Frantziako

Iraultzak 1789-1799

errege bati lepoa moztu baino

gehiago egin zuen. Liberalismoa

politika, ekonomia, gizartea,

bizimodua ulertzeko era berri

bat zen. Harrez geroztik Europa

osoan zabaldu ziren gerretan

mundu zaharra (Aintzin

Erregimena / mundu

berria (sistema

liberala)ari ziren jokoan.

IRAULTZA GARAIAIRAULTZA GARAIA XIX.MENDEANXIX.MENDEAN

Museoko planoa

bildumengordailua

sarreraharreradenda

1.solairua:

ikerlariengela bulegoak

9

11

Zumalakarregi eta bere garaia

Zumalakarregi anaiak

Zumalakarregiren familia

“Esplora ezazu XIX. mendea” tailerra

Behe solairua:

Garaikideak

“Bi mundu aurrez aurre” ikusentzunezkoa

Lehenengo Karlistaldiaren aurrekariak

Foruak

Arazo dinastikoa

Aurkariak Karlistak

Liberalak

Gerraren gizartiatzea

Gerraren gakoak

Karlisten laguntza

Liberalen laguntza

Gerra burruka armatua baina gehiago da

Hiriburuak

Donostiako panorama

Gerraren nekea

Bakea

Armamentoa10

11 “XIX. mendeko historia militarra

Euskal Herrian” multimedia

Tomas Zumalakarregi. MitoaGerra arteko garaia

Bigarren Karlistaldia

Gerraren eztanda

Karlisten estatua

Propaganda

Azken borrokak

Karlisten porrota

1

1

2

32

3

4

5

6

7

8

5

6

6

7 8

4

10

9

AurkibideaBi mundu

aurrez aurre

Gerra, gerra eta gerra

Zumalakarregitarrak

Lehen Karlistaldia (1833-1839)

Gerra arteko garaia

(1839-1872)

Bigarren Karlistaldia

(1872-1876)

Burdinolatik labe garaietara

1841: aduanak, ebrotik bidasoara

Industrializazioa

Trenbidea

Hirien zabalkuntzak

.17

.19

.8

BitxikeriakPrentsa

XIX. mendeko protagonistak

Jokuak

.21

.29Garraio-iraultza

Ormaiztegiko trenzubia

Industria Iraultza

.4

.5

.6 Zumalakarregi familia

Arazo dinastikoa, gatazka politikoa bihurtu

Foruak

Armada sailak

Atzerritarren laguntza

“Bergarako ituna”

Liberalismoa

BI MUNDU aurrez aurre

Aintzin Erregimena

Aipa itzazu, ezaugarri banatan, Aintzin Erregimenaren eta Liberalismoaren arteko desberdintasun nagusiak.

Ekonomia

Gizartea

Politika

Erlijioa

4

1788 1808-1814Gerra

Napoleonikoa

1820-1823 Hirurteliberala

1823

S. Luisen

Ehun milaSemeak

1833-1839 Lehen

Karlistaldia

1835 1872-1876Bigarren Gerrate Karlista

5 urte

20 urte

32 urte

45 urte

GUERRA, guerra eta

guerra...

1793-1795 Konbentzio

Gerra

R.I.P.47

urte

T. ZUMALACÁRREGUI

Armak hartzea ez zen gauza berria euskaldunentzat. 40 urte lehenago

hasitako bi erregimenen arteko borroka modu askotan ezagutarazi

zen. Euskal Herria muga herria denez, gerrek nabarmenago kaltetu

zuten: lehen eta azken borrokak hemen ematen ziren. Horretaz gain,

soldaduen pasatze hutsak herrien odolostutze ekonomikoa zekarren.

Bukatzeko, gerra zibila, okerragoa.

