I6.GAIA. ESTATU LIBERALAREN ERAIKUNTZA GATAZKATSUA

(1833-1874)

ISABEL II.AREN ERREGEALDIA (1833-1868)

1. Lehen Karlistaldia: zergatiak eta garapena. Ondorioak Nafarroan.

2. Alderdi politikoak Isabel II.aren erreginaldian.

3. Isabel II.aren erreginaldiaren etapak.

4. Desamortizazioak.

5. Industrializazioaren hastapenak. Burdinbidea (1830-1875).

ISABEL II.AREN ERREGEALDIAREN BUKAERA. SEIURTEKO

DEMOKRATIKOA (1868-1874)

6. 1868ko iraultza. 1869ko konstituzioa eta Amadeo I.aren monarkia.

7. I. Errepublika.

11

SARRERA: Zeri deitzen diogu estatu liberala?

Estatu liberala: iraultza liberalaren ondorioz sortu zen estatu mota, gaur

egungoaren oinarria. Estatu liberala XVIII. mende bukaeran jaio zen, Frantziako

Iraultzaren ondorioz, eta XIX. mendean zehar eraikitzen joan zen (Espainian, kasu).

Ezaugarri orokorrak:

-burgesiaren agintea

-ekoizpen modu nagusia, kapitalismoa

-sistema politiko berria, liberalismoan oinarriturik (ez demokratikoa II. Errepublika arte):

parlamentua, botere banaketa, konstituzioa onartzea, agintea mugatzeko; boto

eskubidea onartzea -zentsitarioa ala gizonezko unibertsala-, ez unibertsala II.

Errepublika arte; jabetza pribatuaren defentsa; eskubideak eta askatasunak onartzea

(zabalagoak edo murriztuagoak, segun nortzuk egon boterean); eta nazionalismoa

(nazio bakarraren goraipamena, nazio batean oinarritzen den estatua=nazio estatua)

Estatu mota honek Antzinako Erregimeneko estatua ordezkatu zuen.

Espainian 1833tik aurrera hasi zen (nahiz saiakerak egon 1812an, 1820-1823 bitarte)

ISABEL II.AREN ERREGEALDIA: IRAULTZA LIBERALAREN HASIERA

1. LEHENBIZIKO KARLISTALDIA (1.Gerra Karlista). ZERGATIAK ETA

GARAPENA. ONDORIOAK NAFARROAN

GERRAREN ZERGATIAK

1833an, Fernando VII.a hil ondoren, bere alaba Isabel erregina bihurtu zen

(Berrespen Pragmatikoa indarrean zegoelarik1). Adin gutxikoa izanda, bere ama Maria

Cristina erregeorde bihurtu zen (1833-1840). Horren aurrean Fernando VII.aren anaia

zena, Carlos María Isidro, eta beren jarraitzaileak kontra agertu eta armetan altxatu

ziren 1. Karlistaldiari hasiera emanez (1833-1839). Horrela, bi aldeek aurrez aurre egin

1 Aldaketa hori Fernando VII.aren zenbait laguntzailek aholkatua izan zen, bere anaiak zeuzkan ideiak zirela medio

(oso absolutista omen zen eta eta batzuek dagoeneko erreformak egitea beharrezko ikusten zuten)

22

zuten gerran: karlistek eta isabelinoek, edo liberalek. Baino gerra ez zen bakarrik afera

dinastikoa, gizarte, politika eta ekonomia eredu desberdinak defendatzen zituztenen

arteko gerra baizik. Izan ere,

KARLISTEK, Antzinako Erregimenaren aldekoek, monarkia absolutua eta

erlijioaren defentsa sutsua egin zuten eta liberalismoa erabat gaitzesten

zuten, honek bultzatzen zituen erreformek kalte egiten zietelakoan (barne

aduanak kentzea, prezioen askatasuna, desamortizazioak, gremioen

desagerpena...)

Bestalde, gerrak beharturik, Maria Cristinak babesa bilatu behar izan zuen

LIBERALENGAN, hauek nahi zituzten erreformak martxan jarriz. Erreforma

hauek estatu liberalari ateak irekiko zizkioten Espainian.

Bi eredu horiek foruak lehenbiziko planora ekarri zituzten gerran zehar,

izan ere, liberalen joera uniformatzaileak eta bateratzaileak foruak onartzen ez

zituen bitartean, karlistek bere egin zuten lurraldeen berezitasuna edo foruen

defentsa.

Hori dela eta, alde bakoitzak babes sozial desberdinak izan zituen. Karlistek,

orokorki, iparraldeko nekazal munduko noble txikiak, nekazari, artisau zein kleroaren

artean izan zuten babesa; eta Euskal Herria, Kataluniako iparraldea eta Maestrazgo izan

zituzten gotorleku. Sektore pobretuak ziren eta liberalismoak zekarkien aldaketen

beldur ziren: gremio eta barne aduanen desagerpena, desamortizazioak, zerga berriak...

Liberalek, ordea, lur-jabe handien zein burgesiaren artean izan zuten jarraitzaile gehien.

GERRAREN GARAPENA

Gerraren garapenari dagokionez,

1833-1835 bitarte, Zumalakarregi jeneralaren agintaritzapean eta gerrilla taktika

erabiliz, ejertzito karlistak zabaltze handiena lortu zuen, aipaturiko zonaldeetan

nagusitasuna lortu baitzuten. Baina, 1835ean, Bilbo hartzean, porrota izan zuten

eta Zumalakarregiren heriotza gertatu zen. Handik aurrera barne arazoak hasi

ziren karlisten artean.

33

1835tik aurrera, karlistek espedizioak antolatu zituzten lurraldea zabaltzeko,

bertzeak bertze, 1837an Madril hartzeko egin zuten saiakera, nahiz porrota izan.

Hortik aurrera karlisten barneko banaketa areagotu egin zen.

1837tik aurrera, Madril ezin hartuz, gerrako porrotek karlisten gainbehera eragin

zuten. Horrela, 1939an, Maroto karlista moderatuak buruzagitza hartu ondoren

(zenbait militar karlista fusilatu ondoren), Espartero jeneral liberalarekin

BERGARAKO HITZARMENA sinatu zuen: Esparterok Madrilgo gobernuak euskal

foruak mantenduko zituela ziurtatu zuen, beti ere, Espainiako konstituzioan

egokitu beharko zirela argi utziz. Militar karlistei ejertzitoan jarraitzea ere

onartzen zitzaien. Nafarrek eta Cabrerak (Maestrazgon) ez zuten hori onartu eta

gerran jarraitu zuten zenbat hilabetetan.

