HONDARRIBIKO ETA IRUNGO EUSKARA · Egia da euskara estandarra gero eta sustraituago dagoela euskal...

HONDARRIBIKO ETA IRUNGO EUSKARA

TXOMIN SAGARZAZU

IRUNGO UDALAREN LOIDI BEKA

HONDARRIBIKO UDALAREN BEKA

2005

Liburu honetan argitaratzen den lanak, 2000. Urtean Irungo Udalak emandakobeka eta 2001.ean Hondarribiko Udalak bertako hizkera aztertzeko emandako bekajaso ditu, eta liburu hau bi udal horien laguntzaz argitaratzen da.

© 2005, Txomin Sagarzazu Ancisar

© Argitaraldi honena: 2005, ALBERDANIA, S.L., Istillaga, 2, behea C, 20304 IrunTlf.: 943 63 28 [email protected]

Azala: Antton Olariaga

ISBN: 84-96310-74-4

Legezko gordailua: S.S. 1474/2005

Inprimatzailea: ITXAROPENA, Araba kalea, 45, 20800 Zarautz

Ni egondu ketu nais Martin Ugalderekin hizketan eta hark esatenzuen, dena gezurra, ez dela esan behar Tolosan ondo hitz egiten eta horondo eta... ez, behar duela nork bere herriko hizkera segitu, hori ez delabehin ere galdu behar.

Jose Luis Amunarriz

ATARIKOA

Jende askori eman behar dizkiot eskerrak: etxekoei, Hondarribiko eta Irungo Udalei,Santo Tomas Lizeoari, lan hauetako eta aurrekoetako berriemaile guztiei, laguntzaileeta bide-erakusle izan ditudanei, zirriborroak irakurri eta oharrak egin dizkidatenei,Koldo Zuazori bereziki.... baita ahantzi ditudanei ere.

Mila esker denei.

AURKIBIDEA

HITZAURREA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. AURKEZPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.1. LOIDI CORPUSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2. HIZKUNTZAZ KANPOKOAK: ERKIDEGOEN HISTORI IBILBIDEA . . . . . . . 202.1. HISTORIAURRETIK HERRIBILDUAREN SORRERA BITARTEKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . 212.2. HERRIBILDUAREN SORRERATIK BEREIZI ARTE: 1203-1766 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.2.1. Hondarribiko erkidegoa mendeotan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.2.2. Irungo erkidegoa mendeotan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.3. ADMINISTRAZIO-BEREIZKETATIK EUROBARRUTIRANTZ: 1766-2001 . . . . . . . . . . . 322.4. HONDARRIBIAR ETA IRUNDARREN ARTEKO HARREMANAK HIZKETALAGUNEN IDURIZ 382.5. GIZATALDEAK ETA EUSKARA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

2.5.1. Gizataldeak eta euskara Irunen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.5.2. Gizataldeak eta euskara Hondarribian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

2.6. ZENBAIT ARGIBIDE OSAGARRI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3. AURREKO LANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543.1. LARRAMENDI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543.2. BONAPARTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.3. AZKUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573.4. XX. MENDE ERDIKO LANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.5. AZKEN HAMARKADOTAKO LANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.6. ZUAZO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4. HIZKUNTZ AZTERKETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604.1. FONOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4.1.1. Azentua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604.1.2. Aferesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624.1.3. Sinkopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634.1.4. Bokalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

4.1.4.1. e- > i- eta bi bokalok nahastea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644.1.4.2. i ondotik a > e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

4.1.4.3. a > o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1.4.4. -aw > ab bokalaren aurretik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1.4.5. aw diptongoa murriztea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1.4.6. Goranzko diptongoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1.4.7. e + a, e, o > i disimilazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.1.4.8. o + a, e, o > u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.1.4.9. i + a, e, o > [j] epentesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.1.5. Kontsonanteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.1.5.1. Asimilazio-bustidura indartsua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.1.5.2. Txistukarien neutralizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674.1.5.3. d/r nahastea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674.1.5.4. [xw-] > f- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684.1.5.5. /f/ fonemaren erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684.1.5.6. [x] belarea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684.1.5.7. z- > tx- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

4.2. IZENAREN MORFOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.2.1. Deklinabidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4.2.1.1. Datibo, genitibo eta destinatibo pluralen atzizkiak . . . . . . . . 694.2.1.2. Datibo epentesidunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.2.1.3. -an genitibo eta destinatibo singularreko aldaera . . . . . . . . . 694.2.1.4. -ntzak destinatiboaren aldaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.2.1.5. -kotz, -lakotz, -tekotz aldaerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704.2.1.6. -ñogo muga adlatiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704.2.1.7. -ikanen pleonastikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704.2.1.8. Adlatiboan -ara & -era . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704.2.1.9. baitan inesiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714.2.1.10. ur izena singularrean leku-kasuetan . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

4.2.2. -a berezkoa galtzen da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714.2.3. Hitzoinen bukaerako u/o eta i/e nahasketak . . . . . . . . . . . . . . . . 714.2.4. Pertsona izenordainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

4.2.4.1. eudek pertsona izenordain indartua . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724.2.4.2. neuni izenordaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

4.2.5. zein galdetzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724.2.6. onóntz saileko aditzondoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724.2.7. Adberbioak eta predikatuak mugagabean edo partizipioan . . . . . 724.2.8. Atzizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

4.2.8.1. -keta eta -ketari atzizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734.2.8.2. Erdal -(i)ón > -oi & -on . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734.2.8.3. -yera atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734.2.8.4. Superlatiboaren -an aldaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744.2.8.5. -xko atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

4.3. ADITZAREN MORFOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744.3.1. -u- erroa edun aditzean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744.3.2. -e- erroa izan aditzean ugariago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744.3.3. izan-en singularreko 3. pertsonan -e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.3.4. nijoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.3.5. NOR-NORK saileko adizkietan -au- & -a- erroak . . . . . . . . . . . . . 754.3.6. -a- nagusi iraganeko trinkoetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.3.7. -zia atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.3.8. 2. pertsona singularreko y- aurrizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764.3.9. -te atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764.3.10. -it- pluralgilearen aldaera NOR-NORI-NORK sailean . . . . . . . . . 764.3.11. -it- pluralgilearen aldaera NOR-NORK saileko hiketan . . . . . . . . 774.3.12. ttire ‘dira’ analogikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 774.3.13. -z- pluraleko morfema izan eta egon aditzetan . . . . . . . . . . . . . 774.3.14. nisen ‘nintzen’, yisen ‘hintzen’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 774.3.15. zuken & zunen hikako adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 774.3.16. NOR-NORI-NORK saileko adizkien hiketa: nioken & nionen . . . 784.3.17. Aditz laguntzailearen iraganeko (t)zi > (t)xi- . . . . . . . . . . . . . . . 784.3.18. Adizki trinkoen urritasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 784.3.19. goa & fas aginterako adizkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 794.3.20. jartú pleonastikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 794.3.21. Aspektu etorkizuna: -go atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 794.3.22. Aditzoina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.3.23. -i-z bukatutako partizipio bisilabadunen aditz izen

hirusilabadunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.3.24. ketu aditz atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.3.25. -ki aditz atzizkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 814.3.26. Partizipioa + -a eta emanta & eginta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 814.3.27. Sinkretismoa, analogia eta sail-aldaketak adizki iragankorretan . 814.3.28. NOR-NORI saileko berezko adizkien galera . . . . . . . . . . . . . . . . 82

4.4. JOSKERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834.4.1. egin indargarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834.4.2. posible izan perifrasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834.4.3. Galderetako al behar ez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834.4.4. edo juntagailu hautakaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834.4.5. benik emendiozko lokailua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834.4.6. Erlatibozko eta kausa perpausetan (balin) ba- aldaera . . . . . . . . 844.4.7. Perpaus osagarrietako -enik menderagailua . . . . . . . . . . . . . . . . . 844.4.8. Perpaus osagarrietako -en menderagailua . . . . . . . . . . . . . . . . . . 844.4.9. aski izan + perpaus osagarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 844.4.10. -zkoan denborazko menderagailua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

4.4.11. alik eta... bitarte denborazko menderagailua . . . . . . . . . . . . . . . 854.4.12. -elik(an) denbora eta modu perpausetan . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

4.5. LEXIKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 854.5.1. Aldaera lexikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

4.5.1.1. Hondarribiko eta Irungo hizkeren aldaera lexikoak . . . . . . . 854.5.1.2. Hondarribiko hizkeraren aldaera lexikoak . . . . . . . . . . . . . 874.5.1.3. Portuko hizkeraren aldaera lexikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

4.5.2. Hitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 904.5.2.1. Hondarribiko eta Irungo hizkeren hitzak . . . . . . . . . . . . . . . 904.5.2.2. Hondarribiko hizkeraren hitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 934.5.2.3. Portuko hizkeraren hitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

5. ONDORIOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 995.1. INGURUKO HIZKEREKIKO JARRAIKORTASUNA DUTE BI HIZKEROK . . . . . . . . . . . . . 995.2. BI HIZKEREN ARTEKO BATASUNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

5.2.1. Hondarribiko eta Irungo hizkeren kidetasunak . . . . . . . . . . . . . . 1005.2.1.1. Fonologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1005.2.1.2. Izenaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1015.2.1.3. Aditzaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1025.2.1.4. Joskera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

5.2.2. Hondarribiko eta Irungo hizkeren desberdintasunak . . . . . . . . . . 1035.2.2.1. Fonologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.2.2.2. Izenaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.2.2.3. Aditzaren morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.2.2.4. Joskera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.2.2.5. Lexikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

5.3. PORTUKO HIZKERAREN NORTASUNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045.3.1. Portuko bereizgarriak edo Portuan batez ere entzun daitezkeen

ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045.4. BI HIZKERON KOKAGUNEA EUSKALKIEN SAILKAPENEAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

5.4.1. Erdialdeko euskalkiarekin dute kidetasun handiena . . . . . . . . . . 1055.4.2. Ekialderago kokatzeko moduko ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . 107

6. ERANSKINA: HILARIO LAZKANOTEGIRI GALDEZKA: ITSAS LEXIKOA . . . . . . . . . . . . . . 110

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

HITZAURREA

Itsasoa, lurra eta muga. Hiru elementu horiek osatu dute, dudarik gabe, gureeskualdea, gure izakera eta gure euskalkia. Hondarribiko euskarari itsaso kutsuadario, Irungoari nafarroa barrenerainoko lur kutsua, eta bioi mugak izan duen pasa-bide zantzua.

Irun eta Hondarribiko Euskara sailek eginahalak egin dituzte euskara berresku-ratzeko bidean. Ez bakarrik euskara gizarte mailan igotzen eta behar duen estatusaematen, euskararen korpusa gordetzen eta aberasten ere bere pausuak eman dituzte,azken finean estatusa eta korpusa hizkuntzaren normalizazio prozesuan elkarren osa-garriak dira. Azken honen harira dator liburu hau.

Txomin Sagarzazu aski ezaguna da eskualdeko filologia alorrean. Irungo Udalak2000. urtean lehenengo aldiz burura eraman zuen “Jose Antonio Loidi” beka jaso zuen“Hondarribiko eta Irungo euskara” proiektuarekin. Horren ondoren, HondarribikoUdalak bertako hizkera jaso eta aztertzeko 2001ean emandako beka jaso zuen.Argitalpen hau bi lan horien fruitua da eta bi udalen arteko elkarlanari esker gauzatuda. Gure euskalkia maite dutenek aukera ezin hobea dute horretan sakontzeko etaezagutzen ez dutenek ezagutzeko, ikerlariek lanerako material baliotsu gisa erabildezatela.

Ez genuke bukatu nahi lan honek argia ikus dezan lagundu duten guztiei eske-rrak eman gabe. Bihoazkie beraz informatzaile guztiei, epaimahaietako kideei, kola-boratzaileei... eta nola ez, Jose Antonio Loidi jaunari, euskararen alde egin zuen lanaksegida izan dezala!

Fernando San Martín Gubía

IRUNGO UDALEKO

EUSKARA ORDEZKARIA

Kattalin Noblia

HONDARRIBIKO UDALEKO

EUSKARA ORDEZKARIA

1. AURKEZPENA

Euskal dialektologian azken urteotan egiten ari diren ikerketetan txertatuta dator libu-ru hau.

Alde batetik, mikrodialektologiaren alorrean kokaturik dago, euskal hizkeren uga-ritasuna jaso nahian euskalkiak edo hizkera zabalak aztertzeaz gain, herri edo bailare-tako azterketa-lan asko agertzen ari baita azkeneko boladan: gure inguruan, eskutadabat aipatzeagatik, Oiartzun, Lezo, Pasaia, Goizueta eta Arano, Donostia, Lasarte, Orio...Egia da euskara estandarra gero eta sustraituago dagoela euskal hiztun gehienon bai-tan, baina ez dago zalantzarik, era berean, ahoz gureganaino iritsi diren hizkerenbalioaz, kontuan hartzen bada, gainera, gaur egun eta aurrera begira ere estandarra erai-kiko bada, bakoitzak geure-geurea dugunetik eman beharko ditugula pausoak. Eta horiegin ahal izateko, hizkera horien gaur egungo azterketa ezinbestekoa da.

Bestetik, hizkeren sailkapenen ikuspegitik ere badu axolarik bailara honetakohizkeren azterketak. Bonaparteren lanetatik hasi XIX. mendean eta gaur egungo sail-kapenetara arte, Zuazorena, adibidez, —eta tarteko hainbat lanetan, noski: Azkue,Holmer, Mitxelena...— gure eskualdeko hizkerak muga-hizkera gisa ageri direla esanliteke, eta berauek hobeto ezagutzeak euskalkien arteko mugen berri zehatzagoaemango digu.

Ikerlanaren helburu nagusia Hondarribiko eta Irungo hizkerak dialektologi alder-ditik alderatzea da: zein hizkuntz ezaugarritan diren berdinak eta zeinetan ez ager-tzea. Hots, Hondarribiko eta Irungo hizkeren hizkuntz ezaugarri eta arau nagusien bil-duma egin eta alderatzea. Eta bereziki zer duen berezko Portuak, zertan heldu denbat Hondarribiko beste auzoekin eta Irunekin. Era berean, hizkerok euskalkien sail-kapenean duten kokaguneari buruzko argibideak ematea.

Bigarren mailako helburua da hizkera horien berri aski fidagarria emango dutengrabazio egokiak CDan jaso eta transkribatutako corpusa nahiz itsas lexikoaren inguru-ko inkesta labur baten emaitzak eskaintzea, bai arlo honetako eta beste ikerketa-ere-muetako ikertzaileek esku erara izan ditzaten, bai gure bailaran bertako hizkerak hobe-to ezagutu eta aintzakotzat eman nahi lituzketenek lanabes gehiago izan dezaten.

Emaitzon interesa eta hartzaileak bitarikoak direla esan liteke. Batetik, bi hizke-ron arteko harremana zertan den eskainiko zaie dialektologialariei; baita orain arte

14 T x o m i n S a g a r z a z u

aldeztutako kokagunearen egokitasunaren alde edo kontra zenbait froga ere. Etabidenabar, gure hizkeron ezaguera eta interesa handitzeko modua izan nahi luke.

Metodologiari dagokionez, ohiko dialektologiaren bidetik eta gaur egungo zenbaitbaliabide erabiliz gauzatu da lan hau. Hiru pauso nagusi eman dira: bilketa, transkri-batzea eta azterketa, eta horien inguruko argibideak eskainiko dira hurrengo lerroetan.

Bilketaz denaz bezainbatean, ezinbestekoa da berriemaileen aurkezpena eginezhastea. Hona lan honen partaide izan diren hiztunen eta grabazio egunaren berri:

ZENB. HERRIA AUZOA BERRIEMAILEA ADINA EGUNA

1. Andres Lekuona Igos 75 01/02/07Maximo Arizmendi Galarza 75

2. Portua Periko Agirre Sorondo 78 01/02/133. Jose Luis Amunarriz Iridoi 73 01/02/134. Jose Manuel Alkain Amunarriz 68 01/02/215. Hilario Lazkanotegi Jauregi 65 99/08/02-

03/12/156.

AkartegiKarmen Anzisar Arozena 91 93/08/16

7. Pilar Sagarzazu Lekuona 87 01/02/088.

KaleaPilar Zuzaia Otxoa 76 01/02/14

9. Emeterio Oianguren Perez 84 01/02/1410.

Kosta (Santa Engrazia)Urbano Lekuona Gonzalez 81 01/02/16Mari Karmen Lekuona Gonzalez

11.Kosta (Amute)

Juan Iridoi Etxaide 86 01/02/1912. Karmen Anza Errazkin 81 01/02/1913. Gaxpar Olazabal Martiarena 71 94/08/1414. Jaitzubia Bixente Manterola Zabala 66 01/03/0115. Axun Isasa Manterola 60 01/03/0716.

AnakaManuela Peña Loidi 91 01/03/05Mari Karmen Isasa Peña 65

17. Endrike Bengoetxea Daboz 83 01/02/2018.

KateaBeñardo Irastorza Martiarena 72 01/03/12

19. Joxepa Anttoni Martiarena Beloki 87 01/03/12Mertxe Haranbillet Martiarena

20.Lapitze

Enkarna Alzaga Iturriza 80Akilino Anzisar Arozena 01/02/23

21.Meaka

Juana Peluaga Aranburu 65Sebastian Leiba Lekuona 72 01/02/27

22. Martin Zabalo Peluaga 68 01/03/0623.

BehobiaRamona Aizpeolea Martiarena 84 01/02/28

24.Bidasoa

Maria Josefa Etxeberria Txantre 65 01/02/2725. Inaxio Garmendia Arretxe 89 01/02/2826. Kalea (Santa Elena) Pilar Alza Zabala 87 01/03/0727. Kalea (Urantzu) Ebaristo Larrañaga Korta 75 01/06/2328. Olaberria Antonio Martiarena Zabala 72 01/07/26

HO

ND

ARRIB

IAIR

UN

Berriemaileak hautatzeko erabilitako irizpideak aipatzeak ere axola handia dutankera honetako lanetan, eta hori dela eta abiaburutzat honako hauek hartu diragogoan:

1. Gizon-emakumeak.

2. Euskara estandarrarekin harreman gehiegi gabeak.

3. Adin batekoak: 60-65 urtetik goitikoak.

4. Auzo eta talde ezberdinetakoak.

5. Jatorriz bertakoak, ahal bada, gurasoak ere bai.

6. Bizimodua erkidegoari aski loturik eginak.

7. Hizketa modua, ahoskera, gaiak egokiak...

Irizpide hauei kasu eginez aukeratu dira corpusa osatzeko elkarrizketak: 18 giza-seme eta 15 emakume, 60 urtetik goitikoak. Berriemaileen guraso gehienak, %83, nor-beraren herrikoak, aldameneko herrikoak –Hondarribikoak edo Irungoak– %6,Lezokoak %5, Oiartzungoak %3 eta Berakoak %3.

Ohar bat egin beharra dago, hala ere: oso zaila gertatu da adin horretako irun-dar kaletarrak topatzea. Izan ere, bertako euskaldunen artean ezagutu ditugun gehie-nek jatorria auzoren batean baitzuten, edota bertakoak zirenen artean baten batenhizkuntzaren jarioa urteetako erabilera-ezak herdoildua baitzuen. Kaleko lekukotasu-na, hala ere, corpusera ekarri nahi izan da, nahiz eta ezaugarrietan beste zenbaitenaldean aldakortasun handiagoa izan (ikus Kaleko euskararen inguruan erkidegoei etagizataldeei eskainitako atala).

Jakina da beste irizpide batzuek ere badutela axola, esate baterako, ezkontidea-ren jatorria eta hizkerak. Egia esan, lan honetan ez da erabakigarritzat jo, baina jasoahala aipagarria izan da berriemaile gehienak herritarrekin ezkonduta daudela (%69),eta badirela hondarribiar eta irundarren arteko zenbait ezkontza (%19). Honek ere,hizkerarengan eragina duela bistan da, nahiz eta ez digun eskaintzen oraingoz beste-lako ondoriorik ateratzeko moduko daturik.

Berriemaileon ordezkari balioaz ere bi hitz egin litezke. Ez dira lekukoak auke-ratu gizarte-zientzietan erabili ohi diren metodoei jarraituz, ez da demografi tauletakolagin modura aurkeztu. Hiri-dialektologian aritzeko bide egokiena dirudien arren (cf.Chambers & Trudgill 1990: 55 hh), ez da aintzat hartu lan honetan denbora eta balia-bide gehiago eskatuko lukeelakoan. Hortaz, ez da bi hizkerotako aldakortasunarenberri zehatza eman nahi, horri ekin aurretik egin beharreko lantzat jo da oraingo hau:hizketa-erakuskari batzuk jaso zaizkio bertako hizkera erabili ohi duen belaunaldiarihainbat gizarte eta hizkuntz aldaketa nabarmen gertatu den aldian.

Galdetzeko modua eta grabazioen komunikazio-egoera dela eta, badira emanbeharreko zenbait jakingarri. Solasaldi gidatuak izan dira grabazioetan jasotakoak, eraaski librean eginak, berriemaileen ohiko hizkerara ahalik eta gehien hurbildu nahian.Zenbaiten ezaguna nintzen neurrian erosoago aritu direla esango nuke. Horregatikberagatik, beste zenbaitekin pentsatzekoa da komunikazio-egoera berezi honek

H o n d a r r i b i k o e t a I r u n g o e u s k a r a 15

(elkarrizketaren helburua, grabatzea bera, solaskidea ni neu izatea...) eragina izanduela erabilitako hizkeran.

Jasotako solasaldi gehienak hiztunekin egindako lehenbiziko saioari dagozkio,alegia, ez dira aukeratu hizkera jasotzeko helburuarekin hiztun horiekin egindakozenbait saiotatik bat. Baliteke hiztun asko beren hizkeran lasai aritzea lehenbizikoordua pasatakoan, baina aldez aurretiko informazioak, inguruaren ezaguerak etagaldetzailearekiko hurbiltasunak ere hizkera era aski fidagarrian jasotzen laguntzendutelakoan nago.

Aurrekoa kontuan harturik, hortaz, era askotako gaiak jaso dira, berriemaileekgustoko zituzten neurrian; ez, hala ere, oso era zehatzean: biografia, auzoa, herria,herriko gizataldeak, inguruko herriak, hizkera, hizkuntz erregistroak, euskararen era-bilera, erlijioa, usteak, urteko jaiak eta ospakizunak, 1936ko gerra, baserria eta berta-ko lanak, arrantza, kabarrak, tolare eta sagardotegiak, teilagintza, kontrabandoa, erro-tak, otorduak...

Elkarrizketa gehienetan berriemailearen etxean egin da, etxeko giroari atxiki nahianaritu da; inoiz beste lekuren batean grabatu da, baina beti ere berriemailearen egunero-ko ohituretan aldaketa nabarmenik eragin gabe, ahal dela. Hori dela eta, gainera, gehie-netan berriemaile bakarrarekin aritu banaiz ere, bada ingurukoren bat elkarrizketan ereparte hartzen duena eta zenbaitetan bi berriemaileren solasa dugu aztergai.

Lexikoa jasotzeko lana alde batera utzita, ez da inkestarik egin corpusa sortzeko.Alde horretatik lan honek badu zer osatua. Dialektologiaren ohiko bideetan galdeke-tan aritzea ezinbestekoa da, baina era berean ezaguna da horixe izan ohi dela berrie-mailea erregistro informalagoetatik aldendu eta formalagoetara eramateko modua (cf.Chambers & Trudgill 1990: 58). Hortaz, oraingo honetan hizkuntz joerak, erregularta-sunak eta hizkuntz aldaketak aisago atzemateko egokiena den hizketa-mailara hur-bildu nahi izan dut. Kontuan hartu beharko da, ondorioz, galdeketaren bidez eman-dako baino hizkuntz datu gutxiago eskainiko direla.

Grabatzeko Minidisc-a erabili da oso erosoa gertatzen baita bai grabatzeko baitajasotakoa ordenagailuratzeko ere. Hala ere, grabazioen artean badago kalitate-alderik,izan ere, berriemaileen hitz egiteko modua era askotariko izateaz gain, mikrofono des-berdinak erabili baitira jasotzea hobetu nahian eta horrelakoetan gertatu ohi denez, ezda beti erdietsi norberak nahi lukeena.

1.1. LOIDI CORPUSA

Loidi corpusa izena jarri diot Irungo Udalak emandako bekarako sortutako hamarlekukoren elkarrizketen corpusari.

Baina grabatutakoa transkribatzeak dialektologian duen axolari erreparatu etabildutako corpusa behar bezala kokatuko badugu, baitezpadakoa da horren inguru-ko zenbait hausnarketa egitea. Kontuan hartuko dira, hortaz, Blanche-Benvenistek etaJeanJeanek frantses mintzatuaz ondutako liburua (1987) eta beste zenbait lanetan


agertutako gogoetak (Companys 1956, Chaurand 1972, Veny 1986, Videgain 1989,1991, Dalbéra-Stefanaggi 1992, Camino 1997).

Ezinezkoa da benetako testua idaztea: transkribatzea ahozkotasunaren zati batdela onartuz gero, beti izango da idatzitakoa esandakoaren interpretazioa. Ondorioz,zalantzak, ulertu ezinik utzitakoak eta bestela transkriba litezkeen adibideak ere betiizango ditugu. Oraingo honetan, gainera, transkribatzaile bakarraren analisia izateaere erantsi behar zaio. Ez dago besterekin eztabaidatutako edo adostutako erabaki-rik. Bestalde, solasaldian zehar hartutako oharrak osagarriak dira.

Testuak, beraz, bi ardatzen arteko oreka behar du: ahozkotasunari zor zaion leial-tasuna, batetik, eta testu idatzi orok nahitaezkoa duen irakurgarritasuna, bestetik.

Helburuen arabera zenbait transkripzio-mota bereiz daitezkeela ere kontu ezagu-na da. Videgainek (1991) gogorarazia duenez, denetarako balio duen grabaziorik ezdagoen moduan, ez dago denetarako balio duen transkripziorik. Beraz, aztertzailebakoitzaren esku dago helburuaren araberako transkripzio-mota finkatzea. Oraingotestu honen helburua Hondarribiko eta Irungo hizketa ez jasoa, lagunartekoa biltzea da,eta maila horretan agertu ohi diren hizkuntz ezaugarriak (fonetiko-fonologikoak, mor-fosintaktikoak, lexikoak) ingurune egokian jasotzea, ezinbestekoak baitira hizkerak des-kribatzeko eta alderatzeko erabili ohi diren ezaugarri-bildumetan.


Aurreko guztia eta hizkeron bereizgarriak kontuan harturik erabaki da azentuera,adibidez, tilde bidez agertzea. Egia da lantegia luze eta pisuago bihurtzen duela, bainahizkeron azentuari eskainitako arreta eta berau adierazteko joera ez da gure artean gaurgoizekoa (ikus Alzola 1959-1961 batez ere eta Holmer 1964), eta bestalde egungo iker-ketetan alor horri emandako axolak (ikus Hualde 1997 batez ere) nahitaezkoa egitendute gertakari horren berri jasotzea. Beste kontu bat da notazio-sistema hau bainomodu hobeagorik badela gaur egun, belarriz egindako notazio inpresionistak ez baitutresna bidez egindakoak eskaintzen duen fidagarritasunik, baina horrelako corpus bate-an azentueraren joera nagusietara hurbiltzeko balio duela esan liteke.

Azentuarekin lotutako bilakabideak, sinkopa eta aferesia, noiz gertatzen direnparentesi bidez agertu da. Modu bera erabili da hitzoinaren bukaerako -a-ren galeraadierazteko. Goranzko diptongoen agerraldiak ere idatzi dira, eta baita horrelakoetanebaki ohi diren <j, w> irristariak ere. Txistukari igurzkarietan, berriz, neutralizazioanabarmena denean <s> erabili da, baina neutralizazioa erabatekoa ez denean gertatzenden ebakera irregularraren berri ere eman da, nahiz eta honetan, azentuarenean bezala-xe, tresna bidezko neurketak eta inkesta xeheak zehaztasun handiagoa ekarri ohi duen.

Hortaz, transkripzio fonetikoa egin ez bada ere, bada corpusean hizkeron bila-kabide fonologiko nabariak atzemateko modua.

Ahozkotasuna eta gramatikaltasunaren arteko harremana ere aipatu beharrekokontua da atal honetan. Caminok gogorarazia duenez (1997: 524) bat-bateko ahozkohizkuntzan gramatika-arauak gainditzen dituzten egitura eta esapide asko gertatu ohidira. Gure corpusean ere nabarmena da maiz ageri direla etenak, zangalatrauak,komunztadura-hutsak (kasu-markarenak eta aditzarenak), behar bezala bukatu gabekoesaldiak, makulu gisa erabilitako hitzak... nahiz eta egia ere izan badela alderik hiztu-nen artean. Transkribatzaileak gertatu ahala jaso eta erarik zehatzenean idatz litzake ger-takari hauek guztiak, komunikazio-ekintza osorik islatu nahian, edo erabaki lezake betiere hizkuntz helburuak, irakurgarritasuna eta ulermena eta berriemailearekiko errespe-tua gogoan, grabaziotik horietako zenbait kentzea. Horretarako, eten motx-motxak eginlitezke audio-edizioko programa informatikoren bat erabiliz, beti ere aurreko irizpide-ak ahantzi gabe. Era berean, baliabide berberaz balia daiteke berriemaileak etxeko giro-tik kanpo agertu nahi ez lituzkeen edo eroso gertatzen ez zaizkion gaiak, iruzkinak edoerreferentzia zehatzegiak ere ez agertzeko.

Transkribatzeko moduaz, prozeduraz eta lan-denboraren ebaluazioaz ere kome-ni da hitz pare bat adieraztea. Arestian esana da jasotako grabaziotik egin dela trans-kripzioa, zeharkako metodoa erabili da, beraz. Eta elkarrizketan zehar eta beraubukatu eta berehala oharren bat edo beste jaso arren, ordenagailua erabili da entzuneta transkribatzeko. Audio-edizioko programaren bidez puxkatan jarri da grabazioosoa, eta zati horiek entzun ahala eskuz idatzi dira. Lehen idatzialdia testu-prozesa-dorean kopiatu eta bi orrazketa egin zaizkio: lehenengoan grabazioa eta testua alde-ratuz, testua zuzendu da –eta zenbaitetan grabatutakoa moztu—, eta bigarrenean, tes-tuaren baitako lotura hartu da gogoan batez ere.


Horretarako erabilitako denbora zaila da zehazten. Esan liteke, grabatutakominutuko hogeita bost bat minutu behar izan direla transkribatzeko. Eta noski, horrierantsi behar zaizkio testua ordenagailuan idazteko eta bi orrazketak egiteko denbo-ra. Horrek guztiak ez du inola ere adierazi nahi testuak zer hobetua izango ez due-nik. Zalantzarik gabe izango dira transkribatzailearen hutsak, transkribatzeko modugehiagoko adibideak, ulertu gabekoak... Eta begien bistakoa da horrelako monogra-fietan gertatu ohi den legez (cf. Camino 1997: 66), biltzaileak transkribatu ahala ohar-kabean eginak izango dituela normalizatze edo arautze ttikiak, hizketaz duen eza-gueraz baliatuta, benetan entzuten dena zenbaitetan saihestuz.

Hala eta guztiz ere, zuzenagoa da, eta erabilgarriago ondokoentzat, bi gai horiek,ahozkoa eta idatzia, batera eskaintzea. Hartara, izango baitu entzule-irakurleak testuazuzentzeko, aldatzeko, osatzeko... parada.

Hortaz, arestian esandakoa gogorarazi nahi litzateke: corpus honetako hizketa, orohar, eguneroko jardunean erabiltzen dute Hondarribian eta Irunen hirurogeita hamar etalaurogeita hamar urte bitarteko hiztunek, lagunarteko erregistroan (noski, horrelakokomunikazio-egoera batean lor litekeen neurrian). Bertan ageri diren hizkuntz ezauga-rri gehien-gehienak estilo eta erregistro horiei dagozkie, baina egia ere bada, hizkerokdeskribatzeko eta alderatzeko erabili ohi diren ezaugarri guzti-guztiak bertan ageri ezdirenez, zenbait ezaugarri biltzeko eta beste batzuen maiztasuna eta ingurune egokiakhobeto finkatzeko inkesta osagarrien beharra ere nabarmen samarra dela.

Corpusa hizkuntz ezaugarrien bilduma bat erabiliz aztertu da. Bilduma hori osa-tzeko orain arteko ikerlanak hartu dira oinarritzat, batez ere, azken urteotan euskaldialektologian ondutako lan nagusiak nahiz hizkera hauez egindakoak eta baita egi-leak berak duen ezaguera ere.

Lanaren egiturari dagokionez, berriz, aurkezpen honen ondotik, hizkuntzaz kan-poko eragileak agertuko dira. Hurrengo atalean orain arteko ikerlanen axaleko begi-ratua eskainiko da. Gero, lanaren ardatza dator: bi hizkeron ezaugarri edo arauakaztertu eta ondorio nagusiak. Eranskin moduan, itsas lexikoaren galdeketaren eran-tzunak eta bibliografia. CDan, berriz, grabazioak eta berorien transkripzioa.


2. HIZKUNTZAZ KANPOKOAK: ERKIDEGOEN HISTORI IBILBIDEA

Ez dira atzo goizekoak Hondarribiari eta Iruni buruzko berriak, ezta bien artekoharremanei buruzkoak ere: aspalditik adierazi zaizkigu erkidego bakoitzaren hainbatxehetasun eta baita bien arteko lotura estuak mendez mende iraun duela ere, etaaurrera begira ere halatsu –edo bateratuago– segituko dutela esateak ez dirudi inorharritzeko moduko kontua.

Horrela ageri da era askotako iturri idatzietan eta horrela ageri da gaur egun bihirietako bizilagun askoren idurietan ere.

Hala eta guztiz ere, ez da lan xamurra horien berri zehatza eman, xehe-xeheagertu eta alderatzen hastea. Eta ez dirudi hizkuntzaren gaineko lan honen helburunagusitzat horixe hartu beharko litzatekeenik, bestalde. Guztiarekin ere, erkidegoaknolakoak izan diren eta izan dituzten harreman estuen halako axaleko ikuspegi bateman nahi litzateke. Eta erkidego aski irekiak izan direla erakutsi nahi da. Beste kontubatzuk ere agertuko dira: eskualde bilakaeran Irunek mendez mende hartu duennagusitasuna, Jaitzubia auzo hondarribiarraren harreman handia Irunekin, Portukoauzoko gizataldearen trinkotasuna eta talde-sena, besteak beste.

Hartara, bi erkidegoen hizkuntzazko alderatzea eta lotura gizartezko loturarekinbatera irakurtzeko modukoak direla adieraziko da, beti ere gogoan harturik hizkun-tzazko eta gizartezko ondorioak bat etortzea gure gustukoa balitz ere, ez direla asko-tan hala gertatzen, eta gure egitekoa hizkuntzazko ondorioetara ahalik eta erarik zin-tzoenean iristea dela.

Hizkeren aukera egin eta gero hasi da gizartezko eragileen azterketa: eremuzabalagoa hartuz gero –Bidasoaz beste aldeko Hendaia, Biriatu, Urruña, DonibaneLohizune, eta alde honetako Oiartzun, Errenteria, Lezo, Pasaia, Bortziriak etaDonostia, eta are itsasbazterreko beste portuak ere–, aberatsagoa eta zuzenagoaizango litzateke ikuspegia, baina egia ere bada iturriak erabili ahala eten gabekoaeta askotarikoa izan dela Hondarribiko eta Irungo erkidegoen arteko harremanenaipamena.

Hondarribia eta Irun nola osatu eta garatu diren eta mendez mende izan dutenloturaren berri emateko kronologia ardatz modura hartu eta zenbait atal nagusi berei-zi dira: historiaurretik herribilduaren sorrera bitarteko berriak (XIII.era arte),


Hondarribiko herribilduaren sorreratik Irungo unibertsitatea bereizi bitartekoak (XIII-XVIII), aro garaikideari dagokionez, azkenik, XIX. eta XX. mendeetakoak.

Honako alor hauek hartu dira gogoan argibideak jasotzeko momentuan: geogra-fi kokagunea, komunikabideak eta hirigintza; agintea eta antolaketa (politika etaadministrazioa, zuzenbidea, erlijioa, hezkuntza); demografia (bilakaera, inmigrazioa);ekonomia (burdinolak, arrantza, salerosketa, aduana, trenbidea, industria, turismoa,zerbitzuak); jaiak eta kultur adierazpideak, erkidegoak eta gizataldeak (kideen kopu-rua, osaera eta barreneko batasuna, harremanak).

Bizilagunen oharmenari ere tartea eskaini zaio atalaren bukaeran eta honakokontu hauek erakutsiko dira orduan: bi erkidegoen arteko harremanak, gizataldeak–batez ere Hondarribian–, euskararen iraupena eta hizkera-moten balorazioa.

2.1. HISTORIAURRETIK HERRIBILDUAREN SORRERA BITARTEKOAK

Historiaurrera joz gero, Jaizkibelen, Higerren, Jaitzubian, Arbesen eta Aiako Harrianhainbat bizitoki eta bizilagunren aztarna topatu da, baina Oiasso hiriaz dagoen doku-mentazioak eta arrasto-multzo handiek erromatarren berebiziko eragina, Oiartzunibairainoko eskualdearen batasuna eta hiriak komunikabide-sare zabalagoan zuenaxola adieraziak dituzte, besteak beste (cf. Urteaga 2002).


IV. mendera arte bakarrik iraun zuen hiriak, hala ere, eta ez dirudi erraza horrenhizkuntz eraginez mintzatzea. Eta era berean, ez da samurra hizpidera ekartzea eus-kal dialektologiaren historian maiz aipatu den lotura: leinuen eta euskalkien banake-ten arteko kidetasuna. Nola antzeman diezaiokegu gure hizkeretan leinuen banake-tak utzitako arrastoari? Ez dakigu zein zen hizkuntz egoera, ez dakigu nolakoak zireneuskara eta euskalkiak, garai hartan elkarrengandik hurbilago bazeuden ere, etaoraintsu arte nolakoak izan diren zehazteak ere lanak ematen ditu.

Historian aurrera eginez gero, berriz, Erdi Aroan Hondarribiak eta Irunek izan-dako kanpo-harremanei gagozkiela, gogoan hartu beharrekoak dira Nafarroa,Gaztela, Baiona eta Donostia.

Nafarroarekiko eta Gaztelarekiko harremana nabarmen samarra da, Gipuzkoakoitsasaldea beren eremuaren baitan edukitzeko zuten interesagatik. Hori dela eta ibiliziren inguru hauek XI-XII. mendeetan bataren eta bestearen agintepean, eta erresu-men arteko mugan zeudenez, borroka eta sesio-leku bihurtu ziren, 1200. urteanGaztelak Gipuzkoa mendean hartu zuen arte.

Baionarekin izandako harremana, berriz, bi arrazoirengatik aipatu behar da:Hondarribiko eta Irungo biztanlerian eta hiri-bilakaeran izandako eraginagatik etamugaz gaindiko harremana finkatzeko izandako balioagatik. Harremanon jatorriagora-behera, nolakotasuna gertatzen zaigu interesgarri: gaskoien etorrera dela medio,familiazko, salerosizko eta erlijiozko harremanak eratu ziren mugaren bi aldeen arte-an (cf. Orella 2001: 30).