Tomas Zumalakarregik bere bizitza gerra

artean igaro zuen. Haurtzaroan gerra ezagutu,

gaztaroan gerrilari egin eta lanbide militarra

hautatu, eta azkenean beste gerra batean hil

zen

Ormaiztegin

jaiozen

5

hamalau anai-arreben

azkenaurrekoa zen. Aita bezala eskribau*

izateko erabaki zuen familiak. Seguruenik

gurasoenaren antzeko bizimodu lasaia

eramango zukeen, gerrak patua aldatu izan

ez balio.

Gerlaria general karlista ospetsua bihurtu zen.

anaia zaharrena, gehien

nabarmendutako senidea. Liberal moderatua

izaki, Cadiz-eko Gorteetan partaide eta 1812ko

Konstituzioaren egiletariko bat. Donostiako

alkate, senadore eta Grazia eta Justizia ministro

karguak bete zituen.

Mig

el

Tom

as

* Eskribaua: Administrazioko antzinako enplegatua, oraingo idazkariaren egitekoak betetzen zituena.

Zer ziren lanbidez?

Horretarako ikasi zuten?

Zertan nabarmendu ziren?

Zein liburu dagokie bitrinan?

Hona etorri baino lehen bazenuen haien berri?

Zein iruditzen zaizu interesgarria-go eta zergatik?

TOMASTOMAS MIGELMIGEL

Zumalakarregi

ANAIAK

6

7

Zum

ala

karr

egir

en fa

mili

a E

usk

al H

erri

an

hain

za

ba

ldu

a

zego

en k

ap

are

dun

* es

tam

entu

ko fa

mili

a

ba

t ze

n. A

lab

ei e

zkon

tzek

o d

ote

ona

em

ate

n zi

tza

ien,

eta

sem

eei,

ber

riz,

ika

sket

ak

ord

ain

du

, ger

o Le

tret

an,

Eliz

an

edo

arm

ad

an

zerb

itza

zez

ate

n.

Fra

ntzi

sko

Ant

onio

Zum

ala

karr

egi

(174

1-2.

ald

iz e

zkon

dua

Ma

ria

Ana

Im

az

Alt

ola

girr

e

FAM

ILIA

ZU

MA

LAK

AR

RE

GI

* K

ap

are

: For

uen

ara

uer

a, B

izka

ia e

ta G

ipu

zkoa

ko b

izta

nle

guzt

iak

kap

are

ak

zire

n,

hots

, lib

rea

k, so

lda

du

tza

eta

zer

geta

tik

ask

eak

eta

esk

ub

ide

pol

itik

oen

jab

eak.

Ana

Ant

onia

(177

0-1

792)

etxe

koa

ndre

a

Mig

elA

nton

io(1

773-

1846

)

pol

itik

olib

era

la

Fra

ntzi

sko

Ant

onio

(177

4-

sold

ad

ua

Ma

ria

Igna

zia

(177

6-18

37)

etxe

koa

ndre

a

Euse

bio

Ant

onio

(177

8-

Orm

aiz

tegi

koa

pa

iza

Jua

naB

aut

ista

(178

1-18

36)

etxe

koa

ndre

a

Silb

eria

(178

3-

etxe

koa

ndre

a

Mig

elR

omua

ldo

(178

5-

21

hila

bet

ekin

hi

l zen

Ma

rga

rita

(178

6 -

1788

)

Mu

tilo

ako

ap

aiz

a

Jose

Ma

nuel

(179

1 - 18

83)

gene

ral

Ka

rlist

a

TOM

AS

(178

8- 18

35)

“erregegaia”

Fernando VII

“Isabel II.a “aur

inocentia”-k

Ni izango

naiz

erregea Nere alaba izango da erregina, ezta Isabel?

Carlos V

3 urte 3 urte

Isabel II

besterik ez zituen

Gaur egun badago Euskal Herrian emakumea baztertzen duen ohitura edo legerik? Zer deritzozu horri?