LEHENBIZIKO KARLISTALDIAK NAFARROAN IZANDAKO ONDORIOAK. 1841EKO

FORUAK ALDATZEKO LEGEA (LEGE ITUNDUA)

Hortaz, 1839an, Espainiako Gorteek Bergarako Hitzarmenean onartutakoa

berretsi egin zuten lege baten bidez (Foruak Berresteko Legea)

Handik gutxira foruak zituzten 4 probintzien artean (Nafarroa, Bizkaia, Araba eta

Gipuzkoa) zein Espainiako gobernuaren arteko negoziazioak hasi ziren, foruekin zer

egin zehazteko. Hasieran 4 probintzia batera aritu baziren negoziazioetan, 1841ean,

44

Esparteroren erregeordealdian2, Nafarroako ordezkariek (Yanguas y Miranda

Diputazioaren idazkaria zela) FORUAK ALDATZEKO LEGEA onartu zuten (LEGE

ITUNDUA), bakarrik Nafarroari eragiten ziona (besteek beren foruekin jarraituko zuten

1876arte, azkeneko gerra karlista arte).

Lege horren ondorioz

-Nafarroa probintzia bihurtu zen,

-bere erakundeak galdu zituen (Probintzia Diputazioa onartu zen3),

-derrigorrezko soldadutza ezarri zen

-eta aduanak Pirineo aldera lekualdatu ziren.

-Nafarroak, ordea, autonomia fiskalari eutsi zion, Diputazioak zergak eta ondare

publikoaren kontrola lortuko baitzuen. Horren truke, kupo bat ordaindu beharko zion

estatuari.

Batzuen ustez, lege honekin Nafarroako foruak “baieztatzen” ziren, legea

estatuaren eta Nafarroaren arteko paktuaren ondorio zelakoan (hortaz, Lege Itundua

izena); beste batzuentzat foruen deuseztapena gertatzen zen.

Dena delakoa legearen inguruan egiten den interpretazioa, lege honen bidez

Espainiako liberalismoak marko ekonomiko, politiko eta juridiko uniformea eta

bateratua sortzeko urratsa eman zuen. Nafarroak , berriz, bere zergen eta ondasunen

kudeaketa lortu zuen (elite baten eskuetan geldituz, ia kontrol politikorik gabe

hamarkadetan zehar), eta Erriberako eta Erdialdeko lur-jabe handiei Espainiako

merkatuaren ateak irekitzen zizkien beren

produktuak han saltzeko.

Holako markoan mugitu zen

Nafarroa hurrengo urteetan, Frankismo

garaian ere, harik eta 1982an Foru

Hobekuntza onartu zuten arte (Nafarroako

gaurko sistema autonomikoa)

2 1833-1840 bitarte Maria Crisitna izan zen Isabel II.aren erreginaordea; 1840-1844 bitarte, ordea,

Espartero.3 Erreinu Diputazioa Probintzia Diputazioa bihurtzen zen, funtzio fiskalekin (gogoratu terminoa)

55

2. ALDERDI POLITIKOAK ISABEL II.AREN ERREGEALDIAN

Isabel II.aren erregealdian (1833-1868) sortu ziren alderdi politikoak ez ziren gaur

egungo alderdiak bezalakoak. Ez ziren talde homogeneoak eta ez zuten jarraitzaile

asko, izan ere oligarkia baten interesak bertzerik ez zuten defendatzen. Normalki

boterean txandakatzen ziren modu biolentoan, askotan pronuntziamenduaren bidez

eta militarrek eragin handia izan zuten, askotan alderdien buruak zirelakoz.

1833tik aurrera, bi alderdi sortu ziren, aurrez aurre gerran arituko zirenak, karlistak

eta liberalak. KARLISTEK ez zuten Isabell II.aren erregetza onartu eta 1. Gerra Karlistan

altxatu ziren (Carlosen alde). Antzinako Erregimenaren defendatzaileak izanda, monarkia

absolutua eta antzinako erregimenaren sistema ekonomiko eta soziala defendatzen

zuten, liberalismoa erabat gaitzetsiz. LIBERALAK, berriz, 1833tik aurrera boterean

txandakatu ziren (askotan pronuntziamenduaren ondorioz), bi joeratan banaturik:

MODERATUAK eta PROGRESISTAK.

MODERATUEK, Liberalismo Doktrinarioaren jarraitzaileak izanda, askatasun eta

eskubide gutxiago defendatu zuten: sufragio zentsitarioa oso murriztua, prentsa eta

iritzi askatasuna oso mugatua, elkarteak sortzeko askatasuna ukatzen zuten... Oso

estatu zentralizatua defendatzen zuten eta subiranotasun konpartitua, errege-erreginari

botere handia onartuz. Estatuaren konfesionaltasuna ere aldarrikatu zuten. Hortaz, lur-

jabe handiak (nobleak zein burgesia lur-jabea), merkatari handiak, elizgizonak eta goi

mailako militarren babesa jaso zuten. Narvaez militarra edota Bravo Murillo izan ziren

alderdi honen buruzagiak

PROGRESISTEK, berriz, askatasun eta eskubide zabalagoak defendatzen zituzten,

Gorteei botere handiagoa onartzen zieten (nazio subiranotasunaren printzipioa),

estatuaren deszentralizazio handiagoa eta estatuaren akonfesionaltasuna. Funtsean,

Liberalismo Demokratikoaren printzipioak aldarrikatu zituzten. Horrek erdi mailako

klasearen babesa eman zien: merkatari txikiak, artisauak, lanbide liberalekoak edota

graduazio txikiko militarrak. Besteak beste, Espartero edota Prim izan ziren alderdi

honen buruzagiak.

66

MODERATUAK,

Liberalismo Doktrinarioaren

jarraitzaileak.

AURRERAKOIAK edo PROGRESISTAK

Liberalismo Demokratikoaren jarratzaileak

- Gorteen zein erregearen arteko

subiranotasun konpartitua

defendatzen zuten, erregeak botere

handiarekin.

-Sufragio zentsitarioa, oso murriztua

(errenta oso altua zutenentzat)

-Estatu bateratua eta zentralizatua

(udalei, adibidez, autonomia kenduz)

-Eskubideak oso murriztuak

(prentsa eta iritzi askatasuna

mugatuz; elkarteak eta bilerak

egiteko askatasunik ez)

-Estatuaren konfesionaltasuna4 .

Erlijio askatasunik ez

-Ekonomian protekzionismoa5

Babes sozialak: goi mailako klasea

Lur-jabe handiak (nobleak zein

burgesia lur-jabea), merkatari

handiak, elizgizonak, goi mailako

-Nazio subiranotasuna, Gorteak horren

ordezkariak izango zirela, erregeari

boterea murriztuz

-Sufragio zentsitarioa, baino zabalagoa

(errenta ez hain altua)

-Estatuaren deszentralizazio gehiago

-Eskubide gehiago (prentsa eta iritzi

askatasuna, elkartzeko askatasuna,..)

-Estatuaren akonfesionaltasuna. Erlijio

askatasuna.