Erlijiozko harremanak iraunkorrak izan ziren: Hondarribia Baionako Eliz barru-tian artzapez-eskualdearen buru izan zen, harik eta XVI. mendean Iruñeko Elizbarrutiaren baitara bildu zuten arte. Hauxe da Bidasoaldeko hirion euskal hizkerakGipuzkoako erdialdekoetatik bereizi eta Lapurdikoetara hurbiltzeko erabili ohi denargudio nagusia. Uste izatekoa da Baiona aldetik eliz lotura honen bidez etorrikozela hizkuntz eredurik, eta mugaz haranzko hizkuntz ezaugarririk; besterik da,ordea, geure lekukotasunen eta ezagueraren arabera nola atzeman eta zehaz ditza-kegun gaur egun.

Donostiarekiko harremana ere ez bide zen ttikia izan, herribildu donostiarrarensorrera-agirian (1180) Hondarribiaren eta Irunen lehenbiziko lekukotasuna eskaintze-az gain, herribilduaren eremuaren baitan zeudela adierazi baitzen. Hurrengo mende-etan harremanak jarraitu egin zuen, bi herribilduetako gaskoien arteko famili eta eko-nomi loturek adierazten dutenez. Komunikazio-sare zabalagoen ikuspuntutik, azke-nik, ez da ahantzi behar Santiago bidearen eragina, itsas aldetik Hendaian barrenaetorri eta Irun nahiz Hondarribia gurutzatzen baitzituen.

Hortaz, erkidego guztietan gertatzen den bezala, hasiera-hasieratik dugu koka-gunearen eragina Bidasoa inguru honetan: bai itsasoz bai idorrez pausua izan daPirinioez bi aldeetako harremanetarako eta garaian garaiko politika-interesen arabe-rako estrategi balioa izan du. Bi eragile hauei esker Hondarribiko eta Irungo erkide-goek harreman handiak izan dituzte bai elkarrekin, baita inguruko –eta urrutixeago-


ko– beste erkidegoekin. Beraz, zuhur izango bagara, aski abiaburu irekitik hurbildubeharko dugu erkidego hauetara eta izan duten hizkuntz bilakaerara.

2.2. HERRIBILDUAREN SORRERATIK BEREIZI ARTE: 1203-1766

Hurrengo mendeetan ere eskualdearen trinkotasuna nabarmena izan da. 1203anGaztelako Alfontso VIII.ak Hondarribiko herribilduari Donostiako forua eman zio-nean, Oiartzun ibaitik Bidasoa bitarteko eremua hartu zuen kontuan, hain zuzen,Hondarribia, Irun, Lezo eta Pasai Donibane. Erkidego hauen arteko administrazio-loturak XVIII. mendearen erdira arte iraun zuen eta batez ere arlo zibilari eta kri-minalari zegokien. Harreman estu eta zuzenena, hala ere, Irun eta Hondarribiarenartekoa izan zen, nahiz eta ez zen beti harreman goxoa izan. Ikus ditzagun zenbaitadibide.

Aginte eta administrazio-harremanetan gorabehera franko gertatu zenHondarribiko herribilduaren eta Irungo unibertsitateko bizilagunen artean, azkenhauen garapenari mugak ezarri baitzizkioten Hondarribiko agintariek. Hori dela eta,herribilduaren agintepetik libratu nahian aritu zen Irun atsedenik hartu gabe, inde-pendentzia juridiko eta zibilaren bila. Hondarribiak, gainera, protagonismo demogra-fikoa eta ekonomikoa galdu zuen Aro Modernoan zehar Frantzia eta Gaztela bitarte-


ko komunikabideetatik bazter gelditu zelako, eta Irunek baino baliabide gutxiagozituelako (Puche 2000: 36). Hala ere, eskualdeko herribildu eta gune militar nagusiazenez, ez zuen amore eman eta auzitan ibili ziren XVIII. mendera arte.

Eliz harremanen alorrean ere izan ziren Irun eta Hondarribiaren arteko tirabirak,eta hauetan ere ikus daiteke irundarrek beren burujabetza aldarrikatu eta hondarri-biarrek, aldiz, ez zituztela ordura arteko agintea eta irabazpidea galdu nahi (cf.Balenciaga & Ubani 1988 eta Balenziaga 1992).

Argibideok Hondarribiaren eta Irunen arteko lotura adierazi digute, eta, zalan-tzarik gabe, azken honi aurrerabideak zekarzkion aldakuntzei eta erkidego modurazuten banakotasunari erantzun nahia nabari-nabari ageri da. XVIII. mendean gauzatuzen asmoa, 1766an bereizi baitzen Irun Hondarribitik1.

Ez da ahantzi behar, gainera, Hondarribiko herribilduaren eremuaren baitan zirenPasai Donibane eta Lezo ere urte bertsuetan eta antzera bereizi zirela (Barandiaran1982: 24 hh). Lezo espedienterik gabe bereizi omen zen, baina zehaztu gabe dagonoiz. Donibaneri dagokionez, 1765an hasi ziren sanjuandarrak herribildua tituluaeskuratzeko prozesuan eta 1770ean lortu zuten herribildutzat hartzea; eta San Pedro1809an elkartu zitzaion. Dena den, batarekiko eta bestearekiko harremana Irunekikoabaino apalagoa izan zela adierazten dute datuek.

Gizarte-harremanek Hondarribiaren eta Irunen arteko joan-etorri jarraitua adie-razten dute. Ospakizunen arloak ere eskaintzen du tankera horretako daturik: ohi-koa zen herriko jaietara auzoko herrikoak joatea. Horixe esan liteke IrungoAlardearen eta San Martzial eguneko prozesioaren ingurukoak hizpide hartuta:nahiko usu joaten ziren musika-jotzaileak Hondarribitik Irunera XVI. mendean (cf.Aramburu 1998: 615, 621).

Eta, gainera, Lapurdiko herriekiko harremanaren berri jasotzeko era eskaintzendute gizarte-alorreko beste zenbait argibidek.

Salerosketa-harremanetan, adibidez, aipa liteke XVII. mendearen bukaeran etaXVIII.aren hasieran Baltasar de Urdanibia irundarraren, Maria de Barrenechea honda-rribiarraren eta Cathalina de Lasaga hendaiarraren arteko lotura (cf. Aramburu 1998:411 hh eta Rilova 1998: 82 hh).

Baltasar de Urdanibia, Irungo agintaria, Urdanibiko ola-erroten jabea etaHondarribiko haragi-hornitzailea zen. Azken eginkizun hori utzitakoan Maria deBarrenechea hondarribiarrarekin zorretan zenez, honek auzitara eraman zuen 1678an.Era berean, saltzaile hondarribiarra hil zenean, Cathalina de Lasaga hendaiarrak bereha-la jo zuen Hondarribiko alkatearengana hark 1698 ezkeroztik zizkion zorrak kitatzera.Eta salerosketan arituak zirela frogatzeko lekukoak aurkezteaz gain, euskaraz idatzitakokontu-liburua aurkeztu eta onartu zitzaion. Kontu-liburua nola onartu zen ikusita, bi


1 Irunen tituluaz eta ikus Uranzu 1994: 316; bereizteko arrazoiez, inguruneaz, aurreko saioezeta agiriaz, berriz, Garmendia 1991: 47 hh; eta prozeduraz Puche 2000: 52.

alderdi nabarmen har ditzakegu gogoan: mugaz bi aldekoon arteko harremana euskarazizango zen, eta hainbat hiztunentzat ez zen arrotz izango inguruko herrietako euskara.

Donibane Lohizuneko feriara joatea ere aski arrunta zen XVIII. mendean irundareta hondarribiarrentzat, kontuan hartzen bada, adibidez, 1770an hara joan ohi zirenzenbait emakumezkori pasaporte modura ordainarazi nahi izan zitzaien diru-sariarenkontra altxatu zirela Irungo agintariak, eta 1787an berriro ordainarazi nahi izan zi-tzaiela irundarrei, eten gabe joaten baitziren Hendaia, Biriatu, Urruña, Ziburu etabatez ere Donibane Lohizuneko feriara, astearte eta ostiralero (Aramburu 1998: 645).

Beste alorretan ere nabariak dira mugaz bi aldekoen arteko harremanak.

Arrantzan, behintzat, ageri dira (cf. Ciriquiain-Gaiztarro 1979: 169, 253 etaEnparan eta beste 1997: 10-11): 1533ko agiri baten arabera, Martín Sánchez deLaborda armadore hondarribiarrak Galizia aldera joateko kontratua egin zuen hirugaleoi-maisurekin; hiru maisuok Juan Martínez de Arribillaga hondarribiarra, Juanesde Oyarzabal eta Juanes de Ibayeta urruñarrak ziren. 1690an eta 1728an debekatuegin zen mugaz honanzko marinelak Lapurdiko ontzietan aritzea. Jakina da frantse-sak eta ingelesak Ternuan nagusitu zirenean marinel gipuzkoarrak Lapurdiko ontzie-tan arrolatu zirela; baina sei kapitain hondarribiarrek debeku horri kasurik egin ezziotenez, haiek atxilotzeko agindua eman zuten.


Hondarribiko kortsoaldiaren bigarren aldian (1701-1714), mugaz bi aldeetako arma-doreak eta marinelak elkarrekin ibili zirela adierazten du, adibidez, Urristi kapitain hen-daiarraren eta Mendinueta kapitain hondarribiarraren arteko auziak (Alberdi 1998: 20hh). Autu horretan, bestalde, 1680an Hondarribira hiru eskutitz euskaraz bidaliak zituenDuhulquo Lissarritz Urruñako idazkariaren euskarazko lau gutun labur ageri dira.

Bestelako lan-eginkizunetan ere bada euskarazko harremanen lekukotasunik:Yguiñiz arotz irundarrak Behobiko pausuan erabiltzeko egindako gabarra ikuskatze-ra etorri zen Ansobordo urruñarra 1765ean alcalde de sacas delakoaren aginduz (cf.Agirre Sorondo 1991: 90). Urruñarra euskaraz aritu zela jaso zen agirietan, eta elka-rrekin halaxe arituko zirela pentsatzea bidezkoa dela iduri du.

Mugaz bi aldeetako bizilagunen arteko harremanok, jakina, ez ziren beti baketsuakizan, baina eskualdearen baitako joan-etorrien ugaritasunaz jabetzeko balio dute. 1679anBidasoaren jabetza zela eta hainbat eraso eta liskar izan zituzten hendaiar eta hondarri-biarrek (cf. Rilova 1998). Liskar horien artean Dominse de Galbarretak, familia ezagune-ko hendaiarrak, zenbait emakume hondarribiarri eraso egin zien, besteak beste,Hendaian salerosketara joana zen Maria de Lizardi alargunari eta arrain-saltzen bertan arizen Clara de Narbarteri; azken honi, gainera, egun batzuen buruan berriz egin zioneraso, oraingoan Irunen, lantegi berean ari zela. Galbarreta familiak, hala ere, izan bes-telako harremanik mugaz honazkoekin: 1681an Domingo de Galbarreta apaiza Parisenlaguntzaile izan zuten preso hartutako zenbait arrantzontzi pasaitar eta donostiarrek; etaGalbarreta hori bera aritu zen apaiz-lanetan Irungo elizan geroago.

Kontrabandoa dela eta ere estutu ziren mugaren bi aldekoen arteko harremanak.XVI. eta XVII. mendeetan dirua, urrea eta zilarra nahiz zaldiak eta aziendak ibili zituz-ten atzera-aurrera, zenbait epaitan agertutakoaren arabera (Aramburu 1998: 42 hh).

Argi dago, hortaz, mugaz bi aldeetako harremana. Eta harremanotan euskararentokiari buruzko zenbait jakingarri ere eskaintzen dute.

Beste argibide batzuek ere erakusten dute harremanen ugaria. Konparazio bate-rako, garai horretan, lehenago bezala, salerosketa-hitzarmenak sinatu eta betetzenziren eta, ondorioz, mugaren alde batetik bestera pasaporterik gabe ibiltzeko aukeraizaten zen (Rilova 1999: 91 hh). Dena den, ez litzaiguke batere gaizki etorriko aldebatetik bestera ibili ohi zen jendeari buruzko xehetasun gehiago jakitea2.

Ez dugu ahantzi nahi, hala eta guztiz ere, bi herriok eremu zabalagoekin ere izandutela harremana. Hondarribia eta Irun ez dira erkidego bakartuak, gorago adierazidenez, muga-erkidegoak dira, eta atzera-aurrera ibilitako jendearen eragina askoz ereaberatsagoa izan da.


2 Esate baterako, mugaz handik alde honetara bizitzera etorritakoei buruzkoak. Rilovaren ara-bera (1999: 106), 1667an berrogeita hamar soldadu frantses bizi ziren Hondarribian. Hurrengo men-dearen bukaeran urriagoa da datua: 1793an Hondarribiko udalak Diputazioari emandako erantzune-an hamahiru frantses aipatu zituen, gehienak Hondarribira ezkondutako emakumeak, eta batez ereHendaiatik itzuri joandako behe mailako beste zenbait (Guevara 1992: 18).

Bi herrion bilakaeran erabateko axola izan du muga-kokaguneak, estrategiaxola eman baitie mendez mende. Eta ondorioz, hirigintza, ekonomi eta demogra-fi garapenaren norabidea honen araberakoa izan da. Agintariek ahalegin bereziaegin zuten herribildua babestu eta indartzeko, eta horren izenean beren agintepe-ko beste hiriguneen garapenari oztopoak jarri zizkioten. Bistan da, esate baterako,gerra-garaian gotorlekuari egindako erasoek, suntsitzeek eta suteek ekonomi etademografi ondorio nabarmenak izan zituztela (cf. Luis de Uranzu 1994: 137).

Hala ere, aro modernoan Irunen estrategi axola handitu egin zen Frantziako etaEspainiako monarkien arteko borroken ondorioz. Borbondarren etxea Espainiakokoroaz jabetu zenean, bi monarkien arteko harremana aldatu eta handik aurreraBidasoako mugak axola galdu zuen estrategiaren ikuspuntutik (Múgica 1903: 153),nahiz eta XVIII. mendean ere izan zen erasorik. Gerra-gertakari ugari hauen artean,erkidego-senean arrasto nabarmena utzi dute 1522an Irungo San Martzialen izandakoborrokak eta 1638an Hondarribian bizi izandako setioak.

2.2.1. Hondarribiko erkidegoa mendeotan

Har ditzagun bi erkidegoak bakoitza bere aldetik oraingoan, eta bil ditzagun mendehauetako gizarte-bizitzaren inguruko datu nagusiak.

Hondarribian herribilduaren axolaz gain, Madalena auzoaren axola nabarmendubeharra dago, auzo horretan elkartu baita portuarren gizataldea mendez mende.Madalena auzoak bazituen eliza, etxeak eta ontzi ttikietarako kaia. Auzoak ez zionbatere laguntzen herribilduaren segurtasunari, baina eliza herribildua bera bainozaharragoa zen, nonbait, eta hori dela eta iraun zuen zutik (apud Roldán 1995: IV).Hala ere, 1684an suntsitu eta berreraiki zuten, eta 1923an itxi zuten erabat Portukoeliza berria eraikitakoan.

Ingurune horretan bazen, hortaz, bizimodua itsasotik ateratzen zuen gizataldebat, mendeen joanean azkartu eta ugaritu dena.

XVI. mendearen bukaeran, adibidez, Hondarribiko ia hirurehun familietatik iaehuneko hamarrera iristen ziren erriberan bizi zirenak (Cruz Mundet 2001: 86), edo,nahiz eta 1556an auzoa desegiteko agindua eman, baziren 1598an hogeita sei etxe(Ciriquiain-Gaiztarro 1986: 93). Bi menderen buruan, berriz, itsasoari eremua kentze-ko lanen ondorioz hobekuntza nabarmena izan zuen Madalena auzoak: 1734-1817aldian murruz kanpoko etxeak eraikitzea debekatua zen arren, 1780 inguruan hiru-rogei etxetik goiti, ehun familia baino gehiago eta hirurehun eta berrogeita hamabibizilagun zituen; hala ere, Hondarribiko hiritarren eta etxeen portzentaiei begira ehu-neko hamabost besterik ez ziren.

Baina Hondarribiko erkidegoak itsasoarekin mendeotan izandako harremana ezda hor agortzen. Asturiagako portuak eta ibai ahoan goitiago kokatutako lonja-etxe-ak eta pisuak itsas merkataritzaren eragina adierazten dute (Ciriquiain-Gaiztarro 1986:86). Gaskoien etorreraz geroztik Pasaia indartu zen bitarte, XV. mendearen erdian,


Hondarribiak harreman zabalak izan zituen Gaztela, Nafarroa, Baiona eta Europakohainbat herrialderekin.

Itsas merkataritza eta arrantza bideratzeko sortu zen XIV. mendearen erdian gauregun ere bizirik dirauen itsas gizonen Kofradia. Tankera honetako erakundeek itsasta-rren elkarbizitza arautzeaz gain, herribilduko bizitzan eragina izan ohi zuten, kideen izae-ra nabarra izanagatik, elkarteko buruek herriko agintean parte hartzeko ahaleginak eginzituztelako (ikus Erkoreka 1991). Hala ere, itsasbazterreko arrantza indartu ahala, kofra-diak arrantzaleen eitea hartu zuen eta berauek elkarrengana biltzeko tresna izateaz gain,ordura arteko mendetasuna arintzeko modua ekarri zuen (cf. Emparan 1994).

Kofradia dela eta, interesgarria da beste ñabardura bat egitea gizataldearen trin-kotasunaren eta erkidegoaren barrengo loturen ikuspegitik: kofradiak eta arrantzale-ek bat egin zuten, baina kofradiako kide asko Madalena auzoko bizilagunak bazirenere, ez ziren guztiak bertan bizi. XVIII. mendearen bukaeran, adibidez, kofradiakoarrantzaleen erdia Portuan bizi zen, baina beste erdia Portutik kanpo bizi zen –%31herribilduan eta %22 baserrietan (Emparan 1994)–.

Baserri auzoak eta bertako gizataldeak ere aipatu beharrekoak dira aldi honetan,axola handiko gizataldea osatzeaz gain, erkidegoaren harremanei buruzko jakingarrigehiago eskaintzen dituztelako.

Gornutz eta Jaitzubia auzoetan bereizi ketu dira baserriok. Lehenbizikoari buruz-ko albisteak XV. mende bukaerakoak dira, eta bigarrenari buruzkoak XVI.ekoak (SanMartin 1987 eta Furundarena 2002). Eta uste izatekoa da mendez mende gerra-gerta-kariak apaldu eta ekoizpena hobetzeko baliabideak eskuratu ahala, ugaritu egin zire-la baserriak eta baserritarrak.

XVIII. mende bukaeran, esate baterako, baserri auzootan bizi zen Hondarribikobizilagunen erdia, eta etxe-kopuruari begiratuta ugarixeagoak ziren baserriak, herri-bilduko etxeak baino. Lanbideari dagokionez, Hondarribiko baserriaren eta arrantza-ren arteko lotura aspaldikoa da, izan ere, arestian aipatu denez, kofradiako kidearrantzaleen ia laurdena baserrietan bizi baitzen.

Baserritarren gizataldea bi auzotan banatuta egoteak gizarte-harremanetan ereeragina izan du: Gornutz auzoko baserritarrek erkidegoko beste gizataldeekin izandituzte harreman nagusiak, baina Jaitzubiak lotura handia izan du aspalditik Irungoauzo hurbilekin eta administrazio nahiz erlijio erakundeekin.

Horixe ikus liteke, 1648an, gertatutako gizon-saltzearen inguruko pasadizo eza-gunean (Aramburu 1998: 104): erostuna, Juanes de Aginaga Semero, jaitzubiarra zeneta Irunen zenbait kargu izan zituen, besteak beste, parrokiako maiordomo. 1618koauzi baten arabera, berriz, Irungo elizara biltzen ziren hainbat jaitzubiarrek bertanordaintzen zituzten eliz hamarrenak eta Irunen ziren hautagai eta hautesle3.


3 Isastik 1625an emandako etxeen zerrendan, elizaz Irunera jotzen zuten Jaitzubiko baserri eza-gunak aipatu zituen (apud Aguirreche 1984: 41 hh).

Hurrengo mendean, Irun Hondarribiarengandik bereizi eta urte pare batera, jaitzu-biarrek udal karguetan aritzeko zein baldintza bete behar zituzten erabaki zuenIrungo udalbatzak (Luis de Uranzu 1994: 173). Eta 1785an Irundik Historiako ErretAkademiari bidalitako erantzunean ere Jaitzubia elizaz Irunera biltzen zela ageri da(apud Aguirreche 1990: 182).

Hala ere, bi hiriguneetatik bazter egotea da auzoaren kokagunearen ezaugarrinagusia. Hain zuzen, urruntasuna eta neguan iristeko zailtasuna izan ziren 1790-1799bitartean Irun eta Hondarribiko parrokietatik aparteko parrokia eskatzeko Jaitzubikohamalau baserrik eta Anaka nahiz Lapitze auzo irundar horietako beste zenbaitekemandako argudioak (Aramburu 1998: 511 eta 562).

Hondarribiari dagokion ataltxo hau bukatzeko, aipa dezagun erkidegoaren bila-kaeran mendez mende izandako erlijio eta kultur eraginagatik Guadalupeko elizariburuzko berriak XVI. mende hasierakoak diren arren, 1581an sagaratu zela eta1663koa dela Amuteko kaputxinoen komentua (Portu 1989: 733 hh).

2.2.2. Irungo erkidegoa mendeotan

Hirigintza, komunikabideak, erkidegoaren osaera, demografia eta baserria dira men-deotako Iruni buruzko jakingarriak eskaintzen dizkiguten arloak.


Hirigintzari begiratuta, Irungo unibertsitatea Arantzateko jaunaren Irun etxearenondoan eratu zen, etxe-sailak jaun handixkoenen etxe inguruetara bildu eta errege-bidea ardatz modura hartuta. Junkaleko elizak beheko aldean zuen kaia salerosketanaritzeko eta Endarlatsako zubitik Amutekora dena lintzura zen, eta ezari-ezarian hasiziren erabiltzen Behobiko pausua mugaz bestaldekoekiko harremanetan (Múgica1903: 26 eta Puche 2000: 31). Baina Junkaleko elizaren inguruak axola izan bazuenere, San Juan plazaren inguruko eremuak indarra hartu eta bertan kokatu ziren agin-te eta zerbitzu-erakundeak.

Itsasoak XVI. mendera arte axola handia izan zuen komunikabide modura.Hondarribiarekiko idorreko lotura, Mendeluko errepidea, mende horren hasierakoada (Etxaburu 1986: 26). Eta orduan eraiki zituzten bi hiriguneen tartean Mendeluko4

eta Amuteko zubiak (Portu 1989: 263 eta Gebara 2002: 8).

Komunikabideen hobekuntza ere ez zen ttikia izan XVIII. mendean: 1780an erai-ki zen Irun-Madril Errege Galtzada, Behobitik, Irun eta Bentaseko katean barrenaOiartzunera zihoana; 1788an, berriz, Irundik Lezon barrena Donostiara zihoana(Aramburu 1998: 503).

Erkidegoaren osaerari dagokionez, gizarte-estratifikazioa beste herrixketakoentankerakoa zen (cf. Tena 1997: 506 hh): Irunen baziren ia berrehun familia-buru, etaherri-gidaritza ondasunen jabe mordoxka baten esku, beurek zituzten herrigunekoetxeak eta inguruko burdinola eta errotak, eta txoil urriak ziren gaur egun baserritzatjo ohi diren bizitoki eta ustiatze-guneak.

Demografiaz, berriz, Irun indartu egin zen mendeotan: Erdi Aroaren bukaeranbederatziehunen bat bizilagun zituen (Puche 2000: 31 hh). XVI. mendean 1500 bizi-lagun eta bi menderen buruan ia 2500 bizilagunetara iritsi zen, hots, Hondarribiarenpare jarri zen.

Ekonomi jarduerez bezainbatean, eragin handia izan zuten burdinolek eta ingu-ruko lanek XIV. mendetik XVI.era bitartean (cf. Puche 2000: 36 hh): 1328koa da bur-dinolen forua, XVI. mendean baziren zortzi ola Irunen; baina XVII. mendean bi baka-rrik ari ziren lanean. Baserria da XVIII. mendean Irungo ekonomi jarduera nagusia:lau langiletik hiru baserrian aritzen ziren.

Euskararen ondokoetaratzeari izan duen axolari erreparatuta har ditzagun base-rritarren gizataldeari buruzko zenbait argibide Urrutikoetxearen 1992ko ikerlanetik.

1766an 236 familia bizi ziren 216 baserritan; hauetako gehienak Irungo kaletikaski hurbil kokatuta zeuden. Hortaz, uste izatekoa da herriguneko bizitzarekin harre-


4 Har gogoan gaur egun Mendelu –agiri zaharretan Mendelo- eta Amute bitarteko eremuaHondarribiko udalerriari dagokion arren, garai batean lur komunalak zirela (Aramburu 1998: 421).Hori dela eta, bi hirien arteko muga historikoa Jaitzubiko (edo Amuteko) erreka dela diote zenbaitadituk (cf. Luis de Uranzu 1994: 21, 15. oh.). Eremu honen gaineko bi hirien arteko azken hitzar-mena 1830-1840.ean izan zen (Virto 1991: 27).

man handikoak izango zirela. Auzoka Katea ugarixeagoa bada ere, aski era orekatuan

banatuta zeuden Bidasoa, Lapitze, Meaka, Olaberria eta Anaka5:

Nabaria da baserritarren irundartasuna, gizataldearen trinkotasuna: lau baserrita-

rretatik hiru izatez irundarrak ziren.

Baserrietako ezkontideen jatorriaren azterketak gizataldearen harreman hurbi-

lak zein eremutan gauzatu diren ikusteko aukera eskaintzen du. Irunen, Gipuzkoa

osoan bezala, hamar-hamabost kilometroko eremuan gertatu ohi dira harremanok

XVIII. mendean (1992: 378). Irunera ezkondutakoen artean Donostiara bitarteko

herrietakoak (Hondarribia, Oiartzun, Lezo, Pasaia, Donostia) gailen ziren (294

ezkontide); Bortzirietakoak (119) eta Lapurdiko itsasaldekoak (Hendaia, Ziburu,

Donibane Lohizune...) (80) ere aipatzeko modukoak dira; beste jatorriak bigarren

mailakoak dira.


5 1785ean Historia Akademiari bidalitako erantzunean lau auzo irundar aipatzen dira: Vidasoa,Meaca, Ergoien edo Olaberria eta Lapice (cf. Aguirreche 1990: 182); 1820 inguru hasi ziren Anakaeta Bentas-Katea auzotzat hartzen eta beranduxeago, 1877an, Behobia (cf. Aramburu 1998: 16).Auzoen izenen bilakaeraz eta sortutako gorabeherez ikus litezke besteak beste Luis de Uranzu 1994eta Aramburu 1998. Tamalgarria da oraindik auzoen izen ofizialik finkatuta ez edukitzea, nonbait.

Bat dator joera horrekin beste datu bat, sendoegia ez bada ere: 1766ko Nóminabaten arabera, baserri familietatik %10ak zuen etxetik kanpo seme-alabaren bat.Horietatik gehienak aipatutako inguru hurbileko herrietan ziren.

Gizarte-harremanon eremua horixe izango zela erakusten digu beste datu batek(cf. Aramburu 1998: 123 hh): Arantzateko burdinolan 1771an izandako gertaera gataz-katsuan parte hartu zuten nagusiaren eta langileen jatorriari so eginez gero, Irun-Hondarribia-Lesaka harremana ikus daiteke. Pasadizo horrek, gainera, bide ematendu ikusteko garai hartako hainbat irundarren lan-hizkuntza euskara zela, euskarazidatzita agertu baitzen mehatxua zeraman testua.

2.3. ADMINISTRAZIO-BEREIZKETATIK EUROBARRUTIRANTZ: 1766-2001

Irun beregain hasi zenetik ere garapen desberdina izan dute bi hiriek: Irunen handit-zea askoz nabarmenagoa izan baita Hondarribian baino, baina era berean hainbat alo-rretako harreman estuak bere horretan iraun du, eta azken mende eta urteotan harre-mana estutzenago gertatzen ari dela iduri du.

Irun XIX. mendean komunikazio-gune nagusi gertatu da, aduanen aldaketarenondorioz lehenbizi (1841), eta trenbidearen hedapenari esker geroxeago (1863). Etazer esanik ez XX. mendean zehar errepide bidezko garraioa gailentzearekin. Hiriarenpizgarri eta itxuraldatzearen eragile nagusi izan dira berebiziko aldaketa hauek etaekonomiaren ardatz bihurtu dira denbora askoan muga-lanak.

Hirigintzaren ikuspegitik, adibidez, aipagarriak dira 1865ean ordura arteko hiri-gunea eta geltokiko auzo berria lotzeko eraiki zen hiribidea eta beronen iguruan era-tutako zabaltzea. Baina horrekin batera, aduanen leku-aldaketak bidea itxi zion indus-triaren bilakaerari, harik eta XX. mendean muga inguruan lantegiak eraikitzeko debe-kua aldatu zen arte. Industria, geroztik azkartu egin da Irunen eta hirigintzan ere alda-keta nabarmenak eragin ditu, konparazio baterako, 1960tik goiti langile-etxeez josita-ko auzoen sorrera.

Komunikabideon garapena baitezpadakoa gertatu zaio Iruni azken mendeotan,eta lotura egokiak izan ditu bai mugaz honanzko eremuekin –gorago aipatutakoIrun-Gatzaga errepidea, Andoaindik Donostian barrena zetorren diligentzia-bidea(1844), Nafarroako kamioa (1852), Hondarribiko kamio berria (1865)...– bai mugazharanzko eremuekin ere –Behobiko zubi zaharra (1855) eta burdinazkoa (1879),Santiagoko zubi zaharra (1915-1917) eta berria (60. hamarkada); Behobiko zubiberria, N-1 errepidearen saihesbidea eta Bilbo-Behobia autobidearen muga-zubia(70. hamarkada) –.

Trenbideari dagokionez ere garapen-sasoia izan dira azkeneko bi mendeak:1864an Madril-Hendaia loturak Irunen eta Hendaiaren garapena eragin zuen.Donostia-Hendaia lotura 1913an hasi zen. Bortziriekin eta Baztanekin ere izan zentren bidezko lotura XX. mendearen erdira arte (1956). Hondarribia-Irun lotura tran-bia dela bide bermatu da 1896-1953 aldian: ekonomi bultzadari lagundu zion, gai-


nera, itsasoko nahiz baserriko gaiak Irunen saltzeko aukera eman zuelako, eta hiri-tarren arteko eten gabeko harremana sustatu zuelako (cf. Portu 1989: 529 eta Navas1977: 127).

Autobusa ere erabili ketu da bi hiriak lotzeko: 1934an hasi zen autobus zerbitzua.Hondarribiaren irteera Donostiara Irunen bidez egin zen 1927an Errenteria eta Pasaianbarrena (Portu 1989: 533). Jakina da gaur egun, gainera, hedadura handiagoko auto-bus-garraioaren sarean ezinbesteko jomuga dela Irun.

Hondarribiko hirigintzaren eta komunikabideen garapenean zerikusi handia izandu turismoak XIX. mendearen erdian inguruari emandako balioak. Horrela, hainbatudatiarren sasoiko bizileku bihurtu zen XX. mendean, eta herri-agintarien lehentasu-netako bat haientzako egoitza-zerbitzuak atontzea izan zen urteetan, diru-iturriakerrazago eskuratzeko modua ere eskaintzen zuenez6. Horrela, Portuko eta Puntaleko


6 Halaxe dio Serapio Múgicak 1918 inguruan (apud Portu 1989: 30):

“La población flotante ha sido, en efecto, la causa principal del desarrollo que ha adquirido laciudad. Hace 25 años no pasarían de 200 los veraneantes que elegían esta playa como puntode recreo, pero hoy pasan de 1.500, y la necesidad de proporcionarles adecuado alojamientoy de estar preparados para futuras necesidades, ha obligado a realizar ensanches por los quese ha desbordado la ciudad antes encerrada dentro de las murallas”.[…]

zabaltzeak (1897-1907 eta 1907-1916), eraikuntzak (udatiarren etxe-sailak,Hondarribia-Hendaia zubiaren egitasmoa), lorategiak, aireportua (1955)... aurreraatera ziren eta hiriari beste tankera bat eman zioten (cf. Ponte 1998: 136). Eta indus-triari ez zioten abegi onik egin, inguru ederra hondatuko zuelakoan. Joera horrenbultzatzailetzat har liteke Sagarzazu alkatea, XX. mende erdiko hirigintzaren eragilenagusia (cf. Susperregi 1996: 159).

Mende horren bigarren erdian, jarraipena izan du joera horrek eta gizarte-alda-keten ondorioz, udako bizileku izatetik euskaldeko bizileku izatera pasa da, 60.hamarkadatik aurrera baserri-eremuaren ordez eraikuntza nabarmenak altxatu bai-tira –Iterlimen (1970), Akartegi-Zimizarga auzoetako etxe-sailak, Jaitzubiko golfa(1969) eta etxe dotore mordoa, adibidez–. Horretan ere lagundu du, jakina, komu-nikabideen hobetzeak: Irungo errepideaz gain, Hondarribitik Jaitzubian barrenakamio berria eraiki (1955-1972) eta Irun-Bilbo autobidearekiko lotura finkatu zen.Alderdi horretatik begiratuta, Jaizkibelen barrena Lezora doan errepide luze-mal-karra ez da ohiko joan-etorrietarako egoki gertatu. Era berean, aipagarri da Portuauzoaren eta arrantza arloaren garapena –eliza, kaiak, espigoia, benta-etxeak,arrantzale-familientzako etxe-sailak... –.

Hortaz, bilakaera desberdinak izan badituzte ere, arlo askotan elkarren osaga-rri gertatu dira bi hiriak XX. mendean: Irun gailendu eta eskualde-burutzari dagoz-kion hainbat eginkizunen jabe egin da, bai administrazioaren alorrean (polizia,epaitegia, lan-erakundeak, osasun-arloko egoitza nagusiak –BidasoaldekoOspitalearen egoitza bi udalerrien tartean, baina Hondarribitik zuzenean bertara-tzeko garraiobide publikorik ez–), bai hezkuntza-alorrean (Hondarribian bigarrenmailako hezkuntza 1976an hasi zen), bai lan-munduarenean (aduana, geltokia, lan-tegi gehienak, enpresa handixkoenak, industrialdea), bai zerbitzu eta salerosketa-gune nabarmenetan (saltokiak, dendak eta feri plaza). Baina, era berean,Hondarribian ase dute hainbat irundarrek aisi gogoa –hondartzan batez ere,Alamedako musika eta dantza saioetan, jaietan...–.

Ondorioz, erkidego bakoitzaren nortasunarekin batera, bien arteko harremanestua, senidetasuna, azpimarratu dute azkeneko mendean zehar bai udal agintariekbai iritzi-emaileek, eta bi erkidegoetako bizilagunen baitan sakon errotu da. Azkenekohamarkada honetan ere Hondarribiak eta Irunek elkarrekin, alde batetik, eta


[…] Edo Madrilgo Parkearen estreina zela eta Sagarzazu alkateak 1954an Informaciones egun-karian adierazitakoak (apud Susperregi 1996: 111):

“Fuenterrabía debe mucho a los madrileños. Los veraneantes han construido aquí centenaresde casas para su veraneo, con lo que han determinado una gran riqueza local. Es justo quecontribuyamos de alguna forma para agradecer que hayan elegido nuestro pueblo comorecreo y punto de reposo. Para el verano que viene, este parque madrileño estará terminado,y a hora y cuarto de distancia de la Puerta del Sol. Antes de un año tendremos línea regularde aviones entre Fuenterrabía y Madrid”.

Hendaiarekin batera, bestetik, egindako urratsek, –Bidasoa-Txingudi7 partzuergoak,batez ere– horixe adierazten dute.

Goraxeago adierazi den moduan, bi erkidegoak handitu dira, baina ez mailaberean:

HONDARRIBIKO ETA IRUNGO DEMOGRAFI BILAKAERA XIX-XX8

1798/1802 1900 1950 1970 2001

Hondarribia 2.306 %44,5 4.442 %30,9 7.363 %27 10.471 %18,9 15.480 %21,2

Irun 2.871 %55,5 9.926 %69,1 19.956 %73 45.060 %81,1 57.547 %78,8

Eskualdea 5.177 14.368 27.319 55.531 73.027

Irungo erkidegoaren hazkundea bi aldi nagusitan gertatu da: XIX. mende erditikaurrera, aduanaren eta tren-geltokiaren eraginez, eta XX. mendearen erditik aurrera,industriaren handitzearen eraginez. Hondarribia, berriz, bizi-kalitateari esker goitituda azken hogeita hamar urteotan (cf. Fachado 1989: 19).

Irunen XIX. mendeak gertatutako gizarte-aldaketak ez dira bazter batean uzteko-ak: hiriaren bizitzan kaleko liberalismoaren ikuskera nagusitu zitzaien baserri girokogizartearen antolamolde eta balioei (cf. Izagirre 1989: 15 eta Urrutikoetxea 1992: 454).

Ekonomi argibideetan ere argi ageri da. Lehen sektoreak gainbehera egin zuenXIX. mendean Irunen. Ordainetan, hirugarren sektorea nagusi zen: ehuneko hama-rretik langileen erdira igo zen; gainera, sektore horretan irundar jatorriko oso lagungutxi ari ziren, ehuneko hamahiru bakarrik.

Gizarte-bilakaera honekin batera aztertu beharrekoa da, zeharka bada ere, hizkuntzegoeraren bilakaera. Ofizialtasunaren laguntzarik gabe euskara ezarian-ezarian gizarte-bizitzaren alor eta eremu jakinetan bakarrik erabiltzeko joera nagusitu dela dirudi.

Erkidegoko gizataldeen harremanetan ere aldaketak gertatu ziren XIX. mendean,Urrutikoetxearen 1992ko lanaren arabera.

Baserritarren lan, famili eta eguneroko kultur harremanen esparrua herria etabailara dira, aurreko ehun urteetan gertatu bezala. Ezkondutako kanpotar gehie-nen jaioterria ere inguru hurbilekoa da: Irun-Donostia ardatza, NafarroakoBidasoaldea, mugaz bestaldeko herriak, batez ere Lapurdikoak eta Gipuzkoakoibar hurbilenak.


7 Bidasoa-Txingudi izena 1993an erabili zen lehenbiziko aldiz eurobarrutiari zein izen jarrikoeta hiru alkateen artean hala adostuta (Feli Sanz adiskideak ahoz esana). Partzuergoa 1998ko aben-duan onartu zen. Bidasoa izenaz eta batez ere Txingudi izenaren erabilera okerraz artikulu zehatzaargitaratu du San Martinek (1998a).

8 Iturriak: Enparan 1994, Urrutikoetxea 1992, Izagirre 1989, Culot & Mesuret 1998, Portu 1989,Navas 1981, Puche 2001 eta Bidasoa bizirik 2001.

Merkatariez bezainbatean, gehienen lan eta ekonomi jarduera Irunen etaGipuzkoan gertatzen zen: ondasunen jabe ziren herrian bertan eta inguruko herrieta-ra (Hondarribia, Oiartzun, Lezo, Errenteria, Donostia, Lesaka...) hedatu zituzten.Eremu honetatik kanpo oso gutxitan eta nabarmen batzuk besterik ez ziren atera.Ezkontzetan ere gehienak irundarrekin ezkondu ziren.

Oinordeko nahiz aitoren seme tituludunen ezkontza-eremua, aldiz, probintziaosoa da, ez eskualde hurbilenak; ondasunak ere probintzia guztian zituzten.

Hipotesi arinegietan aritzea al da pixkanaka-pixkanaka Irungo euskaldun gehienaklehenbiziko gizataldeko kideak izango zirela uste izatea? Eta beren hizkuntz erreferen-tzia bertako hizkeraz gain, inguru hurbileko hizkeretan izango zituztela XIX. mendean?Ez dirudi, hala ere, hortik aurrera askoz gehiago esateko moduan gaudenik.