Bai Ez

8

LEHEN KARLISTALDIA

1833-1839

ARAZO

DINASTIKOA,

GATAZKA

POLITIKOA

BIHURTU

1833an, errege Fernando VII.a hil zenean, denek zekiten

gerra lehertuko zela. Haren anaia Karlosek ez zuen ontzat

hartu emakumeak erreinatzea ahalbidetzen zuen “Prag-

matica Sancion” deituriko legea indarrean jarri izana, eta

hiru urteko iloba Isabelen aurka jeiki zen, Lehen Karlistal-

diari izena eta hasiera emanez

Juan III Mª Beatriz

de Modena

Enrique

De Borbón

Carlos VII Margarita de Parma

Juan Mª Mercedes de Borbón Dos Sicilias

Elena Cristina Felipe

Blanca

de Borbón

Carlos IV Maria Luisa de Parma

Fernando VII María Cristina de Borbón

Infanta

Isabel María CristinaAlfonso XII

Alfonso XIII Victoria Eugenia de Battenberg

Juan Carlos I Sofía de Grecia

Francisco

de PaulaLuisa Carlota

de Napoles

Francisco de Asis Isabel II Luisa

FernandaDuque de

Montpensier

(1808-1833)

BorboienBorboien

genealogiagenealogia

9

Carlos V María Teresa de Braganza

(1833-1868)

(1874-1885)

(1886-1931)

(1975- )

Bor

boie

n

kari

katu

ra

Nor

da

nor?

UN

A F

AM

ILIA

MO

DE

LO

LA

FL

AC

A. 3

5. z

enba

kia,

Bar

tzel

ona,

187

0-II

-20.

Egi

lea:

D.P

..

Zort

zi u

rtek

o ep

ean

(186

8 et

a 18

76 a

rtea

n)

ba

karr

ik E

spa

inia

n er

regi

na b

at

eta

bi e

rreg

e

iza

n zi

ren

eta

tro

nura

ko b

este

hir

u h

au

taga

i.

Ka

rika

tura

hon

eta

n B

orb

oia

k b

era

ien

art

ean

bor

roka

tzen

ari

dir

a tr

onua

reng

ati

k.

Atz

eka

ldea

n, e

zker

reko

koa

dro

an

Fern

and

o

VII.

a b

ere

ait

a, C

arl

os IV

.are

kin

bor

roka

n, 18

07-

1814

urt

eeta

n N

ap

oleo

nen

ba

bes

ean

ibili

zir

en

mod

ua

n. E

sku

bik

oan

Don

Ka

rlos

(V

) et

a b

erri

ro

ber

e a

naia

Fer

nand

o V

II.a

Ka

rlist

ald

ien

sorr

era

iza

ngo

zen

ika

-mik

an.

Erd

ian

Isab

el II

.a, t

ronu

a

gald

u b

erri

are

n in

guru

an,

Mon

tpen

sierk

o

du

kea

, ber

e ko

ina

tua

, eta

Don

Ca

rlos

(V

II),

ber

e ilo

ba

, err

egeg

aia

k tr

onu

are

nga

tik

old

art

uta

. Bit

art

ean

esku

bia

n A

lfons

ok (

XII)

,

azk

enea

n tr

onu

a e

sku

ratu

ko z

uen

ak,

Bla

nca

hau

rra

reki

n, b

ere

lehe

ngu

sua

reki

n, D

on

Ca

rlos

en a

lab

are

kin

ale

gia

, bor

roka

tzen

ari

da

.

10

Fran

cisc

o de

Pau

la, I

sabe

l II.a

ren

sena

rra,

err

ege

kons

orte

ohi

a na

iz.

Bibo

tea

dara

mat

eta

bi b

esoa

k

altx

atua

k di

tut..

Car

los

IV.a

nai

z Fe

rnan

do V

II.

aren

aita

. Esk

ubik

o ha

nka

altx

atua

dauk

at.

Enriq

ue d

e Bo

rbon

, Seb

illak

o du

kea,

Fran

cisc

o de

Pau

lare

n an

aia,

Isab

el

II.ar

en le

heng

usua

eta

koi

natu

a na

iz.