-Libreganbismoa ekonomian

Babes sozialak: erdi mailako klasea

Merkatari txikiak, artisauak, lanbide

liberalekoak, graduazio txikiko militarrak

4 Estatuak bat egiten du erlijio batekin, kasu honetan erlijio katolikoari, elizaren eragina oso handia izanda5Kanpoko produktuei aduana zergak ezartzea, barneko produktuak babesteko.

77

militarrak.

Ordezkari politikoak: Narvaez eta

Bravo Murillo Ordezkari politikoak: Mendizabal,

Espartero, Prim

1849an, bertze korronte edo alderdi politikoa sortu zen liberal progresisten

eszisio batetik, DEMOKRATAK: eskubide gehiago onartzen zituzten, bertzeak bertze,

elkartzeko eskubidea, prentsa askatasuna edota gizonezkoen sufragio unibertsala.

Batzuk errepublikaren aldekoak ere baziren.

Bestalde, 1856an, BATASUN LIBERALA sortu zen, moderatuen zein

progresisten arteko aukera bihurtu zena, beti ere dirudunen babesa jaso zuena. O

´Donnell dugu alderdi honen buruzagietako bat.

Azkenik, 1868an, behin Isabel II.a kanporatua izan zelarik, Demokratengandik

aukera politiko berria sortu zen Espainian, ERREPUBLIKANISMOA . Korronte honetan

ere bi joera sortu ziren: ZENTRALISTAK, Castelarrek defendatu zuena, eta FEDERALAK.

(Pi i Margall izan zen buru, errepublika federala defendatzen zuten eta zentralistek

baino eskubide gehiago defendatu zuten).

Pi i Margallek estatua antolatzeko federalismoa defendatu zuen

88

3. ISABEL II.AREN ERREGEALDIAREN ETAPAK.

1833An, Isabel II.a erregina bihurtu zen, baino adin txikikoa izanda 1843 arte

erregeordetza izendatu behar izan zen: lehenbiziko urteetan bere ama Maria Cristina

eta beranduago Espartero jeneral progresista. Gerra Karlistak azkarturik, liberalak heldu

ziren boterera eta Antzinako Erregimena deuseztatzeko aprobetxatu zuten, estatu

liberala eraikiz (besteak beste, 1837ko Konstituzioaren bidez, Antzinako Erregimena

deuseztatu baitzen)

1843an, Isabel II.aren adin nagusia onarturik, bere benetako erregealdiari hasiera

eman zitzaion, eta orduan hasi zen estatu liberala finkatzen Espainian.

Erregealdian zehar liberal moderatuen gustuko estatua joan zen eraikitzen,

boterean nagusiak izanda (bi urteko salbuespena kenduta), beren printzipio

ideologikoak bizitza politikoan, ekonomikoan eta sozialean nagusitu zirelakoz: ordena,

kapitalismoa eta estatu zentralista, beti ere militarren zaintzapean. Sufragio

zentsitarioaren bidez, gainera, gutxi batzuen interesak baino ez ziren defendatu,

gehiengoa sistematik at gelditu zen, burgesia lurjabedunaren interesen alde egin zuten

eta ( jabego pribatuaren defentsari lehentasuna emanez)

HAMARKADA MODERATUA (1844-1854)

1844ko hauteskundeak MODERATUEK irabazi

ondoren, Nárvaez militarrak gobernua osatu zuen.

Boterean egonda, moderatuen printzipio ideologikoak

sustatzeko hamar urtetan zehar hainbat erreforma jarri

ziren abian (erreginaren babesarekin)

Beren gustuko estatua artikulatzeko, 1845eko

KONSTITUZIOA onartu zuten, liberalismo doktrinarioaren

oinarrizko printzipioak jasotzen zituena.

Nárvaez generala

99

-Erreginaren eta Gorteen arteko subiranotasun konpartitua aldarrikatzen zen,

erreginaren botere handia onartuz.

-Bi ganbaretako Gorteak onartzen ziren: Behe-Ganbara edo Kongresua (sufragio

zentsitarioaren bidez); Goi-Ganbara edo Senatua (erregeak aukeraturiko senatariak).

-eskubide eta askatasun murriztuak (prentsaren kontrola edota elkartzeko askatasuna

ukatzen zen)

-Orden publikoa kontzeptua sortu zuten

-Zentralismoa bultzatzeko udalei eta diputazioei autonomia kentzen zitzaien eta Milizia

Nazionala desagertzen zen.

-eta Estatuaren konfesionaltasuna aldarrikatzen zen, espainiar estatuaren erlijioa

katolikoa zela zehaztuz

Konstituzioan oinarriturik, gainera, bestelako ERREFORMAK ere martxan jarri

zituzten.

KODE ZIBIL eta ZIGOR KODE berria egin zen, bertzeak bertze, jabetza eskubidea

babesteko (lapurretak gogor zigortuz kartzelaren bidez)

1844an, GUARDIA ZIBILA sortu zuten Milizia Nazionalaren ordez, orden publikoa

mantentzeko, bereziki nekazal eremuetan.

HAUTESKUNDE LEGEA 1846an: sufragio zentsitario oso murriztua onartzen zen,

hautesle kopurua %1era ez baitzen heltzen. Sufragio mota honek oso erregimen

oligarkikoa sustatzen zuen.

Estatu bat eta bakarra osatu behar zela oinarri hartuta, administrazio bakarra

egon behar zela defendatzen zuten eta horretarako probintzietako agintea

GOBERNADORE ZIBILAren esku utzi zuten, herrietako alkateak haren menpe

gelditu zirelarik. UDALEN LEGEAren bidez, gainera, erreginak hiri handienen

alkateak aukeratzeko ahalmena lortzen zuen.

INPRENTA LEGEA egin zen kontrol zorrotzagoa izateko prentsaren zein iritzi

askatasunaren gainean.

1010

OGASUN ERREFORMA egin zen, estatu osoko zergak zentralizatzeko bi zerga

mota sortu zituzten eta: zuzena eta ez-zuzena (kontsumoen gainekoa).

Azkenengo honek gatazkak eragin zituen, sektore sozial xumeenak kaltetzen

zituelakoz.

Elizarekin harremanak hobetu zituzten 1851eko KONKORDATUA sinatuz: erlijio

katolikoa estatuaren erlijio ofizialtzat onartzen zen, kleroaren ondasunen

salmenta eten egiten zen6, eta salgai jarritakoen irabaziak haientzat izango ziren.

Irakaskuntzan aritzeko boterea lortzen zuen elizak.

Gainera, irakaskuntza publikorako nazio-sistema sustatu zen, irakaskuntza mailak

arautuz (oinarrizko heziketa, bigarren hezkuntza eta unibertsitatea)7

Horrela, gehiengoa sistematik at gelditu zen, burgesia lurjabedunaren interesen

alde egin zuten eta ( jabego pribatuaren defentsari lehentasuna emanez).