XIX. mendeko migrazioari buruzko datuek ere norabide bertsua adierazten dute:1845ean bizilagunen %70 zen Irunen jaioa. Inmigrazioa inguru hurbiletik gertatua zen,Urrutikoetxeak adierazi bezala, Irun-Donostia ardatzetik, Gipuzkoako beste bailareta-tik, eta Nafarroako Bidasoaldetik9 batez ere. 1877an, ordea, Irunen jaiotakoak ez zirenerdira iristen: %47. Inguruko inmigrazioaren jaitsiera erlatiboa dugu eta asko handituzen Espainiako hainbat eskualdetatik etorritako jende-kopurua, bizilagunen herena.Hauetako gehien-gehienak, %90, Kalean kokatu ziren.

XX. mendeko demografi handitzeari so eginez gero, aurrekoaren jarraipenaaipa liteke, Kalearen eta auzoen, hots, baserrien, arteko bereizketak iraun eta inmi-grazioaren eragina handia izan baita. Aduanaren eta industriaren garapenarekineredu burgesaz gain, langileria azkartu eta XX. mendeko lehenbiziko hamarkada-tik hasi ziren Espainiako hainbat lurraldetako langileak Irunera biltzen (cf. Puche2001: 40)10. Mendea aurrera joan ahala gero eta pisu handiagoa izan du jatorrinabarreko jendeak.

IRUNGO BIZILAGUNAK JAIOTERRIAREN ARABERA: 2000KO ERROLDA (www.ine.es)

Bizilagunak Herrian Beste Gipuzkoako Araban Atzerrianautonomi beste edoerkidego herri Bizkaianbatean batean

Irun 56.515 %37,55 %33,22 %25,72 %1,82 %1,66


9 Irunek auzoko herri nafarretako hainbat bizilagun erakarri ditu. Baieztapen hori datu zeha-tzagoetan ikustea egokiagoa litzateke. Har bedi honako hau datu osatugabe modura Mikelarenakeskainitakoa (1988: 26): 1700-1849 aldian Beratik ateratako biztanleen jomuga nagusia Iruñea izanzen, eta gero Irun.

10 Luis de Uranzuk Irunera etorritakoei bertakoek egindako harrera txarra adierazi zuen, beste-ak beste, haiei jarritako mesprezuzko izenak (bustiñeros, tipuleros, belarrimotzas...) aipatuz (apudPuche 2001: 40-41).

Mugaz bestaldearekiko harremanak ere aipatu beharrekoak dira. Har bedi adibi-de modura 1967ko datu bat: langile irundarren %42a ari zen mugaz bestalde lanean–3.500 langile–;1969an 7.000ra iritsi ziren; hala ere, 1972an 2.100era jaitsi ziren (cf.Navas 1984: 414, 641).

Osa dezagun orain pixar bat Hondarribiaren bilakaera.

Baserriak axola handia izan du XX. mendera arte. Hondarribiko ekonomian, adi-bidez, XIX. mende erdialdean lehen sektorea nagusi zen (%70). Eta baserriko gizatal-dearen eragina zenbaitetan uste izan dena baino handiagoa zen: baserrian jendegehiago ari zen (%43), arrantzan baino (%25,5) (Murua 1986: 63).

Bizilagunen ia erdia baserri-auzoetan bizi zen XVIII. mendearen bukaerako eta1860ko datuek diotenez, baina XX. mendean zehar urritu egin da kopurua: 1920anbizilagunen %35era jaitsi zen, eta 1999an %9ra (cf. Greenwood 1998 eta GregorioBerrotaran, ahoz esana).

Urritzearen ondorio nagusietako bat bakartzea izan da, baserritarrek inguru hur-bilean izan duten harreman-sarea erabat aldatzea11.

Arrantza, aldiz, indartu egin da, bereziki 1956-1975 aldian legatzaren eta arrose-laren arrantzak eskaini zuen aurrerabide eta iraultzari esker (cf. Lekuona 2001). Halaere, azken urteotan ekonomi jardueren alorrean zerbitzuetan ari diren langileen uga-ritasuna nabarmendu beharra dago Hondarribian.

Aipatu beharra dago, halaber, herritik kanpo lanean ari diren hondarribiarrenkopuru handia. 1989an, adibidez, lanean ari zirenen %60, horietatik erdia Irunen(Hondarribia 30).

Baita herrian bertan ari direnen artean arrantzak duen eragin handia ere. 1989an,esate baterako, herrian bertan ari zirenen %38a. Datu berriagoen arabera, marinel kopu-rua bostehun lagunetik gorakoa izana bada ere 1996an (cf. ADEBISA 1997), azken urte-otan jaitsi egin da eta 2001ean ez dira laurehunera iritsi (cf. Bidasoa bizirik 2001).

Atal hau bukatu aurretik eman ditzagun zenbait argibide bizilagunen jatorriaz etamugikortasunaz.


11 (cf. Greenwood 1998: 191):

“Menos evidente, pero igualmente importante, es el hecho de que las unidades agrícolas fijas,dispuestas como vecindades, solían constituir un universo moral y social lleno de significado.(...)

Los vericuetos formados por chalets, apartamentos y caseríos abandonados han destruido estadelicada unidad. Los campesinos que quedan, se sienten como supervivientes en un paisajerepentinamente desprovisto de significado. El paisaje estable de caseríos, tenía un significadomoral apenas percibido por los de fuera y una vez roto, se ha derrumbado definitivamente.La vida agrícola ha perdido su dimensión geográfico-moral. Los campesinos viejos hablancomo si fueran supervivientes de una época pretérita, y en un sentido lo son. Un hombre ouna mujer jóvenes no desean comenzar una vida en un mundo que está agonizando”.

XIX. mendean Hondarribian jaiotako haur gehienen hondarribiartasuna nabar-mena da. 1801-1874 aldian bataiatutako haurren guraso gehienak (%70) hondarribia-rrak ziren (Murua 1989). Etorritakoen artean, berriz, gehienak gipuzkoarrak ziren, etaeskualderen bat nabarmen nagusitzen ez bada ere –Irun, Oria erdia etaDonostialdea–, bistan da geografi hurbiltasunaren eragina datuotan, UrrutikoetxeakIrunen aipatu bezala:

XX. mendean, berriz, Hondarribian bertan jaiotako bizilagunen kopurua jaitsiegin da, azken hogeita hamar urteotan bereziki. 2000ko datuen arabera, ez da bizila-gunen erdira (%46) ere iristen.

Hiriaren baitako mugikortasuna handitu egin da: azkeneko urteotan udalarenlaguntzaz eraikitako etxebizitza-multzokadei esker auzo guztietako bizilagunak, etaare Irunen bizi ziren batzuk ere, jarri dira elkarrekin bizitzen.

Irun XX. mende azkeneko hogeita hamar urteetan hondarribiar askoren bizilekugertatu da: herritik ateratako %42a Irunera joan zen 70. hamarkadan (Fachado 1989:26 hh).

Azken ohar pare bat antolamendu eta aginte-harreman zabalagoei buruz:

Mendeek aurrera egin ahala, bi hirien lekua Gipuzkoaren baitakoa izan da gero etanabarmenago, Nafarroarekiko harremanetan sakontzeko saioren bat egin den arren.1805-1814 aldian, Carlos IV.aren erabakiaren ondorioz Hondarribia eta Irun Nafarroariatxiki zizkioten (Garmendia 1988); Fernando VII.ak, ordea, itzuli egin zizkion Gipuzkoari1814an. Hala ere, lehenengo neurriak ez zuen eragin handirik izan, 1808-1814 bitarteanNapoleonen aldia izan baitzen. XX. mendearen hasieran ere izan zen Nafarroarekin bategiteko saioren bat, 1936-1938 aldian, baina ez zuen aurrera egin (cf. Navas 1981: 34).

Elizaren antolamenduarekin du zerikusia bigarren oharrak: 1567tik 1862ra bitar-te Iruñeko eliz barrutira bildu zuten Hondarribiko artzapez-eremua, baina ez zituenBaionakoarekin harremanak erabat eten XVIII. mendera arte. XIX. mendearen erdialdean (1862) Gipuzkoa eta Bizkaia Gasteizko apezpikuaren eremuaren baitara bilduzituzten; eta sei mende baino gehiago iraun zuen artzapez eremua desegin etaDonostiakoan kokatu zituzten herriok (cf. Uranzu 1975: 324 eta Balenziaga 1992:233). Lotura honek, ordea, beste aldaketa bat izan zuen XX. mendearen erdian, izanere 1950ean sortu baitzituzten Donostiako eta Bilboko eliz barrutiak eta banaketaberriaren arabera Hondarribiko eta Irungo artzapez-eremua sortu zuten.

2.4. HONDARRIBIAR ETA IRUNDARREN ARTEKO HARREMANAK HIZKETALAGUNEN IDURIZ

Aurreko lerrootan agertu den modura, nabarmena da eguneroko bizitzan bi hirienarteko joan-etorrien maiztasuna, eta aztergai dugun belaunaldiko bizilagunei dago-kienez, badirudi joera handixeagoa izan dela Hondarribitik Irunera, IrundikHondarribira baino.

Horixe adierazi digute salerosketan aritu direnek, adibidez, Hondarribiko base-rriko gaiak Irungo feri plazan saldu ohi zituztenek.


Karmen Ancisarrek, esate baterako, hogeita hamar urte egin zituen, eta Pilar

Sagarzazuk, berriz, lehenbizi ama, gero ahizpa zaharrena eta gero bera ere Irunera

urtetan joan zela aitortu zidan. Azken honen iduriz, gainera, hondarribiarrek saltoki

gehiago zituzten irundarrek baino12. Garraiobideen hobekuntza ere ezagutu zuten,

joan-etorria egiteko tranbia, autobusa eta kamioiak jarri baitzituzten, Urbano

Lekuonak ere gogorarazi zuenez.

Enkarna Alzaga irundarrak eta bere senar hondarribiarrak ere Irungo plazan sal-

tzen zen berdura batez ere Hondarribitik ekarria izaten zela diote. Irungo feri plaza,

hortaz, urtetan izana da hainbat baserritako hondarribiar eta irundarren bilgune.


12 Greenwoodek (1998: 104) 1969ko datua eskaini zuen:

“El número de vendedoras varía entre 70 en verano y 45 en invierno; casi todas son deFuenterrabía, ya que las fincas de Irún producen sobre todo ganado y cerdos.(...)

Las ventas se realizan por lo general a clientes fijos, a los que se intenta mantener a largoplazo; la venta real, incluso a éstos, se lleva a cabo mediante el regateo. La capacidad de for-mar clientela estable se considera una facultad muy importante de la vendedora. Debe sercapaz de establecer y mantener un vínculo casi personal con los clientes, darles conversacióny simpatía”.

Nabarmen-nabarmena da, jakina, honetan ere Jaitzubia auzoko bizilagunekIrunera izandako joera: berehala adierazten dizute jaitzubiarrek berezko irtenbideaIrun izan dutela.

Bixente Manterolak baserriko generoa batez ere tren-geltoki ondoko San Migelauzoan saltzen zutela zioen: esnea, adibidez, Anakatik hasi eta haraino partitzenomen zuten; eta azienden salmenta astelehenetako ganadu-ferian izaten zenUrdanibia plazan.

Gaxpar Olazabalek harremanetan izandako bilakaera azpimarratu zuen: alegia,garai batean baino erraztasun handiagoa dela gaur egun Hondarribira joateko komu-nikabideen hobekuntzaren ondorioz, eta gaur egun Irun eta Hondarribia berdin-ber-din gertatzen zaizkiela jaitzubiarrei; hala ere, garai bateko bizimodua Irunera begiraegiten zutela, nahiz eta bere lan-harremanez ari zelarik Hondarribian izandakoren batere agertu.

Anakako Manuela Peña eta Mari Karmen alaba ere bat etorri ziren jaitzubiarrakSan Migelen saltzeko nola jartzen ziren aipatu baitzuten; baina, jaitzubiar guztiek ezzutela berdin jokatzen ere ekarri zuten gogora, izan ere etxeko mandatuak egitekoauzoko baserri eta eremuen arabera, batzuek Mendelura, beste batzuek Anakara etabeste batzuek Katera jotzen baitzuten.

Horretan bat datoz Axun Isasa jaitzubiarraren lekukotasuna, Maintziategi baserri-tik Bentasera jotzen baitzuten, eta Florentxio Arrietarena, emazteak, Eliaz azpi base-rriko jaitzubiarrak, aitzitik, esne saltzera Hondarribira.

Kontuan hartzekoa dirudi, hortaz, Jaitzubiaren lotura Irunekin, baina baita barne-trinkotasunaren ikuspegitik ere jaitzubiarren harremanok nahiz Irunen nahizHondarribian ez direla auzo bakar bateko bizilagunekin gertatu. Hori bera adieraztendute jaitzubiarren eliz harremanek, ez baitira denak parrokia berera atxikiak: IrungoKatera batzuk, beste batzuk Mendelura, Amuteko komentura...

Arrain saltzen ere hainbat hondarribiarren saltoki nagusia Irun izana da, bai feriplazan13, baita kale eta auzoetan ere.

Halaxe adierazi zuen Pilar Sagarzazuk: alegia, arrantzale emakumeak xesto banahartu eta arratsaldez joaten zirela Irunera arrain saltzera.

Maritxu Arranbide zenak kalez kale zein ibilbide egiten zuen ere zehaztu zuen:Mendibilen goiti joan, eta gaur egungo Iparraldeko etorbidean zehar, Junkaleko elizingururaino; astelehenetan, ganadu-feria izaten zenez, Urdanibia plazaraino; arrainmerkea zutenean, berriz, karabineroen kuartelera, merkantzian jende askok erostenziolako.

Auzoetara ere joaten ziren emakumeok: Joxepa Anttoni Martiarena eta MertxeHaranbillet Kateko bizilagunek ondo gogoan dute baserriz baserri ibili eta beren


13 1943ko datu baten arabera, Irunen Las del remango esaten zieten eta feri plazako arrain sal-tzaile gehienak hondarribiarrak ziren (cf. Navas 1981: 123).

auzora nola etortzen ziren ilunabarrean; horretaz gain, elkarren arteko harremanakere bazuen beste modurik: antxoa ekartzen zieten ongarri modura eta artoaren txuri-kina eramaten atunaren arrantzan aritzeko.

Anakan ere bistan da ibiliko zirela arraiketariak, Manuela Peñak eta Mari Karmenalabaren hitzetan gerra ondoan gutxienez baserriz baserri saltzen ibiltzen ziren, beu-rek etxean bertan erosten zuten arraina eskuarki.

Erosteari begiratuta ere Irungo saltokietara jo ketu dute hondarribiarrek: datuzehatz zaharxeagorik ezean, kontuan hartzeko modukoa dirudi Irungo Mertxe arro-pa-dendako Maria Josefa Etxeberriak esanak: azken hogeita hamabost urteotanIrungo jendeaz gain hondarribiar asko joan zaiola arropa erostera eta baitaBortzirietako eta are Doneztebe inguruko nafarrak ere.

Ikasketei ekin dietenen artean ere batzuek Irungo ikastetxeetara jo zuten: Jose LuisAmunarriz portuarra La Salleko ikasle izan zen; Urbano Lekuonaren hitzetan ere halagertatzen zen: eskolan Hondarribian ibili eta gero ahal zutenek Irunera jotzen zuten, etaare Lekarotzera ere. Jaitzubi aldetik ere, bertako eskolan bukatu eta segitzen zutenekIrunera jotzen zutela aipatu zuen Florentxio Arrietak emaztea adibidetzat jarrita.

Irungo lan-eskaintza dela eta hondarribiar askok Irunera jo duela ere esana dugugorago: Alberto Lasa zena hamabost urtetan hasi zen lanean eta gerra ondoan ere halaaritu zen; Juan Iridoi ere gerratik etorri eta Irungo lantegi ezagun batean aritu zenhogeita hamabost urtez; Markos eta Akilino Ancisar anaiak ere Irunen aritu ziren base-rritarren erakundean; Euxebio Martinez ere, beste arrantzale batzuk bezala, itsasoautzitakoan Irungo lantegi batean aritu zen zenbait urtez. Gaztexeagoen artean ere ezinkonta ahala dira lekukotasunak: Gregorio Tife eskola bukatu eta itsasora joan aurre-tik Irungo lantegi batean aritu zen...

Eta zer esanik ez Jaitzubia auzoko bizilagunez ari garela, tren-geltokiko hainbat lan-postutan arituak baitira gizaseme jaitzubiarrak: Gebara-larreko Frantzisko Arozena zenakberrogeitamar urtean aritu eta hartu zuen erretiroa, Junkerako Joxe Ugarte zenak, berriz,hogeita hemezortzi urte egin zituen bertan; gaztexeagoen artean Bixente Manterolak,adibidez, halako joera izan du eta baita bere kide-kideko beste batzuek ere...

Hala eta guztiz ere, badira Irundik Hondarribira lanera etorritakoak ere: esate bate-rako, Kateko Beñardo Irastorza aireportuko lanak zirela eta Hondarribi aldean aritu zenbolada batean behintzat. Eta Irunen biziagatik ere, saltzeko eremua Irun, Hondarribia etaare Bera ere zutenak, Ebaristo Larrañagaren esanak kontuan hartuz gero, behintzat.

Aisiari dagokionez, Irunerako joera izan dute joan den mendeko hondarribiar fut-bolzaleek, Juan Iridoik bezala adibidez, Real Uniónen partidak segitzeko. Hala ere,kirol horren bilakaerak ere erakusten digu Irundik Hondarribira etortzeko joera XX.mende hasieran, izan ere, Sporting taldeak 1910ean egin baitzuen Amuteko futbol-zelaiaren estreina; Real Uniónek, berriz, bertan izan zuen egoitza 1915etik 1926rabitarte (Navas 1977: 558). Arraun munduak Irun Hondarribira hurbiltzen zuen, batezere, hondarribiarrek XX. mende erdi aldean Kontxako bandera maiz samar irabazizuten aldietan (cf. Navas 1981 eta 1984).


Bilerak, dantzaldiak eta herriko jaiak direla eta, bazen joan-etorria hiri batetik bes-tera: Hondarribiko Alamedako musika-joaldietara nola etortzen ziren ez du ahantzia PilarAlza irundar kaletarrak, beste askok gogoan duten moduan. Ebaristo Larrañagak ereHondarribiko jaietako joan-etorriak oinez egiten zituztela aipatu zidan, eta Berara etaLesakara ere gaztetan bizikletaz joaten zirela; Hendaiara ez, ordea, muga itxita egon zenaldian, XX. mende hasierako irundar eta hondarribiar askok Hendaiako Bixintxoetarajoateko ohitura zuten arren, adibidez (cf. Navas 1977: 360, 400).

Irungo auzoetan egin ohi ziren bileretan jende asko elkartzen bazen ere, aipatzekomodukoa da San Antongo ermitan egiten zena, eskualdeko bizilagunak biltzen baitzi-ren bertara Hondarribitik, Irundik, Oiartzundik eta Lesakatik. Pilar Sagarzazuk ondogogoan du goizean goiz jaiki, Amuteko komentuan meza entzun eta nola egiten zutenbilerara joan-etorria oinez. Jaitzubiarrek Kateko bilerara jotzen zutela jakinarazi zidanBixente Manterolak bere burua adibidetzat jarriz, auzo horretakoa baitu emaztea.

Alardeetan parte hartu ketu dute elkarren aldameneko herriko hainbat gizasemeketa zenbaitetan talde antolatuek ere bai. Har bitez honen erakuskari Navasek eskai-nitako oharrok (1977: 359hh, 404): 1900. urtean Hondarribiko konpainia nabarmen-du zen Irungo alardean; 1901.ean, berriz, Hondarribiko bi konpainia izan zirenIrunen; eta 1919an Irungo Kaleko lehenbiziko konpainia, Real Unión taldeko bazki-de gazteek osatua, Hondarribikoan.

Baina bi hirietako bizilagunen arteko harremanak oro har ugariak izan badira ere,beti gertatu ohi da zenbait berriemaileren hitzen oinarrian beste erkidegoa edo erkide-goko beste gizatalderen bat gutxi ezagutzen dutelako ustea. Urbano eta Mari KarmenLekuonarekin bertako hizkeren gainean ari ginela, laister atera zen Hondarribitik kan-poko jende askorekin aritu gabeak zirelako kontua. Hizketalagun jaitzubiarrekinPortuko jendeaz arituz gero, abian ateratzen da ez dutela jendea ezagutzen: goragoagertu da Gaxpar Olazabalen iduria, baina antzekoak adierazi zituzten BixenteManterolak edo Axun Isasak garai bateko kontuez ari zirela: ez zutela Portuko jendea-rekin harremanik, ez zutela jendea ezagutzen; gaur egun, ordea, harremana handixea-go dela pentsa daiteke, besterik ez bada seme-alabek Hondarribira jo dutelako.

2.5. GIZATALDEAK ETA EUSKARA

Jakina da bi hirietako gizataldeak legera agertuko badira, nahi eta nahi ez egin behar-ko dela aldez aurretik ikerketa zehatza: bizilagun guztiak kontuan hartu eta erakus-kari batzuk hautatu ondoren, galdeketa berezia egin, emaitzak horren arabera azter-tu... Ez da horixe lerroon helburua, beraz.

Besterik egingo da hemen: giztaldeen inguruko zenbait uste eta ohar idatzikodira bertako bizilagunen esanetatik eta idatzitako liburuetatik abiatuta. Begien bista-koa da, hortaz, besteren irispidean jarri nahi direla behar bezala atondu gabeko gaiakhizkuntzazko datuak osatzen eta azaltzen lagunduko digutelakoan.


2.5.1. Gizataldeak eta euskara Irunen

Irungo gizartean Kalea eta auzoak bereizi ditugu gorago. Auzoetan nabarmena zenbaserriaren pisuarekin eta aurreko gizarte-ereduen iraupenarekin batera ezari-ezarianIrunera etorritako langile-jendearen eragina. Kalean, ordea, nabarmenagoa bide zenXIX. mendeko gizarte-aldaketen eragina bai ekonomian, bai mundu-ikuskeran baitalagunen arteko harremanetan ere.

Zein zen euskararen lekua? Non gelditu ote dira horri buruzko berriak? Zein tal-dek eutsi dio euskarari XX. mendean? Bertako bizilagunak non elkartu eta aritu diraeuskaraz?

Ez dirudi oro har Irungo Kalea euskara erabiltzeko eremu egokiena izan denik60. hamarkadara arte14. Ez dago ahazterik, jakina, egoera sozio-politikoak horretanizandako eragin hondatzailea.


14 Euskara sustatzearen aldeko artikulu batek aditzera ematen du 1927an zein izan zitekeen eus-kararen egoera Irungo Kalean (apud Navas 1977: 184):

“No sabemos cómo sonarán en los oídos de algunos de los lectores las palabras que vamos apronunciar. Se trata nada menos y nada más que de romper una lanza en favor del […]

Egia da badirela kaletarren artean euskararekiko arreta handi-handia izan eta eus-kara gogotik eta bikain landu duten irundarrak: Joxemari Lopetegik idatzi lekukotasunaberatsak (2004) horixe erakusten digu; Juan Baxurko ere bertso-liburuak idazteaz gainIrungo Atsegiña elkartearen inguruan aritu zen; El Bidasoa aldizkarian gerra zibilarenondoko euskara idatziaren agerpena eta hizkuntzaren gaineko kezka eta eztabaidetara-ko tresna eskaini zuen Emilio Navasek; Emilio Masek Irungo euskararen azterketariheldu zion; Luis de Uranzuk Bidasoako hitzen bildumari; Nikolas Alzolak dialektologibilketari, Jose Antonio Loidik literaturari eta artikulugintzari...

Egia ere bada Navasen Irungo monografiaren hiru liburukietan, esate baterako,hiriaren gidaritzan esku hartutakoen artean euskaraz aritzen ziren zenbaiten aipame-nik ere badela: Mourlane Michelena kazetariaren azken hitzak euskaraz izan omenziren (1981: 52), German Baraibar diplomatikoak euskaraz hitz egiten omen zuen(1984: 433), Navasek berak bazekien euskaraz hizketan (1981: 52)...

Baina hala eta guztiz ere, arrazoiak arrazoi, iduri luke oro har kaletarrak ez dire-la euskaraz asko aritu XX. mendean...

Horrela sumatu dute, behintzat, barazki eta arrain saltzera Hondarribitik joanda-koek (Maritxu Arranbidek eta Karmen Ancisarrek, adibidez) eta belaunaldi bertsukoirundar kaletarrek ere.

Euskararen galbidea adierazi eta erakutsi zidaten Pilar Alzak eta EbaristoLarrañagak. Azken honek Montes Iturrioz margolariaren etsenplua jarri zidan, irundarkaletarrek euskaraz aritzeari nola utzi zioten erakusteko.

Baserritar jendea Urdanibia plazako ganadu-feriara biltzen zenean entzungo zeneuskara Irungo Kalean, horixe adierazi zidan Ebaristo Larrañagak berak eta plaza


[…] euskera, nuestro idioma milenario, casi desterrado de la zona urbana de la antigua Uranzu.¿Y por qué este desapego a lo que con tanto amor debiéramos conservar? No es extraño que enIrún haya ocurrido lo que lamentan los vascos de otros lugares menos expuestos a recibir lasinfluencias de regiones y países bien distintos al nuestro, y que se haya casi borrado el sello denuestra personalidad. Situada la población en la zona internacional como receptáculo de aluviónde gentes de todas clases, costumbres y nacionalidades, se comprende fácilmente que lo indí-gena quedara dominado y absorbido por las corrientes inmigratorias que tal manera habían deinfluir en el desarrollo de la ciudad. Por eso nos queda tan poco de las características euskarasen el núcleo urbano, hallándose aquéllas circunscritas a la zona rural, al caserío, que se mantie-ne pujante como si los tiempos y la evolución de la sociedad no rezaran con él. Y por eso esta-mos doblemente obligados a velar por la principal característica de la raza, el idioma.

En otro orden de cosas, existen en Irún entidades que se empeñan –y hacen bien- en mante-ner la tradición de nuestros juegos y fiestas, a cuya labor presta el pueblo su entusiasta adhe-sión. ¿Por qué no hacer algo parecido con el idioma, con esa preciosa reliquia, que la perde-remos irremisiblemente si no sacudimos nuestra apatía y nos decidimos a emprender una cru-zada en su favor? Fuera del templo ¿dónde se habla hoy en euskera, en nuestro pueblo? ¡Quéresponsabilidad tan grande si continuamos asistiendo impasibles a la muerte de nuestra her-mosa lengua! Hemos de pensar en organizar unas clases de euskera allá para el otoño.”

inguruko taberna, sagardotegi eta ostatuetara hedatzen zen giroa; noski, ez ziren irun-darrak bakarrik izaten, hondarribiarrak eta inguru hurbileko nahiz urrutixeagoko jen-dea ere hara biltzen zen.

Gure aurreko belaunaldietan, hortaz, Irungo auzoetan batez ere eutsi zaio eus-karari, baserritarrek eutsi diote. Eta baita kaletartutako baserritarrek ere: EnkarnaAlzagak, Martin Zabalok, Maria Josefa Etxeberriak, Ramona Aizpeoleak, ManuelaPeñak... Eta kaletartuen ondoko batzuek ere: Ebaristo Larrañagaren amona aitarenaldetik kaletartutako baserritarra zen. Inguruko herrietatik etorritakoek ere eutsikozioten euskarari Irungo Kalean: Ebaristo beraren ama beratarraren adibideak, behin-tzat, hala erakusten du.

Baina 60. hamarkada ezkeroztik euskararen gizarte-erabilera eta balioa aldarri-katzeko ekimenak ugaritu eta indartu egin dira Irunen, Euskal Herriko hainbat etahainbat herri eta hiritan bezala, frankismoaren debekuak eta trabak bazter utzita. Etahiritarren indarraren adibide izan liteke, besteak beste, 1962an euskaltzale talde batekabian jarritako ikastola (cf. Plazara 17), lehenbiziko hogeita bost urteetan hiru milaikasle izan dituena (Izagirre 1988: 155)15. Beranduagoakoak beste hainbat ahalegin,baina arnas handikoa da Irun Iruten elkarte euskaltzalea azken hamarkadan euskarabiziberritzeko lanean egindako ekarria (cf. www.iruniruten.tk).

2.5.2. Gizataldeak eta euskara Hondarribian

Hondarribiko gizataldeez bezainbatean, XX. mendean zehar hiru eredu nagusi berei-zi ohi dituzte hondarribiarrek beurek auzoa eta lanbidea batez ere kontuan harturik:baserritarra, kaletarra eta portuarra. Eta eredu horiek gaur egun ere, gizarte-aldake-ta bortitzak gertatuagatik, bizirik diraute hondarribiar askoren gogoan, hizpidea horre-tara ekarriz gero, behintzat.

Baina hauen osagarri badira maiz agertu diren beste bi gizatalde: bañistak etakanpotarrak. Mendearen lehenbiziko erdiaz geroztik etorritako udatiarrak gizataldemodura ikusi ketu dituzte hondarribiarrek, beraniantiak edo bañistak izan dira.Haientzako etxeak eraiki, lanak egin eta otorduak hornitzea hainbat herritarrensasoiko lanbidea izan da urtetan. Herriko bizian eragin handikoa izan da azpiegitu-rari dagokionez gorago ere aipatu denez, baina kultur eta ohitura alorrean honda-rribiarrengan izandako eragina azterkizun bada ere, ez dirudi oso aldrebesa pent-satzea hainbat familiarengan gertatu hizkuntz ordezkapenerako prestigiozko ereduaizan dela oro har.


15 Irungo Amaia antzokian 1965ean burututako bertsolari-jaialdi baten sarreran ikus litezkeFernando Artolaren hitzetan bai Irun garai hartan erdal herritzat jo eta Irungo euskaldunak auzoetankokatzeko joera, eta baita ikastolaren sorrerak euskaltzaleengan piztutako itxaropena: bertso-saiorabildutako jendetza aipatu eta Irunen ere bazela euskaldunik agertzeko auzoak aipatu zituen(Behobia, Ibarla, Olaberria, Katea...); eta hasi berria zen ikastolako haurrei esker iraungo zuela eus-karak Irunen (cf. Bordari blagan eta kantari diskoa, Hondarribiko udala, 2001).

Kanpotarra16 terminoaren bidez, berriz, azkeneko berrogei urteotan berezikigizatalde nabarragoa adierazi da: Hondarribira bizitzera etorritako euskaldun nahizerdaldunak, bizi-maila desberdinekoak, herriaren demografi handitzean berebizikoeragina izan dutenak... Gizatalde honetako hainbat kidek euskarari batere indarrikeman ez badiote ere, beste batzuek honako hiru alderdi hauek, besteak beste, ekarridituzte: Hondarribiko gizartean sumatu duten baino euskararekiko atxikimendu han-diagoa17; ondorioz, euskara, bertako hizkera eta beste hizkera batzuk, gizarte-biziangehiago erabiltzea; eta azkenik, bertako hizkerarengatik euskal hiztunei antzemanda-ko estigmatizazioa eta aurreiritzia aldatzeko ahalegina.

Era askotako adibideak jar litezkeen arren, lau aipa ditzadan aurrekoaren era-kusgarri.

Martin Iturbe idazle eta apaizak 1975ko Euskal Jaien ospakizunean “Erri batenirudipenak” izeneko artikuluan dei egin zien hondarribiarrei bere-berezko euskararenbalioaz jabe zitezen.

Jexuxmari Mendizabalen literatur ekoizpen ezagunaz gain, ugari diraHondarribiaren eta bertako euskararen jiran idatzitako artikuluak. Horien arteko bate-an, guraso hondarribiarrei seme-alaba gazteen erdararako joera zela eta euskarariardura gehiago eskaintzeko eskatu zien herri-izaeran zuen eraginagatik (Diario Vasco,1990/10/18).

Ezin konta ahala dira, halaber, Hondarribia aldizkariak argitaratutako ehun ale-etan hirian finkatutako idazleen artikulu eta lanak.

Laugarren adibidea, berriz, Jose Luis Amunarrizek lan honen corpusaren hasiera-hasieran eskaintzen du:

Ni e(g)óndu ketu nais Martín Ugáldekin ísketan ta arék esáten tzuen, déna gesúr(ra)be, éstela esán biar Tolósan óndo ítz ítten ta ór óndo t(a) es, bear dulá nór beré erríkoiskéra segíttu, orí estelá béñe(re) galdú bar. Ta orí, orrék fáma badú e, Martín Ugárte[Ugalde] orrék, ba sú(k) ní(k) miño ó(be)to (e)sáutuko (d)usú. (...) Biño orrék esánketu nau níri orí e, esétz éstela béñe(re) galdú bar nór beré erríko iskéra se(g)íttu inbiar dulá.


16 Horrelakoetan gertatu ohi denez, badu konnotazio peioratiboa eta, gainera, iraupen luzekoada. Alegia, behin baino gehiagotan adierazi didate zenbait lagunek halako etsipenez hogeita hamarurtetik goiti herrian bizi eta bertako bizian parte hartzen duten arren, beste bizilagun batzuen hitze-tan beti izango direla kanpotarrak.

17 Hainbat hondarribiarri gertatu zaigun moduan, gure herrira bizitzera etorritako zenbaitideigarri izan zaio hondarribiar askok euskarari izandako atxikimendu eskasa. Horixe salatu nahiizan zuen, adibidez, Hasier Etxeberriak El Mundo egunkarian Olazabal golflariari Donostiakourrezko danborra eman zioten ekitaldian euskaraz aritu ez zelako (apud Argia, 2000ko otsailak6, 26):

“Behin baino gehiagotan harritu nau jarrera hori ikusteak Hondarribiko arrantzale eta baserri-tar askorengan. Beste leku batzutan ez bezala, espainolez egin ezinik somatzen dituzu euska-raz baizik ez dakiten asko eta asko.”

Baina Hondarribiko gizataldeen artean nortasun handikoena eta gizatalde-sena18

nabarmenen adierazi ohi duena portuarrena da, arrantzale-jendearena. Ezaugarri alebatzuk ematearekin aski izan daiteke horretaz ohartzeko.

Madalena auzoa aspalditik da portuarren auzoa, gorago ikusi denez. Behe ErdiAroa ezkeroztik aipatzen da agirietan. Portuarren gizataldea aspaldikoa da, hortaz,Hondarribian: itsasoan lanean ari eta elkarren ondoan bizi ziren portuarrak auzo horre-tan. Eta mendeen buruan gizataldeak gorabeherak izan baditu ere, azkartu eta ugarituegin da, eta horixe izan du kokagune nagusia.

2001eko erroldaren arabera, Portuan bi mila eta bostehun lagunetik goiti bizi dira,herritarren % 17a. Hala ere, arrantzale-jendea ez da portuarra bakarrik izan: kaletar etabaserritar franko ere aritu dira lantegi horretan. Eta era berean, auzoko bizilagun gehie-nek arrantzarekin harremana izan badute ere, gaur egun besterik da: laurehunen batarrantzale ari dira Hondarribitik itsasoan, eta horietatik erdia edo, Portutik kanpo bizidira, hiriak berak izan duen bilakaeraren ondorioz.

Baina ez dago ukatzerik Madalena auzoa izan dela portuarren auzoa. Eta itsaslantegi berean aritu direnen biltoki izan da mendez mende.

Marinel jendea talde-sen handiko gizataldea da.

Itsasoko lantegia taldean egin dute arrantzaleek, ontziak bere-berea du eskifaia.Lehen ere hala izan dela frogatzeko adibideak ezin konta ahala dira. Idorreko egin-kizun gehienak ere ez dira bakarka egitekoak izan.

Ontzi barrengo loturaz gainera, marinel jendea elkartzeko erakundea bizi-bizirikdago XIV. mendea ezkeroztik: Kofradia. Itsastarren elkarbizitza arautu du Kofradiakitsasoan, baina baita idorrean ere. Ondorioz, trinkotasun handia eman dio gizatalde-ari. Eta arrantzale-jendearen interesen eta beharren bozeramaile da.

Lanetik kanpo, eguneroko bizitzan gaur egunera arte nabarmena izan da mari-nel-jendea kuadrillaka ikustea. Ospakizunetan ere taldean elkartzeko joera handiaagertu dute, bai gizataldearen jaietan –San Pedro eta Santiago egunetan, Gaboneguneko Guadalupeko mezan, adibidez–, baita herriko jaietan ere –Alardeko kon-painietan–.

Hortaz, aski aisa onartu ohi da marinel-jendeak taldean elkartzeko joera nabari-nabaria duela.


18 Caro Barojari hartuak dira hitz hauek (1985 181):

“La población pesquera en general se diferencia de modo muy sensible de la agrícola. La nece-sidad de vivir junto al puerto ha ha hecho que, de antiguo, las casas de ella sean bastante másaltas que el caserío o la mansión de aldea, con tres y cuatro pisos, ocupados por varias fami-lias, de cuyas ventanas y balconadas penden redes, ropas y aparejos varios. (...)

La manera de ser de los pescadores y sus mujeres (“kostarrak”) es también distinta de la delos aldeanos”.

Talde-sen handia erakutsi du halaber. Horixe ikus liteke herri-aginteriekin men-deetan zehar izandako tirabiretan: XIX. mende-hasieran alkateekin pisuaren inguruansortutako auzia aipatzeko moduko kontua da. Edo Periko Agirreren hitzetan, mutikozela, Kofradiako burua preso hartu zutenekoa. Edo guregandik hurbilago, kirol kaiaeta arrantzaleen kai berria handitzearen inguruan izandako eztabaidak.

Talde-sen handia sumatzen da portuar jendearekin mintzatzen hasi ordukotz.Portuarra eta legeko portuarra bezalako hitzak maiz agertzen dira elkarrizketan, etasentimendu sakona adierazten dute. Hain zuzen, sentimendu hori jorratu nahi du1999an sortutako Portuarraken Asoziaziyua elkarteak19.

Beste gizataldeetako partaideen oharmena ere bat dator iduri hauekin. GregorioBerrotaranen ustez, adibidez, Hondarribiko baserritarren eta arrantzaleen arteko aldenabarmenetako bat, hain zuzen, hortxe dago: baserritarra, baratzetik aritzen denabatez ere, taldera biltzen zaila da gaur egun, bere kasa aritzeko joera handia du;arrantzaleari, aldiz, zerbait galdetuz gero, aber patroyak ze esaten duen tankerakoerantzuna emango du, itsasoan gertatu ketu den moduan. Alegia, talde-lotura handi-koak dira, eta gainera eginkizunak eta erabakiak hartzeko ahalmena ederki finkatuakdituzte: badira taldean gidari aritzen direnak, patroiak —familia bertsuak— eta badi-ra bestek gidatuta ibili ohi direnak. Gregorioren iduriz, bestalde, badakite bizitzakekarritako aldaketetara egokitzen.

Baina gaur egun portuarra ez dago definitzerik orain dela gutxira arte bezala.Gizartearen bilakaera gogoan hartu behar da. Horregatik, portuarren gizataldea aipa-tzen denean, iduri du aintzat hartu beharko genituzkeela gutxienez:

a. Ogibidez arrantzan Hondarribitik aritutako hondarribiar gehienak: arrantzaleaketa arrantzale erretiratuak, pentsiodunak, Kofradiako langileak eta langile ohiak,arrainaren salerosketan aritzen direnak. Gaur egun bederatziehunen bat lagun.

b. Arrantzale familiakoak: aita edo senarra edo semea arrantzalea duten emaku-meak; aita arrantzalea izan duten emakume nahiz gizasemeak...

c. Portu auzoko bizilagun asko.

d. Arrantzale-gizataldearekin identifikatuta dauden gizon-emakumeak.