Esku

biko

esk

uan

egun

kari

bat e

uste

n

ari n

aiz.

Mon

tpen

sier-

eko

Duk

ea, I

sabe

l

II.ar

en k

oina

tua

eta

erre

gega

ia n

aiz.

Bibo

tea

dara

mat

eta

ond

o or

razt

u

gabe

nag

o.

Luisa

Fer

nand

a In

fant

a, Is

abel

II.a

ren

ahiz

pa e

ta M

ontp

ensie

r-en

em

azte

a

naiz

. Esk

uan

aban

ikoa

dar

amat

.

Car

los

V.a

naiz

Fer

nand

o V

II.ar

en

anai

a, tx

apel

txur

ia d

aram

at

Alfo

nso

XII,

Isabe

l II.a

ren

sem

ea

naiz

. Hur

reng

o er

rege

a (5

urt

e

bera

ndua

go) i

zang

o na

iz. E

skua

n

arm

a da

ram

at.

Fern

ando

VII.

naiz

Isab

el II

.are

n ai

ta.

Don

Car

los

VII.

, err

egeg

ai k

arlis

ta

naiz

, txa

pel t

xuria

eta

ezp

ata

ihes

egin

did

ate

Isabe

l Inf

anta

, Isa

bel I

I.are

n le

hen

alab

a na

iz. S

oine

ko u

rdin

a da

ram

at.

1

2

3

4

5 6

Fern

ando

VII,

Car

los

IV.a

ren

sem

ea e

ta Is

abel

II.ar

en a

ita n

aiz.

Esk

ubik

o be

soa

altx

atua

dau

kat.

Isabe

l II.a

nai

z tro

nua

gald

u be

rri

duda

n er

regi

na. S

oine

ko m

arra

duna

dara

mat

. Bl

anca

de

Borb

ón, C

arlo

s V

II.ar

en

lehe

n al

aba

naiz

. Txa

pel g

orria

dara

mat

.

7

8

9

10

11 13

12

11

Euskaldunak euskaldunen aurka armak hartu zituztenean, gutxienekoa

zen errege edo erregina baten arteko hautua. Liberalismoaren askatasun

teorikoak euskal biztanle gehienen errealitatetik kanpo zeuden. Foruek,

berriz, abantaila praktikoak ekartzen zizkieten herritar

xeheei.

FORUAK*FORUAK*

* Foruak:Herri edo herrialde bateko usadio eta ohiturak idatzita batzen zituen araudi-multzoa, hein batean, herrialde horretako zuzenbide edo lege-bilduma osatzen duena.

* Aduana: Administrazioaren adarra, mugetan merkantzien sartu-irtena fi skalizatzeaz eta hauengatik ordaindu beharreko eskubideak biltzeaz arduratzen dena

Seinala itzazu mapa hauetan aduanak* 1833an non zeuden kokatuak eta 1841ean nora aldatu zituzten.

1833- an

aduanak

aduanak

1841- ean

12

Euskal lurraldeek Foruak, Erdi Aroaz geroztik erregeak

emandako pribilegioak, zituzten.

Lege bilduma hauek Konstituzio liberaletan nekez txertatzen

ziren, salbuespen juridiko eta fi skalengandik batik bat.

Frantziako Iraultzak, Lapurdi, Nafarroa Behera eta

Zuberoako Foruak bertan behera utzi zituen 1789an.

Hegoaldean prozesua luzeagoa eta konplikatuagoa izan zen.

Jauntxoak instituzioetatik kanpo Zerga salbuespena Soldadu joan beharrik ez

Europako konpetentziaren aurrean babesik eza Adunak Ebron kokatuak

Europa eta Ameriketako produktuen inportazioa Janzkera hobea

Espainiar merkatuan integrazio eza Tabakoa merkeagoa

Foruen

abantailak

herri xehearentzat:

Foruen

desabantailak

liberalentzat:

13

2008

Kokatu itzazu ondorengo

baieztapenak dagokion

zutabean:

Eta infanteria karlista?