BIURTETAKO AURRERAKOIA (1854-1856): LIBERAL AURRERAKOIAK

BOTEREAN

1854an, prezioen igoerak8 eta moderatuen autoritarismoak ezinegona eragin

zuten bertze alderdi (zenbait moderatu ere) eta herriaren artean. Ondorioz, militar

aurrerakoiek eta hainbat militar moderatuk (O´Donnell buru) gobernu aldaketa

gertatzeko Vicálvaroko pronuntziamendua egin zuten. Gainera, herri erreboltak

gertatu ziren zenbait hiritan, programa politiko erradikalagoa eskatuz: askatasun

gehiago, gizonezkoen sufragio unibertsala, kintak eta kontsumoak9 bertan behera

gelditzea. Hortaz, Isabel II.ak ESPARTERO militar aurrerakoiari gobernua osatzea agindu

zion, hamar urteko moderatuen gobernuari bukaera emanez.

Boterean egonda, 1856an KONSTITUZIOA bultzatu zuten liberal progresistek,

liberalismo demokratikoaren printzipioak jasotzen zituena (Konstituzioa, hala ere, non

nata izan zen, laster bertan behera geldituko baitzen):

6 Gogoratu Mendizabalek hasitako beren lurren desamortizazioa7 1857an onartu zen Moyano Legea onartu zen, Espainiako irakaskuntza lehenbizko lege nagusia8 Ogiaren prezioa, kasu9 Kontsumoaren gaineko zerga, hau da, zerga ez zuzena edo zeharkakoa

1111

-nazio subiranotasuna -deszentralizazioa

-eskubide zabalak -sufragio eskubide zabalagoa

-Milizia Nazionala (zentsitarioa, hala ere)

-botoen bidez onartutako bi ganbaretako Gorteak

(kongresua eta Senatua)

-erlijio askatasuna

Baino krisi ekonomikoak aurrera egin zuen eta berriro ere langileen zein

nekazarien konfliktibitatea piztu zen, eta erreboltak gertatu ziren zenbait hiritan.

Liberal moderatuek presionaturik, Esparterok dimisioa aurkeztu zuen eta

O'DONNEL (Batasun Liberala alderdiko kidea) gobernu-buru bihurtu zen, errepresio

gogorra aginduz.

ISABEL II.AREN ERREGEALDIAREN BUKAERA: MODERANTISMORAKO

BUELTA (1856-1868)

1856an, berriro ere moderatuak itzuli ziren boterera, 1845eko Konstituzioa

martxan jarriz. Baina ezegonkortasun handiko urteak izan ziren, gobernu aldaketak zein

krisia nagusitu zirelakoz, tarte batean izan ezik: 1858-1863 bitarte O´Donnellen Batasun

Liberalak gobernua eskuratu zuen berriz eta egonkortasun politikoa lortu zuen,

ekonomia arloan zein kanpo politikan izandako arrakastei esker10.

1863an, baina, NÁRVAEZ moderatua boterera itzuli zen, moderatuen zein Isabel

II.aren gainbehera hasiz. Gobernuaren autoritarismoa, ustelkeria eta krisi ekonomikoa

zela eta, gizartearen haserrea agerian gelditu zen: nekazal erreboltak Andaluzian;

ikasleenak, aurrerakoien pronuntziamenduak (Prim,..)

Hortaz, 1866an, oposizioan zeuden liberal progresistek eta demokratek,

Ostendeko Ituna sinatu zuten: iraultza egingo zuten Isabel II.a eta moderatuak boteretik

botako zituzten. Hurrengo urtean, Batasun Liberalak bat egin zuen haiekin.

10 Bertze potentziek bezala, Espainiak ere esku militarra izan zuen kanpoan: Mexikon, Indotxinan eta Marokon

1212

Gizartearen sektore askoren babesa izanda (burgesia barne), 1868an moderatuak

eta erregina boteretik kanporatzeko IRAULTZA egin zuten. Hortik aurrera, sistema

politikoa demokratizatzeko saiakera gertatu zen Espainian, gutxi iraungo bazuen ere

(“Seiurteko Demokratikoa”).

LIBERALEK EKONOMIAN EGINDAKO ALDAKETAK

4. LIBERALEN NEKAZAL ERREFORMA: DESAMORTIZAZIOAK

XIX. mendera arte Espainian lurra zen aberastasun iturri nagusia, baina lur

gehiena AMORTIZATUTA zegoen, zenbait erakunderi LOTUTA11 baitzegoen: noblezia

(mayorazgoaren bidez), eliza eta udalei, eta hortaz lurra ezin zen saldu edota galdu

ere12 (“esku hilak” deitzen zitzaien)

13. Gainera, elizak eta nobleek autoritatea zuten lur

horietan, jaurerri judirisdizionalak zituzten eta (epaitzeko boterea, zergak kobratzeko

eskubidea; ura edo egurraren kontrola,...). Hori oztopoa zen nekazaritzaren produkzioa

11 Gazteleraz, “vinculada”12 AMORTIZACIÓN DE LAS TIERRAS.- Vinculación de la propiedad de las tierras en el Antiguo Régimen con una institución

(mayorazgo, iglesia, ayuntamientos o el propio estado). Dicha vinculación a la institución impedía que las tierras se vendieran,

partieran o alquilaban... La explotación que se hace de esas tierras es escasa y no está dentro del mercado capitalista. En el siglo

XIX, con el liberalismo, sobre todo en periodos progresistas va a tener lugar lo que se conoce por desamortización, o el paso de la

propiedad institucional a propiedad privada.13 Batez ere elizaren lurrei dagokie kontzeptu hau, baino modu orokorrean ere erabiltzen da, amortizatuak zeuden

guztiak izendatzeko, hau da, behar bezala ustiatzen ez zirenak.

1313

handitzeko, modernizatzeko eta nekazarien egoera hobetzeko.

Horregatik XVIII. mende bukaeratik aurrera liberalak, edota Jovellanos bezalako

ilustratuak, ekonomia kapitalista batean holako jabetzak tokirik ez zuela aldarrikatzen

hasi ziren, eta hortik aurrera lehenbiziko desamortizazioak martxan jarri ziren:

Godoyrenak, Frantziaren kontrako gerraren testuinguruan; Independentzia gerran José

Bonaparterenak, eta 1812ko konstituzioan zein hiru urteko liberalean (1820-1823)

elizaren eta komunalenak onartu ziren.

Baina, 1833tik aurrera, ESTATU LIBERALAREN ERAIKUNTZAREKIN BATERA,

benetako bultzada eman zitzaion prozesu honi, traba legalak behingoz kentzen hasi

zirelakoz JABETZA PRIBATUA14 sortzeko, lurraren merkatua liberalizatzeko

15 eta

nekazaritza kapitalistari bultzada emateko. Horretarako, liberalek hainbat neurri hartu

zuten 1836-1837 bitarte:

-Jauntxoen sistema deuseztatzen zen: eskubide jurisdikzionalak bertan behera gelditu

ziren nahiz nobleek lurraren jabetza eskuratzen zuten16. Zerga feudalak ere desagertu

ziren, jauntxoek indemnizazioak jasotzearen truke17. Nekazariek, ordea, ez zuten

onurarik izan, ezin izan zuten lurrik eskuratu eta zergen igoera jasan behar izan zuten.