Zaila da, hortaz, kontzeptua definitzea eta kopurua zehaztea, baina errealitatebizi-bizia dela ezin da ukatu.

Hondarribian portuarrek harreman gehienak inguruko baserritarrekin eta kaleta-rrekin izan dituzte. Eguneroko bizitzako harremanetatik famili lotura asko gertatu


19 (Diario Vasco, 1999/10/18):

“Los cambios urbanísticos y sociales a que se ha visto expuesta la ciudad a lo largo de los últi-mos años y el barrio de la Marina en particular condujo a un grupo de portuarras a llevar acabo la fundación del colectivo ‘Portuarraken Asoziaziyua’ con el objeto de “fomentar y man-tener la identidad y el concepto de portuarra” a través de la conservación de las costumbres,la forma de hablar y los hábitos de vida dentro del ámbito de la Marina”.

dira. Hizkera ezaugarri batzuk Portuan eta Akartegin, Zimizargan eta Kalean jasotzea,eta Jaitzubian ez, horren erakusgarri dela iduri du.

Hondarribiak Irunekin duen lotura handiaren baitan kokatu behar da portuarrekirundarrekin izandako harremana. XX. mendean zehar eskualdeburuaren eginkizunakeskuratu ditu Irunek: administrazioa, irakaskuntza, lantegiak, salerosketa... Eta arrai-naren saltoki nagusia izan da bai kalez kale eta auzoz auzo ibiltzen ziren arraiketa-rien garaian, baita feri plazan finkatu zirenean ere. Gaur egun, hala ere, komunikabi-deak hobetzearekin arrainaren salerosketak bide luzeagoak egiten ditu.

Beste portuetako arrantzaleekiko harremana aspaldikoa bada ere, gehiago azter-tu beharreko kontuak dira harremanaren nolakotasuna, indarra, norabidea, erabilita-ko hizkuntza...

XVI-XVIII. mendeetan, konparazio baterako, bakailoaren arrantzan nahiz kortso-an aritu ziren itsasontzietan maiz ageri dira Pasaia eta Donibane Lohizune-Ziburubitarteko marinelak eta armadoreak. XIX. mendearen bukaeran Hondarribiko zenbaitarrantzale-familia Donostiako kaian kokatu ziren. Arrantzale biarriztarrekin ere bazu-ten harreman berezia arrantzale hondarribiarrek, Gavelen XX. mende hasierako leku-kotasunaren arabera (apud Múgica 1967: 23). 1936ko gerra zibilaren eraginez, familiahondarribiar askok mugaz bestaldera joan behar izan zuenean, makina bat portuarrekjo zuten bertako ahaideengana. Pasaian arrastan ibilitako hondarribiarrak ere ez diragutxi izan eta portu horrekiko administrazio-lotura ere aipatzeko modukoa da.Arrantzan biberoak erabiltzea Donibane Lohizunen bizi zen hondarribiar bati burura-tu omen zitzaion, adineko arrantzaleek diotenez.

Hizkera da portuar gizataldearen bereizgarri nagusietako bat oharmenaren alde-tik. Euskaraz hitz egin du portuar jendeak mendez mende eta Hondarribiko auzoenartean euskaldunen portzentaia handieneko auzoa izan da.

Gainera, solaskide portuarrekin nahiz beste hondarribiarrekin ari garelarik, por-tuarren hitz egiteko modua berehala agertzen den gaia izan ohi da. Gehienetan,ordea, mintzatzeko lastertasuna, hizkera ulertzeko zailtasuna eta ahozkotasunarenbeste ezaugarri batzuk aipatzen dira batez ere20. Eta horien ondotik intonazioa, azen-tua eta lexikoa.


20 Artolak hara nola adierazten duen joera hori (1981: 301):

“Portu aldi horrétan, belarriak erne ibíllitare, ez duzu konprendíttuko zer esaten duten batzu-batzuek. Apettíttu haundíkuak dire’ta hítzak jan egitten dittuzte”.

Luis de Uranzuk, berriz, honela (1975: 450):

“En Irún y Fuenterrabía se habla un vascuence muy agradable y cantarín. Es para el vasco loque el andaluz es para el castellano. Los ondarribiarras se comen, sin embargo, demasiadassílabas y la dicción resulta bastante confusa. En la parte del puerto de Fuenterrabía oiremosuna variedad que no es netamente bidasotarra y que podríamos aparejarla al dialecto de pes-cadores común en toda la costa”.

Eta paradoxa ttiki bat gertatzen da: oharmen aldetik herriko gizatalde eta hizke-ra markatuena, hondarribiarrena dela adierazi ohi da maiz, baina era berean, ez duprestigio handirik, badu halako gutxiespen bat hiztun askoren idurian. Gaitzesatehonek, segur aski, XX. mendearen lehen erdian zehar gizataldeak heziketa eta bestegizarte-zerbitzu batzuk jasotzeko izan dituen oztopoekin izango du zerikusia, bainaegia da gaur egungo hondarribiarren artean ere ez dela Portukoa Hondarribiko eus-kara onenaren eredutzat jotzen, baserriko euskarari balorazio hobea ematen zaio.

Adibide gisa har litezke Maritxu Arranbide zenak eta Florentxio Sorondok esa-nak. Maritxuren iduriz, Hondarribiko Kalearen eta Portuaren artean alde nabarmene-na kultura-mailan zetzan, eta horrekin batera zihoan hizkuntzaren erabilera: Kaleangaztelaniaz, edukazioa baitzuten, eta Portuan, aldiz, euskaraz, euskaldun frantseskia,baina askotan euskararekin batera gaztelania, Irunera arrain-saltzera joaten zirenez,gaztelania askotan. Florentxioren ustez ere garai batean baino hobeto hitz egiten daPortuan, kanpoko jendearekin harreman gehiago izan delako; hala ere, baserrianPortuan baino hobeto hitz egin delakoan dago.

Urbano eta Mari Karmen Lekuonak, beste askok bezala, Hondarribian hiru hizke-ta-modu bereizten dituzte: Portua, Kalea eta Kosta-Arkolla biltzen dituena, eta Jaitzubia.Eta hiruren artean hurbilago sentitzen dute Portukoa —ez dute ulertzeko arazorik, nahizeta aldea izan zenbait hitz eta aldaeratan eta agudoago hitz egin— Jaitzubikoa baino —azken hau desberdinago gertatu ohi zaie, batez ere tonuagatik–. Balorazioan halakogradazio bat ere egiten dute behetik gora: Portukoa, Kalekoa eta Kosta-Arkolletakoa etaJaitzubia. Hala ere, Hondarribian, eta Portuan bereziki, askotan agertu ohi den norbe-raren hizkerarenganako estimu ttikirik ez zen agertu elkarrizketan, istasbazterreko bestehizkerei Hondarribiko hizkerak ez diela inbidiarik adierazi baitzuten.

Eta paradoxarekin jarraituz, euskararik hondarribiarrena, hiztunon oharmenarenarabera, Portukoa dela uste bada ere, zenbait ikertzailek ez diote halakorik. Irigarayezkeroztik (cf. Yrizar 1992: 430), Hondarribiko hizkeraren baitan badirudi bertakoa-gotzat (“más característico”) jo dela Kale ingurukoa Portukoa baino.

Azken honen harira, itsasbazterreko hizkeren bateratzea nolakoa den ezagutzeainteresgarri litzateke eta bereziki, hizkuntz ezaugarrietan zertan den jakitea. Izan ere,arrantzaleen arteko harremanen ondorioz euskal hizkeren arteko hurbiltzea gertatuadela aski onartuta baitago. Merezi luke, hortaz, hori argitzen saiatzea, eta eginkizunhorretan ez dirudi ahantzi behar litzatekeenik hizkera ezberdinetako hiztunen artekotopadetan elkarri ulertzeko zailtasunari aurre nola egin zaion ere jaso beharrekoadela, hitzetik hortzera aipatu ohi baita gaztelania erabiltzeko joera, Jose LuisAmunarrizek adierazi zidan bezalaxe:

Géro, ewskáras sálla da e. Gúk, gu itzáswan ibílli ge(r)énak, b(ad)ákisu betíro Biskáyanaskótan géyenatan Bermíon ta ójtan ta, erdáras ítz in bjar e, erdáras e(g)ín bjar alkárrise(ra) ítten es ta.

Hizkuntzaren erabilerari dagokionez, berriz, Portuko hizkera azken urteotangainbehera joaki dela iduri du. Horixe diote, behintzat, azken urteotako arrastoek.


Siadeco taldearen 1988ko azterketan, konparazio baterako, arrantzale askok eus-kara laneko hizkuntza gisara bakarrik erabiltzen zutela adierazten da eta gaztelaniagero eta gehiago entzuten zela. Belaunaldi-aldaketa nabarmena gertatu da arrantza-munduan azkeneko urteotan –arrantzaleen batez bestekoa 34 urtekoa da– eta ontzi-barreneko bizitzan nahiz idorrean txoil nabaria da gazte askoren joera eguneroko hiz-ketan gaztelania erabiltzeko.

Krexentxio Emazabel arrantzaleari orain dela hamar urte jasotakoen arabera(Mendizabal 1992), esate baterako, ontzi-barreneko bizian bada aldea hizkuntzarenerabileran belaunaldi batetik bestera: gosaltzeko tenorean bi txanda egiten zituztenontzian, zaharragoen txandan euskaraz aritzen ziren, eta gazteagoenean erdaraz.

Honekin batera aztertzekoa da, zalantzarik gabe, euskararen normalizazioareneraginez zabaldutako hizkuntz ereduen eta aurreko belaunaldietako hizkeraren arte-an zenbaitetan dagoen tarte handi samarra.

Hondarribiko baserritarren taldeari dagokionez, berriz, baserriak XX. mendeanzehar izandako bilakaeraren ondorioz, trinkotasuna galdu du zalantzarik gabe, gora-go aipatu den bezala: baserritik kanpo lan egiteak, hiri presioak eta kaletartzeak, tek-nologia berrien eraginak, lehia-eremua eta merkatu-legeak askoz ere zabalagoak iza-teak... baserri-jendea urritzea ekarri dute.

Harremanak gutxitu egin dira, 1969an Greenwoodek hala jaso zuena areagotuegin da geroztik, Gregorio Berrotarani kasu eginez gero, behintzat. Honen ustez,lehen baserritarrak jarriak zituen bilera-leku eta egunak harremanetan eta saleroske-tan aritzeko, Irungo astelehenetako feria, hain zuzen, baina hori galdu egin da; alda-tu egin da salerosketa-harremana eta elkarlanean aritzeko aukera gutxiago du.Lehengo aldean hotz sumatzen du baserritarra, orain gai horiez noizean behin aritzenda tabernan, elkartean, eta harremana du bere ofiziokoa ez den jendearekin, bestegiro bateko jendearekin.

Hala ere, gorde ditu zantzuak gizatalde modura. Badute baserritarrek zenbaitospakizunetan elkartzeko joera, horietan nabarmenena agian San Isidro eguneanGuadalupen egiten duten prozesioa, meza eta bazkaria. Arkolla eta Jaitzubia auzo-etako jaietan ere badute horretarako aukera, baina gizartea aldatu ahala beste lan-bideetan ari diren bizilagunak gero eta nagusiago dira, baita Pazko bigarrenean etaherriko jaietan alardeko auzoetako konpainietara biltzen direnean.

Baserritarren taldearen baitako trinkotasunaren ikuspegitik nahitaezkoa daJaitzubiaren kokagunea berriro ere aipatzea. Izan ere, gorago ere pixkanaka adieraziden moduan, geografiaz bazterreko izateak, talde-sena areagotu, eta besteek ere apar-tekotzat hartzea eragin du. Hondarribiko taldeen arteko harremanez ari garela, nabar-mena da portuarrekin harreman gutxiena jaitzubiarrek izan dutela, eta gehiena, aldiz,Portutik hurbilen diren Akartegiko eta Zimizargako baserritarrek.

Hizkerari ere so eginez gero, hiztunak ere uste horretan daude, alegia, erkide-goaren barrenean hizkuntz alde handiena Portuaren eta Jaitzubiaren artekoa delaeta azken honek Irungoaren tankera hartzen duela. Oiartzungotik eta Lezotik berei-


zia dela adierazten dute era berean, nahiz eta Florentxio Arrietaren ustez, Lezo alde-tiko eragina sumatzen den Jaitzubian. Hiztun guztiak ez datoz bat, hala ere, erki-degoaren baitako aldakortasunean, Karmen Ancisarrek adibidez, baserritar eta por-tuarren artean alde handiagoa sumatu du baserritarren artean baino. GregorioBerrotaranen iduriz, denboran ere kokatu beharra dago aldaketa: alegia, duelaberrogei urte oso modu desberdinean hitz egiten zen Hondarribian eta baserrianbereziki aldatu da euskara, Portuan baino gehiago, gaur egun inongoa ez den hiz-kera mintzo delakoan baitago. Garai batekoan aldea sumatzen zuen Jaitzubia etaAkartegi baserri-auzoen artean eta baita Portuan, baina azken hauek hobeto atxikidute beren hizkera, baserritar eta portuarren arteko harremanetan lehenbizikoakegokitzen baitira bigarrenen hitz egiteko modura, nolabait esateko, arrantzaleekinmaiz ibiltzen den baserritarrari berehala antzematen baitzaio.

Guztiarekin ere, berehala adierazten dizute oharmenaren aldetik Jaitzubiak besteauzoekiko duen desberdintasuna eta hori zertan den azaltzen ere saiatzen dira.Azentuari erreparatua zion Joxe Ugarte zenak, izan ere, zenbakiak esaterakoan hirusilabaz goitikoetan ederki bereizten baitzituen Jaitzubiko, eta oro har, Bidasoaldekojoera —azentua ezkerretik hasi eta bigarren silaban eramatea—, eta Hondarribikobeste auzoetakoa —azentuaren kokagunea hitzaren bukaeraren araberakoa—. AxunIsasaren arabera, Portuko intonazioan, doinuan sumatzen du desberdintasuna, kan-

tatzen ariko balira bezala hitz egiten baitute, nahiz eta bera Oiartzunera joaten dene-an Hondarribikotzat berehala jotzen duten. Baina lexikoaren aldakortasuna da bestebatzuek sumatzen dutena, hala aipatu zidaten Gregorio Berrotaranek, BixenteManterolak eta Florentxio Arrietak: Jaitzubiko salabardua, amautxiya eta atautxiya

beste auzoetan palaxardia, maidiya eta paidiya baitira.

Hiztunek auzoka egindako hizketa-moduen balorazioa gorago aipatu da, bainakontu horretan deigarri gertatzen da bizilagun kopuruan eta erkidegoan oro har base-rritarren taldeak gero eta eragin ttikiagoa izatea, eta hala eta guztiz ere, talde horrenhizkera izatea euskara onena hiztunen ustean. Eta deigarri gertatzen da, nortasun han-diko taldearen euskara, arrantzale-jendearena, izatea hiztun gehienen balorazioanbeheko maila duena. Egoerak ez diela bereziki lagunduko hizkeren osasunari etairaupenari iduri du, horrenbestez.

Kaletarren taldearen euskarak, berriz, ez du ematen nortasun gehiegikotzat hiz-tunen arabera, eta gainera Kaleko joera nagusitzat gaztelaniarako joera aipatzen dute,bai auzokoek eta bai beste auzoetakoek ere: Gregorio Berrotaranek, MaritxuArranbidek halako zerbait adierazi zuten; eta Maritxu Olaskoaga kaletarra ere batdator, lehen etxean euskaraz aritzen zirela baina Kalean Portuan baino gehiago ari-tzen zirela gaztelaniaz. Eta bere senarrak beti euskaraz egiten zionez, ezkondutakoankonturatu zela gaztelaniaz gehiago aritzen zela euskaraz baino. Bere belaunaldikobeste lagun batzuen lekukotasuna ere halakoxea da. Eta, gainera, kanpotik etorrita-koek egin dutela euskaraz aipatu zuen Tomasek, Maritxuren anaiak.


2.6. ZENBAIT ARGIBIDE OSAGARRI

EUSKARAREN EZAGUERA 2001 (www.eustat.es)

Hiriak Bizilagunak Euskaldunak Ia euskaldunak Erdaldunak

Hondarribia 14.632 %60,54 %18,50 %21Irun 55.084 %32,39 %18,25 %49,34

EUSKALDUNEN TIPOLOGIA 2001 (www.eustat.es)

Hiriak Euskaldunak Euskaldun Jatorriz Euskaldunzaharrak elebidunak berriak

Hondarribia 8.640 %68,95 %14,45 %16,58Irun 17.235 %45,98 %9,13 %44,87


3. AURREKO LANAK

Atal honetan, gaur egunera arteko ikertzaile nagusien ekarria gaingiroki agertzearekinbatera, Hondarribiko eta Irungo hizkerez emandako argibide eta erreferentzia nagu-siak aipatu, eta euskalkien sailkapenean emandako kokagunea eskainiko da.

3.1. LARRAMENDI

XVIII. mendean Larramendik azentuan kokatu zuen gipuzkerarekiko ezberdintasuna,aditz morfologiako ezaugarriak Beterrikotzat ere eman baitzituen. Azentua daHondarribiko eta Irungo hizkuntz ezaugarri nabariena eta Gipuzkoako euskalkitikgehien saihesten duena, Larramendiren arabera euskal hitzak eskuarki oxitonoak bai-tziren (1969: 301):

En Irún lo mismo [Hondarribian bezala], y su particular acento arrígarri, y no arrigarrí,como en otras partes.

Irizpidearen balioa geroztiko lanek egiaztatu dute Bidasoaldeko azentuaz min-tzatu direnean; hala ere, beherago ikusiko den moduan, egungo Hondarribiko eus-karak Larramendik proposatu araua ez duela betetzen ere ezaguna da.

Aditz morfologiaren alorrean, beste bi ezaugarri aipatu zituen: IrundikErrenteriara bitarteko dut adizki laguntzailearen aldaera iragankorra, eta gaur egunaspektu gertakizuna adierazteko ekialderago erabiltzen den -en atzizkia.Larramendiren idatzien arabera, ordea, -en aspektu markaren mendebaleko mugaBeterriko hizkeretan zegoen (cf. 1969: 300 eta 1990).

Eta beste bi ezaugarri: deklinabidean -ikan atzizkiaren aldaera pleonastikoa (icu-siricanen, oraindicanen) eta pimpilimpauxa ‘inguma’ edo ‘mitxeleta’ hitza.

Kokaguneari dagokionez, Hondarribiko, Irungo eta Oiartzungo hizkerak bate-ra bildu zituen Gipuzkoako euskalkian. Euskalki horrek bazuen aldakortasunik,nahiz eta hizkeratik hizkerara alde handirik ez izan, eta lapurteraren eragina suma-tu zuen hiru hizkerotan (1745: XXX).

En Fuenterrabìa, Irun, y Oyarzun, participan algo del dialecto Labortano, y aun de sutonillo gustoso: eguiñen dut, artzen dugu.

3.2. BONAPARTE

Bidasoako muga-hizkeron gainean azterketa aski zehatza zor diogu Bonaparte printzea-ri XIX. mendean. Lan nagusietan eskainitako argibideez gain, monografia batean bera-riaz ikertu, eta nahiz inguruko hizkerekiko harremanak nahiz euskalkien sailkapeneanzuten kokagunea zehaztu zituen (1877a). Era berean, Vinsonek Irungo hizkeran argita-ratutako itzulpenari oharrak idatzi zizkion gipuzkeraren eragina salatuz. Horiez gain,beste ohar jakingarri batzuk zenbait eskuizkributan utzi eta Irungo hizkera agertu nahiizan zuen Klaudio Otaegi laguntzaileak idatzitako dotrinan (cf. Pagola 1995).

Kokaguneari dagokionez, Bonapartek hizkera hauek zubi-hizkeratzat jo zituen.Ipar nafarrera garaian kokatu zituen, Gipuzkoako azpieuskalkian, eta bi hizkeronlapurterarako isuria ere azpimarratu zuen (1877a: 158):

Lorsque les mots irunais ou fontarabiais s’éloignent, plus ou moins, de ceux du guipus-coan général ou littéraire, on remarque qu’ils se rapprochent souvent de ceux du labour-din, qui de tous les dialectes basques est celui qui ressemble le plus au haut-navarrais sep-tentrional, et auquel, quoique dans son dialecte le plus hybride, appartiennent les parlersd’Irun et de Fontarabie.

Azpieuskalkian Hondarribia, Irun, Lezo, Oiartzun, Arano eta Goizueta sartu etaordezkaritzat Irungo hizkera hartu zuen. Eta, era berean, gipuzkeraren eragin gero etahandiagoa nabarmendu zuen.


Bonapartek ez zuen Hondarribiko eta Irungo hizkeren artean alde handirik atze-man. Hogei hizkuntz ezaugarritik goiti bereizi zituen. Eta sailkatzeko irizpide nagu-siak aditz morfologiatik eta lexikotik hautatu zituen.

Gipuzkerarekin bat egiten zuten lau ezaugarri bakarrik aipatu zituen: *j-en ebakerabelarea [x], bizidunen deklinabideko -gan atzizkia, aditzaren gertakizuna adierazteko -koatzizkia, kausazko menderakuntzan -n atzizkia erabiltzea (eta ez bait- aurrizkia).

Gipuzkerarekin bat egiten ez zuten hizkuntz ezaugarriak, ordea, gehiago dira.Hiru hizkeroi bakarrik dagozkie datibo eta genitibo pluraleko -aki eta -aken atzizkiak,beuden pertsonako izenordain indartua eta Hondarribiko -xia aditz atzizkia (Irunen -zute nagusi, eta Bidasoa auzoan -zue ere erabiltzen zen).

Beste gehienak eremu zabalagoari dagozkio:

1. Instrumentalaren -taz atzizkia (vs. gipuzkerazko -zaz).

2. Izan aditzaren 3. pertsonako-e-dun adizkiak: den, zen; dire.

3. Izan aditzaren orainaldiko pluraleko 1. eta 2. pertsonako -a-dun adizkiak:gara, zara.

4. Edun aditzaren orainaldiko -u- erroa duten adizkiak: dut...

5. Jakin aditzaren hiketa alokutiboan -a- erroa: bazakiyet, bazakiñet, bazakik.

6. Etorri aditzaren adizki trinkoen ordez eldu naiz perifrastikoaren tankerakoak.

7. -ki aditz atzizkiaren erabilera.

8. Hainbat hitzen aldaerak: antzara, beldur, beñere ‘behin ere, inoiz’, bisiga‘pixontzi’, debantala ‘mantal’, ezkizala ‘azazkal’, giltzurdiña ‘giltzurrun’, iguz-kiya ‘eguzki’, itxia ‘etxe’, jaskiya ‘saski’, kapelua ‘txapel’, ondotik, orea ‘hodei’,sisa ‘sits’, txokorra ‘zekor’, uztadarra ‘ostadar’.

9. Hainbat item lexiko: antziya ‘antsia’, arraba & arraga ‘arraba’, atzeman, beso-kozko ‘ukondo’, bildots, txarki, txilkua ‘zilbor’, deus, ebatsi, eskilla ‘ezkila’, eya‘heia’, iñarrosi ‘inarrosi’, iratzia ‘iratze’, katabuta ‘hilkutxa, zerraldo’,kazka(ra)barra, kisua, kukusua, leikua ‘babarrun’, malda, mariguriya (Irun)‘marrubi, arraba’, ogiya ‘gari’, oyana, pimpilipauxa, pirua ‘ahate’, soña ‘soine-ko’, trapasa ‘olatu-mota’.

Bi hizkeren arteko aldea ere nabaria da beste hiru ezaugarriren arabera:

1. Hondarribian txistukari frikarien neutralizazioa gertatua zen herskarien aurre-an (dityuste, aispa), Irunen bereizketari eutsi zitzaion, aitzitik (aizpa, atozte).

2. b epentetikoa erabiltzen zen Irunen -u-z bukatutako hitzei artikulua eranste-an: -ubá; Hondarribian, ez, ordea.

3. Nor-nori-nork sailean ohikoa zen nor-nork saileko adizkiak erabiltzea. BaitaHondarribian datiboa singularreko lehenbiziko pertsona zenean ere (emannau). Irun ez zuen aipatu, eta Otaegiren itzulpenean ere ez da halakorik(emango dirazula).

Intonazioaren araberako bereizketa adierazi bazuen ere, ez zuen horren frogarikeman.


3.3. AZKUE

Azkuek Hondarribiko, Irungo eta Oiartzungo hizkeren nafar isuria nabarmendu zuen,eta goinafarreran kokatu zituen, Bonaparteren antzera.

Bidasoaldeko nafar hizkerekin bat datoz azentuaren alorrean eta datibo eta geni-tibo pluraleko kasu marketan, baina [x] ahoskatzen da gipuzkeraz bezala, eta ekial-dekoekin, oro har, zenbait aditz ezaugarritan.

Lexikoan, berriz, joera horrekin batera baditugu Gipuzkoako hitz altxorrarekinbat heldu diren lekukotasunak, eta itsasoari dagozkion hainbat hitz ere jaso zituen:arrain-motak, itsasontziaren atalak, arrantzako tresnak.... Hiztegian, denetara, 350 hi-tzetik goiti jaso zituen.

Azkuek berak gidatutako Erizkizundi Irukoitzean (1925) ere jaso ziren Irungoeta Hondarribiko lekukotasunak.

Portuko hizkeraren lehenbiziko aipamen zehatzak Azkueri zor dizkiogu. Honakohiru ezaugarri hauek nabarmendu zituen: -zia atzizkia, -ki aditz atzizkia, joan > fanaditzaren aldaera. Egia esan, Bährrek aditza bildu zuenean (1926-1935), aipatua zuenhirutan Portua, baina Azkueren lekukotasunek bi alderdi gogoan hartzeko balio dute:arrantzaleen hizkeraren nortasuna eta, era berean, bai Hondarribian bertan, baitaIrunen ere, zeukan prestigio eskasa.


3.4. XX. MENDE ERDIKO LANAK

Gerra ondoko lanetan Holmerren ekarria (1964) nabarmentzekoa da: azterketa ere-dugarrian mailaz mailako lekukotasunak eta transkribatutako testuak eskaintzeazgain, azentuaren nafar isuria adierazi zuen. Era berean, sailkatzeko beste aukerak ereaipatu zituen: lapurterarako joera edo Hondarribiko euskararen kostaldeko hizkerentankera. Azken honetan, gainera, bizkaierak kostaldeko hizkerotan duen eragina, hainzuzen arrantzaleen hizkerak egindakotzat jo ohi dena, aipatu zuen.

Mitxelenak Bidasoaldeko azentuari eskainitako arreta eta lana ere aipatzeko modu-koak dira. Baita hainbat lanetan sailkapenari buruz, eta hizkuntz ezaugarriei buruzbarreiaturiko oharrak ere.

Beste tankera bateko lan batzuk ere aipagarriak dira: Emilio Masek Irungo hizte-giko 350 hitz bildu zituen eta hogeiren bat ikasgai prestatu zituen Irungo hizkera ira-kasteko El Bidasoa aldizkarian (1955-1958). Ahozkotasuna jaso zuen Nikolas Alzolakberrehun eta berrogeita hamar testu-zatitik goiti transkribatu eta argitaratu baitzituen(1959-1961). Luis de Uranzuk ere (1959-1963) bere Bidasoako hiztegian euskarazkohitz eta esapideak txertatu zituen. Fernando Artola Bordarik, berriz, eten gabe era-kutsi zuen Hondarribiko euskara jaso eta idatzietan erabiltzeko joera. Azterlan bat ereeskaini zion gaiari eta Etxaburu Kamiñazpik egindako azterketarekin batera argitara-tu zuen Euskaltzaindiak (1981).

3.5. AZKEN HAMARKADOTAKO LANAK

Azkeneko hamarkadotan nabarmentzekoa da Pedro Yrizarrek eta laguntzaileek egin-dako aditz azterketa (1981, 1992). Gure hizkerei dagokienez, Irunen bost berriemai-leri eta Hondarribian bi berrimaileri jaso zieten aditz laguntzailea, eta auzokako bil-keta-lana egin zuten. Euskalkien sailkapeneko kokagunean, hala ere, Bonaparterenproposamenarekin bat datoz.

Itsas lexikoari dagokionez, ezinbesteko erreferentzia da Irigoyenek Léxico de losmarineros peninsulares lanerako egindako bilduma. Euskal Herrian egindako inkes-ta-lan nagusietan ere jaso da Hondarribiko euskararen berri: Aranzadi ElkartearenEuskalerriko Atlas Etnolinguistikoan eta Euskaltzaindiaren Euskal Herriko HizkuntzAtlasean.

Beste lan batzuek aztertu dituzte hizkeron zenbait alderdi.

Letamendiak Hondarribiko bokalismoa aztertzeaz gain (1990), XVIII. mendekoSalazarren predikuaren hizkuntz ezaugarriak aztertu zituen lan honen egilearekinbatera (1992). Testuak gaur egun ere erabiltzen diren ezaugarri morfosintaktikonabarmen batzuen lekukotasuna eskaintzen du, batez ere genitibo eta datibo plura-leko morfemak (-aki, -aken) eta aditzeko pluraleko bigarren pertsonarena (-zia).Beste ezaugarri zenbait ere ageri dira bertan: hiatoetan datozen -b- (zuben) eta -g-(zaigo) epentesiak, txistukarien neutralizazioa, adizki laguntzaileak lapurteraz eta goi-nafarreraz bezala, eta -ngo aspektu marka. Oro har, Hondarribiko hizkera errejistro


jasoan nola erabil daitekeen erakusten du, eta, gainera, goi-nafarrera gipuzkoarrarenlekukotasun zaharrenetako bat dugu.

Azentuaren alorrean Hualdek eta biok Hondarribiko eredu nagusia deskribatugenuen (1991), hiru silabez goitiko hitzen azentuera ez baitzegoen behar bezala ager-tua azterlanetan, besteak beste. Lan horretatik abiatuta, Hondarribiko azentuerakDonibane Lohizuneko Urteren azentuerarekin duen harremana aztertu eta tankerabereko sistemak direla erakutsi nuen (1996).

Hizkeron ezaugarriak jasotzeko oso interesgarriak dira beste zenbait lan.Adibidez, Jexuxmari Mendizabal Bizargorrik Portuan bertan egindako bilduma argi-taragabea eta, batez ere, idazlanetan erabilitako hitz, esapide eta aldaerak. BaitaHondarribia aldizkarian batez ere, eta Irungo Plazara aldizkariaren aleren batzuetan,hainbat herritarrek jaso eta idatzitakoak. Era berean, Letamendia eta Ortizek Portuanbertan jaso eta transkribatutako testuak, edo Etxebarria & Etxebarriaren liburuaneskainitakoak (1991).

Bada agiri zaharragoen azterketari ekin dionik ere. XVIII. mendearen bukaera alde-ra eta XIX. mendearen lehen herenean gure inguruotan egindako zenbait prediku azter-tu zituen Ondarra euskaltzainak (1987, 1990, 1991). Gure hizkeron ikuspegitik Azkueapaiz irundarrarenak dira interesgarrienak. Altunak Irungo Herriko Etxeko 1721ekozazpi agiriren hizkuntz azterketa egin zuen (1995). Eta Alberdik eta Rilovak, nahiz etabertako hizkerak ezagutzeko lekukotasun handi-handirik ez eskaini, gorago aipatutakoMaria de Barrenechea hondarribiarraren eta Cathalina de Lasaga hendaiarraren lekuko-tasunaz baliatuz, garai hartako euskararen erabilera aztertu zuten (1998).

3.6. ZUAZO

Koldo Zuazoren lanetan aurreko lanen ezagutza sakonean eta hizkuntz azterketazehatzean oinarrituta eman da hizkeron berri.

Bonaparteren ikerlana eta haren irizpidek aztertu eta gero, eskaintzen du Zuazokbere proposamena. Kokaguneari dagokionez, erdialdeko euskalkiaren, euskalki nafa-rraren eta nafar-lapurteraren arteko tarteko eremuan kokatu ditu Hondarribiko,Irungo eta Oiartzungo hizkerak (2003). Horretarako hizkuntz azterketa egin du, etakontuan hartu ditu histori bilakaerako gertakari nagusiak.

Zuazok batez ere erdialdeko euskalkian kokatzen ditu hizkerok. Hizkuntzarenizaera dinamikoari erreparatuta, hizkerotako berrikuntzek erdialdeko euskalkiarenga-nako isuria eta haren eragina erakusten dute. Eta lehia gertatzen den zenbait ezauga-rritan, erdialdeko euskalkiarekin bat datozen ezaugarriak indartsuago dira bestelako-ak baino.

Hala ere, oraindik badaude hizkerok ekialderago kokatzeko beste zenbait hiz-kuntz ezaugarri. Kontua da, ordea, ez dagoela nafar isuriarekin bakarrik lotzerik,ezaugarri hauetako askoren hedadura zabalxeagoa baita, eta, ondorioz, zenbaitetanlotura nafar-lapurterarekin ere egin beharra dago.


4. HIZKUNTZ AZTERKETA

Atal honetan Hondarribiko eta Irungo hizkuntz ezaugarri edo arau nagusien bildumaeskaintzen da mailaz maila: fonologian, morfosintaxian eta lexikoan.

Ezaugarriok hirian eta bailaran duten hedadura zehazten ahalegindu naiz, zen-baitetan uste baino zailxeago gertatzen bada ere. Hiru eremu nagusiren berri eman-go da, hortaz, hemendik aurrera:

1. Hondarribiko eta Irungo hizkuntz ezaugarriak: bi herrietako hizkeretan topatuditudan hizkuntz ezaugarriak.

2. Hondarribiko hizkuntz ezaugarriak: Portuko eta Hondarribiko beste gizatalde-etako eta auzoetako hizkuntz ezaugarriak. Irunen ez dira erabiltzen.Zenbaitetan Jaitzubia Irunekin batera doa.

3. Portuko hizkuntz bereizgarriak: Portuan bakarrik jaso direnak, edo maiztasunhandiena auzo horretan dutenak.

4.1. FONOLOGIA

4.1.1. Azentua

Azentuari dagokionez, Hondarribiko hizkera Bidasoaldeko hizkerekin, eta Irungoarekinbereziki, bat dator. Hala ere, ez dute berdin jokatzen azentua kokatzeko orduan bi sila-batik goitiko hitzoinetan Hondarribian eta Irunen. Horretan, gainera, nabarmena da jai-tzubiarren joera, Irungo hizkerarekin batera baitoaz adibide gehienetan.

Azentuaren eremua ez da hitza (etxearekin, esaterako), deklinagaia edo hi-tzoina (etxe) baizik; eta horren arabera, itxé.ra, itxé.tik, itxé bat ahoskatzen da.Azentua, hortaz, ez da kokatzen ez artikuluan eta ez kasu-marketan ere. Bada, halaere, salbuespenik: (neré, beré...), baina aski lexikalizatuak dira.

a. Silaba bakarreko hitzak azentudunak dira:

béltz.ari, béltz.ana, béltz.akiñ....góiz.a, góiz.ian, góiz.etik...

bóst.atan mátz.a ‘mahats’

b. Bi silabakoetan joera bikoitza dugu:

1. Azentua bigarren silaban eramaki dutenak, nahiz kontsonantez, nahiz bokalezbukatu:

anáy.a luzí.a

egún.ian, egún.eko sugúrr.a ‘sudur’

kokótz.a zoló bátian ‘zulo’

2. Azentua lehenbiziko silaban eramaki dutenak, markatuak. Hauen artekogehienek bokala dute hitzaren bukaeran:

átta, átta.k, átta.kiñ gútxi

átze.ko jéndi.ari

díru.a, díro askó úmi.ak ‘ume’

Sail honetan kontsonantez bukatuak aurkitzeko nahiko lan izaten da. Badiraárbol eta górputz, baina arból.a, eta gorpútz.a aldaerak ere arruntak dira.

Bada azentueraren kokagunean bat ez datorren adibideren bat ere:

áza H vs. azá I

gázta H vs. gaztá I

tóki H, I vs. tokí I

Baina bi hizkerok bat datoz hitzen esanahia bereizten duten azentuaren kokagu-nean:

estía ‘heste’ vs. éstja ‘ekialdea’

mandúa ‘mando’ vs. mándwa ‘gailua, agintaria’

urá ‘hura’ vs. úra ‘ur’

c. Bi silabakoetatik goiti bada alderik Hondarribitik Irunera azentuarenkokaguneari dagokionez.

1. Hondarribian hitzoinaren bukaeraren arabera finkatzen da azentuarentokia:

a. Bokalez bukatzen bada, azentua azken aurreko silaban joaten da:

be(der)átzi lapurréta

emakúmi.a nagúsi.ya, nagúsi.tikan

illebéti.an txokoláti.a

b. Kontsonantez bukatzen bada, azentua azkeneko silaban joaten da: .

alargún.a gilltxurdíñ.a ‘giltzurrun’

euskaldún.a kaskalabárr.a ‘kazkabar’

ezagún.a osasún.a

2. Irunen, aldiz, azentua hitzoinaren ezkerretik kontatzen hasi eta bigarrensilaban joaten da:

a. Bai bokalez bukatutakoetan:

bé(dera)tzi korríka

eskópetan billá lemíx(i)ko ‘lehenbiziko’


ikástola pertíka.n gáñian

b. Baita kontsonantez eta diptongoz bukatutakoetan ere:

alárgun.a Xebáxtian

izá(g)un.a arrátoy.ak

Nikólas ormígoy.akin

Jaitzubia bat dator Irungo azentuerarekin:

bé(dera)tzi alárgun

emákume basérritar

erríbera kapítan.a

eskópeta.kiñ katálan.ak

ikástola.tik ospítel.ian & ospítal.ian

illá(be)te

Baina Hondarribiko azentueraren araberako ebakerak ere entzuten diraJaitzubian:

arkitétu.ak & arkítetu.ak arrazóy.ak

errezíbo.(r)ik kastilláno.z & kastíllano.z

Galúpe.n & Gá:lupe.n ‘Guadalupe’ la(r)unbát.etan

kantinéra & kantínera.kin ofisín.e(r)a & ofízin.e(r)a

3. Salbuespenak:

Baditugu Hondarribiko eta Irungo hizkerotan arau nagusiarekin bat ez datozenzenbait hitz, tartean zenbait mailegu, azentua lehenbiziko silaban baitute:

áingura léngusu.a

dénbora mákiña bat

gánbara sóziyu.a

Beste batzuetan, ordea, ez dute berdin jokatzen bi hizkerek:

Hondarribia Irun

múskillu.a vs. muskúllu.a ‘muskuilu’

txúrmiyu.a vs. txurníyu.a ‘orkatila’

4.1.2. Aferesia

Hondarribiko eta Irungo hizkeretan maiz gertatzen da hitzaren hasierako bokala ezahoskatzea. Baina bilakaera horrekin zerikusia duten bi kontu hartu behar dira gogo-an: hizketa arinean gertatzen da eta aferesirik gabeko aldaerek maiztasun handiagoadute aferesidunek baino. Erabiltzaileei dagokienez, marinel jendearen artean bestetalde eta auzoetan baino usuago entzuten delakoan nago.

Bilakaerari erreparatzeko aditz jokatugabeetara jotzea da erosoena, sail horrekagerraldi franko eskaintzen baititu. Esate baterako, hiztun portuar baten jarioan


honako partizipio hauen adibideak jaso ditut21: (a)tzamán, (e)kárri, (e)kúxi,(e)mán, (e)sán, (e)sagútu, (e)tórri, (i)bílli, (i)sándu. Izen eta izenondoetan eregertatzen da aferesia: (e)makúmja, (i)tzúsiya, (a)kordjóna & (a)kordeónakin(Irungo Meakan).

Bilakaera lehen emankorragoa izan dela erakusten dute beste zenbait adibidek:

• ketu aditz atzizkia (< uketu < ukan, Letamendiaren arabera, 1990: 42); oketualdaera ere entzuten da, gutxiago.