Zeintzuk ziren txapelgorriak?

ARMADA SAILAK

Zenbat gizon inguruk osatzen zuten

infanteria liberala?

+ : http://zm.gipuzkoakultura2.net/19mendekohistoriamilitarra

Soldadu karlistak: Gerra hasieran gaizki armatutako

gerrilari talde batzu besterik ez

ziren. Tomas Zumalakarregiren

meriturik handiena mila

baserritar hartu eta gerrilen

taktikak praktikan jarriz ejerzito

erregularrari aurre egitea izan zen

Soldadu liberalak: Armada liberala garai hartako

ereduen arabera hornitzen zen.

Uniformeak Frantziako modeloari

jarraitzen zioten. 100.000 soldaduz

osatutako ejerzitoa izatera iritsi

ziren, antolakuntza eskasaren

ondorioz hornidurak eta soldatak

garaiz jasotzen ez bazituzten ere.

Zergaitik dago sol-

dadu hori biluzik?

14

Gerra hasi orduko, harrapatutako etsaia fusilatu egiten zen. Lord Elliot ingelesak bi aldeek presoak elkar trukatzeko hitzarmena sinatzea lortu zuen. Halaber, britaniarren arartekotza inportantea izan zen Bergarara eraman zuen bakebidean. Gaur egun bezala ere, asmo humanitarioek interes ekonomiko eta politikoak ezkutatzen

zituzten.

ATZERRITARREN

LAGUNTZA

Nolako laguntza jaso

zuten liberalek?

Eta Karlistek?

Gaur egun atzerritarrek parte

hartzen dute gerretan?

Non eta zertan?

15

Muñagorrik diona

Legea autsi ezkero

bere proklamian:

gerrak ondatzen gaitu

bostgarren urtian;

igaz jarri zan Karlos

Madrilgo bidian,

bultza zuten atzera,

gerra bere oñian.

“BERGARAKO ITUNA”

Zer dio Bergarako Itunak

Foruei buruz?

Eta arazo dinastikoari buruz?

Gerra ondoren liberal gehienek foruen

alde zeuden. Zergaitik?

Benito Lertxundik abesten dituen

Muñagorriren kantak

Muñagorrik “Bakea eta Foruak” proklama aldarrikatu arren,

bere proposamenak ez zuen arrakastarik izan, baina

Bergarako ituna, 1839an, urte luzeen ondoren, gerrari

amaiera eman zion agiria bide beretik etorri zen:

foruen errespetua eta ofi zial karlisten kargu edo

pentsioen balioztapena, bakearen truke. Besarkadak

bi aldeen adiskidetzea sinbolizatzen du.

16

17

Iraultza politikoak ez dira gauzatzen iraultza

ekonomiko, sozial eta ideologiko sakonik gabe.

Burdin fundizioak, paperolak, trena, turismoa,

emigrazioa, hirien zabaltzea, elizaren gainbehera

ekonomiko eta ideologikoa....aldaketa guztiok

ez ziren tentsiorik gabe ematen ari, 2. Karlistadak

adierazi zuenez.

GOLDE

MUTURRA

TUPINA

GERRA ARTEKO GERRA ARTEKO

GARAIA GARAIA (1839-1872)(1839-1872)

BURDINOLATIK BURDINOLATIK

LABE LABE

GARAIETARAGARAIETARAEuskal industrializazioaren ezaugarrietako bat burdingintzaren nagusitasuna izan zen. XIX. mende erdialdean, euskal burdinolek ez zituzten Europan garatutako teknika berriak bereganatu eta desagertu egin ziren. Burdingintza tradizionala bukatu arren, industrializazioa piztuko da, labe garaiei esker. 1841ean lehen labe garaia sortu zen Bilbon, Boluetako Santa Ana.