-Nobleziaren jabetzen deslotzea18

gertatu zen maiorazgoa 19 kendu zen eta.

-Hamarrenaren 20 abolizioa gertatu zen, nahiz horren truke elizak diru-laguntzak jasoko

zituen kleroa mantentzeko.

-eta desamortizazio eklesiastikoa zein zibila abian jarri zen

14 Liberalentzat “jabetza perfektua” zena: liberalentzat jabetza pribatua eskubidea zen, indibiduala zen eta ezin zen

ukatu edota mugatu. Jabetza pribatuarekin, gainera, erabateko askatasuna egon behar zela aldarrikatzen zuten,

horrekin ahalik eta etekin gehien atera ahal izateko. Haien ustez, horrela sustatuko zen produkzioaren igoera eta

gizartearen ongizatea.15 Saldu eta erosi ahal izateko16Nekazariek epaitegietara jo zuten lurrak eskuratu ahal izateko, baino epaiak nobleen alde agertu ziren17 Gogoratu eskubidea zutela zergak kobratzeko gauza askorengatik. Uztak, zubiak, errota, erabiltzeagatik; denda

edo taberna irekitzeagatik...18 Deslokatzea= desvinculación19MAYORAZGO.- Conjunto de bienes territoriales que se apartan del orden normal de sucesión y quedan vinculados a un orden

sucesorio especial, que recae normalmente en el hijo mayor. Ello tenía como finalidad no dividir las propiedades de las familias. El

mayorazgo se extendió mucho en el Antiguo Régimen creando gran cantidad de tierras amortizadas que no podían vender,

alquilar, partir... es decir, introducirla en el mercado capitalista de la tierra. 20 Elizari ordaindu beharreko zerga zen.

1414

Izan ere, 1836tik aurrera elizaren zein lur komunalen DESAMORTIZAZIO

PROZESUA jarri zen abian, hau da, estatuak elizaren eta udalen lurren egindako

desjabetzeak, lur horiek salgai jartzeko. Neurri hauekin estatuak jabetza pribatu

bihurtuko zituen lur horiek, merkatuan modu librean saldu ahal izateko; dirua lortzen

zuen (haziendaren arazoak arintzeko, zorra bereziki) eta, bide batez, babes sozialak

lortuko zituen (elizari botere ekonomikoa kenduz, liberalismo zuen etsai nagusietakoa

ere ahultzen zen)

Horrela 1836-1837an, Maria Cristinaren erregeordetzan

eta liberal progresistak boterean zeudelarik,

MENDIZABALEN DESAMORTIZAZIOAK eman ziren:

Estatuak elizaren lurrak expropiatu, nazionalizatu eta

salgai jarri zituen (konbentuenak zein monasterioenak).

Esparteroren erregeordetzan bertze bultzada eman

zitzaion honi, harik eta 1844tik aurrera moderatuek

elizaren jabetzen salmenta eten zuten arte

(desamortizazioen truke elizak subentzioak lortu zituen

kultoa eta kleroa mantentzeko).

Mendizabal, Maria Cristinaren

gobernuaren burua 1836-1837an

Bestalde, Isabel II.aren erregealdiaren “Biurteko

aurrerakoian” MADOZEN DESAMORTIZAZIO

OROKORRA eman zen 1855ean: estatuaren

mendiak, ongintza21 elkartearenak, elizarenak eta

bereziki udalen lurrak salgai jartzen ziren

(propioak22 deitzen zirenak). Udalei konpentsazio

ekonomikoa eman zitzaien estatuaren zorra

publikoaren23 bidez (nahiz salmenta errealaren

%80ko balorea izan)

Madoz, Hazienda ministroa “Biurteko

Progresistan”

Desamortizazioen ondorioak:

21 Ongintza= beneficiencia. Pobrezian bizi direnei laguntza ematen dioten elkarteak22 Propioak: udalen lurrak, alokairuan daudenak23 Estatuak salgai jartzen dituen “baloreak” edo “bonoak” dirua ateratzeko (erosleak interesak kobratzen ditu)

1515

Desamortizazioek hainbat aspektuetan beren helburua lortu zuten, ez ordea

bertzeetan.

-Argi dago lurren pribatizazioa gertatu zela, lur asko saldu zen eta, hortaz, haziendaren

arazoak arintzen lagundu zuten.

-Baino desamortizazioek ez zuten aldaketarik ekarri Espainiako lurraren egituran eta

jabetzan: dirudunek erosi zituzten lurrak (noblezia zaharrak, merkatal burgesek,

funtzionarioek, lanbide liberalekoek, militarrek) eta horregatik latifundismoa sendotu

egin zen erdialdean eta hegoaldean, eta iparraldean jabetza txikia eta ertaina nagusitu

zen orokorki. Nekazari ertainak sortzeko aukera galdu zen.

-Horrela liberalek babes sozialak lortu zituzten, ezinbertzekoak izan zirenak gerra

karlistak irabazteko eta, hortaz, sistema liberalak bizirik irauteko.

-Nekazari pobreek, berriz, ezin izan zuten dirudunekin konpetitu eta ezin izan zuten

lurrik erosi; gainera, alokairuan zituzten eliza edo herrien lurrak galdu zituzten eta

proletarizazioa eman zen: nekazari askok emigratu behar izan zuen edota gehiengo bat

jornalari edo zerbitzari bihurtu zen24. Pobrezian gelditu ziren asko eta horrek

konfliktibitatea eragin zuen.

-Desamortizazioei esker, gainera, kultiborako superfizie handitu egin zen, larreak eta

basoaren kalterako (abeltzaintzaren gainbehera eragin zuen)25 eta, modu apalean bada

ere, jakien eskaria igo egin zen. Baina dirudunek lurrak erostera bideratu zuten dirua,

nekazaritzan beharrezkoak ziren inbertsioak egin gabe (teknifikazioan, adibidez).

Nekazaritzak, beraz, ez zion Espainiako industriari bultzada eman.

Desamortizazioak ez ziren Espainiako ekonomiaren motorra izan, baino ezinbertzekoak

izan ziren hazienda publikoak eta estatu liberalak berak bizirik iraungo bazuten.

24 Honek aldi berean teknifikazioa eragotzi zuen, eskulan asko eta merketa zegoelakoz.25 Ekologikoki ere bere ondorioak izan zituen, deforestazioa azkartu baitzen.