• (e)men ‘omen’ modalizatzailea.

• toponimoak: Taláya ‘Atalaia’ (1725), Txaníkenja ‘Etxenikenea’ (1704). EtaLaméda ‘Alameda’ (1774, ez bada gaztelaniazko Lama izenaren eratorri bate-tik heldu, behintzat). Sail honetakoa da Olaberria auzo irundarreko Labekoetxea < Olabeko etxea.

4.1.3. Sinkopa

Bokal edo silaba azentugabea gal daiteke Hondarribiko eta Irungo hizkeretan.Zenbaitetan hitzaren barrenean gertatzen da bilakaera, eta beste batzuetan deklinabi-dean nahiz aditzean. Hala ere, bilakaera hau ez da Bortzirietan bezain indartsua (cf.Zelaieta 2004).

Hitzaren barreneko zenbait adibide ihartuta daude: (le)mixí & (le)mixíko ‘lehen-bizi’; Ondár(ri)biya & Ondár(ri)biko ‘Hondarribia’; ó(be)tiyo & ó(be)kiyago ‘hobeto’;dénbo(ra) gustíyan ‘denbora’.

Deklinabidean, berriz, leku-kasuetan gertatzen da: atún(e)tan, txardín(a)tan &txardín(a)tatikan, le(g)ástan ‘legatzetan’ (azken honetan afrikazioa galtzeak atzizkia-tan dela aditzera eman lezake); eta motibatiboan: arráya(ga)tik; ítte(aga)tik,orré(ga)tik. Eta ser(ga)tik(an) galdetzailea.

Aditz jokatugabeetan ere gertatzen da: até(ra)tze-, bó(ta)tze-; abís(a)tu,akór(da)tu, entré(ga)tu, espé(ra)tzen, opé(ra)tu, pásten ‘pasatzen’ ohiko aldaerak diraJaitzubian eta Irunen; ez, ordea, Hondarribiko beste auzoetan. Aspektu etorkizunekobjál(i)ko, ekár(ri)ko, etór(ri)ko, ibíl(li)ko asko entzuten dira. Jokatutetan ere badiraadibideak: Portuan entzun ohi dira ibílli (sa)sté ‘zarete, sé arí (sa)ste bezalakoak, betiere hizketa lasterrean.

Ikusten denez, edozein bokal gal liteke –gehienetan /a, e, i/–; kontsonantea ereedozein izan daiteke. Galeraren ondorioz sor litekeen kontsonante-taldea ohiko silaba-ren egiturarekin bat dator. Badu azentuarekin harremana: agerraldi gehienetan, azentu-duna da sinkoparen aurreko silaba.


21 Datu hauek, beste asko bezala, Irungo herriaren Loidi bekarako egindako lanetik jaso ditut.Let & Or, berriz, Letamendia & Ortiz 1979 eskuizkribua adierazteko erabiltzen dut.

4.1.4. Bokalak

4.1.4.1. e- > i- eta bi bokalok nahastea

Bokala altxatzea oso zabaldua da Hondarribian eta Irunen. Bilakaera ez da era-gile bakarraren ondorio eta ez du emankortasun bera beti, baina hizkerok elkartzekobalio du:

ibáki ‘ebaki’ irúzki & irúski ‘eguzki’

ibátzi ‘ebatsi’ itxé ‘etxe’

intjérro ‘entierro’ ixéri ‘eseri’

irúki ‘eduki’ izín & isíñ ‘ezin’

Ondoko adibideon arabera, egin liteke bi hirien arteko bereizketa, baina ez dagobilakaera erabiltzerik bien arteko isoglosa finkatzeko:

izágutu ‘ezagutu’: Irunen eta Jaitzubian.

bisála ‘bezala’: Hondarribiko Amuten eta Akartegin.

ixkér ‘ezker’, ixtótu ‘estutu’, ixtú ‘estu’, ixúr ‘hezur’ (eta biskár ixúr baina male-xúr ‘taba’), kalitárra ‘kaletarra’ Portuan batez ere entzun daitezke.

Bi bokal horien arteko muga oro har ez da oso sendoa, izan ere, zenbait hitz-hasieratan, batez ere, bada biak nahasteko joera:

esan ‘izan’

ekuxi ‘ikusi’

epurdi ‘ipurdi’

Maiztasunari begiratuz gero, Hondarribian gehiago gertatzen da nahastea Irunenbaino. Eta, Portuan, bereziki. Baina ez da erabatekoa, isan, ikuxi eta ipurdi aldaerakere entzuten baitira.

Ikus ditzagun, konparazio baterako, Loidi corpusak dioena:

• izan: Hondarribian maiztasun handia du e-dun aldaerak, eta Portuan i-dunaldaera baino gehiago jaso da, hori bai, aferesidunaren ondotik. Irunen,Meakako hiztun bat kenduta, ez da ia agertu ere egin e-dun aldaera. JaitzubiaIrunekin batera doa.

• ikusi: erabilera orekatua agerraldi-kopuru bertsua baitute aldaerek, eta gainerahiztun gehienetan agertu dira. Oraingoan ere e-dunetan nabarmenagoa daHondarribiko agerraldien kopurua Irungoa baino, eta Portuan du maiztasunhandiena.

4.1.4.2. i ondotik a > e

Bilakaera bizirik dago bi herrietan, baina ez da beste hizkera batzuetan bezainemankorra:

bíyek ‘biak’ djet ‘diat’

dje & diré ‘dira’


Beste hitz batzuetan ere entzun daiteke bilakaera:

arrímetu ‘arrimatu’ sjén & zittén ‘zidan’

eskóntzjen ‘ezkontzean’ zietén ‘zidaten’

Samártzjel ‘San Martzial’

4.1.4.3. a > o

Asimilazioz gertatzen da, Hondarribian eta Irunen baditu adibideak, emankorta-sun gutxikoa bada ere. Maiztasun handiena honako adibide hauek dute:

óloko ‘horrelako’

nola galdetzailetik eratorriak: nolonái, nóloko, nolopátt

Beste atzizki batzuetan ere nabari da, nahiz eta ez dituen aldaera nagusiak era-giten:

-ogo ‘-ago’ konparazioko graduatzailea: géyogo ‘gehiago’, áltoxogo ‘altoxeago’

-ko atzizkia hartzen duten deklinabide-kasuetan: sértoko ‘zertarako’, ikastólokotz‘ikastolako’

-eloko ‘-elako’ menderagailua Hondarribian: ibílli nitzéloko ‘nintzelako’, esátendutéloko ‘dutelako’

4.1.4.4. -aw > ab bokalaren aurretik

Hitzoinaren bukaerako diptongo honen ondotik bokala heldu baldin bada, irris-taria kontsonante bihurtzen da Hondarribian eta Irunen:

ábatik ‘ahotik’ gabérdiya ‘gauerdia’

billába ‘bilaua’ kristába ‘kristaua’

gábazko ‘gauezko’ lábanái ‘lau anaia’

Gaur egun ez dirudi gure herrietan XVIII. mendeko Salazarren abrera ‘aurrera’aldaera bezalakorik ebakitzen denik. Hala ere, [eu] diptongoaren beste aldaera batjasoa du Portuan Mendizabalek: Aba nebri ‘ahoa neurri’ esapidea.

4.1.4.5. aw diptongoa murriztea

Ohikoa da bi hizkerotan diptongo hau silaba trabatuan soiltzea:

alkí ‘aulki’ aspúa ‘auspo’

arpégiya ‘aurpegi’ sángaka ‘zaunka’

4.1.4.6. Goranzko diptongoak

Hondarribian eta Irunen maiz samar entzuten dira goranzko diptongoak, artiku-lua eransten denean bereziki. Ondorioz, diptongo ugarienak [ja] eta [wa] dira, hainzuzen lexemaren bukaera -e, -o edo -u denean, edo kontsonantez bukatutako lexe-mak inesiboaren marka hartzen duenean, edo leku-genitiboari artikulua eranstenzaionean:

algodóiskwa átzja


ángwa & ángwak bárkwa & bárkwak & bárkwan

arrantzálja & arrantzáljak bátjan

Silaba azentugabean gertatzen dira honako goranzko diptongo hauek; eskuarki,gainera, silaba azentudunaren ondoko silaban.

Baina lexemaren baitan ere badira goranzko diptongoak, eta beste hainbat hiz-keratan bezalaxe, maileguetan agertu ohi dira, edo maiztasun handi samarra dutenhitz jakinetan bigarrenkari gertatzen dira. Hauetan azentuduna izan daiteke dipton-goa:

bjar ‘behar’ (eta bar, bear) entjérrora & intjérrwan

bwélta & bwéltan kwadrílla

e(g)wáldi ‘eguraldi’ wañ ‘orain’

Adizki jokatuetan ere maiztasun handi samarra dute goranzko diptongoek:

djé ‘dira’ & sjén ‘ziren’ djot & djoté

4.1.4.7. e + a, e, o > i disimilazioa

Emankorra da bilakaera bi herrietan. Zenbaitetan goranzko diptongo moduraahoskatzen da:

jwan den urtían arráunjan ‘arraunean’

guríak ‘gureak’ emakúmja & emákumia

Erríko Itxíak ‘Herriko Etxeak’ sémja ‘semea’

4.1.4.8. o + a, e, o > u

Aurreko bilakaerak bezala jokatzen du:

dénbo(ra) askúan olátwa

Gérra ondúan itzáswan

4.1.4.9. i + a, e, o > [j] epentesia

Epentesia ohikoa da bi hizkerotan:

kálma suríya ‘zuria’ maré bizíyak

Aldea izatekotan, diyo, ziyon moduko adizkietan izango da, Irunen aiseagotopatzen baita bilakaera Hondarribian baino: Kateko lekukotasunetan ageri da epen-tesia Alzolaren eta Yrizarren gaietan. Beste muturrean Portua izango genuke, txoilzaila baita halakorik entzutea bertan.

4.1.5. Kontsonanteak

4.1.5.1. Asimilazio-bustidura indartsua

Bokal aurrean batez ere gertatzen da bilakaera bi herrietan hitzoinaren baitan etadeklinabidean:


amérjiña ‘amabirjina’ aundíttu ‘handitu’

baserríttan ‘baserrietan’ gerríttik ‘gerritik’

ekúxi ‘ikusi’ irikítten ‘irakiten’

4.1.5.2. Txistukarien neutralizazioa

Hondarribian neutralizazioa nagusitu da:

basérri sárra ‘zahar’ amétz isugárriyak ‘amets’

Jaitzubian eta Irunen, ordea, frikarien bereizketari atxiki zaio oro har. Hala ere,

hiztun batzuek nahasi egiten dituzte eta beste batzuek ez dituzte bereizten:

zarí órtan ‘sare’ sáma ‘zama’

Afrikatuetan neutralizazioa nagusi da Irunen eta Jaitzubian:

autzíya ‘hautsi’

Baina badira bereizten dituzten irundarrak eta baita nahasten dituztenak ere:

itsúsiyo ‘itsusiago’ utsíko dut ‘utzi’

Eta bada bi hizkeren arteko aldea erakusten duen aldaera bat: itzáso

Hondarribian ohikoa da, eta Portuan nagusi-nagusia da, baina Irunen ez dut halako-

rik entzun, itxáso baizik.

4.1.5.3. d/r nahastea

Hondarribiko eta Irungo hizkeretan, beste hainbat hizkeratan bezala, ez dago /d/

eta /r/ fonemen arteko banaketa gardenik bokal artean. Hizkera batetik bestera, gai-

nera, bada alderik: maiztasunari dagokionez, ugarixeago da nahastea Hondarribian

Irunen baino.

Adibidez, d > r bilakaera bizirik dago bi hizkerotan. Ez hitz eta ingurune guztie-

tan, ordea, hitz sail jakin batean, baizik; eta hitzez hitz aztertu beharrekoa da aldaera

bakarra ote den edo beste aldaerekin txandaka gertatzen ote den:

-(k)ada > -(k)ara: erán ‘edan’bolara ‘bolada’ eráre & edáre ‘adina’etxara ‘redada’ cf. gazt. ‘echar’

ero ‘edo’

a(g)úro ‘agudo’ irúki ‘eduki’

biría ‘bide’ seníre ‘senide’

Alderantzizko bilakaera ere, r > d, alegia, ezaguna da dardarkaria diptongoaren

ondotik eta bokal baten aurrean doanean, baina Hondarribian adibide gehixeago

topatzen dira Irunen baino:

áidjan ‘airean’ eudí H / eurí I

amáidu H / amáiru I ‘hamahiru’ idurna ‘hiruna’ H

(b)éudek H / beurek I ‘beurek’


4.1.5.4. [xw-] > f-

Ohikoa da Hondarribian eta Irunen Euskal Herrian zehar ezaguna den bilakaera.Azkuek jaso zuen lehenbiziko aldiz Hondarribian ‘joan’ aditzaren fan aldaera.Geroztik bilakaeraren beste adibide zenbait jaso dira. Oharmen aldetik aski nabar-mena da gaur egungo hiztunen artean ere.

Aditzaren agerraldiez har ditzagun Loidi corpusaren datuak: bi aldaerak erabi-li dituzte hiztun hondarribiar eta irundar gehien-gehienek, baina jwan (%68) gehia-go fan (%32) baino. Azken honek maiztasun handixeagoa du Hondarribian (%40)Irunen baino (%25). Eta fan erabili duten hiztun gehienen baitan jwan aldaera uga-riagoa da:

Eta óitan fáten giñén, pwe(s) Sa(n) Mártzjale(r)a jwáten giñén

Tarteko aldaera ere entzun daiteke. Hona Olaberria auzo irundarreko baserritarbati jasoa:

Fwán esáten dut, fán ta etórri ta, bíye(k) fán ge(r)á o bíyek etórri ge(r)á o baká-rri(k) fá(n) nais o (...) bai gú(k) fán, fwán (...) béste bátek fún esáten duté miñofún está eméngwa, oyártzwarra(k) badúte kostúnbre géyo: “Bai, u(r)á fún duk”,fún, miñon gúk, gú(k) fán esáten d(ug)u.

Izenetan ere gertatzen da bilakaera adineko jendearen artean. Izen berezietan,konparazio baterako: Fakín ‘Joakin’, Fána ‘Juana’, Fanjoxé ‘Juan Joxe’; toponimianere bai: Farramon itturriya & Farramon arpia ‘Juanramon’, Fanamontoya ‘Juana’;Jamotenea & Famotenea baserri-izenaren txandakatzearen arrazoia bilakaera haubera izan liteke. Eta izen arruntetan: abíllana fwés ‘abilena juez’.

4.1.5.5. /f/ fonemaren erabilera

Bi hizkerotan eutsi zaio fonemari bai maileguetan baita euskal altxorreko hitze-tan ere:

fé(r)i pláza ifíñi & ifeñi ‘erein’

ferrátu nafárra

4.1.5.6. [x] belarea

Ohikoa da belarea ebakitzea bi hizkerotan hitz hasieran eta hitzaren barrenean:

jakíñ ejú ‘oihu’

jaskí & saskí ‘saski’ gisájwa ‘gizarajo’

dijwá ‘doa’

4.1.5.7. z- > tx-

Hitz hasieran afrikatzea gertatzen da:

txetu ‘xehatu’ txuri ‘zuri’

txilko ‘zilbor’ txutik ‘zutik’

txoro ‘zoro’


Bilakaera, ordea, beste hizkera batzuetan indartsuagoa dela iduri du, honako adi-bideok gogoan hartuz gero, behintzat:

soló ‘zulo’

xintxíllik ‘zintzilik’

xintxo ‘zintzo’

4.2. IZENAREN MORFOLOGIA

4.2.1. Deklinabidea

4.2.1.1. Datibo, genitibo eta destinatibo pluralen atzizkiak

XIX. mendearen azkeneko hamarkadez geroztik nabaria izan da Hondarribikoeta Irungo genitiboaren -aken eta datiboaren -aki aldaera berriei euskalariek eskaini-tako arreta. Gaur egun ere bizi-bizirik daude: datiboan -aki eta -akeri aldaerak jasoditut –lehenbizikoa ugariago, gainera–; genitiboan eta destinatiboan ia lautik hirutanbildu ditut aldaera berriak. Agerraldiak izen sintagmetan, erakusleetan eta izenordainnahiz zenbatzaileren batean jaso dira:

áiki ‘haiei’ béyaki ‘behiei’

arrí bátzuken gáñjan ‘batzuen’ éudekentzat ‘berentzat’

asjéndakeri ‘aziendei’ txorú óyekeri ‘horiei’

Oharmenaren aldetik ere hainbat hiztunen arreta bereganatu dute aldaerok, kon-tuan hartzen badugu, behintzat, Portuarraken Asoziaziyua dela 1999an Portuan sor-tutako elkarte berriaren izena.

4.2.1.2. Datibo epentesidunak

Hondarribian eta Irunen ohikoa da erakusle singularretan eta kontsonantez buka-tutako hitzoinetan datiboaren aldaerak epentesia izatea:

onéri ‘honi’ báteri ‘bati’

aréri ‘hari’ Ramóneri ‘Ramoni’

4.2.1.3. -an genitibo eta destinatibo singularreko aldaera

Jabego genitiboan eta destinatiboan bai singularrean, bai mugagabean eta baitabokalez bukatutako izen berezietan ere -ren > -n bilakaera gertatu da bi hizkerotan,beste hainbatetan bezalaxe:

artzáyantzat ‘artzainarentzat’ Jáuregin itxían ‘Jauregiren’

besténa genun ‘besterena’ saldíyan isátza ‘zaldiaren’

4.2.1.4. -ntzak destinatiboaren aldaera

Destinatiboaren atzizkiaren aldaera ohikoa Hondarribian -ntzat den arren, por-tuarren artean maiz erabiltzen da -ntzak aldaera berriagoa:


bárku bérantzak ‘berarentzat’

sémjantzak ‘semearentzat’

pwes erdíya partítzen da gisónakentzak ‘gizonentzat’

Are prolatibo modura ere erabil daiteke:

txorúantzak artzén tzutén dénak urá ‘txorotzat’

4.2.1.5. -kotz, -lakotz, -tekotz aldaerak

Hondarribian eta Irunen -kotz & -kos aldaerak erabiltzen dira, eta baita ugariagoaden -ko aldaera ere:

gérokotz ‘gero(ra)ko’

sartú órdukotz ‘sartu orduko’

gurétzakotz ‘gure iduriko, gure iritziz’

dírwa bjár órtakotz ‘horretarako’

Ta ník aber sértik esáte(n) nun ‘Ái atta’. Wej, n(er)é ondúan nwélakos ‘nuelako’

Portuan, berriz, beste auzoetan baino maizago entzuten dela iduri du eta ingu-rune gehiagotan.

4.2.1.6. -ñogo muga adlatiboa

Atzizki horren aldaera nagusia -ño bada ere, Hondarribian nabarmen samarra da-ñogo aldaera:

tranbían Lamédañogo ‘Alamedaraino’

jéndja, (mi)ño aldé bátetik béstjaño(g)o ‘besteraino’

Itzásotik eldúki, e, t(a) allátu yajz bárr(a) órtañogo ‘horretaraino’

Orráñogon ‘horraino’

4.2.1.7. -ikanen pleonastikoa

Ablatiboan, motibatiboan, partitiboan, partizipioan, perpaus osagarrietan eta modu-denborazkoetan erabiltzen den -ik atzizkiak baditu beste bi aldaera: -ikan eta -ikanen.Hondarribian eta Irunen maiztasun handiena atzizki soilak du, -ikan ere ugari erabiltzenda, eta, azkenik, -ikanen pleonastikoa adineko hiztunen artean entzun dut:

Béntatikanen ‘Bentatik’ sertikanen ‘zergatik’

gordéta za(g)ólikanen ‘zegoelarik’ wándikenen ‘oraindik’

Larramendik XVIII. mendean aipatutako azken aldaera honetaz ditudan datuenarabera, ez dirudi herrien edo auzoen araberako banaketa egin daitekeenik:Hondarribian Portuan eta Jaitzubian entzuna dut, eta Irunen, Behobian.

4.2.1.8. Adlatiboan -ara & -era

Atzizkiaren bigarren aldaera lehenbizikoa baino gutxixeago erabiltzen bada ere,oso ugaria da Hondarribian eta Irunen:

askótera ‘askotara’ mézete(r)a ‘mezatara’

bódatera ‘bodetara’ órte(r)a ‘horretara’


Nire datuen arabera, maiztasun handixeagoa du -tera aldaerak IrunenHondarribian baino, eta Portuan ez dut halakorik jaso. Dena den, datu gehiagorekinalderatu beharreko kontua dirudi.

Aditzondoetan, berriz, lehia dugu ‘hona’ eta ‘horra’ adierazteko: onara & oneraeta orrara & orrera. Nik hamar berriemaileri jasotakoetan -a-dunak ugariagoak dira,eta bi herrietan erabiltzen dira. Hala ere, emaitzak ez dira homogeneoak: hiru hon-darribiarrek -a-dunak bakarrik erabili dituzte, jaitzubiarrak, aldiz, -e-dunak. Irunen,Katekoak bakarrik egin du jaitzubiarraren moduan, eta beste bik bi motatakoak era-bili dituzte, eta Meakakoak -a-dunak bakarrik.

4.2.1.9. baitan inesiboa

Bonapartek topatu ez bazuen ere, Hondarribian erabiltzen da bizidunen dekli-nabideko -ren baitan inesiboko posposizioa. Bi adiera nagusi ditu gure artean:

• ‘nire esku, gain’: estákit, ogéi urtétako ya, naskátwak daosté... Ta múndwaóyen báitan da wáñ?

• ‘neurekiko, neure artean’: An tumbátu ta ló, ne(r)é báitan: “Ok palísan batemán bjar tzja(te)k né(r)i”

4.2.1.10. ur izena singularrean leku-kasuetan

Izen hau mugagabean erabiltzea oso zabaldua da; Hondarribian eta Irunen,ordea, ingurune beretan singularrean erabiltzea ohikoa da:

arráyan mobimjéntwak ítten dik kolóri orí úrjan jartúazi ‘uretan’

pasátzen tzéna béste ayéka(ra) bále, (bi)ño bé(s)te bátzu(k)berrís, ra ta úrea ‘uretara’

ándik béste iyá kilómetro erdí bátera fán ta án, úrjan, úretikgrába kargátu ‘uretan’ & ‘uretatik’

4.2.2. -a berezkoa galtzen da

Hitzoinaren bukaera -a denean, bokal hau galtzeko joera bizia dute bi hizkerek, batezere Hondarribikoak:

bolárik ‘boladarik’ més(a) orí ‘meza’

botíl bat ‘botila’ txalúp(a) urá ‘txalupa’

Honek ez du esan nahi, hala eta guztiz ere, bilakaera nagusi denik ingurune etahitz guztietan. Bestetik, oso ohikoak dira ultrazuzenketa-adibideak:

autobúsa bátjan kutxáre bátekin ‘koilara’

úra garbíyakin

4.2.3. Hitzoinen bukaerako u/o eta i/e nahasketak

Hitzoinaren bukaera -u edo -i baldin bada, bokalaren nolakotasuna alda daiteke:


díro gútxi ‘diru’ ordóbittan ‘ordubietan’

fotografé bat ‘fotografia’ irú tranbé ‘tranbia’

Eta beste hitz batzuetan alderantziz gertatzen da:

isúrdi gastía ‘izurde’ maindíriyak ‘maindireak’

4.2.4. Pertsona izenordainak

4.2.4.1. eudek pertsona izenordain indartua

Pluraleko 3. pertsonari dagokion pertsona izenordainak bi aldaera nagusi dituHondarribian: beudek & eudek. Azken hau maizago erabiltzen dela dirudi, eta horixebera da zenbait hiztunek erantzuten dutena espreski galdetuz gero. Hiztun horiekberek onartu egiten dute beste aldaera ere erabiltzen dutela, hala ere. Irunen, berriz,beurek eta beudek jaso ditut, lehenbizikoa maizago.

4.2.4.2. neuni izenordaina

Pertsona izenordain indartuetan neuni sailekoak erabiltzen dira bi hizkerotan:

está ba óndo neuník esátja, miño ní jwán wán bárko (b)átjan ta,

Gú, gú le(g)ástan ibíltzen giñénjan geuní ála ibíltzen giñén

Aldea azentuaren kokaguneari dagokio: Hondarribian neuní / Jaitzubian etaIrunen néuni.

4.2.5. zein galdetzailea

Pertsonen galdea egiteko zein erabiltzen da bi hizkerotan, eta ez nor:

Zéiñ oté zen zakúrrakin?

Hala ere, norbera, nor bere ohikoak dira.

4.2.6. onóntz saileko aditzondoak

Bi hizkeretan jaso ohi dira onóntz, orróntz eta arontz aditzondo-aldaerak. Baina ezdira aldaera bakarrak -untz modukoak ere entzuten baitira. Errazago da azken hauekIrunen jasotzea Hondarribian baino.

4.2.7. Adberbioak eta predikatuak mugagabean edo partizipioan

Adberbioak eta predikatuak absolutiboan joan ohi dira ekialdeko euskalkietan; erdial-dekoetan eta mendebalekoan, aldiz, mugagabean edo partizipioan, Hondarribian etaIrunen bezala.

Hala ere, bada salbuespen bat, bakarra aditzondo modura erabiltzen baita:

Ta óye(k) léno betí e(g)áluxétan bakárra ibíltzen tzjen, wañ ibíltzen dje bítara,

Zúk nai izátja bakárra (e)re ez eztá askí, ník e(re) emáteko bear dut izán.


Kalitárrak eztute esaten, ez, óloko gáuzik. Gu bakárra. (Let & Or)

Pentsatu bakarra egin dut. (Alzola 1994: 53)

Beste adibide batzuk jaso baditut ere, kontua polikixeago aztertu beharrekoa da:Bordarik, adibidez, doi-doia erabili du idatziz, baina herriko hizkeraren erabilera ote?

Eujenio Lexo (nik doi-doia ezagútu nuen) asko famátzen zutén. (Bordari 1981: 299)

Edo Behobian jasotako beste hau bertako hizkeraren ohiko erabilera den ez naiz ziur:

púskak artú ta etórko zjen orréna xuxén-xuxéna zeláya párrana

4.2.8. Atzizkiak

4.2.8.1. -keta eta -ketari atzizkiak

Bi hizkerotan erabiltzen dira. Esanahia: ‘zerbaiten bila edo garraio’ adierazten dulehenbizikoak; eta ‘lantegi horretan aritzen den laguna’ bigarrenak:

egúrketara bjáli esneketári

i(r)átzeketa legázketari

ondárketa arráiketari

Bordarik ere eskaintzen ditu beste lekukotasun batzuk lan idatzietan:

makallauketa lanpernaketa

lapa-keta almejaketa

Atzizkiok badute beste aldaera bana ere:

esnekatai iratzekata

4.2.8.2. Erdal -(i)ón > -oi & -on

Erdal atzizkiak bi aldaera nagusi izan ditu gure hizkerotan: -oi eta -on.Lehenbizikoa da bi herrietan zabalduena eta ugariena, baina bigarrena hitz jakin ba-tzuetan entzuten da, adineko jendearen artean bereziki:

(a)kordiona (I) / akordeóya (H) kamjóna ‘kamioi’

abjóna ‘hegazkin’ (Jaitzubia eta I) porróna ‘ontzi mota’

Eratorpenean ere entzun daiteke bigarren aldaera:

balónka ‘baloika’

4.2.8.3. -yera atzizkia

Atzizki aldaera aski zabaldua Hondarribian. Hala ere, zenbait hitzetan ez daaldaera bakarra, eta beste batzuetan ez da erabiltzen:

akabayéra esayéra

asiyéra galdeyéra.

atayéra & ateyéra ‘ateera’ joyéra ‘joera & martxa’

bukayéra lusayéra ‘luzera’


Irunen ez dut horren lekukotasun handirik jaso: Olaitzola lagunak atéyera etagaldéyera aipatu dizkit. Eta zaharragoetan badira Lopetegiren esaierak eta galdeeraeta Masen ateera (1955).

4.2.8.4. Superlatiboaren -an aldaera

Hondarribian superlatiboaren morfemak ohiko aldaeraz gain, bokal irekia dara-man beste bat ere badu:

fíñana ‘finena’ sállana ‘zailena’

goxúana ‘goxoena’ sárrana ‘zaharrena’

ónanak ‘onenak’ ttikíyanak ‘ttikiena’

Irunen ere aldaera bizirik bada ere, Hondarribian maiztasun handiagoa duelako-an nago.

4.2.8.5. -xko atzizkia

Bi hizkerotan erabiltzen da -xko atzizkia ‘aski, nahiko, pixka bat’ adierekin,Zelaietak Bortzirietan jaso duen moduan (2004):

aundíxko indár géxkoki(n) jo ‘gehitxo’

beránduxko urrútixko

4.3. ADITZAREN MORFOLOGIA

4.3.1. -u- erroa edun aditzean

Hauxe da eguneroko hizketan erabiltzen diren adizkien erroa:

ekúxten duk esagútu dut

Hala ere, hainbat hiztunek egoera formaletan hizketa maila jasoagoa egin nahiizaten dutenean aldatzen dituzten ezaugarri nabarmenetako bat izan ohi da, -e-dunerroko adizkiak (det, degu) erabiltzera jotzen dute.

4.3.2. -e- erroa izan aditzean ugariago

XX. mende hasieran hala ez bazen ere, pluraleko lehenengo eta bigarren pertsonetan-e- erroa gaur egun ugariagoa da -a- erroa baino. Adizki guztietan ez du banaketabera, ordea, eta esku artean ditudan datuen arabera Hondarribian -a- gehiago era-biltzen da Irunen baino:


gara zara zarete

Hondarribia Irun Hondarribia Irun Hondarribia Irun

gera & gea nagusi gea & gera sera nagusi zea & zera sate & saste zeate nagusi

gara Portuan gara (bakarra sara Portuan zate (Alzola 1994)

ga Jaitzubian Alzola 1994) sa Jaitzubian zazte & zete

4.3.3. izan-en singularreko 3. pertsonan -e

Orainaldiko da adizkiak menderagailuak hartzen dituenean de- bihurtzen da bi hiz-kerotan:

estáki(t) sér den arréba dela méyo ‘arreba dela medio’fan den urtían zwé átta délako

Iraganean ere hala gertatzen da:

nóla sen San Josén lórja barrénjan tzélako

4.3.4. nijoa

Hondarribian eta Irunen ohikoak dira joan aditzean nijoa tankerako adizkiak:

dijwasté ‘doaz’sijwán ‘zihoan’

4.3.5. NOR-NORK saileko adizkietan -au- & -a- erroak

NOR-NORK saileko orainaldiko zenbait adizki laguntzailetan, -a- erroa esaten da,erdialdeko euskalkian bezala:

enak entendíttua ‘nauk’ (alokutiboa)

ekúxi nasú ‘nauzu’

ekárri nauté

eldú nauzkí ‘datozkit’

4.3.6. -a- nagusi iraganeko trinkoetan

Hizkera hauetan adizki trinkoak gutxi erabiltzen dira. Baina urritasunaren baitan -a-gehiago ebakitzen da -e- baino. Hala ere, ez dirudi aditz guztietan maiztasun beraduenik. Nire datuak eta Alzola 1994 kontuan harturik ugarienetik urrienera halakogradazioa finka liteke:


1. egon 2. ibili 3. eduki 4. jakin

yanguen ‘hengoen’ nabillen ‘nenbillen’ nakan ‘neukan’ zakiyen ‘zekien’

zagon ‘zegoen’ zabillen ‘zebilen’ zaukan ‘zeukan’ zakitten ‘zekiten’

zauden ‘zeunden’ ganbiltzan ‘genbiltzan’ zauzkan ‘zeuzkan’

zagozten ‘zeuden’zabiltzan & zabiltzaten ‘zebiltzan’

4.3.7. -zia atzizkia

XVIII. mendeko Salazar erretoreaz geroztik Hondarribiko hizkeraren ezaugarrinabarmenetako bat da pluraleko bigarren pertsonaren -zia aditz atzizkiaren aldae-ra (-zue):

gustátu disjá ‘zaizue’ esántzja ‘esazue’

nabádusja ‘nahi baduzue’ jótzen dusjé ‘duzue’

Bi aldaera hauetatik [sja] maizago entzuten da [sje] baino.

Portukotzat jo izan bada ere, gaur egun Hondarribiko eremu gehienean entzuten da.Jaitzubian, ordea, lekukotasun bakanen bat jaso dudan arren, -zue aldaera da nagusi:

barkázwe ‘barka ezazue’ zwék espánazwe néj píxkat erréspetatzen ‘nauzue’

Hala ere, Portuan izan ezik beste gaineko auzo eta taldeetan -zute aldaera ere en-tzun daiteke.

Irunen, aldiz, ez da Hondarribiko aldaera nagusia entzuten; bai, ordea, bestebiak. Yrizarren lekukotasunean (1992), adibidez, -zute ugariagoa da -zue baino. Halaere, ez dago auzoen araberako banaketa zehatzik egiterik.

Hiztunen oharmenaren aldetik, -zia aldaera Hondarribikotzat jotzeaz gainera,halako prestigio-ezarekin lotuta zegoen Azkueren garaikotz.

4.3.8. 2. pertsona singularreko y- aurrizkia

Azkuez geroztik hizkeron eta Oiartzungoaren nafar isuria aldarrikatzeko ezaugarrie-tako bat bizi-bizirik dago gaur egun:

bisí yáis? ‘haiz’ yabil ‘habil’

Bilakaeraren jatorria gorabehera –/-i + bokala/ ingurunean gertatutako epentesiadirudi–, adizki laguntzaileetan eta trinkoetan erabiltzen da bi hizkerotan, nahiz etagorago aipatu denez (ikus zuken & zunen ezaugarria), Jaitzubian eta Irunen adizkigehiagotan ageri den.

4.3.9. -te atzizkia

Erdialdeko hainbat hizkeraren antzera -te morfema erabiltzen da bi hizkerotan plura-leko 3. pertsona adierazteko:

esán dute emán diote

Eta hau bera ageri da NORI ‘haiei’ren morfeman, Gipuzkoako ipar ekialdetikeguzki aldera bezala:

esán njotén ‘nien’ gustátzen djoté ‘zaie’

Hala ere, sinkretismoa ere bizi-bizia denez, barra-barra erabiltzen dute hiztuneksingularrari dagokion morfema:

Ník... mérito géyo emáten djot dénbo báteko gisón sárraki

4.3.10. -it- pluralgilearen aldaera NOR-NORI-NORK sailean

Hondarribian -it- pluralgilea erabiltzen da:

ekárri nittjón ‘nizkion’ emán ttjót ‘dizkiot’


Irunen ere entzuten da, baina -zki- morfema gailentzen ari da. Yrizarren Bidasoa-

ko berriemaileak hala adierazi zuen (1992: 385). Aipatutako aldaera Irunen bi berrie-

maileri bakarrik jaso diet: Bidasoako berriemaile berari eta Kateko beste bati.

4.3.11. -it- pluralgilearen aldaera NOR-NORK saileko hiketan

Ohikoa da hiketan NOR-NORK erako adizkietan:

bjáli ttjét ‘ditiat’ emán nittikén ‘nitian’

4.3.12. ttire ‘dira’ analogikoa

IZAN aditzaren orainaldiko 3. pertsonara ere zabaldu da aditz iragankorretako dit- >

tti- ebakera, eta hiztun portuarren artean txoil errotuta dago:

wán ttjén aparátu(e)kin ‘diren’

wáñ sóndak battíre eúnda estáki(t) senbát, berreún métro i(g)wál ar-

tzén ttisuténak ‘dira’

Wán ttiré bosteún métro artzén dwénak [duten sondak] ‘dira’

4.3.13. -z- pluraleko morfema izan eta egon aditzetan

Hondarribiko eta Irungo hizkeretan arrunta da morfema bi aditzotan:

sasté ‘zarete’ dagosté ‘daude’

siñestén ‘zineten’ gaudesela ‘geundela’

4.3.14. nisen ‘nintzen’, yisen ‘hintzen’

IZAN aditzaren iraganeko adizkiak 1. eta 2. pertsonetan txistukariaren afrikaziorik

gabe ebakitzen dira askotan Hondarribian:

orí urté askó da, miño ni mutí(l) koskórra niséla ‘nintzela’

ín nisén píxkat nerbjóstu ‘nintzen’

sértara etórri yisén? ‘hintzen’

Eta iraganeko adizkiak dira, hain xuxen, hizkera hauetan orainaldikoen aldaerak

menderakuntzan: nisén ‘naizen’, niséla ‘naizela’...

4.3.15. zuken & zunen hikako adizkiak

XX. mendearen hasieraz geroztik gaur egunera arte, gutxienez, jasota dago

Hondarribian tankera honetako adizkien erabilera, eta bereizketa nabarmena gerta-

tzen da Irungo hizkerarekin alderatuz gero:


Oharmena ere bat heldu da horretan: Olaberria auzoko Antonio Martiarena irun-darraren iduriz, zuken Hondarribikoa da, ez Irungoa. Hala ere, Irunen ere entzuten da,baina hondarribiarren eraginez: bere anaia batek erabiltzen du, hondarribiarrekin lane-an aritua delako, nonbait. Neronek ere jasoa dut Bidasoa auzoan lekukotasunen bat.

Jaitzubiaren tokia zehazteko datu gutxixko izanagatik, Irunekin doa ezaugarrihonetan ere:

amón(a) bat án pasátzen aj yun ta ‘zuan’

4.3.16. NOR-NORI-NORK saileko adizkien hiketa: nioken & nionen

Adizki alokutiboak sortzeko -k- eta -n- morfemak txertatzen dira errejistro neutrokoadizkietan:

esán njokén ‘nioan’

4.3.17. Aditz laguntzailearen iraganeko (t)zi > (t)xi-

Portuar zenbaiti jasoa da honako ezaugarri hau, iraganeko 3. pertsonako zi- morfe-ma sabaikari modura ebakitzen da. Zehazteko dago bilakaera honen hedadura:

Urrútja sér(a) óyek kamjóna(k) xuxtén ‘zituzten’bí kofradí (i)n txuxtén ‘zituzten’Joxemjél Iridój, Mintzíña déjtze(n) xjoté(n) ‘zioten’Májña (b)ate(r)i gosía kentzén txjotén ‘zioten’Sartú xjatén La Sállen ‘zidaten’ (‘ninduten’)

Eta NOR sailera ere hedatu da, bakanago bada ere: sárrak ibíltze(n) xjé(n) ‘ziren’’

4.3.18. Adizki trinkoen urritasuna

Adizki trinko gutxi erabiltzen da Hondarribian. Azkuek jaso zuenarekin bat heldu daegungo hiztunen erabilera. Maiztasunaren arabera, halako sailkapen moduko bat eraliteke:

• Izan eta *edun dira ugarienak. Azken honen adizkiak erabiltzen dira eduki-koen ordez, Bährren arabera, gutxienez, XX. mendearen hasieraz geroztik.

• Jakin eta egon ugari samarrak dira. Azken honetan berezko adizkien ordez asko-tan erabiltzen dira izan-en adizkiak. Eta jakin aditzean perifrastikoak entzutendira trinkoen ordez:


Hondarribia Irun Euskara batua

zuken yuen ‘zuan’ & ‘huen’zunen yunen ‘zunan’ & ‘huen’

zittuken ttuen ‘zituan’ & ‘hituen’zittunen ttunen & ttuen ‘zitunan’ & ‘hituen’

Bai, jakín tzuten ‘bazekiten’Jangóikwa(k) béra(k) jakín du bakárra ‘daki’bérak erakútzi sigún kántak, léngo kánta sárrak jakín tzigúnak ‘gene-kizkienak’Jakin dizien bezala alderdi honetan hamar isla ttuk... ‘dakizue’(Lazkanotegi 1991: 6)

• Joan gutxixeago erabiltzen da. Are gutxiago etorri eta ibili, hauetan -ki atziz-kiaren bidezko perifrastikoek maiztasun handia dute, eta, gainera, heldu adi-tza erabiltzen da etorri aditzaren ordez.