Zer du idatzia?

Zertarako erabiltzen zen?

Nola dago egina? Forjaz

Fundizioz

Burdinaz bestelako mate-

rialik badu?

Zergatik ez da golde osoa

burdinez egin?

Zertarako erabiltzen zuten

goldea?

Oraingo goldeak hau

bezalakoak al dira?

Nola dago egina? Forjaz

Fundizioz

17

Lehenengo Karlistaldiaren ondoren, Foru

sistema aldatzen doa. Aduanen leku

aldatzea izan zen foru erregimenaren

aldaketa nabarmenena.

1841: ADUANAK,

EBROTIK

BIDASOARA

Industrializazioak lehen pausuak emango ditu, papergintzan esaterako, Tolosa inguruko paper olek Espainiako merkatuen % 80a bereganatuko dute.

INDUSTRIALIZAZIOA

Komunikabideen hedakuntzan

trenbidea dugu berrikuntza nagusia.

Grabatuan, Ormaiztegiko trenzubia

1864ean inaguratua.

TRENBIDEA

Donostiako harresien suntsiketa 1863an hirien zabaltzeko beharren lekuko da.

HIRIEN ZABALKUNTZAK

Iparragirre

FORUZALE-

TASUNA

18

Politika mailan foruzaletasunaren

berrindartze prozesua emango

da. Iparragirre eta bere

“Gernikako Arbola” izango dira

foruzaletasunak herri mailan

lortutako arrakastaren ezaugarri.

LeLehenenenen ngo KaKK rlistaldiaaren ondodooodorererreren,nn F Forororu u

sisiststtememe a a alldad tzen ddoa. Aduau nen leeekukukukukk

allaldadad tztzeaaa izan n zeen foru erregimimenene arenenennn

alalaldadad kek tatata nnabbbaraarmememmm nen na.

InnInInInIndddudud stststtstrirririialalalalliziziziizizi azazzioioioakakakkk lehehehehenene ppauauausususuak emam nngngnn o odididiiitutututuutu,, , ,, pppapapappeeeeergrgrgininntzztzanaan e esaasateerar koko, , ToT losas iinggggggguururuko opapapappp pepeepeepperr r r r oloolo ekeekkkek E E EEspsppaaiaiainininnin akakakkko ooo mememeerrkr atatatueuuen n % % 8000000a abebebebebererereerer gagagagagag nnnanaatutututuutukokokkokk dddututute.e.e..

Komunikabbibibiidedededeenenen hhhedededakakkakunununttztzanana

trenbidea ddudududugugugu b b berererriririkukukukuntnttntzazaaza n nnnagagagusususiaiaiaia. . .

Grabatuaaan,n,nn, O O Ormrmrmaiaiaiztztztegegege ikikikkoo oo trtrrtrenenenenzuzuzuz bibibibiaa a a

1864eaan innnnagagaggurururu atatata uauaua. .

Donostiako harrrerererereesisiisisienenenenne sssununuunntststt ikiketetttetttaa aaa 18181 636363aanan hirien zabaltzeko bebebeebeehahahahahharrrrrrrreneenenen l llekekkkkukukuko o oo dadadadad ..

paIpapapaaapap rrrarrarrrarrrarragirgirgirgirgirgirgirirgirrerere rere re

18

PoPoPolililitititiikakakaa mmmmmmmaiaiaiaiaia lalallaalan n nnn foffoofof rrururuzzazaleeeeeettatasus naren

bebeberrrrrrrr ininindadadad rtrtrtzzezezezezeez p p p p pprororoorozezezezzezesususususua a a a a a ememanangog

dadada... IpIpIpararara rarararagigigirrrrrrrrrrr e eeee etetetetetetaa aa a bbebbebebebeeree daada.. . IpIpIparararrarraragigigirrrrreeeda ppp e ee a beree e e

izana gog diri a

fofofoorurururruzazazazazaaleleeleletatattasususususs nan k herri mamam ilan

loloolortrtrtrtutututtakakakaakka o arrakastararen ezaugarri.