1616

5. INDUSTRIALIZAZIOAREN HASTAPENAK. BURDINBIDEA (1830-1875).

Nekazaritzan gertatu bezala, liberalek industrian eta merkataritzan liberalizazioa

bultzatu zuten: liberalentzat gremioek askatasuna ukatzen zuten eta oztopoak ziren

progresorako, hortaz, 1836tik aurrera, beren pribilegioak desagertu ziren. Gremioak,

hala ere, krisian zeuden aspaldi, XIX. mendean sortzen hasi zen industria forma

berriekin konpetitu ezin zutelakoz.

XIX.mendean zehar Espainiako industrializazioa oso motela eta lokalizatua

zegoen (Katalunian, Bizkaian eta Asturiasen) eta artisau industria nagusitzen zen.

Horrela, Espainiako industria atzeratua zegoen Europako bertze tokiekin konparatuz,

izan ere

-kapitala lurren erosketan inbertitu zen (desamortizazioen ondorioz);

-kanpoko kapitala nagusitu zen Espainian (industria kanpoko enpresen esku zegoen);

-nekazaritzak ez zuen industria bultzatu, errendimendu eta teknifikazioa eskasagatik;

-eta, gainera, burdinbidearen inguruko politikak ere ez zuen horretan lagundu (gero

azalduko dugunez).

Bestalde, Espainian meategiak bazeuden ere gehienak kanpoko enpresen esku

gelditu ziren 1868ko MEATEGIEN LEGEArekin. Lege honekin meategien liberalizazioa

gertatu zen26eta pribatizatzen hasi ziren. Horregatik, Asturiaseko ikatz-meategiak

kenduta, enpresa ingelesek, frantziarrek edota belgikarrek ustiatu zituzten Espainiako

meategiak: beruna27 Almerían, kobrea Rio Tinton (Huelvan), merkurioa Almadénen

-Ciudad Realen-28, kobrea, burdina (Bizkaian),....Enpresa hauek mineral gehiena

esportaziorako erabili zuten Espainiako ekonomia bultzatu gabe (Bizkaiko burdin

meategiek kenduta, esportatzeko ezezik, Bizkaian industria bultzatzeko ere erabili ziren

eta)

INDUSTRIAri dagokionez, bi sektore nabarmendu ziren industrializazioaren

hastapenetan: Kataluniako oihalgintza eta siderurgia

26 Meategiak koroaren esku zeuden eta lege honekin lur azpikoaren nolabaiteko desamortizazioa gertatu zen, meategiak esku pribatuetan uzteko aukera eman zuen eta.

27 Beruna= plomo28 Rothschild familiar belgiarraren menpe gelditu ziren.

1717

KATALUNIAKO OIHALGINTZA

XIX. mende erdialdean Katalunia zen industria gehien zegoen zonaldea

(Bartzelona ingurua). Bertako burgesiaren eskutik, oihalgintza izan zen Katalunian

industrializazioa bultzatu zuen sektorea. Nahiz kolapsoa gertatu Independentzia Gerran

zein Amerikako kolonien galeraren ondorioz (1808-1824), 1830tik aurrera bultzada

handia izan zuen emandako berrikuntzei esker: mekanizazio prozesua gertatu zen

(lurrin makina eta ehundegi mekanikoak) eta fabrika sistema erabiltzen hasi zen.

Gainera erabilitako emakume eta haurren eskulan merkeak etekinak eman zizkion.

Horrela prezioak jaitsi eta eskariak gora egitea lortu zen. Kubako eta Puerto Ricoko

merkatuek ere asko lagundu zuten industria hau.

Emakumearen lana oso arrunta izan zen Kataluniako oihalgintzan

BURDINGINTZA (SIDERURGIA)29

Bestalde, estatuko lehenbiziko siderurgia Malagan eta Asturiasen kokatu zen

(ikatza eta burdina baitzegoen)30. Baino garestia zen minerala eta gainera kalitate

gutxikoa. Horregatik XIX. mende bukaera arte ez zen siderurgia sektorea Europako

bertze tokietan bezala garatu I

1876tik aurrera31hasi zen Bizkaian siderurgia modernoa garatzen, bertako

burgesiak zein kanpoko enpresen kapitalak bultzaturik: labe garaietan Bessemer sistema

erabili zenean altzairua egiteko. Horrekin batera bertze sektoreen garapena eman zen,

29 Burdina sortzen duen industria (burdin minerala labe garaietan finduz)30 Arrunta zen siderurgia energia iturriak zeuden ondoan kokatzea (garraioa errezteko)31 Azkenengo Gerra Karlista bukatu ondoren

1818

ontziola handiena, besteak beste (Euskalduna, kasu).

Altos Hornos enpresa

Euskalduna ontziola

GARRAIOEN IRAULTZA: BURDINBIDEA

XIX. mende lehenbiziko erdialdean, Europako bertze lurraldeekin konparatuz oso

burdinbide-km gutxi zegoen Espainian (lehenbiziko lineak Bartzelona-Mataró eta

Madril-Aranjuez izan ziren mende erdian). Horregatik gobernu liberalek bultzada

ematea erabaki zuten.

Horretarako, 1855ean BURDINBIDEAREN LEGEA onartu zen (“Biurteko

Progresistan”), kanpoko enpresei baimena eta erraztasunak emanez burdinbidea

eraikitzeko: burdinbidea eraikitzeko materiala kanpotik ekartzeagatik ez zuten zergarik

pagatuko (makinaria, adibidez). Baino, ondorioz, burdinbideak ez zuen hemengo

industria bultzatu (siderurgia, kasu). Estatuak, gainera, diru-laguntzak eman zizkien

kanpoko enpresei, eta ez zuen diru hori hemengo industrian inbertitu. Gainera

1919

burdinbideak galerak izan zituen, oso merkantzia guti garraiatzen zuelakoz (nekazal

eremuen produkzio eskasia eta eskaria faltagatik). Ondorioz, krisian sartu ziren sektore

horretan aritzen ziren enpresak (1866ko krisi finantzieroan eragina izan zuen32)

Ancho de vía

La Robla trena. 1894an egina (Leongo meategietatik Bizkaiko

siderurgian behar zen ikatza garraiatzeko

Horretaz aparte, Espainian egin zen burdinbide sareak arazoak zituen:

- zabalera handiko burdinbidea zen eta horrek Europako burdinbidearekiko harremana

saihesten zuen,

-eta sare erradiala 33 egin zen, Madril zentroa zelarik, tartean zonalde asko

deskonektaturik gelditzen zirelarik.

6. 1868KO IRAULTZA. 1869KO KONSTITUZIOA ETA AMADEO I.AREN

MONARKIA

1868KO IRAULTZA

1863tik aurrera, liberal moderatuen gainbehera eta agortzea gertatzen hasi zen,

sistema isabelinoaren beraren deskonposaketa eraginez. Izan ere, MODERATUEN

KORRUPZIOA eta AUTORITARISMOA gero eta handiagoa zen, eta honek erregimenaren

32 Trenbidearern akzioen balioak behera egin zuelako33 Eredu hori kanpoko enpresen intereserako egin zen, mineralen esportaziak errezten zuelakoz eta kanpoko

produktuen inportazioen errezten zuelakoaz (Madrilera begira)

2020

kontrako oposizioa areagotzen zuen, tarteka pronuntziamenduak gertatuz.

