (apostolikoak) eta hain

erradikalak ez zirenak (Maroto jenerala). Bergarako Hitzarmena (besarkada) sinatu zuten

Espartero liberal progresistak eta Maroto jeneral karlistak. Bertan militar karlisten graduak

mantendu ziren, baita foruei eustea ere erabaki zen.

5.1) Estatu karlista eta gatazkaren garapena

Matxinada karlista 1833an abiatu zen. Hasieran kaos handia zegoen baina, berrantolaketa

prozesuan, Karlos Maria Isidro erregegaia Euskadira iritsi zen eta Tomas Zumalakarregi

jeneralak prozesu hori bultzatu zuen. Don Karlosek Estatu karlista abian jarri zuen, baina

zailtasunak izan zituen. Arlo militarrean, Zumalakarregik ia Euskadi osoa kontrolatu zuen. Bere

asmoak Gasteiz eta Madril konkistatzea ziren. Karlosena, ordea, Bilbo menpean hartzea zen.

Ondorioz, Zumalakarregik Bilbo erasotzea erabaki zuen, zauritu egin zen eta azkenean hil.

Bigarren etapan, Bilbo setiatuta egon zen. Esparterok karlistei kendu zien setioa, Lutxandako

Gudua irabazi zuenean. Hirugarren etapan, Estatu karlista zatitzen hasi zen eta Errege

espedizioa egin zuten. Madrilen hust egin eta karlistak lur jota geratu ziren. Horrez gain,

Maroto jenerala buruzagi bilakatu eta Esparterorekin Bergarako Besarkada sinatu zuen.

5.2) Ondorioak

Don Karlos eta milaka jarraitzaile erbestaratu egin ziren. Gainera, foruen gaiak garrantzia izan

zuen, Bergarako Besarkadan Esparterok foruei eusteko konpromisoa hartu zuen. Hala ere,

foruen egoera aldatu egin zen, Maria Kristina Borboikoa erregeordeak foruak monarkiaren

pribilegiotzat hartu baitzituen. 1841ean Esparterok foruak deuseztu zituen, baina 1844ean

Narváezek foruak berrezarri zituen.

Page 4: historia 2.batxilergoa 3.gaia

Katalunian hasi zen 1846an eta 1849an amaitu zen. Hainbat tokitan sortu ziren liskarrak, baina

Euskal Probintzietan gerrak ez zuen eragin handirik izan.

Liberalen eta karlisten artean sortu zen 1872tik 1876ra bitartean. Bi joera: irekia (Cabrera

jenerala) eta ordodoxoa (Karlos VII.a). Hirugarren Karlistaldia arrakastarik gabeko hainbat

altxamendu eta Euskadiko matxinaden bidez hasi zen, horrela lehen fasea amaituz. Karlos VII.a

(Karlos Maria Isidroren biloba) Espainian sartzean, karlistek Orokietan galdu eta Amorebietako

ituna sinatu zuten, matxinatuei indultua emanez. Armada karlista berrantolatu, Karlos

Espainiara itzultzean honen jarraitzaileek hainbat lurralde okupatu eta gertaerarik

garrantzitsuena berriro Bilboko setioa izan zen, liberalak garaile ziren. Herrialdearen

iparraldean estatu alternatibo bat sortu zen, hiru euskal probintziez eta Nafarroaz osatuta.

Seiurteko karlismoa katolizismoaren, autoritarismo monarkikoaren eta foruen defendatzailea

zen. Gatazka karlistaren jarraipenak hiru arrazoi ditu: nekazarien, foru-lurraldeen eta

sekularizazio-prozesuarekiko erresistentzia. Gerra amaitzean zentralizazioa ezarri eta euskal

foru-sistema bertan behera utzi zen.

8.1) Gerraren bilakaera

Hasieran Karlistak garaile izan zirenez, Karlos VII.a Euskadin sartu zen. Lehenengo gerran

bezala, hiri handiek karlismoaren aurka egin zuten. Orduan, Karlosek Bilbo konkistatzeko

agindu eta porrot egin zuen. 1833. urtean bezala, karlistek eremu txiki bat kontrolatu eta

bertatik baliabide ekonomiko eta militarrak lortu zituzten. Hala ere, hori ez zen nahiko eta,

gainera, Alfontso XII.ak (Fernando VII.aren biloba, Isabel II.aren semea, gaur egungo

erregearen birraitona) tronua hartzean sektore karlista moderatuak ekarri zituen. Ondorioz,

Karlos VII.ak jada galdua zuen gerra, nahiz eta Lakarkako Guduan irabazi eta Bizkaiako eta

Gipuzkoako foruen zina egin. Azkenean, liberalek eraso egin, Lizarra konkistatu eta karlistek

Frantzira joan behar izan zuten.

8.2) Foruen deuseztapena: Kontzertu Ekonomikoak

Gerraren amaierak foru-sistema bertan behera utzi zuen. 1876ko uztailaren 21eko legearen

bidez foruak deuseztatu, Euskal Probintzietan nahitaezko soldadutza ezarri eta Espainiako

kode zibila eta penala aplikatu ziren. Urtebete geroago Batzar Nagusiak desegin eta Probintzia

Diputazioak eratu ziren. Gainera, Kontzertu Ekonomikoa sortu zuten. Haren bidez diputazioek

kupoa biltzen zuten eta autonomia administratiboa eta fiskala zuten. Lehenengoak arrakasta

izan zuenez, sistema hori behin eta berriz berritu zen (frankismoan kenduta, Bizkaian eta

Gipuzkoan), gaur egun arte.