Karlistek ia Estatu bat antolatzen saiatu

ziren. Zein arlo garatu zituzten?

Ze bataila bihurtu zen karlisten

sinboloa? Zergaitik?

Nor izan zen gerra honetako

pertsonairik eztabaidatsuena?

Zergaitik?

Zeintzuk izan ziren gerra piztearen

arrazoi nagusienak?

Gerra hau zertan

bereizten zen aurrekotik?

Non gertatu zen karlisten

lehen porrota?

2.go G.K.Atzekarga

1.go G.K.

Aurrekarga

19

Armak

BIGARREN

KARLISTALDIA1872-1876

Lehenengo Karlistaldian irekitako

zauriak ez ziren ongi sendatu eta 1872-1876 urteetan

gertatu zen bigarrena.

Lehen Karlistaldian gertatu

bezala, Bigarrenean ere

hiriburuak zeinen esku zeuden?

Zein hiriburu setiatu zuten?

Zeinek galdu zuen gerra?

Biba Karlos septimoBiba Karlos septimo

eta Margarita, eta Margarita,

laister ikusiko deulaister ikusiko deu

tronuan jarrita. tronuan jarrita.

Txapela zuri etaTxapela zuri eta

borlia berdia, borlia berdia,

zaldi gañian datorzaldi gañian dator

Don Karlos guriaDon Karlos guria

Borondate guztiazBorondate guztiaz

artu nuben arma, artu nuben arma,

negarrez utzirikannegarrez utzirikan

aita eta amaaita eta ama

Karlosek bidali duKarlosek bidali du

Frantzitik ordenaFrantzitik ordena

txanponian saltzekotxanponian saltzeko

beltzik aundiena beltzik aundiena

Zein izan zen ondorio nagusia?

Lehen Karlistaldian erregegaia Carlos V. izan bazen, Bigarrenean,

Carlos VII. izan zen. Carlos VII.ak ere euskal nekazalgoaren gehiengoaren laguntza

jaso zuen, ondorengo bertso hauek erakusten duten bezala.

20

BITXIKERIAKBITXIKERIAK

PRENTSA PRENTSA

Ondorengo bi prentsa adibide haueta-

tik, bata Lehen Karlistaldikoa eta bestea

bigarrenekoa, zer nabarmenduko ze-

nuke?

Biba Karlos septimo

eta Margarita,

laister ikusiko deu

tronuan jarrita.

Txapela zuri eta

borlia berdia,

zaldi gañian dator

Don Karlos guria

Borondate guztiaz

artu nuben arma,

negarrez utzirikan

aita eta ama

Karlosek bidali du

Frantzitik ordena

txanponian saltzeko

beltzik aundiena

Gerra borroka armatua baino gehiago da.

Prentsa alde bakoitzeko propaganda gune

bihurtuko da, egundaino areagotzen joan den fenomenoaren

bidea irekiz.

Bestalde, Europako prentsak atentzio haundiz jarraitu zuen

Bigarren Karlistaldia.

21

mosaico

Fray Gerundio. Madrid

Arlequín. Madrid

El Burro. Madrid

El Pájaro Verde. Barcelona

El Pájaro Azul. Barcelona

El Cascabel. Madrid

El Tiburón. Barcelona

Gil Blas. Madrid

La Víbora. Barcelona

Aventuras de Pichichi. Madrid

La Campana de Gracia. Barcelona

Jeremias. Madrid

El Trueno. Madrid

Don Quijote. Madrid

La Flaca. Barcelona

La Gorda. Madrid

La Bomba. Barcelona

El Cohete. Madrid

Robinson. Barcelona

La Porra. Barcelona

La Calavera. Barcelona

La Carcajada. Madrid, Barcelona

El Loro. Barcelona

Chorizos y Polacos. Madrid

La Mosca. Barcelona

El Rompe-Cabezas. Madrid

La Marsellesa. Barcelona

El Gallo. Barcelona

El Motín. Madrid

El Tupé. Barcelona

La Avispa. Madrid

El Busilis. Barcelona

El Alacrán. Valladolid

El Caimán. Madrid

La Caricatura. Madrid

El Charlatán. Barcelona

Letras y Cuernos. Madrid

El Caballero de Gracia. Madrid

La Semana en San Sebastián.