Testuinguru horretan, 1866an aurrerakoiek eta demokratek OSTENDEKO ITUNA

sinatu zuten Belgikan, komuneko programa adostuz: Isabel II.aren erregimenarekin

bukatzea eta erregimen liberal demokratikoa ezartzea. Horretarako, iraultza egingo

zuten eta aukeraturiko Gorte berriek Estatua monarkia ala errepublika izango zen

adostuko zuten. 1867An, Batasun Liberala alderdiak ere bat egin zuen.

Gainera, 1867-1868 bitarte KRISI EKONOMIKOA gertatu zen: burtsaren

gainbehera, burdinbidearen akzioen galera, bankuen krisia...; industria krisia ere izan

zen (Kataluniako ehungintzarena, adibidez); nekazal eremuetan uzta krisiak gertatu

ziren prezioen igoera eraginez (ogiarena) eta, ondorioz, gosea. Krisiak ere ejertzitoaren

aurrekontuan eragina izan zuen eta hainbat militarren egoneza eragin zuen.

1868an, beraz, Isabel II.aren eta moderatuek oposizio handia zuten gizartearen

sektore gehienetan, 1868ko iraultza martxan jartzea erreztu zuena.

1868an iraultza (“La Gloriosa”) Cádizen jarri zen abian eta handik estatuan zehar

zabaltzen joan zen. Militarren pronuntziamendua izan zen (Prim eta Serrano tartean),

baino altxamendu popularra ere hirietan eta nekazal eremuetan (batzar iraultzaileak

sortuz, errepublikaren aldeko ideologia demokrata nagusia zela). Ondorioz, moderatuak

boteretik kendu eta Isabel II.ak Espainiatik alde egin behar izan zuen.

XIX.mendeko Gil Blas egunkari satirikoan publikaturik

2121

1869KO KONSTITUZIOA

Iraultzaren ondorioz, batzar iraultzaileek hartu zuten egoeraren kontrola zenbait

hiritan, nahiz berehala iraultza babestu zuten alderdiek behin-behineko gobernua osatu

zuten, batzar iraultzaileak bertan behera utziz. Gobernuak batzar hauek eskatzen

zituzten lehenbiziko neurriak hartu zituen: gizonezkoen sufragio unibertsala, inprenta

eta bilera askatasuna, kintak eta kontsumoen gaineko zergak desagertzea,....Pezetaren

sorrera

Gainera, eztabaida sortu zen iraultza babestu zuten zenbait sektoreren artean:

estatua monarkia ala errepublika izango zen. Horrek demokraten banaketa eragin zuen,

demokrata gehienak errepublikaren alde lerrokatu baitziren (bi tendentzia sortuz,

federalak eta zentralistak)34

1869an, gobernuak gizonezkoen sufragio unibertsala eta zuzenaren bidezko

hauteskundeak deitu zituen gorte berriak aukeratzeko, eta hauteskundeen ondorioz

1869KO GORTEAK osatu ziren. Gorteetan koalizio antiborbondarra nagusitu zen, hau

da, monarkia parlamentarioaren aldekoak (progresistak, unionistak eta demokratak), eta

ondorioz monarkia aldarrikatuko zen Espainian. Errepublikanoak bigarren indarra

bihurtu ziren eta gutxiengoan gelditu ziren sektore kontserbadoreenak: isabelinoak

(denborarekin alfontsinoak) eta karlistak

Gorte hauek 1869KO KONSTITUZIOA onartu zuten, ordu arte demokratikoena,

izan ere:

34 Gogoratu 2. puntuan ikusitakoa

2222

-nazio-subiranotasuna aldarrikatzen zen eta botere banaketa indartzen zen (botere

judiziala independenteagoa zen)

-bi ganbaratako gorteak egongo ziren, botere handiarekin (legeak egiteaz aparte

gobernuaren eta erregearen kontrola egingo zuten); erregeari boterea murrizten

zitzaion: “erregeak erreinatu bai, baino gobernatu gabe”

-gizonezkoen sufragio unibertsala eta zuzena onartzen zen: Kongresukoak boto

zuzenaren bidez; senatukoak ez zuzena (beraz, kontserbadoreagoa)

-gainera eskubide onarpen zabala egiten zen, inoiz baino zabalena: elkartzeko eta

elkarteak egiteko askatasuna, etxearen eta korreoaren bortxaezintasuna, habeas

korpus,…

Konstituzioa onarturik, Espainia monarkia aldarrikatu zen, baino erregea bilatzeari

ekin behar izan zioten Europan.

SABOIAKO AMADEO I. AREN MONARKIA (1871-1873)

Behin 1869ko konstituzioa onetsita, Espainiako

erregetza hutsik zegoenez, SERRANO unionista

ERREGEORDE izendatu zuten, eta Prim gobernu

burua. Primen gobernuak erreformekin jarraitu zuen

baino bestelako helburua ere izan zuen: Europako

monarkien artean borbondarra ez zen erregea

bilatzea. Horrela, 1871n, Saboia etxeko AMADEO I.a

Espainiako errege aukeratu zuten.

Baina ezegonkortasun handiko erregetza izan

zen. Izan ere, Amadeo Espainiara iritsi bezain pronto,

Prim eraila izan zen eta horrekin erregeak bere

defendatzaile eta babesik handiena galdu zuen. Gainera, Primen heriotzaren ondoren,

1868ko iraultza babestu zutenen koalizioaren apurketa gertatu zen35 (unionistak

35 Unionistak (Batasun Liberalekoak), Progresistak eta Demokratak

2323

alfontsinoengana hurbiltzen hasi ziren); bertzalde, progresisten barneko banaketa ere

eman zen: kontserbadoreagoek erreformak moteltzea nahi zuten; erradikalek erreforma

demokratiko gehiago egitearen alde agertu ziren. Gainera, elkartzeko eskubidea

errekonoziturik, langileen mobilizazioek ere indarra hartu zuten.

Horrela, oposizio handia izan zuen erregeak: eliza, burgesia finantzieroa eta

industriala, lurjabeak eta nobleak, errepublikarrak (batzuk altxamendu armatuaren

aldekoak), karlistak eta klase herrikoiak orokorki (Andaluziako jornalariek lur banaketa

eskatzen zuten; hirietako langileek lan baldintzen hobekuntzak)

Gutxi balitz, bi gerrari aurre egin behar izan zien. Alde batetik, 1868az geroztik

KUBAN INDEPENDENTZIAREN ALDE GERRAN altxatu ziren zenbait lurjabe,

burujabetasuna ez ezik, esklabotasuna bertan behera uztea ere eskatzen zutenak.