• Eduki ez da ia erabiltzen Hondarribiko eremu gehienean. Jaitzubian eta Irunenbai, ordea. Eraman-en lekukotasunik ez dut jaso, Jaitzubian izan ezik. Eta eka-rri-ren adizkirik Jaitzubian ere ez.

Eremuak gogoan hartuta, hortaz, Hondarribiko auzo gehienetan adizki trinkogutxi erabiltzen dira, eta Jaitzubian eta Irunen gehixeago.

4.3.19. goa & fas aginterako adizkiak

Joan aditzaren aginteran singularreko 2. pertsonan honako aldaera epentesidun hauerabiltzen da, Nafarroan bezala:

óbe duk jwán e, gwá Gwá granádak até(ra)tzera!

Hondarribian, gainera indikatiboko orainaldian ere erabiltzen da:

Nóra gwá?

Eta bi hizkeretan entzuten dira aginterako beste aldaera analogiko hauek:

jwá & fwá & fa ‘hoa’ jwáste & fwáste & fáste ‘zoazte’

jwás & fas ‘zoaz’

4.3.20. jartú pleonastikoa

Hondarribian eta Irunen ohikoak diren egondu, izandu eta xinistatu partizipio ana-logikoez gain, Portuan bada jartu aldaera:

níri jartú sján ‘ni jarri ninduen’

sárdatan tzukén federazíywak jenerál jartúa ottúr(a) orí ‘jarria’

arráyan mobimjéntwak (eg)ítten dik kolóri orí úrjanjartúazi ‘jarrarazi’

4.3.21. Aspektu etorkizuna: -go atzizkia

Geroaldia adierazteko -ko morfema erabiltzen da, baita -n-z bukatutako partizipioe-kin ere, erdialdeko eta mendebaleko hizkeretan gertatzen den bezalaxe:

emángo esángo


4.3.22. Aditzoina

Bi herrietan erabiltzen da aditzoina, nahiz eta zenbaitetan ez diren ondo bereiztenpartizipioaren eta aditzoinaren esparruak:

(e)kátzan ‘ekar ezan’ pentzásu ‘pentsa ezazu’

ikástak ‘ikas ezak’ sáltzu & saldúzu ‘sal ezazu’

4.3.23. -i-z bukatutako partizipio bisilabadunen aditz izen hirusilabadunak

Azentua bigarren silaban daramaten partizipio bisilabadunetan -i morfemaren aurre-tik txistukari bat baldin bada, aditz izen hirusilabaduna eratzen da Hondarribiko etaIrungo hizkeretan:

asítzen ‘hasten & hazten’ jatxítzen & jetxítzen ‘jaisten’ & ‘jezten’

itxítzen ‘ixten’ utzítzen ‘uzten’

jantzítzen ‘jazten’ azítzen ‘arazten’

Araua ez da erabatekoa, hala ere,: aldaera bisilabadunak ere entzuten baitira:

astén ‘hasten’, ásten ‘arazten’, jéisten ‘jezten’, uztén ‘uzten’. Inoiz, gainera, maiztasun

handiagoa dute: jostén gehiago erabiltzen da josítzen baino.

Adibide guztiek hedadura bera ez badute ere, bisilabadunak aisago jasotzen dira

Jaitzubian eta Irunen Hondarribiko beste auzoetan baino, eta Portuan zaila gertatzen da

horrelakorik entzutea.

Beste ingurune batzuetan ere badu indarra arauak: partizipioaren -tu atzizkia

hartzen duten aditzetan ere badira antzeko agerraldiak:

mostútzen ‘mozten’ postútzen ‘pozten’

ostútzen ‘hozten’ ustútzen ‘husten’

4.3.24. ketu aditz atzizkia

Ohitura adierazteko eta aspektu burutua areagotzeko partizipioari lotzen zaion ketu

atzizkia ugari erabiltzen da Hondarribian, eta hauxe da, hain zuzen ere, gaur egungo

datuen arabera, Irungo hizkeratik bereizteko ager daitekeen ezaugarri nabarmeneta-

ko bat, Irunen izandu erabiltzen baita:

ní (i)bílli kétu najs diskusíywa(n) i(r)undárrakin.

Boca Juniors ta ník ikúxi ketu ttut ór

Miño frúta baj, frúta askó íñ izándu da.

Órti(k) mendítik gwé átta jwán isándu da astúakin.

Atzizkia Hondarribitik kanpo ere erabilia da: Bidasoaldean Sunbillara bitarte, gu-

txienez, jasoa da eta Goizuetan ere bada horren arrastorik. Aipatzeko modukoa ger-

tatzen da, hortaz, Irunen lekukotasunik ez jasotzea.


4.3.25. -ki aditz atzizkia

Bi hizkerotan ageri da -ki atzizkia. Honako aditz hauekin ager daiteke: ari izan, biziizan, egon, ekarri, eraman, etorri & heldu, ibili, izan, joan. Iñigok, Salaberrik etaZubirik (1995) aztertutako bi balioekin erabiltzen da:

1. Trinkoen ordezko adizki perifrastikoak osatzeko:

emáki dugú ‘daramagu’ ibílki ttuk ‘zabiltzak’

eztú ekárki ‘dakar’ jwaki diré ‘doaz’

2. Hanpatzailea:

deus(i)záki éz ta emán in bjartzén [pártia]

patxára eérrian egóki bai eta bitártjan grúak emán kótxja

Frantxíxka áurreko aldían bisíki ta esta konturátu re

Argitu beharrekoa da, hala ere, Irunen nolako maiztasuna duen lehenbiziko era-bilerak. Izan ere, Olaberria auzoko adineko hiztun baten arabera tankera horretakoadizkiak Hondarribian erabiltzen baitira, eta ez Irunen. Auzo bereko beste hiztun gaz-teago baten iduriz, berriz, gurasoak bertakoak izanik, bietako bati bakarrik entzutenzizkion horrelakoak.

4.3.26. Partizipioa + -a eta emanta & eginta

Erdialdeko beste zenbait hizkeratan baino maiztasun handiagoa du partizipioak arti-kuluaren laguntzarekin. Nabarmena da, behintzat, partizipioa + -ta egitura baino uga-riagoa dela. Azken egitura honetan -ta atzizkia zuzenean erantsi ohi zaio bestelakosoinu-egokitzapenik gabe:

egínta & ínta ‘eginda’ emánta ‘emanda’

4.3.27. Sinkretismoa, analogia eta sail-aldaketak adizki iragankorretan

NOR-NORK sailean NORK pluraleko lehenbiziko pertsonan berezko adizkiekin bate-ra asko erabiltzen dira Portuan NOR-NORI-NORK saileko adizkiak, bai orainaldian etabaita iraganean ere:

kantílla, orí gúk estí(g)u (e)kúxi ketu ‘dugu’

Billéra bat e(g)ín tzi(g)ún ‘genuen’

Gúk fundátu si(g)ún eskól urá ‘genuen’

Beste hondarribiarren artean ere entzun daitezke horrelakoak, baina Portuandute maiztasun handiena.

NOR-NORI-NORK sailera ere hedatu da sinkretismoa:

e(g)ín tzi(g)ún déittu... déittu si(g)ún ‘genion’

NOR-NORK eta NOR-NORI-NORK sailetan berezko adizkiez gain, ohikoa daherriotan bestelako adizkiak erabiltzea.


Esate baterako, NOR-NORK saileko adizkiek Irunen eta Jaitzubian hobetoxeiraun badute ere, NOR bigarren pertsonari dagokionean NORI modura hartu ohi daorainaldian:

ekúxi disú ‘ikusi zaitu’ emán djet kótxjan ‘eraman haut’

Bordariren lekukotasunak (1981: 300) adierazten digu Hondarribian behintzatXX. mendean asko zabaldu direla:

Múñetaraño sartúak ttugú hondarrabitárrak: “Ikusi diot, zuri ikusi,esan nau ta olakuak”

Iraganean pertsona gehiagotara hedatu da joera.

Eta NOR-NORK adizkiak erabiltzen dira NOR-NORI-NORK sailean. Adibidez,orainaldian NORI 1. pertsona denean gertatzen da. Zabalduenak singularreko adiz-kiak dira; pluralekoak, berriz, Irunen eta Hondarribiko baserri-auzoetan jaso ketu dirabatez ere:

disgústwa emán nak ‘didak’ alkándora berríya erósi gattú ‘digu’

Iraganean ere badira tankera honetakoak:

nawén ‘zidan’ nakén ‘hidan’

Hondarribiko portuar jendeari, gainera, beste gizataldeetako lagunei baino mai-zago entzuten zaizkie analogiaz sortutako adizki berriak:

órdwan be(g)ís bjár tzen e, (...), (e)sa(g)útu bjar tzusún ‘zenuen’

tána, tanátu, tanátu déitze(n) njo(g)ún ‘genion’

Gabóna bátzwek án pasátu nittugún, Dákarren... osóóndo pasátu genún ‘genituen’

kontrabándwa pasátzen tzisjan ‘zenuten’

Guk banúgun [‘genuen’]. Jan núgun. Zuk esan zuzún ‘zenuen’(Artola 1981: 301)

4.3.28. NOR-NORI saileko berezko adizkien galera

Bi hizkerotan nabarmena da NOR-NORI-NORK eta NOR-NORK tankerako adizkiakerabiltzeko joera. Lehenengo sailekoak batez ere Hondarribian erabiltzen dira, etabigarrenekoak Irunen (ikus Yrizar 1992):

zait zaizkit zitzaidan

H I H I H I

nau nau na(u)zki, naute na(u)zki, naute zian ziandio dio ttio, diote ttio zion ziondigu gattu tti(g)u gattu zigun, nigun gattuendizu zattu ttizu, dizute zattu zizun zattuendizia zaittuste ttizia zaittuste zizian zaittustendiote diote ttiozte ddiote zioten zioten


Hala ere, NOR-NORI saileko berezko adizkiak ere entzun daitezke: Jaitzubian ezdira batere arrotzak, adibidez, eta beste auzoetan hirugarren pertsonako adizkiak ereentzun daitezke.

4.4. JOSKERA

4.4.1. egin indargarria

Asko erabiltzen dute hiztunek egin indargarri modura, eta ahozkotasunean gertatu ohiden moduan elkarrizketetan maiz ageri da aditz nagusia eskuinerago:

Gérra ondúan gosía gonún emén, eta emén errótak ín tzittustén itxí vs. Gérraondúan itxí sittustén errótak, lénogo es.

4.4.2. posible izan perifrasia

Ahalerako berezko adizkien agerraldiak urriak dira Hondarribian eta Irunen, horienordez perifrasia erabiltzen da. Posible izan da perifrasi nagusia, eta ahal izan ere era-biltzen da, baina aditz nagusi modura bakarrik, ez beste aditz baten laguntzaile modura:

posíble dík itzáswan kálma (i)zátja miño arrókatan ezátja amwítzak

etzuen posíble jan

aber posíble nun orá biziklétan e(r)áman Ondárbira

Ikuskizun dago ahalerazko adizkien maiztasunaren araberako bereizketarik eginlitekeen, baina itxuren arabera Portuan eta Hondarribian, oro har, zailago da berezkoadizkiak topatzea Irunen baino.

4.4.3. Galderetako al behar ez

Bai ez erako galderak osatzeko al galdegilea ez da beharrezkoa Hondarribiko etaIrungo hizkeretan, eta iduri du maiztasun aldetik halako gradazio bat finka litekeelaerabilerari dagokionez: Irunen eta Jaitzubian ugari samar erabiltzen da, Hondarribikobeste auzoetan eta Kalean gutxiago, eta Portuan gutxien edo ia batere ez.

4.4.4. edo juntagailu hautakaria

Juntaduran edo (ero & ro & o) da perpaus hautakariak elkartzeko juntagailu bakarra,ala arrotz gertatzen da:

Bítatik séin nai dusú: bérdja ro oríya?

4.4.5. benik emendiozko lokailua

Emendiozko lokailuen artean berik ‘bederik’ ezaguna da hizkerotan, eta baita horrenaldaera dirudien benik ere. Portuan erabiltzen da:



Amá, ni(ri) déndan bénik ekánasu [‘ekar iezadazu’] lána

Esperántza bat emáteko bénikan, béste irú o láu illebéte

Argitzeko dago, dena den, beste gizataldeek zenbat erabiltzen duten. IrungoBehobian aditua dut eta Holmerrek Hondarribikotzat eman zuen hiztegian eta jasoa du,gutxienez, testu batean.

4.4.6. Erlatibozko eta kausa perpausetan (balin) ba- aldaera

Erlatibozko eta kausazko perpausak egiteko Irunen eta Hondarribian asko erabiltzenda bait- menderagailua. Portuan, (balin) ba- aldaera entzuten da:

• Altxáko pasátu ta segíttwan bílla aundí bat, sakúrbátzu(k) balin bádje ‘baitira’ erlatibozkoa

• Nóla itxé ttikíyurá, nóla da áurres áurres Kálle San Pédron,áurres áurres ítten bádu kamíywak ‘baitu’ erlatibozkoa

• Joxe Antonio Xusperregi, kalitárra, abogádwa da, (estu)su esa(g)útzen? Antjójodun bat, kapitán sérakinfáten báda... ‘baita’ erlatibozkoa

• biño áyek ekúx(i)ko ttusú pálo mutúrrjan bí gisón i(g)wáltxútik e, áyek aparátwa(k) battúste sú(k) biñ(o) óbjak,biñon be(g)íyak ere askó ítten bádu ‘baitu’ kausazkoa

4.4.7. Perpaus osagarrietako -enik menderagailua

Aditz nagusia ezezkoa denean, perpaus osagarria -enik menderagailuarekin egin ohida:

atéra sénjan orí nexkás jantzíya, nik enékin ítzik ere fán bar tzwénik

4.4.8. Perpaus osagarrietako -en menderagailua

uste izan aditzaren edo ustez adizlagunaren osagarria eratzeko -en menderagai-lua erabil daiteke:

estút usté itxiák iñak dirén ór, usté dut orí bakárrik dagón itxí orí

Ez da menderagailu nagusia, ordea, -ela gehiago erabiltzen da.

4.4.9. aski izan + perpaus osagarria

Aski izenondoaren mailakatzailea edo aditzondoa izan aditzarekin erabil daiteke.Osagarri aditz izena erabili ohi da:

Zúk naj izátja bakárra (e)re ez eztá askí, ník e(re) emáteko bear dut izán

Askí dusú seuník íttia!

4.4.10. -zkoan denborazko menderagailua

Aldiberetasuna adierazteko denborazko perpausetan -zkoan atzizkia erantsi ohi zaieaditz izenei eta aditzondoei:

aurtén, wañ onó(n)tz etórtzeskwan, irwéjtairú pesétan pa(g)átzen xjoté(n) kílwa‘etortzerakoan’

sókakin bóta béra ta, géro góttiskwan bátek bildú ála béstjak braseátu sénba(t)brása sjén ta ‘goitikoan’

4.4.11. alik eta... bitarte denborazko menderagailua

Hondarribian noiz arte galderari erantzuten dioten denborazko perpausak eratzekoasko erabiltzen da:

ta martínak to, tipátu bértan kwadríllaka t(a) an e(g)óngo direlá, alik eta berrízere illúndu bitárte, álik eta altxátu bitárte arráya berríz ere

Muga adlatiboaren atzizkia ere jaso dezake:

Eta an eondu nitzen alik eta neskámea atzamán bitarteño Let & Or

Hala ere, azken atzizki hau ez dut bera bakarrik entzun denborazko perpause-tan, Alzolak Irunen jaso zuen bezala, adibidez (1994: 13):

Jangoikuak emantziyon penitentziya mundua deiño alaxen segitzeko

4.4.12. -elik(an) denbora eta modu perpausetan

Bi herrietan erabiltzen da -elarik menderagailuaren aldaera. Hala ere, -ela aldaerare-kin alderatuz gero, azken hau ugariagoa da. Ez dirudi, gainera, -elik aldaerak Portuanmaiztasun handirik duenik:

gastía sélik kárro bat pása sjón beláunan gáintik

4.5. LEXIKOA

4.5.1. Aldaera lexikoak

4.5.1.1. Hondarribiko eta Irungo hizkeren aldaera lexikoak


1. aba ‘aho’

2. aipatu & aittatu, azken hau gutxixeago.

3. alkar: elkar baino gehiago erabiltzenda.

4. amaika

5. antxur ‘aitzur’: Irunen aitzur eta atxurere jaso ditut.

6. antzara

7. apaiz

8. arrautze ‘arrautza’


9. asnase & asnasi ‘arnasa’

10. attatto ‘aitatxo’ (-tto ttikigarriarekin)eta amatxo

11. bakotxa

12. barren & barru, azken hau apalago.

13. belarri

14. beldur: bildur baino gehiago erabil-tzen da.

15. beste

16. betti & gotti: bera eta gora ere erabil-tzen dira.

17. bixki ‘biki’

18. borroka

19. bulkatu ‘bultzatu’

20. burni ‘burdina’

21. eju ‘oihu’

22. erantzi ‘erantzi’

23. esan

24. eskatu ‘askatu’

25. eskumutur

26. eskuñ: eskubi batez ere gazteen artean.

27. esne

28. este ‘heste’

29. etzan

30. euli

31. euskara & euskera & uskara: ordenahorretan gehien erabiltzen denetikgutxienera.

32. far ‘barre’

33. fauxa ‘hirusta mota, pagotxa’: frant-sesetiko mailegua (cf. FHVfarouch(e)) Mitxelenaren arabera.Irungo gaztelaniaz ‘diru asko’ adie-razteko ere erabili izan da; ez, ordea‘suerte ona’ adierazteko (Uranzu1994). Beste aldaerak Lapurdin etaZuberoan (OEH).

34. gayendu ‘gailendu’

35. Gaiskibel ‘Jaizkibel’: aldaera bakarraez bada ere, hala entzun daiteke bihizkeretan.

36. Gaitzubiya ‘Jaitzubia’: Hondarribianaldaera hedatuena.

37. gazta

38. giltzurdiñ ‘giltzurrun’

39. girixi ‘geriza’: eta giriz-portua Lope-tegi irundarrak.

40. gottinai ‘goragale’

41. gurutze

42. gutxi

43. idurittu ‘iruditu’: iruditu ere entzundaiteke, batez ere Irunen.

44. igo & iyo ‘igo’

45. ireki & iyeki

46. iretzi ‘irentsi’

47. isugarri

48. ittotti ‘itoiti, itogin’

49. itxi

50. itze ‘iltze’

51. ixtu ‘tua’

52. jaiki

53. jantzi

54. jaski ‘saski’: bi herrietan jaso ditutlekukotasunak, baina saski aldaeraere erabiltzen da.

55. jostatu

56. kabiya ‘habia’

57. kardiñero ‘karnaba’ (gazt. ‘jilguero’):Azkuek Irunen kardineru.

58. karrika & kale: bigarrena gehiagoerabiltzen da. Izen berezi moduragelditzen ari da lehenbizikoa.

59. kato ‘katu’

60. ke

61. kider ‘gider, kirten’

62. kokotz ‘kokots’

63. labañ ‘labana’


64. masall ‘masail’: eta matrállesúrranahiz matélesúrra ‘mandibula’.

65. meyar ‘mehar’

66. miño ‘baina, baino’

67. negar

68. omotu ‘umotu’

69. orain

70. ordian ‘ordea’

71. ore ‘hodei’: Bonaparte eta Azkuezgeroztik.

72. osin ‘asuna’

73. pago

74. pake

75. pekatu

76. pixa & pixalle ‘pixagale’.

77. piztu

78. portxa ‘bortxa’

79. sanpatu ‘zanpatu’

80. sugur ‘sudur’

81. susmur ‘surmurra, zurrumurrua’

82. ttiki: izenondoaren ohiko aldaera;izen berezietan, hala ere, txiki erabiliketu da, eta txikittu ‘xehatu’.

83. txerri: aldaera neutroa & txerristegi‘txerritokia’

84. txingurri ‘txindurri’

85. txokon ‘sakona’

86. txokor ‘txekor’

87. uda eta ez udara

88. ukittu: ikuttu aldaera askoz apalago.

4.5.1.2. Hondarribiko hizkeraren aldaera lexikoak

Bi hizkerak hobeto bereizteko bilaketa zehatzagoa egin beharko litzatekeenarren, hona Hondarribian ohikoak diren zenbait aldaera. Aldaeron eremua ez datorbeti bat, eta hitz-sorta osatu beharko delakoan banago ere, har bedi abiaburu modu-ra. Hona, hortaz, behin-behineko aldaera-sorta:

1. ainara ‘enara’

2. alisikan & aleis ‘alegiaz’ (Irunen cf.

Mas 1955 s.v. aleguiya)

3. anbeste ‘hainbeste’ & onbeste ‘horren-

beste’: diptongorik gabeak Hondarri-

bian jaso ditut, ez Irunen.

4. atelarte ‘aterrune’

5. atxaki ‘aitzakia’

6. autziki ‘ausiki’

7. beñepein ‘behinik behin’: Irunen heda-

tuagoa da bénpin aldaera. Eta Jaitzu-

bian?

8. bigar ‘bihar’: beste aldaerekin batera.

9. birexi ‘bereizi’

10. daldariko ‘dardara’

11. errelojo ‘erloju’

12. erreztun ‘eraztun’

13. eskisal ‘azazkal’: Bonapartez geroztikjasoa, cf. Irungo azazkala & azkaza-la & azkazkala aldaerak (Mas 1955)

14. esterrat & estarrat ‘estrata’ eta ‘etxe-tarte meharra’

15. ibaki ‘ebaki’

16. idortzi ‘igurtzi’

17. ijoldi ‘uholde’: Jaitzubian ejóla etaIrunen uéldia jaso ditut.

18. irikin ‘irakin’

19. jitáya ‘igitaia’: Jaitzubian igítia erejaso dut. Irunen Elosegik iritiya(Uranzu 1994) eta Elena Olaitzolalagunak i(g)íttiya (ahoz esana).

20. kumun ‘komuna’

21. napur ‘lapur’

22. non: aldaera bakarra dirudi Portuaneta Akartegin, beste auzoetan eta Iru-nen nun ere erabiltzen da, eta azkenhau Irunen ugarixeago Hondarribianbaino.

23. pitxindor ‘betxindor, bekatxo’

24. portugar ‘portuar’: ez da aldaerabakarra, baina maiz entzuten da.

25. sipirtiñ ‘zipriztin’

26. uker ‘oker’

27. urrikaldu ‘urrikaldu’ & urrikittu ‘urri-kitu’

28. xianbrera ‘fianbrera’: Irunen xinbre-ra (Olaitzola); cf. Orioko ziambrera(Iturain & Loidi 1995: 183)

29. sapai ‘sabai’


4.5.1.3. Portuko hizkeraren aldaera lexikoak

1. antzi ‘ahantzi’: Aldaera hau astu-rekin batera erabiltzen da. Azkuek etaHolmerrek jaso eta Bordarik erabilia da. Gure hizkerotan batez ere Portuan en-tzuten da, baina Irunen Masen hiztegian ageri da eta neronek ere jaso izan dut:

Niri antzi (i)tten tzianen. Niri antzi itten tzian (Let & Or)

Ántzi naw berrís e(re) (Irun, Meaka)

2. babe ‘gabe’

3. bajera ‘baxera, ontziteria’: Mitxelenak Fonética Histórica Vascan Errenteriakobajera aldaera bachère gaskoitik mailegatutzat emana. Portuan jaso dut.

4. bajore ‘bapore, itsasontzi-mota’: bapore & bafore aldaerak ere erabili arren,hauxe da nagusi Portuan.

5. baxpa(d)are ‘badaezpada ere’ eta portzikaso (cf. gazt. ‘por si acaso’), azken hauIrunen ere jasoa.

6. betiro denbora aditzondoa: Hondarribian eta Irunen beti aldaera erabiltzen daauzo guztietan. Portuan horrekin batera betiro erabiltzen da. Zaila da bi aldae-rotatik zeinek duen maiztasun handiagoa zehazten. Hiztun portuar bati egin-dako grabazioan parean erabili zituen (beti –15 agerraldi- / betiro –13 age-rraldi-):

b(ad)akisu betíro Biskáyan betíro éstula (i)záten arráyak arrába

7. bisin ‘bezain’

8. gañikera ‘gainera’: Gañikera (onela esaten dute portuarrak nere errian) (Bordari1981 eta 1982)

9. gurena ‘gurea’: Bordariren lekukotasunaz gain (1981: 301: Hau, zuréna da, hauguréna), etxe-izena gaur egun. Ez dakit horren zabaldua ote den marinel-jen-dearen artean.

10. gusti ‘guzti’: bi hizkeretan erabiltzen dira guzi eta guzti aldaerak. Hala ere,azken hau oso gutxi Irunen; Hondarribian, aldiz, nagusi da, eta maiztasun han-diena Portuan du. Let & Or corpusean, ordea, ez da hala.


11. ingriya ‘inbidia’ (Bordari 1981).

12. irago ‘igaro’: aldaera hau ere nabarmena da oharmenaren aldetik. Nahiz etaarrantzale-jendearekin harremana duen hondarribiarren artean ere entzun dai-tekeen, Portuan du maiztasun handiena.

13. irubasi ‘irabazi’: Portuan bakarrik jasoa.

14. -ka atzizkiaren erabilera pleonastikoa modu aditzondoak sortzeko: begíraka,kantárika, kontárika.

15. kañibel ‘kanabera’: aldaera gehiago izan arren, Portuan bustidurarekin entzu-ten da.

16. ko(r)ropillo ‘korapilo’

17. mixi ‘lehenbizi’: hiztunen oharmenaren aldetik portuarren ezaugarri nabarme-nenetako bat: bat heldu da honetan Lekuona anai-arrebek emandako erantzu-na, adibidez, Bordariren lekukotasunarekin (1981). Melexi aldaera ere entzunohi da.

18. niri pertsona izenordainaren datiboa: Hondarribian eta Irunen hedatuagoa denneri aldaerarekin batera, portuar jendeak niri erabiltzen du:

árk emáten nau níri présiywa níri tokátu sittán urtí urá

Ez da, ordea, deklinabidearen beste kasuetara zabaldu:

neré oponíywa

19. noskero & noskargero ‘honezkero, gaurgero’ Let & Or corpusean jasoa da biaditzondoak gurutzatuta sortua dirudien bigarren aldaera; lehenbizikoa, berriz,neronek jasoa da.

20. obetiyo aditzondoaren aldaera: Hondarribian ohikoak diren obéto(go) ‘hobeto’eta ókiyo(go) ‘hobekiago’ aldaerekin batera, marinel jendeak bien nahasketatiksortua dirudien ótiyo ‘hobetiago’ aldaera berria erabili ketu du:

Pwes, wáñ nik ótiyo atzamáten dut Eta wáñ mariñéla pwes ótiyogo.

21. omen ‘hemen’: Portuan ohiko aldaera disimilatua, beste hiztun hondarribiarrenartean ere jaso daiteke lekukotasunen bat.

22. oriyek eta urayek erakusle pluralak Portuan bakarrik entzuten dira:

Oríyeken koñá(d)wa sen

Gú, es pentzátu e, (...), uráye(k) bisin líxto es gára gu e.

Ez dira aldaera bakarrak, óyek eta áyek ere entzun baitiezazkiokegu hiztun por-tuar berari. Irunen XX. mendearen hasieran ere erabiliko ote ziren? Lopetegibertsolariaren lekukotasun idatziaren arabera, bai, behintzat::

borbontarrak nagusi emen, / gure Fuero ta lege ederrak / urayek kendu zituzten

karlist’oriyek deseo asko / bañon logratu eziñ / oyen indarrak ez dira txarrak

23. txalfo ‘salbo, libre’: txafo aldaera ere badu (Mendizabal 1991).


4.5.2. Hitzak

4.5.2.1. Hondarribiko eta Irungo hizkeren hitzak

1. (-n) barrana ‘barrena’

2. (-z) gañera

3. afera: Masek Hondarribikotzat emana,eta Uranzuk muga aldekotzat (1994).

4. agindu

5. aizegua ‘haize hego’

6. ajola

7. alde egin

8. ale ‘banakoa’ & alerik ere ez

9. alforja ‘alproja’

10. alkandora & atorra: bigarrena gu-txiago, bereziki atorra ateriya beza-lako esamoldeetan.

11. alpargata

12. altxatu ‘gorde’

13. amona & attona

14. aña ‘adina’

15. anka & ankutzik

16. antzekoa

17. armiarma

18. arrastelu ‘esku area’

19. arratz ‘arrats, gaua’

20. arrekonkon ‘norbait bizkar gaineaneraman’

21. arront ‘oso’ & arrontean ‘erabat’:lehenengoa batez ere Hondarribikobaserrian eta Irunen, Portuan zaila daentzutea; oso ere erabiltzen da.

22. artesi ‘artezi’

23. asienda & asinda ‘azienda’

24. askar ‘laster; sendo’

25. asko

26. aspertu

27. astal ‘aztal’ (gazt. pantorrilla)

28. ataule ‘otordu bikaina’: Azkuek maile-gutzat jo zuen (frantsesezko < à table).

29. ate & piro ‘ahate’, azken hauBonapartez geroztik jasoa. Gaur egunez dirudi bien artean bereizketa ‘hel-dua’ vs. ‘umea’ denik, ‘airean ibiltzendena’ vs. ‘etxean hazten dena’, baizik.

30. atera ‘irten’

31. atze & aurre

32. aukeratu

33. ayeka & alleka: bigarren aldaeraIrunen jasoa. Hitz hau zaila daPortuan entzuten.

34. ayo ‘aio, kezka’

35. baserritar

36. begira (noren) ‘zain’: Lopetegik:begira nago.

37. belardi

38. bertan

39. beso-kosko ‘ukalondoa’: Azkuez geroz-tik jasoa. Eta okalondua.

40. bestegañekuak ‘gainerakoak’ & beste-gañekuan ‘gainerakoan’

41. bi beti, eta ez biga.

42. biali ‘bidali’

43. biarbada ‘beharbada’

44. biatz ‘eskuetako eta hanketakobehatza’: biratz aldaera gutxiago ent-zuten da.

45. bider & aldis

46. billa

47. bildu: billu ere entzuten da batez ereHondarribiko baserrian eta Irunen.

48. bukatu & attu ‘ahitu’

49. bustan ‘buztan’ & isatz ‘isats’

50. deus: ezer gutxi erabiltzen da. Loidibekako corpusean agerraldi bakarradu, adibidez, eta deus, aldiz, hamarhiztunetatik bederatzik erabili zuten.

51. doministiku

52. ebain-ebain egin ‘jipoitu’

53. ebatzi ‘ebatsi’

54. egal ‘hegal’

55. eguberriak: gabonak gero eta gehia-go erabiltzen da.

56. egur & zur

57. eguzkialde

58. eia ‘heia, ukuilua’

59. elastiko ‘jertsea’

60. endana ‘andana, talde, ilara’ etaHondarribiko endana berean ‘aguro,bizi-bizi’ aditzondoa.

61. eraso ‘euri jasa’

62. erbiñure ‘erbinude’

63. errero ‘burdina lantzen duena’

64. erriye(r)tan eman

65. erriyo & irriyo ‘ibai’

66. Erromako zubi ‘ostadarra’

67. eskapo ‘ihes’

68. eskerrak!

69. eskerrik asko

70. eskumuñak

71. esnatu

72. esperatu & zai egon

73. estarri

74. estomaka ‘urdaila’: mailegua, frantse-setik (cf. estomac) ala gaskoitik (cf.estoumàc)? Ipar Euskal Herriko litera-tur usarioan aldaera nagusia (OEH).Irunen estomaua.

75. fabores

76. faltxiki egin ‘huts egin, tranpa egin’

77. far ‘barre’ eta ez irri

78. galdetu ‘eskatu’

79. galtza

80. gerrikoa

81. girli & gerli ‘tua’ (cf. ixtu aldaera)

82. gor ‘aditzen ez duena’

83. guazaita ‘ugazaita’ & guazama ‘uga-zama’: Azkuek jasoak. Ez dut gauregun entzun.

84. guraise: bi hizkeretan, Bidasoa auzoirundarreko hiztun batek oraindikgogoan du ama beratarraren eraginezttikitan ixturrak, gibelera, antziñeraesaten zituenean, lagunek nola barreegiten zioten.

85. iaio

86. ibai ‘ibia’

87. idor ‘lehor’ & idortu ‘lehortu’

88. iduri du ‘dirudi’

89. ifiñi & ifeñi ‘erein’

90. igande eta ez jaia

91. iguñ ‘higuin’

92. ilbeltz: eguneroko hizketan hilabete-ak izendatzeko maileguak erabiltzenbadira ere, hilabete-andana eskatueta tankera honetakoak jaso ohi dira.

93. illufa ‘sustantziarik gabeko pertsona’;Irunen ‘hauts bildua’ esanahia du.Baztan-Bidasoa osoan erabiltzen da(cf. Zelaieta 2005).

94. intz ‘ihintz’

95. iratze

96. irrist egin

97. irurogei

98. iseba

99. isengotti ‘izengoitia’

100. isotz & orma & jela

101. isutu

102. itz egin & mintzatu

103. jarri eta ez paratu

104. kalentura ‘sukarra’

105. kanpana: eskila elkarketan jaso dut.


106. karitta & kaitxa ‘garitxa, garatxo’

107. kaskalabar & kaskabar ‘kazkabar,txingor’

108. katakatxintxa ‘katagorria, urtxintxa’:baserritar irundarren lekukotasunadakar Uranzuk (1994). Olaitzolakkatakutxintxa (a.e.).

109. kaxota: ‘etxola, txabola’ gaskoi mai-legua (cf. Grosclaude s.v. Case). XX.mendeko idazle irundarrek berta-kotzat jotako kaxotero haren erato-rria da, segur aski.

110. kirkill ‘kili-kilia’

111. kisu

112. konten

113. kontu egin ‘zaindu’ eta kontzen‘zaintzen’.

114. kopeta

115. korrika

116. kukulutxa ‘kokolotxa, tosferina’:coqueluche frantsesetik mailegatua(Sarasola 1986).

117. kukuso ‘arkakuso’

118. laja ‘laga, utzi’ eta utzi

119. leiko ‘babarruna’: hiztunen oharme-nean bi hizkeretako hitz nabarme-netako bat.

120. lemixikoa ‘lehenbiziko’

121. lintzura ‘zingira’

122. listatu ‘prestatu’

123. loi ‘lohi’: lokatz baino gehiago.

124. lurra eman

125. maiz ‘askotan’

126. mami ‘gatzatua, gaztanbera’

127. mandatuak ‘erosketak, enkarguak’

128. mandinga ‘mauka, aukera aparta’

129. min & oinase: miñez jarri ‘gaisotu’& miñez egon ‘gaiso egon’

130. mingain ‘mihi’

131. naiko & aski

132. nekatu

133. neskame: neskato ere jaso dut inoiz.

134. ogi & gari: ogi-ale ere bai, bainalantzen ez den neurrian, gero etagutxiago entzuten da.

135. oi ‘ohe’

136. ondo

137. orain dela

138. oratu ‘heldu’

139. oroittu & gogoratu

140. orpo

141. otordu

142. oyan ‘oihan’

143. padera & parera ‘zartagia’: gaskoimailegua (cf. Palay s.v. padéne, padè-re: ‘Poêle à frire généralement’), an-tzeko aldaerak Gipuzkoako kostalde-an eta Lapurdi hurbilean, Azkainenadibidez.

144. patar ‘aldapa’ eta ‘belardia maldan’& malda

145. pinpilipauxa ‘tximeleta’: egungohiztun askoren eguneroko hizketanerabiltzen ez bada ere, ezaguna da.Irunen pinpilinpoxa jaso zen Erizki-zundi Irukoitzean (EI).

146. pisu ‘astuna’

147. pisar ‘pixka, apur’: pixar bat & pixkat

148. poliki & polliki

149. putzura ‘uretara’

150. sekulako & berebiziko

151. selai ‘lau’ izenondoa.

152. sendatu

153. soro ‘zelai’

154. soto ‘portal’

155. tanto ‘tanta’ eta xorta

156. tefla ‘hirusta’ (ikus fauxa): frantsesmailegua (cf. trèfle). Elosegiren ara-bera (Uranzu 1994) t(r)efla Bidasoa


aldean erabiltzen da. Ipar EuskalHerrirako ikus Lhanderen hiztegia.

157. tenore ‘ordu, garai’ & sasoi

158. triku

159. trumoi

160. ttirritta ‘kilkerra’

161. ttopara ‘topada, ospakizun berezia’:Irungo lekukotasuna Loidi 1987 lana-ren arabera.

162. txabola: i(n)txola ere bai.

163. txal ‘txahal’

164. tximista

165. txukatu ‘xukatu’

166. txukuna ‘zotina’

167. txurmiyo & txurníyua ‘orkatila’:ixúña ere jaso dut bi hizkeretan. ‘

168. udaberri

169. udare

170. ugari

171. urbill

172. urruti

173. usai

174. xaguxar ‘saguzar’

175. zorittu ’artoa, leikoa heldu’


4.5.2.2. Hondarribiko hizkeraren hitzak

Hondarribiko eta Irungo hizkeren arteko aldea hitz pare bat hartuta ager liteke:

Hondarribia Irun eta Jaitzubia Euskara batua

maidíya & maidíña amáutxiya amabitxi

paidíya & paidíña atáutxiya aitabitxi

Hondarribiko aldaera nagusiak gaskoitik datoz (Palay s.v. payrî : ‘Parrain; usité aussipour grand-père’ eta s.v. mayrie: ‘Marraine’), eta OEHn Gipuzkoako Beterrian etaGipuzkoako eta Bortzirietako goinafarreraz jaso dira horien lekukotasunak. Irunen ezdago halakorik, ordea. Baina bertako aldaerek balio digute Jaitzubiko hizkerakIrungoarekin duen lotura berriz ere adierazteko. Hiztunen oharmenean, gainera, bizirikdago bereizketa, Florentxio Arrietak aski argi adierazi zidanez.

Jaitzubia atal honetan ere Hondarribiko beste auzoetatik bereiz joaki dela adie-razteko beste adibide nabarmen bat aipa daiteke: baserri-tresna bat izendatzekoJaitzubian eta Irunen salabardo dena, Hondarribiko beste auzoetan palaxarde dela.Oharmenaren aldetik, gainera, zenbait hiztunek ondo jasoa dute bereizketa.

1. abiyan ‘ berehala’

2. aideplano & aeroplano ‘hegazkina’;aireplanua ezaguna zaio, hala ere,Olaitzola irundarrari.

3. akulunbrera ‘zomorro mota’; ‘funda-mentorik gabeko laguna’ ere esan nahidu (Berta kua 1993). Irunen akulimur-dikua adierazi dit Olaitzolak.

4. amolatu ‘izorratu’ (cf. gaztelaniazkoamolar hitzaren ‘fastidiar’ adiera).

5. andare ‘martxa, abioa’: cf. gaztelaniaz-ko andar.

6. arraba ‘marrubia’: cf. Palay s.v. ara-gue & arrague & harague ‘fraise’ gas-koiak. Ikus OEH euskarazko aldaeraketa hedadura ikusteko.

7. arrantxatu ‘remangarse’, (cf. gazt.arranchar, ranger frantsesetik hartua).

8. arri mimarri ‘harri-mota’

9. arruta ‘bidea’ & arrut! ‘martxa! ospa!’:gaskoiarekin zerikusia du (cf. OEHarruta). Eta ba al du loturarik zubere-razko arrunt aditzondoaren ‘ensegui-da, al instante’ adierarekin? Irungotzateman zuen Masek (1955).