Bertzaldetik, 1872an, GERRA KARLISTA piztu zen36, aurreko gerran izandako gune

berberetan babes handia lortu zutelarik (Lizarra estatu karlistaren hiriburua bihurtu

zen). Gerrei aurre egiteko, kontsumoei eta kinten sistemari eutsi behar izan zion

gobernuak, herriaren eskakizunei muzin eginez.

“Independencia de Cuba representada por la revista La Flaca en 1873. El proyecto de abolición de la esclavitud en Cuba y

Puerto Rico, apoyada sólo por radicales y republicanos, constituía un peligro para los grandes propietarios ultramarinos y

traficantes de esclavos que financiaron y apoyaron la causa alfonsina. El 10 de octubre de 1868 el hacendado Carlos Manuel de

Céspedes libera a sus esclavos y sin imponerles nada los invita a iniciar la lucha contra el colonialismo español que se imponía en

Cuba. Ocurrió en "La Demajagua", propiedad suya. Es el grito de Yara: "Viva Cuba libre". “

36 Carlos VII.a bihurtu zen karlisten hautagaia (Carlos María Isidroren biloba)

2424

Carlos VII.a bere jarratzaileekin

II. Gerra Karlistan (III.a

besteentzat)

Egoera horretan, 1873an Amadeo I.ak abdikatu egin zuen, I. Errepublikari

hasiera emanez.

7. I. ERREPUBLIKA (1873-1874)

1873an, Amadeo I.aren abdikazioak utzitako botere hutsuneari erantzuteko, eta

1868ko iraultzaren printzipio demokratikoei eusteko, zenbait monarkikok (progresista

erradikalak) eta errepublikazaleek konpromisoa hartu zuten I. Errepublika ezartzeko.

Errepublikak, hala ere, babes gutxi izan zuen, bai barnean (errepublikano guti zegoen),

bai Europan ere, iraupen gutxi eta arazo asko: barne tentsioak izan ziren errepublika

babestu zutenen artean, errepublikanoen banaketa, herriaren eskakizunak eta

mobilizazioak, alfontsinoen konspirazioa, mugimendu kantonalista eta piztuta zeuden

Kubako zein gerra karlista.)

ERREPUBLIKA FEDERALA37

FIGUERAS izan zen Errepublikaren lehenbiziko presidentea, baino Gorteak

osatzeko hauteskundeak deitu ziren 1873an bertan eta errepublika federalaren

aldekoek irabazi zuten (oposizioko alderdien abstentzioarekin: alfontsinoak, erradikalak,

37 Izenburu hauek jartzea ez duzu beharrezkoa, aukeran duzue.....

2525

karlistak,..). Ondorioz, 1873ko ekainean ERREPUBLIKA FEDERALA aldarrikatu zen, PI i

MARGALL presidente bihurtuz.

Gorte berriek 1873KO KONSTITUZIOA egiteko proiektua egin zen, XIX.mendeko

aurrerakoiena, nahiz denborarik ez izan martxan jartzeko:

-herri subiranotasuna aldarrikatu zen,

-kulto erlijiosoa ez zen subentzionatu,

-ezkontza zibilak onartzen ziren,

-oinarrizko eskubideen onarpen zabala egiten zen (babes

sozial gehiago langileentzat),

-Esklabotasuna bertan behera uzten zuten

-eta erabateko deszentralizazioa gertatzen zen, izan ere

egitura federala onartzen zen: Espainia 17 estatuek

osatuko zuten (Cuba eta Puerto Rico barne) eta estatu

bakoitzak bere konstituzioa izan zezakeen beti ere Konstituzio Federalaren menpe.

Konstituzioan aurrekusten ziren 17 estatu

federalak

Baina, 1873an, MUGIMENDU KANTONALISTA piztu

zen, Errepublikar federal erradikalenek bultzaturikoa,

errepublika behetik sortu nahi zutenak: horretarako

unitate independenteek (kantoiak) osaturiko errepublika

federala sortzea nahi zuten, haien arteko akordio libreak

2626

egingo zituztenak. Gainera, langileen aldeko neurri sozialak hartzea eta laizismoa

defendatzen zuten. Batez ere, Mediterraneo inguruan izan zuen arrakasta (Cartagenan,

Valentzian, Alikanten, Murtzian, Andaluzian…). Zenbait kantoietan anarkismoaren

eragina oso handia izan zen. Burgesiaren beldurra eragin zuen eta errepublikaren

kontra jarri zen, ordena mantentzeko kapaza ez zelakoan.

Mugimendu kantonalista eta

gerra karlista

CASTELARREN ERREPUBLIKA UNIONISTA

Mugimendu honek gobernuaren eskuinerako bira eragin zuen, Pi i Margallek

dimititu eta SALMERONEK hartu zuelakoz presidentetza, eta ordenari eusteko

ejertzitoak gogor erreprimitu zuen mugimendu kantonalista (heriotza zigorrak ezarriz).

Baino, Salmeronek heriotza zigorrak sinatzeari uko egitearen ondorioz, bere dimisioa

aurkeztu zuen. Orduan CASTELAR bihurtu zen presidente: izaera federalista eta

erreformak baztertu zituen eta autoritarismoarekin gobernatu zuen.

La Flaca aldizkaria

Bi errepublika ereduei buruzko

satira.

2727

SERRANOREN DIKTADURA,

Baino, 1874ko hasieran Pavía jeneralak kongresuan sartu zen eta SERRANOREN

DIKTADURA ezarri zen, praktikan proiektu errepublikanoaren bukaera suposatu zuena:

eskubideak eta askatasunak bertan behera gelditu ziren (elkartzeko eskubidea bertan

behera utzi zuen eta langileen elkarteak zein errepublikanoenak debekatu egin ziren).

Gorteen suspentsioa ere gertatu zen.

Serranok, ordea, ez zuen erabateko babes soziala lortu eta horrek ALFONTSINOEN

planak (Cánovas politikariaren eskutik) aurreratzea erraztu zuen: monarkia borbonikoa

berrezartzea, ordenari eta egonkortasunari eusteko. Jarrera honek militarren eta elite

ekonomikoaren zein elizaren erabateko babesa zuen. 1874an Cánovas del Castillok

Sandhursteko Manifestua aurkeztu zion Alfonso XII.ari, non erregeak monarkia

konstituzionala onartzeko konpromisoa hartzen zuen. Urte horren bukaeran Martínez

Campos militarrak emandako pronuntziamenduak alfontsinoen planak aurreratu zituen

eta Alfonso XII.a Espainiako errege bihurtu zen.

La Flaca aldizkaria, Isabel II.aren

abdikazioa, 1870an

Honek 1868an hasitako prozesu demokratikoaren bukaera suposatzen zuen,

Borbondarren berrezarpena eta erregimen kontserbadore bati hasiera ematen

zitzaiolakoz (Berrezarkuntzaren sistemari)

2828