10. artoxo ‘trebe, iaio’

11. aurki ‘beharbada’: aditzondo honenbi balioak jaso zituen Masek Irunen(1955), hala ere, ‘laister’ eta ‘beharba-da’.

12. axula ‘urdina’

13. aznai ‘aznahi, azkura’

14. betesal ‘betazal’ & ‘betilea’

15. biasoi ‘enbata, haize-bolada’ (cf. gazt.virazón).

16. billaba ‘bihurri’

17. enpo egin ‘asetu’

18. (er)reberrittu ‘eraberritu’

19. fueteak ‘suziriak’

20. fuya-fuya ‘hegazti-mota’

21. ikasi ‘jakin’

22. inpromatu ‘izorratu’

23. isi ‘hisia, grina’

24. itxeki ‘atxiki’: zenbait hiztunek egu-neroko hizketan erabiltzen dute,nahiz eta oharmen aldetik marinel-jendearen ezaugarritzat eman.

25. jolas ‘hitz’: Masek jolasa Irungoarmoniya ‘conversación’ hitzarensinonimotzat eskaini zuen.

26. kantto ‘txoko, gordeleku’

27. kañuto ‘iturri, txorrota’

28. kapelu ‘boina’

29. kapen egin ‘zambullida’: Gaskoitikmailegatuaren itxura du: ikus cap-énpreposizioaren adieren artean ‘dans,

au fond de’, eta anà dinqu’àt cap-en‘aller, tomber jusqu’au fond, au bas’(Palay). Irunen Elosegiren arabera(salto) txorrotx egin (Uranzu 1994).

30. karranpa ‘arranpa’: cf. frantsesezkocrampe.

31. kaudan ‘arbusto-mota, madroño’:kaudan kaudan duenak ez duenarieman esaeraren berri eman zuenBordarik (1982: 405).

32. klarasoi ‘argiune’

33. kuxot ‘edaria, edanaldia’: gaskoi mai-legua (cf. Palay couchòt eta couch),Serapio Múgicaren arabera (Portu1989: 437), alardeko kantinerarenkupeltxoaren eginkizuna atsedenal-dietan soldaduei kusota eskaintzeazen. Lhandek eta Azkuek Lapurdikoeta Baxenafarroako kutxot eta kutxutaldaerak eman zituzten (Hondarribia40). Gaur egun gutxi erabilia.

34. luserna ‘alfalfa’: mailegua (ikus fran-tsesezko luzerne eta luzèrne gas-koia). OEHren arabera, nafarreraz etalapurteraz erabilia.

35. maiduz jantzi ‘mozorrotu’ eta eza-guna, maidu ezaguna esapidea(Mayi Iza lagunak ahoz esana).

36. marama ‘itxura zainduko emaku-mea’: adineko jendeak erabilia, zen-tzu peioratiboan; cf. frants. madame.

37. mendariya ‘askaria’ & mendáittu‘askaldu’.

38. nere deikia: ‘maitea, gaxo’ esanahia-ren pareko, Barandiaranek PasaiDonibanen jaso zuen (1982).

39. pajina ‘auzolana’: cf. gaztelaniazkofajina.

40. pallako ‘balaku’

41. pikara ‘ebakia’ & pikatu ‘(belarra)ebaki, moztu’


42. ple-ple ‘blai-blai’

43. potixa ‘potoa, ontzia’

44. prexega ‘paraguayo, muxikaren an-tzeko fruta’

45. progu ‘entierro’

46. raixta & raista ‘pospolo’: nabarmenazenbait hiztunen oharmenean, OEHnbizkaierazko lekukotasunak eskain-tzen dira arrast sarreraren bigarrenadieran.

47. saiskitik & saskitik ‘jatorriz, etorkiz’

48. sati-sati egin ‘zati-zati egin, xehatu’

49. suertiak emanta ‘ustekabean, halabe-harrez’

50. tipatu ‘txoria pausatu’

51. truara ‘enbata, galerna’

52. txarranpiya ‘txarranpina, elgorria’:cf. charrampic & charrampi gas-koiak (Palay).

53. txikana ‘izkin egin’: frantses maile-gua (cf. chicane).

54. txoil ‘oso’: Mas irundarrak agitz sarre-ran aipatua (1955).

55. zillegardatu ‘lardaskatu’: ikus Bordari(1981: 297) eta gaztelaniatiko maile-gua (cf. zalagarda).


4.5.2.3. Portuko hizkeraren hitzak

1. aisa!: diosal modura erabiltzen du marinel-jendeak beste lagun batekin topoegiterakoan. Nabarmena oharmenaren aldetik.

2. aketto ‘gizagaixo’: Ai gizajo aketto arraioa! (Lazkanotegi 2001)

3. amor eman ‘amore eman’: maiztasun handia du.

4. anguxatu ‘alditxartu’: “Anguxá, anguxá éiña etórri nak. Anguxátua, ni?” (Bordari 1981: 302). Larrasqueten zubererazko engoxat-ekin ba ote du zeriku-sia? Azken hau engoecha’s (‘tomber en syncope’) biarnesetik mailegatua22.

5. atzaman ‘atzeman’: Arrantzale jendeak oso erabilia, arrantza egiteari arraia atza-man esaten baitzaio. Badu beste adiera bat, ‘iruditu’: nik ori eztut ondo atzama-ten ‘hori ez zait ondo iruditzen’. Beste gizataldeetako hiztunen artean ere entzu-ten da, batez ere marinel jendearekin eguneroko harremana izan duten kaletareta baserritarrek erabiltzen dute. Bonapartez geroztik Hondarribian jasoa.

6. baxa! ‘lohia, nahasmendua’.

7. blagan ‘hizketan’: Portuan erabiltzen da batez ere. Har gogoan frantsesezkoblague: ‘broma, cuento’.

8. bufara ‘ufada, bafada’ (Bordari 1981: 302).

9. doallá-doallá egin ‘egurra eman’ (Let & Or).

10. erreka ‘etxe tartea’ (Alzola 1994). Behobian lekukotasunen bat ere jasoa dut,hala ere.

11. fiyako ‘kolpea, haizearen ekinaldia’ (Bordari 1982).

12. fri (antxua _)! ‘frexkoa’: arrain-saltzaileen oihua kalez kale ibiltzen zirenean.Gaur egun gero eta gutxiago erabiltzen da, jakina.

13. itzuri ‘ihes’: Portukoa bakarrik ez bada ere, maiztasun handiena bertan du,itzuri fan modura erabiltzen da batez ere:

korrika itzuri fanaken deuz esan gabe (Lazkanotegi 2001)

14. ixtruante ‘itxura arraroa duen pertsona, berexia’ (Mendizabal 1991).

15. kalaro ‘beti’ (Bordari 1981). Ez du maiztasun handirik gaur egun.

16. kantal ‘ertza, izkina, kantaila’: ni arrittua begiraka kaiel kantaletik(Lazkanotegi 2001)

17. legera ‘behar bezala’ & legeko ‘behar bezalako, peto-petoa’. Maiztasun han-dikoak, portuarrek bakarrik erabiltzen dituzte.

18. makaloko ‘sekulako, bikaina’ (Mendizabal 1991)

19. malkarrot & makarrot ‘porrota’: ohikoa portuarren artean gaur egun ere.

20. maxina ‘edozein ontzi, tresna’: mailegu garden hau hiztunen oharmenarenarabera arrantzale-jendearen hizkera-ezaugarri nabarmenetako bat da, nabar-menena ez bada. Hedadurari dagokionez, lapurteraz eta Gipuzkoako goina-farreraz erabilia dela adierazten du OEHk.

21. mu(g)a ‘tenore, garai’.

22. natifoneko ‘jatorri oneko’: orí estúk natifónekwa! cf. OEH s.v. natifo.

23. onian ‘beharbada’: gaur egun bizi-bizirik dagoen aditzondoa: Maríno Urrútjasen, ... ónjan (e)saútuko usú.

24. txarki ‘gaizki’: Bonapartez geroztik jasoa, gaur egun ere erabiltzen da por-tuarren artean, hala ere, gaizki gehiago entzuten da.

25. txinpunak & zipunpa ‘suziriak’, hala ere, herrian hedatuago den fwétjakgehixeago erabiltzen ote den nago.

26. xai ‘arrantza-tresnen biltegia’: arrantzaleen eguneroko hizkeran oso erabilia.Azkueren arabera, frantsesezko chai, chais du jatorria eta Lapurdin erabiliazen.

Itsas lexikotik

Hain eremu ugaritik aukera bat egitea txoil zaila gertatzen denez, egungo hiztu-nek hitzetik hortzera esaten dituzten hitz ale batzuk ekarri dira hona. Ez dira multzo-ka bereizi, baina balio dute hiztegiaren zabaltasunaz jabetzeko:

1. alabanda ‘balanceo’, alabanda egin ‘escorar’: Irigoyenek jasoa (Alvar 1985,hemendik aurrera LMP) egun erabiltzen dute arrantzaleek, eta, gainera, besteadiera bat ere erantsi zaio: kapelua eskubi aldera alabanda emana(Mendizabal 1991).

2. amuitz ‘olatu-mota’, izenak Higer lur-muturreko Amuitz uhartearekin izangodu zerikusia, itsasoak uharte horren kontra lehertu eta gero sortzen den olatu-motari esan ohi zaio.



3. aroi ‘itsas giroa’: Azkuez geroztik jasoa, arroketako arrantzan aritzen direnekasko erabiltzen dutena.

4. arrola: ‘arrantzalearen agiria, rol’, cf. OEH s.v. arrola ‘lista, registro, padrón’.Frantsesetik mailegatua? Gaskoiari dagokionez, cf. Palay s.v. arrollamén ‘ins-cription sur le rôle; enrolement’.

5. arrosel ‘bixigua’.

6. atxamarta ‘arrantza tresna’: hedatu egin da adiera eta ‘edozein tresna’ esana-hiarekin erabili ohi da; maxina bezala, hitz nabarmena da oharmen aldetik.

7. baltz egin ‘arrantzaren partiketan erdi bana egin’: (ikus Letamendia 1994b) etakonpañian. Itsas girotik idorreko bizitzara biyek baltz esapidea ekarri etalagun artean erabili ketu da.

8. baxamára ‘bajamar’ & ple(a)mara & plemeara ‘pleamar’: cf. OEH s.v. baxa-mar gaskoi jatorriaz gogoratzeko.

9. baxo ‘mendebala’ & baxotar ‘mendebaleko’: Bordarik erabilia (1982), adibi-dez, eta gaur egun ere bai.

10. bixkurri & izkurri ‘hazkurria’.

11. erreuxa ‘arrain baztertua’, pertsonez ere esan liteke.

12. eskalaproi ‘eskalapoi’. Beste eremuetan ere erabilia.

13. eskifaia ‘tripulazioa’: azken hogeita bost urteotan, gainera, herriko abesbatzaezagunaren izena.

14. kroka ‘kakoa, atuna jasotzeko gantxua’.

15. lanbasa ‘itsas ontziko erratza’: beste adiera bat ere hartu du, alegia, ‘molda-kaitza, traketsa, alferra’ izenondoen parekoa, batez ere emakumeez esatenda. Hitz egokia da arrantzaleekin harreman handia duen jendearen artean ereerabiltzen dela esateko, eta behin baino gehiagotan zaila gertatzen dela erki-degoaren baitan bakarrik erabiltzen den ala ez finkatzea. Bordariren erabile-ra idatzian ere bada lanabasa aldaera.

16. malote ‘maluta’: atun arrantzan erabiltzen da, gaur egun badu beste adierabat: ‘gorbata’ esan nahi du lagun artean.

17. marlaxka ‘itsas txoria’: Azkuez geroztik jasoa Hondarribian.

18. motxokara & ballara ‘arrain-multzoa’: adiera nagusia hori badute ere, besteedozein multzoz mintzatzeko erabiltzen dira. Bigarren hitza nabarmena daoharmen aldetik. Jakina, badira beste zenbait hitz arrain-moten araberakomultzoak adierazteko.

19. partamutu ‘partiketan ematen den diru-saria’.

20. piodebana ‘ekaitza etorri aurretik, Jaizkibel aldean jartzen den hodei-multzoa’(Mendizabal adiskideak ahoz esana, frantsesezko pied-de-vent hitza izan deza-ke jatorria).


21. puñittu ‘arrainak amuari heldu’. Ez dirudi itxura aldetik frantsesezko punirhitzaren oso bestelakoa.

22. surbesta ‘txano-mota’.

23. ttapiku ‘bela-mota’: eta begi bat tapatua ibiltzen zen arrantzalearen izengoitimodura hedatua.

24. txotxo ‘ontziko mutila’: idorrean ere edozein gazteri esaten ohi zaio.

Itsas lexikoan oinarritutako fraseologiaren adibideren bat edo beste ere ekar lite-ke, batez ere Mendizabalen bildumatik abiatuta (1991):

1. brankara bota: ‘norbait aitzakiatzat jarri, errua besteri bota’

2. lapa tokatu: ‘deus ez tokatu’

3. ixterra lorittu: ‘deusetan ez aritzea’

5. ONDORIOAK

Atal honi ekin aurretik, egin dezagun aztertutako ezaugarrien bilduma: 81 hiz-kuntz ezaugarri aztertu dira: azentuaren eta fonologiaren alorrean 19, izenarenmorfologian 22, aditzaren morfologian 28 eta joskeran beste 12. Lexikoaren ere-muan, berriz, 140 aldaera eta 286 hitz jaso dira. Ausardi pixar batez esan litekee-lakoan nago, badugula belaunaldiz belaunaldi gureganaino etorritako euskararenargazkia.

Hala ere, horrekin batera esan beharrekoa da gaur egungo hizkeren bilakaeraosatuko badugu, lan honetan eskaini zaien baino arreta handixeagoa eskaini behar-ko zaiela gazte-jendearen hizkeraren ezaugarriei. Horretarako, noski, ez da aski izan-go euskal dialektologian ohikoa izan den prozedura, bestela kanpoan utziko baititu-gu gizartearen eta euskararen beraren azkeneko hogeita hamar urteotako bilakaera(demografi hazkundea eta joera nagusiak, euskara estandarraren zabalkundea, eus-kalduntzea eta alfabetatzea, komunikabideen eragina, besteak beste).

5.1. INGURUKO HIZKEREKIKO JARRAIKORTASUNA DUTE BI HIZKEROK

Ba ote dute ezaugarri espezifikorik edo esklusiborik Hondarribiko eta Irungo hizke-rek? Ez du hala iduri. Bi hizkerek batera duten berrikuntza bat aipatu ohi daBonaparteren garaiaz geroztik: datibo, genitibo eta destinatibo pluralen atzizkiak.Baina Bortzirietan ere batzuetan entzuten dela, are gazteen artean ere, esana duZelaietak (2004). Beste ezaugarri batzuekin ere saia gaitezke, baina ez dute hedadu-raren baldintza betetzen, bi herriotako auzo edo hizkera batean bakarrik erabiltzendirelako, edo bietan erabiltzen badira ere, hedadura handiagoa dutelako. Beste ezau-garri batzuek ez dute emankortasunaren irizpidea betetzen, eta arau ihartutzat jobehar dira. Eta besteren batek ez du maiztasun handirik.

Hitzei erreparatuz gero ere, antzera gertatzen da. Egia da leiko ‘babarruna’ esa-ten dela bi hizkeretan, eta hiztunak jakinaren gainean daudela beste tokietan ez delaerabiltzen, baina zail gertatzen da bi hizkerotan, eta biotan bakarrik, esaten den bestehitzik topatzea. Adibidez, eya da ukuiluren parekoa bi herriotan, baina Beran etaEtxalarren ere halaxe dugu (Zelaieta 2005). Edo joana den kontrabandoaren munduahar dezakegu, terminologia bereziaren jabe izango delakoan. Baina hain zuzen ere,


eltzetzu ‘karabinero’ bezalako bat hartuz gero, berriz ere agertuko zaigu Bortzirietakoharremana, espero izatekoa zenez. Itsas lexikoan ere berdintsu gertatu ohi da: badi-ra oharmenaren aldetik nabarmenak diren zenbait hitz, atxamarta ‘arrantza tresna’,eskifaia, maxina ‘edozein tresna, ontzi’, adibidez, bestela uste izan bada ere,Hondarribian bakarrik esaten ez direnak.

Hortaz, lehenbiziko ondorio nagusi modura esan liteke Hondarribiko eta Irungohizkerek inguruko hizkerekiko jarraikortasuna dutela, ez direla hizkuntz ezaugarriberezi-bereziak dituzten hizkerak.

5.2. BI HIZKEREN ARTEKO BATASUNA

Era berean, bigarren ondorio nagusia datorkigu: bi hizkeren arteko batasuna nabariada, hizkuntz ezaugarri multzo handia dute batera, eta, ondorioz, egokia da elkarrekinsailkatzea.

Zenbaitetan, ordea, maiztasunean edo emankortasunean aldea suma daitekebatetik bestera; aldea aipatzeko modukoa iruditu zaidanean bereizi egin ditut hizke-rak; gainerakoan, bilakaerak bi hizkeretan gertatzen direla adierazi da.

5.2.1. Hondarribiko eta Irungo hizkeren kidetasunak

5.2.1.1. Fonologia

1. Azentua

2. Sinkopa

3. e- > i- eta bi bokalok nahastea

4. i ondotik a > e

5. a > o

6. -aw > ab bokalaren aurretik

7. aw diptongoa murriztea

8. Goranzko diptongoak

9. e + a, e, o > i disimilazioa

10. + a, e, o > u

11. i + a, e, o > [j] epentesia

12. Asimilazio-bustidura indartsua

13. Txistukarien neutralizazioa (Jaitzubian eta Irunen, hala ere, frikarien bereiz-keta)

14. [xw-] > f-

15. /f/ fonemaren erabilera

16. [x] belarea

17. z- > tx-


5.2.1.2. Izenaren morfologia

1. Datibo, genitibo eta destinatibo pluralen atzizkiak

2. Datibo epentesidunak

3. -an genitibo eta destinatibo singularreko aldaera

4. -ikanen pleonastikoa

5. Adlatiboan -ara & -era

6. ur izena singularrean leku-kasuetan

7. -a berezkoa galtzen da

8. Hitzoinen bukaerako u/o eta i/e nahasketak

9. neuni izenordaina (baina néuni Irunen eta Jaitzubian vs. neuní Hondarribian)

10. zein galdetzailea

11. onóntz saileko aditzondoak

12. Adberbioak eta predikatuak mugagabean edo partizipioan

13. -keta eta -ketari atzizkiak

14. Erdal -(i)ón > -oi & -on

15. -xko atzizkia


5.2.1.3. Aditzaren morfologia

1. -u- erroa edun aditzean

2. -e- erroa izan aditzean ugariago

3. izan-en singularreko 3. pertsonan –e

4. nijoa

5. NOR-NORK saileko adizkietan -au- & -a- erroak

6. -a- nagusi iraganeko trinkoetan

7. pertsona singularreko y- aurrizkia

8. -te atzizkia

9. -it- pluralgilearen aldaera NOR-NORK saileko hiketan

10. -z- pluraleko morfema izan eta egon aditzetan

11. NOR-NORI-NORK saileko adizkien hiketa: nioken & nionen

12. goa & fas aginterako adizkiak

13. Aspektu etorkizuna: -go atzizkia

14. Aditzoina

15. -ki aditz atzizkia

16. Partizipioa + -a eta emanta & eginta

17. Sail-aldaketak adizki iragankorretan (ikusi dizu ‘zaitu’, erosi gattu ‘digu’)

18. NOR-NORI saileko berezko adizkien galera

19. egin indargarria

20. posible izan perifrasia

5.2.1.4. Joskera

1. edo juntagailu hautakaria

2. Perpaus osagarrietako -enik menderagailua

3. Perpaus osagarrietako -en menderagailua

4. aski izan + perpaus osagarria

5. -elik(an) denbora eta modu perpausetan (Portuan maiztasun handirik ez)

Hala ere, topa litezke bi herrien arteko bereizketa egiteko moduko hizkuntz

ezaugarriak. Gutxiago dira, oro har. Zenbaitetan bi hizkeretan ezaugarri desberdinak

ditugu (-zia vs. –zu(t)e edo ketu vs. izandu), baina beste batzuetan aldea maiztasu-

nean datza, eta, batez ere, Hondarribian jasotako ezaugarri bat Irunen maiztasun gu-

txiko gertatu zaidalako.

Aipatzeko moduko kontua da, bestalde, ezaugarri gehienetan Hondarribiko

Jaitzubia auzoko hizkera Irungoarekin bat datorrela. Hizkuntzaz kanpoko eragileek

erakutsi dutenarekin eta hiztunen iduriekin bat datoz, hortaz, hizkuntz ezaugarri

nabarmenak ere.


5.2.2. Hondarribiko eta Irungo hizkeren desberdintasunak

5.2.2.1. Fonologia

1. Bi silabaz goitikoen azentuaren kokagunea

2. d/r nahastea: ugarixeagoa Hondarribian Irunen baino

5.2.2.2. Izenaren morfologia

1. -ñogo muga adlatiboa Hondarribian

2. eudek pertsona izenordain indartua Hondarribian

3. -yera atzizkia Hondarribian

4. Superlatiboaren -an aldaera Hondarribian

5.2.2.3. Aditzaren morfologia

1. -zia atzizkia vs. –zu(t)e

2. -it- pluralgilearen aldaera vs. -zki- NOR-NORI-NORK sailean

3. nisen ‘nintzen’, yisen ‘hintzen’ Hondarribian

4. zuken & zunen hikako adizkiak Hondarribian

5. Adizki trinkoen urritasuna batez ere Hondarribian

6. -i-z bukatutako partizipio bisilabadunen aditz izen hirusilabadunak: maiztasunhandiagoa Hondarribian

7. ketu aditz atzizkia vs. izandu

5.2.2.4. Joskera

1. Galderetako al behar ez

2. -zkoan denborazko menderagailua Hondarribian

3. alik eta... bitarte denborazko menderagailua Hondarribian

5.2.2.5. Lexikoa

Aldaera lexikoak:

Hondarribia Irun

ainara enara

anbeste ainbeste

beñepein benpin & benipein

esterrata & estarrata estrata

ijoldi uéldi

jitaya i(g)íttiya

mendariya meri(e)nda

sipirtiñ zipristiñ

Hitzak:

Hondarribia Irun

abiyan beila

aideplano abjona

arraba maraguriya

asnai azkure

eskisal azazkal

itxeki (& oratu) oratu

kañuto ‘iturri’ grifoa

kapen txorrotx

maidiya & paidiya amautxi & atautxi

pajina auzolan

palaxarde salabardo

raixta poxpolo

sillegardatu lardaskatu

5.3. PORTUKO HIZKERAREN NORTASUNA

Badu nortasuna Portuko hizkerak eta badu, eta izan du, nortasuna portuarren giza-taldeak, aurreko atal batean aipatu den moduan. Baina hizkuntz ezaugarriak bat datozhiztunen oharmenarekin? Horren berezia da Portuko hizkera hizkuntz ezaugarrienaldetik?

Jasotako datuon arabera, nortasuna badu ere, ez da horren berezia. Hortaz, hiz-kuntzaren ikuspuntutik zaila da Portuko hizkeraren berezitasunaz mintzatzea. Portukohizkerak Hondarribiko beste auzoen eta Irungo hizkeraren antz handiagoa du bihirietako bizilagun askok adierazten dutena baino, bestela esateko, hizkuntz loturahandia dute. Horixe da lan honen hirugarren ondorio nagusia.

Hizkuntz mailei begiratuta, hala ere, berezitasuna lexikoan nabarmenagoa dafonologia eta morfosintaxian baino. Azterketa sakonago batek uste hori sendotukolukeelakoan nago, aldaera eta item lexiko gehiago biltzea aski erraza delako; bainaaldakortasuna beti ere alor horretara mugatu beharrekoa dela iduri du.

5.3.1. Portuko bereizgarriak edo Portuan batez ere entzun daitezkeen ezau-garriak

1. Aferesiaren maiztasuna

2. -ntzak destinatiboaren aldaera

3. -kotz, -lakotz, -tekotz aldaeren maiztasuna

4. ttire ‘dira’ analogikoa


5. Aditz laguntzailearen iraganeko (t)zi > (t)xi-

6. jartú pleonastikoa

7. Sinkretismoa NOR-NORK sailean: digu ‘dugu’

8. Adizki analogiko iragankorrak: nittugun ‘genituen’

9. benik emendiozko lokailua

10. Erlatibozko eta kausa perpausetan (balin) ba- aldaera

11. Lexikoari eskainitako atalean ikusi denez, badago aldaera lexikoak eta hitzakbildu eta Hondarribiko beste auzoekin eta Irunekin alderatzeko modua. Ikusdezagun aldaeren eskutada bat, esate baterako:

Portua Hondarribiko beste auzoak & Irun

antzi astu

babe gabe

betiro beti

gañikera gañera

irago pasa(tu)

irubasi irabasi

kañibel kanibel

mixi lemixi

niri neri

o(be)tiyo obeto(go) & o(be)kiyo

omen emen ‘hemen’

oriyek & urayek oyek & ayek

Gorago aipatu den moduan, zenbait hitz portuarren taldea identifikatzeko balia-garriak dira: aisa!, atxamarta, atzaman, blagan, itzuri, kantal, legera & legeko, maxi-na, onian...

Ezaugarri hauen nolakotasunari oro har begiratuz gero, maiztasun handiagoadutenak alde batera utzita, gehienak Portuan sortutako berrikuntzak direla ohar gai-tezke. Eta beste ezaugarrien kasuan, ez da horren nabarmena euskalki jakin batekinegin litekeen lotura.

5.4. BI HIZKERON KOKAGUNEA EUSKALKIEN SAILKAPENEAN

5.4.1. Erdialdeko euskalkiarekin dute kidetasun handiena

Euskalkien sailkapenean erdialdeko euskalkiaren, euskalki nafarraren eta nafar-lapur-teraren arteko tarteko eremuan kokatu ditu Zuazok (2003) Hondarribiko, Irungo eta


Oiartzungo hizkerak. Arrazoi sendoak eskaini ditu horretarako eta bidezkoena iduridu hor kokatzeak esku artean ditugun datuekin.

Zuazoren azterketa zehatzean ezaugarri frankok lotzen dituzte hizkerok erdial-deko euskalkiarekin. Ezaugarri horietako asko berrikuntzak dira, alegia, hizkeronbilakaeraren berri zehatza ematen dutenak, eta horren arabera, erdialdeko euskalkia-renganako isuria eta haren eragina gero eta handiagoa da. Gainera, aldaeren edo joe-ren arteko lehia gertatzen den zenbait ezaugarritan, erdialdeko euskalkiarekin batdatozen ezaugarriak indartsuago dira bestelakoak baino.

Azterlan honetako adibide aski agerikoak eman litezke hori erakusteko: [x] bela-rea, txistukarien neutralizazioa, -an genitibo eta destinatibo singularreko aldaera, -aberezkoa galtzeko joera, zein galdetzailea, adberbioak eta predikatuak mugagabeanedo partizipioan erabiltzea, nijoa tankerako adizkiak, NOR-NORK saileko adizkietan-au- & -a- erroak, aspektu etorkizuneko -go atzizkia, egin indargarria, perpaus osa-garrietako -enik menderagailua...

Beste batzuetan, berriz, bi aldaeraren arteko lehia gertatzen denean, erdialdekoeuskalkiaren joera ekialdekoagoari gailentzea ohikoa da. Ikus ditzagun adibide zenbait.

Izenaren morfologian, erdal -(i)ón atzizkiak -oi eta -on aldaerak ditu: lehenbizikoanagusi da, bi herrietan erabiltzen da eta ugariena da; bigarrena, berriz, hitz jakinetanerabiltzen da, eta batez ere adineko jendeari entzuten zaio. Sail berean, -kotz, -lakotz, -tekotz aldaerak aipa daitezke: ez dute maiztasun handirik, nabarmena baita, -ko, -lakoeta -teko aldaerak maizago erabiltzen dituztela bi herrietako hiztun gehienek.

Aditzaren morfologian, -e- erroa izan aditzean gehiago entzuten da -a- erroabaino. XX. mende hasierako lekukotasunek bestela diote, ordea, -a- erroa ugariagoazela. NOR-NORI-NORK sailean -it- pluralgilearen aldaera erabiltzen da. Hala ere,Artolak Irungo berriemaile bati jaso zionez, -zki- morfema gailentzen ari da (Yrizar1992). Gaur egungo hondarribiar gazteen artean ere horixe da erabiltzen den morfe-ma. Hala eta guztiz ere, ez da beti lehia erdialdeko euskalkiaren aldeko egunerokohizketan: adineko hiztunek -u- erroa erabiltzen dute edun aditzean, baina maila jaso-agoan hitz egin nahi izaten denean, adin batetik gorako hiztun askok jotzen dute det,degu moduko aditzak erabiltzera. Gazteagoen artean, hala ere, estandarraren eragi-nez, berriz ere jo da dut, dugu modukoak esatera.

Joskeran hiru adibide har litezke: perpaus osagarrietako -en menderagailua era-biltzen da uste izan aditza nagusi duenean, baina egitura berean maiztasun handia-goa du -ela atzizkiak, erdialdeko euskalkian egiten den bezala, hain zuzen. Antzeragertatzen da denbora eta modu perpausetako -elarik menderagailuaren -elik(an)aldaerarekin. Portuan maiztasun handirik ez badu ere, Hondarribiko beste auzoetaneta Irunen erabiltzen da; -ela aldaera, ordea, ugariagoa da. Eta gaur egungo gazteenartean lehenengoa ez dut uste askorik erabiltzen denik. Hirugarren adibideak galde-retako al galdegilearekin du zerikusia. Izan ere, gorago aipatu denez, ez da erabaterabiltzen bi herriotan: Irunen eta Jaitzubian ugari samar agertzen da, Hondarribikobeste auzoetan eta Kalean gutxiago, eta Portuan gutxien edo ia batere ez.



Lexikoaren alorrean ere har litezke aldaera eta hitz batzuk mendebaleko etaerdialdeko euskalkiekin bat egiteko joera erakusteko.

Aipa ditzagun aldaera batzuk: amaika, apaiz, beste, esan, gazta, gutxi (eta ezameka, apez, bertze, erran, gasna, guti eta gutti)... Lehia ageri da bakarren batean:bultzatu eta bulkatu, baina bigarrena adineko jendeari bakarrik jaso diot, eta gero etagutxiago erabiltzen da; kale eta karrika ere ezagunak dira, baina bigarrena toponimojakin modura bakarrik, gaur egun ez da eguneroko hizketako hitz arrunt modura era-biltzen; itz egin eta mintzatu, lehenengoa da ohikoa, eta bigarrenak, berriz, oso gutxierabiltzeaz gain, ‘kasu egin, agur egin’ moduko esanahia du.

Hitzetan ere antzeko egoera ikus daiteke: atze eta aurre, bukatu eta attu,Erromako zubi, guraize, jarri (eta jartu), mamiya, ondo (eta ez aitzin eta gibel, akitu,ortzadarra, aizturrak, paratu, gaztanbera eta kallatua, ongi)... Eta lehia ikus daitekezenbaitetan: azkar izenondoak dituen adieretatik ‘lasterra, ernaia’ gailendu da, etagero eta gutxiago erabiltzen da ‘sendoa, indartsua’ adierarekin. Ogi eta gari izenenartean bazen lehia, baina lehenbizikoa adineko jendeak bakarrik erabiltzen du, geroeta gutxiago, gainera. Oratu eta itxeki aditzen kontua bestelakoxea da: bi herrietanerabiltzen da oratu, itxeki Hondarribian bakarrik, ordea, eta oharmen aldetik berezi-ki Portuko hiztunek erabiltzen dutela diote hainbat hiztunek. Laja ‘utzi’ Gipuzkoakoiparrekialdean erabiltzen dena ere maiztasun handiko hitza da, eta oharmen aldetikaipatzeko modukoa.

5.4.2. Ekialderago kokatzeko moduko ezaugarriak

Hala ere, oraindik bizi-bizirik daude hizkerok ekialderago kokatzeko beste zenbait hiz-kuntz ezaugarri. Kontua da, ordea, Zuazok adierazi duen moduan (2003), ez dagoelanafar isuriarekin bakarrik lotzerik, ezaugarri hauetako askoren hedadura zabalxeagoabaita, eta, ondorioz, zenbaitetan lotura Lapurdirekin ere egin beharra dago, gutxienez.Batzuetan, joeron eragina ez da Bidasoaldera bakarrik iristen, Donostiara bitarteko hiz-keretan ere sumatzen da; hori bai, ezaugarri batzuen emankortasuna eta maiztasuna era-batekoak ez direnez, isuria gero eta apalxeagoa dela iduri du.

Fonologiaren alorrean, azentua da ezaugarri nabarmenetako bat, izan ere,Gipuzkoako eta Nafarroako Bidasoaldeko hizkeren batasuna adierazten baitu. Eraberean, XVIII. mende hasierako Donibane Lohizuneko azentuera eta Hondarribikoatankera berekoak direla ezaguna denez, Lapurdiko itsasbazterrarekiko harremana era-kusten du. Bide batez, esan dezagun gaurko hondarribiarren jendaurreko edo komu-nikabideetako hizkera jasoan oso maiz aldatu eta egiten ez den ezaugarria dela.

Aipatzeko modukoak dira, halaber, ezaugarri nafartzat eman ohi diren aferesiaeta sinkopa. Zelaietaren lekukotasunari jarraituz (2004), aferesiaren maiztasunaridagokionez, ez dirudi alde handirik dagoenik Bortzirietako hizkeren eta gure biherriotako hizkeren artean; Baztandik ekialdera, berriz, maiztasun handiagoa du.Sinkopa, ordea, Bortzirietakoa baino ahulagoa da Hondarribian eta Irunen. Goranzkodiptongoez bezainbatean, Bortzirietan ebakitzen ez badira ere, Baztan-Ultzamatik

ekialdera eta Lapurdin ohikoak dira. Bestalde, hizkerok zenbaitetan erdialdeko eus-kalkiaren eragin ahulxeagoa jaso dutela erakusten du maileguetan eta euskal altxo-rreko hitzetan /f/ fonema erabiltzeak.

Izenaren morfologian, -keta nahiz -ketari eta -xko atzizkiak eta ur izena leku-kasuetan singularrean erabiltzea aipatu beharrekoak dira, Nafarroan eta iparraldera-goko zein ekialderagoko hizkeretan ere erabiltzen baitira. Guztiarekin ere, beste zen-baitetan bezala, batez ere adin bateko jendeari entzuten zaizkio.

Nafarroako hizkeren eraginaz ari garela, gorago aipatu diren datibo, genitibo etadestinatibo pluralen atzizkiak ere ekar litezke hizpidera, Bortzirietan ere badirelakohorien lekukotasunak (Zelaieta 2004). Hala ere, Nafarroatik datorkeen joera dela esa-teko gaur egun jasotakoak testigantza ahulegia dirudi.

Aditzaren morfologian nafar isuria atzeman daiteke zenbait ezaugarritan: 2. per-tsona singularreko y- aurrizkia, goa adizkia, ketu aditz atzizkia eta -i-z bukatutako par-tizipio bisilabadunen aditz izen hirusilabadunak.

Ketu aditz atzizkia, gorago esan den bezala, Hondarribian erabiltzen da, eta ezIrunen, izandu erabiltzen baita. Bortzirietan, Malerrekan eta Goizuetan erabiltzen denezaugarri honek (cf. Zelaieta 2005) kontu bat agertzeko aukera ematen du:Hondarribiko eta Irungo hizkerak bat ez datozenean, inoiz Hondarribiko hizkeranafarroago agertu ohi da Irungoa baino, Nafarroatiko ezaugarria hobeto atxiki due-lako. Hizkuntzaz kanpoko eragileek horrela pentsatzeko ziurtasunik eskaintzen ezdutenez, beste zerbaiten arabera ulertu beharko dela ematen du, alegia, Irungo hiz-kera berritzaileago gertatu dela hizkuntz ezaugarri batzuetan, eta, ondorioz, erdialde-ko euskalkiaren eragina gehiago jaso duela.

Antzeko zerbait pentsa liteke Hondarribiko -zia aditz atzizkiaren kasuan baldineta ekialdeko -zie ezaugarriaren aldaeratzat joz gero, izan ere, ezaugarria ekialdera-go, Nafarroan Ultzama-Atetz lerrotik ekialdera, eta iparralderago, Ipar Euskal HerrianLapurdiko ekialdetik Zuberoara, erabiltzen baita. Hala ere, bidezkoago eta zentzuz-koago dirudi bertan sortutako berrikuntzatzat jotzea, arrazoitu gabeko bestelako lotu-rak egiten saiatzea baino.

Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian ohikoak dira Hondarribian eta Irunen erabil-tzen diren beste hizkuntz ezaugarri hauek: -u- erroa edun aditzean, izan-en singula-rreko 3. pertsonan -e, -it- pluralgilearen aldaera NOR-NORK saileko hiketan, aditzoi-na, -ki aditz atzizkia, emanta & eginta modukoak.

Horien artean aipatzeko modukoa da -ki aditz atzizkiaren erabilera puntukaria-ren isoglosak Hondarribia eta Bortzirietako Bera nahiz Etxalar Ipar Euskal Herriarekinlotzen dituela (cf. Iñigo, Salaberri eta Zubiri 1995).

Erdialdeko euskalkiaren eta ekialdekoen arteko lehiaren adierazgarri gertatzenda iraganeko adizki trinkoetan ekialdeko -a- artizkia nagusitzea, baina gogoan har-tzekoak dira bi kontu: horrelako aditzek ez dutela maiztasun handirik bi herriotan,batetik, eta euskara estandarrean bestelakoen aldeko erabakia hartu denez, gaztea-goek ere -e-dun adizkiak erabiltzen dituztela.



Joskeran erlatibozko eta kausa perpausetan bait- aldaera erabiltzeakNafarroarekin eta Ipar Euskal Herriarekin lotzen ditu Hondarribiko, Irungo etaOiartzungo hizkerak, Errenteria eta Lezo, berriz, isoglosaren beste aldean gelditzendira. Portuko (balin) ba- aldaera berrikuntza da itxura guztien arabera. Ezaugarria orohar ez da askorik erabiltzen hiztun gazteagoen artean.

Lexikoan ere sumatzen da ekialdetiko eragina bai aldaeretan (biyek, daldariko,dire, fauxa, kider, miño eta biño, ordian) baita hitzetan ere (afera, aizegua, altxatu‘jaiki, gorde’, ayo, ebatzi, illufa, isi, jolas, kirkilla, kukuso, patar, tenore, txurmiyo etaixuña, pixar, tefla). Zenbaitetan, gainera, ekialdeko eta erdialdeko aldaerak bizirikdaude: antzi eta astu, aski eta naiko, attatto eta amatxo, barren eta barru, betti etagotti eta bera eta gora, eskuñ eta eskubi, deus eta ezer, kisu eta kare, idor eta leor.

Hala ere, oharmen aldetik nabarmen gertatzen diren aldaeren eta hitzen kasuanizan ezik, gainerakoetan erdialdeko euskalkiko edo estandarreko aldaerak eta hitzakerabiltzeko joera gailentzen ari da.

Ipar Euskal Herriaren eragina zenbait hitzetan bereziki sumatzen da, eta gehie-netan Hondarribian entzuten diren hitzak izan ohi dira: atzaman, estomaka, bajera,blagan, maxina, xai, puñittu, maidiya & paidiya, arraba, arruta, kapen, karranpa,kuxot, luserna, marama, txarranpiya, txikana, ataule, kaxota, kukulutxa.Guztiarekin ere, ez dirudi gazteagoen artean erabilera handirik dutenik.

Beraz, laugarren ondorio nagusi modura esan liteke Hondarribiko eta Irungo hiz-keren kokagunea erdialdeko euskalkiaren eta euskalki nafarraren nahiz nafar-lapur-teraren arteko eremuan dagoela, baina lotura handiena gaur egun erdialdekoarekindutela, hizkuntz bilakaerak pixkanaka-pixkanaka horretara ekarri dituelako. Hala ere,Donostiara bitarteko beste hizkerak baino ekialderaxeago daude oraindik, bainaBortzirietakoak baino mendebalerago.

6. ERANSKINA

HILARIO LAZKANOTEGIRI GALDEZKA: ITSAS LEXIKOA23

1. ITSASOA ALORRA:

1. itzáso; itzáswa: el mar

2. itzáso sabála: alta mar

3. ur aundíya; ondúa: profundidad

4. itzáso eyér: mar en calma

5. kálma suríya: mar en calma total

6. kálma: mar tras un viento

7. itzáso aundíya: hace mar

8. itzáso jenerála: mar gruesa

9. itzáso sakárra: marejada

10. itzáso gólpja: golpe de mar

11. resáka; tiráldiyak : resaca

12. remolínwa: remolino

13. korréntja: corriente marina

14. úr suríya: contracorriente de la orilla de un río

15. úr karrúsa: menditik heldu den ur zikina

16. maría góra: marea alta, ascendente

17. plemeára: pleamar

18. maría béra; sujénta : marea baja, descendente

19. bajamára & baxamára : bajamar

20. maré bizíyak : marea viva

21. maré íllak: marea muerta

23 Har bedi hitzen bilduma hau erakusgarri soil modura. Zehatz aritzekotan kontuan hartu beha-rrekoak dira bibliografian aipatutako hainbat lan. Hitzak artikuluz hornituta idatzi ditut. Zientzi ize-nak nik egin dudan baino polikiago egiaztatu beharko lirateke, zalantzarik gabe.

22. olátwa : ola

23. amwítz : ola de la barra

24. tírliya: olatu-mota

25. apár : espuma

26. bildótxa & olátwa kráskjan: cabrilleo (olitas de espuma que se formancuando el mar empieza a alborotarse)

27. olásta & oláxta: ola que rompe justamente en la cresta

28. trapalláda: marejada, olas revueltas, trapisonda

29. eskalatóya: olas pequeñas que juguetean en la playa

30. erriáldiya: seno (descanso entre 2 olas)

31. auñáswa & aúña: itsasoa urrutira lehertu eta ikusten dena.

32. sipristíña: roción (salpicadura copiosa y violenta de agua del mar, produci-da por el choque de las olas contra un obstáculo cualquiera)

33. mugíra: Kurrillaon edo Erretetan, bi tunbien azpiko plataforman olartualehertzen ikusten denean esaten da.

34. arói; aróya: tiempo para hacerse a la mar; ocasión, tempero



2. ITSASOKO ANIMALIAK ALORRA

1. arráya: pez

2. arrái suríya: pescado blanco

3. arrái gorríya & arrái azúla: pescado azul

4. arrái másak, motzokárak, arrái gorríya, arrái bánka, arrái mórdwa:banco de pescado

5. sardára, balbalára: atuna denean.

6. arrái lorí: banco denso

7. arrái mé, arráya mía: banco muy poco denso

8. píllak: bandada superficial de pescado, antxoaz ari garela

9. súa, arrái-súa, ardória: brillo que, en la noche, produce un banco de pes-cado

10. réus, reúxa: morralla

11. arrába bóta: frezar

12. arrábak: huevas;

13. apásta: huevas prensadas

14. izkúrriya: plancton

15. sakátza: branquias;

16. pixárra: barbilla

17. trinpólla: tripas, estómago del pez

18. takéta: aleta dorsal

19. bustán pála: aleta caudal

20. bustána; isátza: raíz de la cola (estrechez posterior en el cuerpo, dondenace)

21. isúrra, ixúrrak;

22. arántziya: espinas

23. eskáta: escamas

24. larrúa: piel áspera de ciertos peces

25. txardíña: sardina

26. txardín sárra: arenque

27. koláka: sábalo (Alosa)

28. koláka: alacha (Sardinella aurita, Clupea aurita)

29. antxúa: anchoa

30. isukíya: salmón

31. amorráya & ámorráya: trucha marisca (Salmon trutta trutta)

32. orrátza: aguja

33. korrokóya: mújol (Mugil cephalus)

34. dabéta: galupe (Mugil auratus)

35. antxiñába: chucleto (Atherina hepsetus)

36. erregíña: palometa roja (Beryx decadactylus)

37. belberíña: salmonete de roca (Mullus surmuletus) & salmonete de fango(Mullus barbatus)

38. mérwa: cherna (Polyprion americanum) & mero (Serranus guaza)

39. lupíya: lubina

40. aukérra & abukérra: verrugato (Umbrina cirrhosa)

41. palomíta: japuta (Brama raji)

42. dúrdwa: maragota (Labrus bergylta)

43. kúkuarráya : durduaren moduko arraina.

44. amuyéta: bodión (Crenilabrus pavo)

45. donsélla: doncella (Corys julis)

46. lúya : antzekoa

47. muxáta: sargo (Diplodus sargus)

48. muxárra: mojorra (Diplodus vulgaris)

49. xaltamíkwa: muxarraren antzekoa

50. kakajálja: muxarraren antzekoa

51. sarakúntza & sakúntza: raspallón (Diplodus annularis) ala 92 oblada(Oblada melanura)?

52. sapatáriya: chopa (Spondyliosoma cantharus)

53. doráda: dorada (Sparus auratus)

54. muturmótza ?: dentón (Dentex dentex)? pargo (Pagrus pagrus)?

55. arroséla: besugo (Pagellus centrodontus)

56. pántxwa: pachán (Pagellus bogaraveo)

57. alirótja: aligote (Pagellus acarne)

58. érla: herrera (Pagellus mormyrus) cf. Lithognatus mormyrus

59. lamóta & lanbóta: breca (Pagellus erythrinus)

60. sábiya: salema (Sarpa salpa)

61. berdéla: caballa (Scomber scombrus)

62. makaéla: estornino (Pneumatophorus japonicus colias) cf. Scomber (pneu-matophorus) japonicus

63. e(g)álmotza: atún (Thunnus thynnus)

64. mónja: antzekoa

65. egáluxía: albacora (Thunnus alalunga); atún blanco

66. mónwa: hegaluzearen tipokoa, ttikiagoa, 2-3 kilokoa.

67. matráll béltza: hegal motzak ditu, ttikiagoa da

68. koreánwa: listado (Euthynnus pelamys)

69. txitxárrwa: jurel


70. txírlwa : txitxarro ttikia, beitarako erabiltzen dena

71. sapurítza: vieja (Gobius cobitis) cf. babosa edo putita (Blennius pholis).

72. kamixóya : tipo berekoa

73. gurlíña: borracho (Trigloporus lastoviza)

74. neskásarra: bejel (Trigla lucerna)

75. perlóya: perlón (Trigla gurnardus)

76. krába: cabracho (Scorpaena scrofa)

77. sakarállwa: rascacio (Scorpaena porcus) eta escórpora (Scorpaena notata)

78. xa(n) martíñ arráya: pez de S. Pedro

79. rodabállwa & (e)rrebállwa: rodaballo (Scophtalmus maximus)

80. ollárra: peluda (Arnoglosus laterna) cf. limanda

81. xabálwa; platúxa: platija (Platichthys flesus) [kontuz zientzi izenarekin]; cf.solla. Xabalua ttikiagoa da, errioan atzeman ohi da. Platuxa handiagoa da etaitsasokoa da.

82. lengwádwa: lenguado

83. abadéjwa: abadejo

84. bakállwa & bakallába: bacalao

85. fogonérwa: bakailoaren tartean ibiltzen zena, beste klasea, hala ere.

86. fanéka: faneca (Gadus luscus) ; cf. merlán

87. le(g)átza (bi kilotik goiti); medjána (kiloa eta bi kilo bitarte); peska(d)ílla(kilora bitarte); karjóka & karjokílla (ttikiagoa): merluza;

88. kallapúta & lórtxa : brótola (Phycis)

89. salmidóya: araña (Trachinus) cf. Trachinus draco

90. xakátja: (Trachinus vipera) hondarpean sartzen da, kaietan, aurrekoaren erdiada tamainaz.

91. gaixápwa & gaisápwa: rape (Lophius piscatorius)

92. pés espáda: pez espada

93. espalárta & espelárta; arrái gaistúa: orca

94. tálwa: pez luna (Mola mola, Orthagoriscus m.)

95. sáblja: pez cinto (Lepidopodus caudatus)

96. lantzóya: lanzón (Ammodytes)

97. angíra: anguila (Anguilla anguilla) & congrio (Conger conger);

98. girlíya: mucosidad de la anguila;

99. angúla: angula

100. moréna: morena (Muraena helena)

101. marrájwa: marrajo (Isurus)

102. kayéla: cañabota (Hexanchus griseus)

103. poláywa & koláywa: musola (Mustelus mustelus)

104. tólla: tintorera (Prionace glauca) & jaquetón (Carcharodon carcharias)



105. katóarráya: pintarroja (Scyliorhinus canicula)

106. líxa: lija (Ehmopterus spinax ; cf. cazón (Galerhinus aleus)

107. tramána: angelote (Squatina squatina)

108. tenbladúra: tembladera (Torpedo)

109. poxtégwa: raya (Raia clavata)

110. bastánga: chucho (Myliobatis aquila)

111. lanpría: lamprea (Petromyzon marinus)

112. isúrdiya: delfín (Delphinus delphis)

113. moxkótja: itsasoan motelagoa, kostaldean ibiltzen da. Galdu egin da.

114. balléna: ballena

115. sería: cachalote (Physetter catodon, macrocephalus)

116. masópla: marsopa

117. pótzwa: masoplaren modukoa, asnasea hartzen duena, kanpoan ibiltzenda, haragi gorrikoa.

118. lóma: hondoko arraina, bost bat mila kilokoa, neguan asko ekartzen zenagarai batean, gibela laboratorioetara saltzen zen, mamia baserrietara.Pixkan-pixkan galdu zen.

119. fóka: lobo de mar (Monachus monachus)

120. tortúga: tortuga tonta (Thalassochelys carretta)

121. txíbiya: jibia (Sepia officinalis)

122. txipiróya; be(g)í ttikíya; be(g)í aundíya: calamar, chipirón (Loligo vulga-ris). Bi moten arteko bereizketa: begi ttikiak garro ttikiak ditu; begi han-diak garro handiak ditu, txipiroi larriagoa.

123. póta: pota (Ommastrephes sagittatus)

124. tínta: tinta del calamar y la sepia;

125. gárrwa & botóya: tentáculo del calamar y la sepia;

126. púlpwa: pulpo

127. gárrwak: ventosas del pulpo;

128. lápa; lápa kixkúrra; lápa xabála: lapa (Patella coerulea). Lapa kixkurrabiribilxeagoa, jateko hobea, ttikiagoa; lapa xabala handiagoa da.

129. karakóla: cañaílla

130. málla: bíbaro (Murex brandaris); cf. bígaro común; eta caracol de piña(Cerithium vulgatum)

131. óstra: ostra

132. bjéira: vieira

133. múskillwa: mejillón (Mytilus)

134. (txírla) potórrwa: berberecho (Cardium edule)

135. alméja: almeja fina (Tapes decussatus)

136. txírla: chirla (Venus gallina)

137. txírla mírwa: lohia den lekuan izaten da, azal zurikoa, jendeak ez du jaten.

138. trétxwa: navaja (Solen vagina)

139. langostínwa: langostino (Penaeus kerathurus)

140. gánba: gamba (Parapenaeus longirostis)

141. ixkíra: quisquilla (Crangon crangon)

142. sigála: cigala (Nephrops norvegicus)

143. bogabántja & bixéra: bogavante

144. langósta: langosta

145. kamárrwa: cangrejo de mar (Carinus moenas cf. Carcinides maenas)

146. arkáis kamárrwa: harri tartekoa, oso ona jateko, handixeagoa, hagin fuer-tekoa, mami askokoa.

147. apáis kamárrwa: arrokatan ibiltzen da, ttikia, arrantzakotz ibiltzen da, ezda jaten.

148. txangúrrwa: buey (Cancer pagurus)

149. nékora: nécora (Portunus puber)

150. amiárma-kamárrwa: centolla (Maja esquinado)

151. autzíki: morder (un cangrejo, etc.);

152. agíñak: pinzas (del cangrejo, etc.);

153. lanpérna: percebe (Pollycipes cornucopiae)

154. isárra: estrella de mar

155. marmúka: medusa

156. agwamála: marmuka kolorezkoa, urdin antzekoa.

157. espónja: esponja (Euspongia)

158. brójwa: mergo, cuervo marino (Phalacrocorax carbo). Izen zientifikoa horida, ala Sula bassana? Itxura eta ohiturengatik azkeneko hau delakoan nago.

159. ttirríttarrátta: golondrina de mar (Sterna sandwicenssi)

160. marláxka (& antxéta): gaviota (Larus ridibundus)

161. marlóya: gaviota plateada (Larus argentatus cachinnans)

162. marikóya: pardela (Sterna hirundo)

163. martína: martín pescador (Alcedo atthis hispida)

164. sa(n) martín txoríya: moko luzea, koloretakoa, kanalekoa.

165. polboríña: errioan sartzen dena

166. gabarrása:

167. kurlínka: kostan ibiltzen da, barrenen, birigarroaren tankerakoa.

168. txoálla: hegazti mordoska, pilota egina goitik behera egiten duena arrainaazpian duelako.

169. (itzásoko) belárra: alga

170. sabi-belárra: sabiak jan ohi duen belarra, arrotakoa.

171. líma: lima


BIBLIOGRAFIA

Hizkuntzaz kanpokoak

ADEBISA, 1997, 1996: Urteko Txostena. Informe Anual, Adebisa, Irun.

______ [Bidasoa bizirik], 2001, 2000: Urteko Txostena. Informe Anual, Bidasoa bizi-

rik, Irun.

Agirre Sorondo, A., 1991, “Gabarras y gabarreros en el paso de Behobia”, Bidasoako

Ikaskuntzen Aldizkaria, 9, 83-102.

Aguirreche, C., 1988, “Incidencia de la aduana moderna en Irún a partir de 1841”,

Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 5, 179-232.

_______, 1990, “Irún en el año de 1785”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 7, 177-

214.

_______, 1992, “Hondarribia en el año de 1785”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 10,

117-152.

Alberdi X. & Rilova C, 1998, Iraganaren ahotsak. Las voces del pasado, Bidasoako

Ikaskuntzen Aldizkaria, 17.

Aramburu, A., 1976, Los siete barrios de Irun, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 18.

Balenziaga, S., 1992, “Erección de la primitiva parroquia de Irún”, Bidasoako

Ikaskuntzen Aldizkaria, 10, 229-259.

Balenciaga, S. & Ubani, C., 1988, “Litigios eclesiásticos entre Irún y Fuenterrabía

(Aproximación a un documento de 1462), Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 5,

151-164.

Barandiaran, F., 1982, La comunidad de pescadores de Pasajes de San Juan, Danona,

Oiartzun.

Caro Baroja, J., 1985, Los vascos y el mar, 2. argit., Txertoa, Donostia.

Cruz Mundet, J. R., 2001, “La visita de la vieja dama: la peste bubónica en la jurisdic-

ción de Hondarribia (1597-1598), Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 21, 43-98.

Emparan, J. R., 1994, El Arrabal de la Magdalena: un barrio desconocido, Done Pedro

Itxas-gizonen Kofradia, Hondarribia.

Enparan J. R. eta beste, 1997, Arrantzaleak: Ur eta Lur, Hondarribia, ale berezia, irai-la.

Erkoreka, J. I., 1991, Análisis histórico-institucional de las Cofradías de Mareantes delPaís Vasco, Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.

Fachado, J., 1989, Estudio socioeconómico de Hondarribia, Hondarribiko UdalLiburutegia.

Garmendia, R. M., 1988, “Apuntes históricos sobre la incorporación de Fuenterrabía aNavarra (1805)”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 5, 109-138.

Greenwood, D. J., 1998 [1976], Hondarribia: riqueza ingrata. Comercialización ycolapso de la agricultura, EHU.

Guevara, J. R., 1992, “Hondarribia. La Guerra de la Convención (1793-1795)”,Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 10, 7-49.

_______, 1997, “El corso hondarribiarra (1690-1714)”, Bidasoako IkaskuntzenAldizkaria, 15, 35-126.

Izagirre, M., 1988, “Cultura, lenguaje, enseñanza. 25 años de ikastola en Irún”,Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 5, 165-178.

_______, 1989, “Vida y muerte en Irún (1800-1900)”, Bidasoako IkaskuntzenAldizkaria, 6, 7-62.

Mikelarena, F., 1988, “La población de Bera entre 1550 y 1860”, Bidasoa IkerketaZentroaren Koadernoak I.

Múgica, J., 1967, “Los gascones en Guipúzcoa”, BAP 23. urtea, 3-25.

Múgica, S., 1903, Monografía histórica de la villa de Irún, Valverde, Irun.

_______, 1914-1917, “El Obispado de Bayona con relación a los pueblos deGuipúzcoa adscritos a dicha diócesis”, RIEV, VIII, 185-229.

_______, 1918, Geografía General del País Vasco-Navarro. Provincia de Guipúzcoa,Bartzelona, 741-759.

Murua, M. T., 1986, Estudio demográfico de Fuenterrabía en el siglo XIX (1801-1874),Lizentziatura-memoria, Nafarroako Unibertsitatea.

Navas, E., 1977-1984, Irún en el siglo XX, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones yPublicaciones, 3 ale, Donostia.

Orella, J. L., 2001, “Gipuzkoa y sus relaciones con Nabarra y Castilla en 1200”, inOrella J. L. (arg.), Gipuzkoa versus Castilla. Konkista, ituna eta eskubide historiko-ak, 1200-2000, Koldo Mitxelena Kulturuneko kaier bilduma 1: 9-46.

Ponte, J., 1998, “Fontarabie, 1876-1970”, in Culot & Mesuret (zuz.), Hendaye, Irún,Fontarabie: Villes de la frontière, Institut Français d’Architecture, Norma, Paris,133-149.

Portu, F., 1989 [1975], Hondarribia: Notas históricas y curiosidades, HondarribikoUdala, Hondarribia.


Puche, A., 2000, Irun, veinte siglos de historia, Irungo Udala, Irun.

______ 2001, “Unidad y cultura”. Cien años de socialismo en Irún (1901-2001), Luisde Uranzu Kultur Taldea, Ikerlanak, 5.

Rilova, C., 1998, “Brujería en la comarca del Bidasoa. El problema de la incredulidaden el siglo XVIII”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 16, 61-88.

______, 1999, “Marte Cristianísimo”: guerra y paz en la frontera del Bidasoa (1661-1714), Luis de Uranzu Kultur Taldea, Ikerlanak, 1.

Rodríguez Gal, L., [“Luis de Uranzu”], 1965, Un pueblo en la frontera, Valverde,Donostia.

______, 1975 [1955], Lo que el río vió. Biografía del Bidasoa, LGEV, Bilbo.

Roldán, J.M., 1995, Colección documental del Archivo Municipal de Hondarribia.Tomo II (1480-1498), Fuentes documentales medievales del País Vasco, 64, EuskoIkaskuntza, Donostia.

San Martin, J., 1997, “Trikuharriak eta harrespilak Jaizkibel mendian”, Hondarribia,79, 26.

______, 1998b, Hondarribiko Andre Maria Jasokundekoa: historia, arkitektura etaartea, Gipuzkoako Foru Aldundia.

______, 1999, “Santiago-bidea Gipuzkoaren itsas-hegaletik”, Hondarribia, 105, 30-31.

Sevilla, J., 1998, “Repercusión en la población irunesa de la implantación de laAduana y del Ferrocarril”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 16, 145-210.

Siadeco, 1988, Hondarribiko azterketa soziolinguistikoa, Hondarribiko Udala[Laburpenak Hondarribia aldizkarian; 19: 11, 20: 10, 24: 10-11, 27: 10-11 eta 33:16-19].

Susperregi, J. M., 1996, Hondarribiko monumentuak: XX. mendeko kronika, Luma,Irun.

Tena, M.S., 1997, La sociedad urbana en la Guipúzcoa costera medieval: SanSebastián, Rentería y Fuenterrabía (1200-1500), Kutxa Fundazioa, Donostia.

Urrutikoetxea, J., 1992, “En una mesa y compañía”: Caserío y familia campesina enla crisis de la “sociedad tradicional” Irun, 1766-1845, Deustuko Unibertsitatea,Donostia.

Urteaga, M., 2002, Erromatar garaia, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.

Virto, R. M., 1991, “La desamortización en Irún”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria 9,7-44.

Itsasoari buruzko galdeketarako

Alvar, M., 1985, Léxico de los marineros peninsulares, 4 ale, Arco Libros, Madrid. [ik.Irigoyen 1987]


Ciriquiain-Gaiztarro, M., 1979 [1961], Los vascos en la pesca de la ballena, EdicionesVascas, Donostia.

_______, 1986, Los puertos marítimos del País Vasco, Txertoa, Donostia, 85-102 batezere.

Fechter & Grau & Reichholf, 1993, Fauna y flora de las costas, Blume, Bartzelona.

Garmendia Larrañaga, J. & Peña Santiago, L. P., 1982, El mar de los vascos II: Leyendas,tradiciones y vida, Txertoa, Donostia.

George, J.P. & Nédélec, C. 1991, Dictionnaire des engins de pêche, Ifremer-ÉditionsOuest-France, Rennes.

Hainbat egile, 1997, Comunidades pesqueras, Zainak Cuadernos de antropología-etnografía 15, Eusko Ikaskuntza, Donostia.

Lapitz, J.J., “Bidasoako arrainak eta moluskoak 1-5”, Hondarribia 37:5, 38:4, 39:12;40:31, 43:13.

Mendizabal, J. M., 1992, “Atunetara”, Diario Vasco, 92-VII-1 & 92-VII-22.

_______, 2000,”Partamutua”, Diario Vasco, 00-1-11

Merino, J.M., 1997, La pesca, 3. argit., Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.

Pérez, F.P., 2001, Euskal Herriko kostaldeko marrazoak eta arrainak, ADEVE, Bilbo.

Puente, E., 1993, La pesca artesanal en aguas costeras vascas, Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.

Quéro, J.C & Vayne, J.J., 1997, Les poissons de mer des pêches françaises, Delachauxet Niestlé-Ifremer, Paris.

UETENA taldea, 1988-1989, “Cuestionario sobre pesca”, Bermeo 7: 365-367.

UZEI, 1998, Arrantza hiztegia, Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.

Videgain, X., 1990, “Enquête lexicale en domaine basque à Ciboure pour l’AtlasLinguistique des côtes de l’Atlantique”, Eusko Ikaskuntza, Cuadernos de Sección,Hizkuntza eta Literatura 10, 65-100.

Hondarribiko eta Irungo euskara

Altuna, F. & Miranda, P., 1995, “Irungo Udaleko zazpi agiri euskaraz (1721)”, ASJU, 29-2/3, 527-544.

Alzola, N. [N.A.G.], 1959-61, “Literatura oral euskérica de la comarca bidasotarra”, ElBidasoa [orain 1994, Euskaraz, Irunen barrena, Luma, Irun] .

_____, 1959, “Leyendas y narraciones bidasotarras”, Revista de Dialectología yTradiciones Populares, 15, 66-69.

_____, 1960, “Irugurutze-Errege Salomon. Bi ipuin Irun’go euskaran artuak”, GureHerria, 32, 181-182.

Aranzadi Zientzia Elkartea, 1984-1990, [EAEL] Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa (2liburuki), Donostia.


Aramburu, A., 1991, “Algunos datos históricos de la ferrería de Aranzate”, BidasoakoIkaskuntzen Aldizkaria, 9, 71-81.

Arizabalo, P., 2001, “Irun eta Ondarribiako uskaraz”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria,21, 299-451

Artola, F. [Bordari], 1956, “Del vascuence ondarribitarra”, El Bidasoa, irailak 7.

_____, ??, “Izkuntza’ren alde”, El Bidasoa..

_____, 1981, “Hondarrabiko mintzairan bertako berri”, Euskera, 26, 295-303.

_____, 1982, Bakoitzak berea (2 liburuki), Sendoa, Donostia.

Artola, F. [Bordari] & Artola, R., 1982, Aritz beraren adarrak, Auspoa, Tolosa.

Azkue, R. M., 1905-1906, Diccionario vasco-español-francés, 2. ed., 1969, LGEV,Bilbo.

_____, 1923-25, “Morfología Vasca”, Euskera, IV, V eta VI.

_____, 1930, “Del acento tónico vasco en algunos de sus dialectos”, Euskera, 11, 282-297.

_____, 1932, Verbo Guipuzkoano. Apéndice de la Morfología Vasca, Editorial Vasca,Bilbao. [LGEV 1969.]

Bähr, G., 1926-35, “Estudio sobre el verbo guipuzcoano”, RIEV, 17, 98-122, 370-394;18, 437-469; 19, 287-312; 20, 325-349; 21, 547-587; 22, 245-269; 25, 63-77; 26, 122-136.

_____, Erizkizundi Irukoitza: Hondarribiari eta Iruni dagozkien kuadernotxoak,Euskaltzaindia, Azkue Biblioteka.

Bonaparte, L.L.,1866, “Note sur les prétendus génitifs et datifs pluriels de la languebasque”. [Orri soltea, 1868.ean, “Notes sur les prétendus génitifs et datifs plurielsde la langue basque. Remarques”, RLPhC, 282-284].

_____, ?, Contestaciones a cuestionarios dialectales en Fuenterrabía, eskuizkribua.Bizkaiko Foru Aldundia.

_____, ?, Contestaciones a cuestionarios dialectológicos referentes a Ainhoa... Behobie,Fontarrabie... eskuizkribua. Bizkaiko Foru Aldundia.

_____, BIBLIA A.T. Canticum trium puerorum vasconice. Himno de los tres jóvenes enel horno: ...Irun..., eskuizkribua, Bizkaiko Foru Aldundia [Irungo aldaera orain inPagola, R. M. eta beste (arg.), 1995, Bonaparte ondareko eskuizkribuak:Iparraldeko goi-nafarrera-2, Deustuko Unibertsitatea, 667-668].

_____, ?, Formas del presente de indicativo del verbo “izan” en Huarte Araquil, Inza,Irún, Lizaso, Elizondo y Vera. eskuizkribua. Bizkaiko Foru Aldundia.

_____, 1868?, Phonologie de la langue basque dans tous ses dialectes eskuizkribua.Bizkaiko Foru Aldundia.

_____, 1869, Le verbe basque en tableaux, [Orain, Bonaparte, L.L., 1991, Opera omniavasconice, (I), Euskaltzaindia, Bilbo, 175-442]


______, 1877a, “Observations sur le basque de Fontarabie, d’Irun, etc.”, Actes de laSociété de Philologie, 149-191.

______,1877b, Note sur certaines remarques de M. A. Luchaire, Londres.

Echaide, A. Mª, 1984, Erizkizundi Irukoitza, Iker-3, Euskaltzaindia, Bilbo.

Etxaburu, J.M., 1981 [“Kamiñazpi”], “Hondarribiko izkerari buruz”, Euskera 26, 305-311.

______, 1986, Ondarrabiako kondaira, Euskerazaintza, Zarautz.

Etxebarria, J. M., 1988, “Materiales para un diccionario dialectal vasco”, LitteraeVasconicae: Euskeraren Iker Atalak 4, 203-237.

Etxebarria, J. M. & Etxebarria, J. M., 1991, Euskalki guztien etno-testuak, Labayru,Bilbo, 65-69.

Euskaltzaindia, Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa, Hondarribiko datuak, Euskaltzaindia,Bilbo.

Fernandez, B., 2004, “Gustatzen nau, gustatzen dizu: aditz laguntzaile eta komunz-tadura bitxiak perpaus ez-akusatiboetan”, in P. Albizu & B. Fernandez (arg.) Euskalgramatika XXI mendearen atarian: arazo zaharrak, azterbide berriak, ArabakoForu Aldundia, 87-111.

Furundarena, J. J., 2002, Hondarribiko toponimia, Euskaltzaindia, Bilbo.

Holmer, N., 1964, El idioma vasco hablado, ASJU-ren gehigarriak, 5, Gipuzkoako ForuAldundia, Donostia.

Hualde, J. I., 1997, Euskararen azentuerak, ASJU-ren gehigarriak, 42, GipuzkoakoForu Aldundia, Donostia, 120-127.

Hualde, J.I. & Sagarzazu, Tx., 1991, “Acentos del Bidasoa: Hondarribia”, ASJU, 25-1,139-152.

Irigoyen, A., 1987, “Observaciones fonéticas y morfológicas a las hablas vascas de losmarineros encuestados en la costa vizcaína y guipuzcoana”, De re philologica lin-guae vasconicae II, Bilbo, 219-230.

Iturbe, M., 1975, “Erri baten irudipenak”, Euskal Jaiak 1975, Hondarribia, 58-59.

Larramendi, M. 1745, Diccionario trilingüe del castellano, bascuence, y latin,Donostia.

______, Corografía o descripción general de la Muy Noble y Muy Leal Provincia deGuipúzcoa, Tellechea Idígoras, J.I. (arg.), 1969, Sociedad Guipuzcoana deEdiciones y Publicaciones, Donostia.

Letamendia, J. A., 1990, “Hondarribiko euskara: bokalismoari buruzko oharrak”,Hondarribia, 40, 42-45.

Letamendia, J. A. & Sagarzazu, Tx., 1982, “Gorputz-atalei buruzko inkesta HondarribianEuskaltzaindiaren Hizkuntz Atlasaren aurre-lanetako”, argitaratugabea.


______, 1992, “Hondarribiko hizkera Roque Jazinto Salazarren predikuan (1778)”, G.Aurrekoetxea & X. Videgain (prest.), Nazioarteko Dialektologia Biltzarra. Agiriak,Iker-7, Euskaltzaindia, Bilbo, 497-533.

Letamendia, J. A. & Ortiz, M., 1979, Portuko zenbait grabazioren transkripzioa,eskuizkribua.

Lopetegi, J. M., 2004, Joxe Mari Lopetegi errepublikanoen bertsolaria, J. Elosegi argi-taratzaile, Paper Hotsak, Soraluze.

Mas, E., 1955/1957, “El vascuence irunés”, El Bidasoa.

______, 1957/1958, “Lecciones de vascuence irunés”, El Bidasoa.

Mendizabal, J. M., 1991, Portuko hizkera, eskuizkribua.

Mitxelena, K., 1957-58, “A propos de l’accent basque”, BSL, 53, 204-233. [Orain: SHLV,220-239]

______, 1960, “El euskera de Irún”, El Bidasoa, ekainak 26.

______, 1962, “Apostillas de un renteriano”, Euskera, 7, 54-58 [Orain: SHLV, 423-425]

______, 1976, “Acentuación alto-navarra”, FLV, 8, 23. [Orain: PT, 245-260]

Ondarra, F., 1987, “Dos pláticas en vascuence del siglo XVIII”, FLV 50, 281-316.

______, 1990, “Irun eta Hendaian emandako bi euskal prediku (1831-1832)”,Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 7, 7-37.

______, 1991, “Irun eta Oiartzungo bi testu (1832-1834)”, Bidasoako IkaskuntzenAldizkaria, 8, 103-132.

Otaegui, C., 1863, Irungo dotrina, [Pagola, R. M. eta beste (arg.)], 1995, Bonaparteondareko eskuizkribuak: Iparraldeko goi-nafarrera-2, Deustuko Unibertsitatea,637-665.

Rodríguez Gal, L., [“Luis de Uranzu”], 1955, “¿Es el del Bidasoa el vascuence más anti-guo?”, El Bidasoa, urtarrilak 8.

______, 1975 [1955], “Particularidades del vascuence del Bidasoa”, Lo que el río vió.Biografía del Bidasoa, LGEV, Bilbo, 449-451.

______, 1994 [1959-1963], Diccionario del Bidasoa, J. Elosegi argitaratzaile, Luma,Irun.

Sagarzazu, Tx., 1995, “Hondarribiko mintzairazko ikuspegiak: Larramendi, Bonaparte,Azkue”, Euskal Dialektologiako Kongresua, ASJU-ren gehigarriak, 28, GipuzkoakoForu Aldundia, Donostia, 589-631.

______, 1996, “Urteren azentuaz”, ASJU, 30-1, 159-171.

Salazar, R.M., 1778, Plática S. Dom. 3 de Quaresma sobre el primer mandamiento dela ley de Dios, eskuizkribua, Iruñeko Elizbarrutiko Artxibategia.

San Martin, J., 1987, “Jaizkibel mendiko izen zahar batzuk”, Euskera, 1987-1, 261-271.

______, 1998a, “Bidasoa-Txingudi”, Bidasoako Ikaskuntzen Aldizkaria, 16, 137-144.


Satrustegi, J. M., 1979, “Plática vasca del año 1778 en un proceso de Fuenterrabía”,FLV, XI, 32, 287-302.

_____, 1987, Euskal testu zaharrak, Euskararen lekukoak-13, Euskaltzaindia, Iruñea.

Urrutia, H. & Etxebarria, M. & Turrez, I. & Duque, J. C., 1991, Fónetica Vasca III (Las

sibilantes en los dialectos orientales), Deustuko Unibertsitatea, Bilbo.

Valverde, A. [Ayalde], 1955, “Un poco sobre el vascuence”, El Bidasoa, urtarrilak 15.

Vinson, J, 1876, “Spécimens de variétés dialectales basques: Fontarabie”, Révue de

Linguistique, 8, 310-319.

Yrizar, P., 1981, Contribución a la dialectología de la lengua vasca, GipuzkoakoAurrezki Kutxa Probintziala, Donostia.

_____, 1992, Morfología del verbo auxiliar alto navarro septentrional (estudio dialec-

tológico) II, 382-464, Euskaltzaindia-Nafarroako Gobernua.

Zavala, A. (arg.), 1983a, Kuba’ko gerra, Auspoa, Tolosa, 161, 23-28.

_____, 1983b, Mixioetako bertsoak-1, Auspoa, Tolosa, 164 , 63-71.

_____, 1984, Kristaubidea bertsotan, Auspoa, Tolosa, 174, 17-26.

Zuazo, K., 1997, “Oiartzungo hizkeraren kokagunea”, FLV, 76, 397-425.

_____, 2003, Euskalkiak, herriaren lekukoak, Elkar, Donostia.

Hondarribia aldizkaria, 1986-2004, Hondarribiko Udala.

Dialektologia eta hizkuntza

Agirretxe, J. L. & Lersundi, M., 1999, Pasaiako hizkera, Pasaiako Udala.

Alzola, N. (H. V. B.), (arg.),1962, “El vocabulario inédito de “Zubigar””, Euskera, 7, 43-54.

Aurrekoetxea, G. & Videgain, X. (arg.), 1992, Nazioarteko Dialektologia Biltzarra.

Agiriak, Iker-7, Euskaltzaindia, Bilbo.

Blanche-Benveniste, C., Jean Jean, C., 1987, Le français parlé. Transcription et édition,

INALF Didier érudition, Paris.

Camino, I. (arg.), 1998, Nafarroako hizkerak, UEU, Iruñea.

Camino, I. 1997, Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa, NafarroakoGobernua, Iruñea.

_____, 2000, “Abiaburu bat Donostiako euskera aztertzeko”, in K. Zuazo (arg.),Dialektologia gaiak, EHU eta Arabako Foru Aldundia, Gasteiz, 51-81.

Chambers, J.K. & Trudgill, P., 1980, Dialectology, Cambridge University Press,Cambridge.

Chaurand, J., 1972, Introduction à la dialectologie française, Bordas, Paris.



Companys, M., 1956-58, “Les nouvelles méthodes d’enquête linguistique”, ViaDomitia, I, 89-138 eta II, 51-167.

Dalbéra-Stefanaggi, M. J., 1992 “La dialectologie et les dimensions de l’oralité” in G.Aurrekoetxea, G. & X. Videgain (arg.), Nazioarteko Dialektologia Biltzarra.Agiriak, Iker-7, Euskaltzaindia, Bilbo.

Elortegi, A. M. eta beste, 1998, Pasaia eta Lezo hizketan, Kilometroak 97, Pasaia-Lezo.

Epelde, I., 2003, Larresoroko euskara, doktorego tesia, EHU, Gasteiz.

Esnaola, I. & Agirretxe, J. L., 1999, Lezoko hizkera, Lezoko Udala.

Fraile, I. & Fraile A., 1996, Oiartzungo hizkera, Oiartzungo Udala.

Gómez, R. & Lakarra, J. (arg.), 1995, Euskal Dialektologiako Kongresua, ASJU-rengehigarriak, 28, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia.

Hualde, J. I., Elordieta, G. & Elordieta, A., The basque dialect of Lekeitio, ASJU-rengehigarriak, 34, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia.

Ibarra, O., 1995, Ultzamako hizkera, Nafarroako Gobernua, Iruñea.

Iñigo, P., 1981, “Bortzirietako erakusleez”, Euskera, 26, 1981-1, 43-46.

Iñigo, P. & Salaberri, P. & Zubiri, J. J., 1995, “-Ki aditz-atzizkiaren gainean”, FLV, 69,243-295.

Iturain, I. & Loidi, L., 1995, Orioko euskara, Orioko Udala.

Izeta, M., 1996, Baztango hiztegia, Nafarroako Gobernua, Iruñea.

Lekuona, M., 1956, “-Ki, gerundio-atzizki?”, Euskera, 1, 145-148.

Mitxelena, K., 1962, “En torno a algunos aspectos del habla de Rentería”, BAP, 6, 89-94

______, 1977 (2. ed.), Fonética Histórica Vasca, “Julio de Urquijo” Mintegiaren argi-talpenak, Donostia.

______, 1989-2004, Orotariko Euskal Hiztegia, Euskaltzaindia, Bilbo.

N’Diaye, G., 1970, Structure du dialecte basque de Maya, Mouton, The Hague-Paris.

Olano, M., 1998, Areso eta Leitzako hizkerak, Nafarroako Gobernua, Areso etaLeitzako Udalak.

Oñederra, M. L., 1990, Euskal fonologia: palatalizazioa, EHU, Leioa.

Salaburu, P., 1984, Hizkuntz teoria eta Baztango euskalkia: fonetika eta fonologia (2liburuki), Leioa, EHU.

Veny, J., 1986, Introducció a la dialectologia catalana, Biblioteca Universitaria,Enciclopedia Catalana, Barcelona.

Videgain, Ch., 1989, Le vocabulaire de l’élevage en Pays d’Oztibarre. Contribution auxarchives de l’oralité basque, thèse de doctorat, Bordeaux.

Zelaieta, E., 2004, “Bortzerrietako euskara, herriz herri (ez)berdintasunetan barrena(I)”, FLV, 96, 223-248.

_____, 2005, “Bortzerrietako euskara, herriz herri (ez)berdintasunetan barrena (II)”,FLV, 99, 287-306.

Zuazo, K., 1998, “Euskalkiak, gaur”, FLV, 78, 191-233.

_____, 2000, (arg.) Dialektologia gaiak, EHU eta Arabako Foru Aldundia, Gasteiz.

Zubiri J. J. & Perurena, P., 1998, Goizueta eta Aranoko hizkerak, NafarroakoGobernua, Goizueta eta Aranoko Udalak.


HONDARRIBIKO ETA IRUNGO EUSKARA · Egia da euskara estandarra gero eta sustraituago dagoela euskal...

Documents

Transcript of HONDARRIBIKO ETA IRUNGO EUSKARA · Egia da euskara estandarra gero eta sustraituago dagoela euskal...