El Coco. Madrid

La Esquella de la Torratxa. Barcelona

El Danzarín. Vitoria

La Cigala. Barcelona

El Matute. Madrid

La Retaguardia. Madrid

La Jota. Logroño.

El Último Mono. Madrid

Asma ezazu zure aldizkari satirikoaren izenaAldizkari

satirikoak: 1870etik aurrera, aurrerapen

teknikoek batetik eta egoera

politiko berriak eskainitako aukerak,

bestetik, aldizkari satirikoen

ugaritasuna ekarri zuen. Aldizkarien

izenburuek oso ondo adierazten

dituzte beraien asmoak eta estiloa.

22

La

Mad

eja

polít

ica,

22.

zen

baki

a B

artz

elo-

na, 1

874-

V-2

Ka

rik

atu

ra

lib

era

la

Arb

ola

ren e

nbor

ra

karl

ismoa

ren

iku

rra

osa

tzen

du

: D

IOS

PA

TRIA

REY

Arb

ola

ren

ad

arr

ak

hiru

p

rob

intz

iak

dir

a:

AR

AB

AG

IPU

ZKO

A

BIZ

KA

IA

Arb

ola

ren f

ruit

ua

k ka

rlist

ak

eta

ap

aiz

ak

dir

a, a

zken

ha

uek

arm

atu

ak

bet

i. K

ari

katu

ren

usa

dio

ak

jarr

ait

uz,

ka

rlist

ak

ba

tzu

eta

n p

erre

txik

o m

odu

ra

aza

ltze

n za

izki

gu, b

este

eta

n a

rra

toi l

ez,

ba

ina

bet

i txa

pel

a b

uru

an

Pet

rolio b

otila

k V

icen

te M

ant

erol

are

n “D

on C

arl

os o

el p

etro

leo”

foile

toa

du

gog

oan,

ka

rlist

en e

usk

arr

i id

eolo

giko

a, n

on e

lizen

err

eket

en

iru

dia

ma

mu

tza

t er

ab

iltze

n d

en le

gea

eta

ord

ena

a

lda

rrik

atz

eko.

Ka

su h

onet

an

Don

Ca

rlos

foru

enga

ndik

or

dez

katz

en d

a, k

arl

isten

hel

bu

ruen

aip

am

ena

osa

tuz.

Ger

nika

ko A

rbol

are

n

erro

ak

send

oak

dir

a:

AB

SOLU

TISM

OA

INTO

LER

AN

TZIA

FAN

ATI

SMO

A

Erre

pu

blik

arr

en a

smoa

k b

etet

zeko

Con

cha

jene

rala

ze

rra

bih

urt

ua

. Ma

nuel

Gu

tier

rez

de

la C

onch

a z

en e

spa

inia

r a

rma

da

ren

bu

ru Ip

arr

ald

eko

pro

bin

tzie

tan

eta

er

rep

ub

lika

ren

gara

ipen

era

ko e

sper

ant

za.

Ha

ndik

bi h

ilab

ete

eska

sera

Liz

arr

a

ingu

rua

n a

urk

itu

zu

en h

erio

tza

.

Na

hiz

eta

err

epu

blik

a

Pa

via

ren

kolp

eare

n on

dor

en g

ain

beh

era

ze

torr

en, o

rain

dik

Esp

ain

iare

n er

rep

rese

n-ta

zioa

em

azt

e ho

nen fi g

ura

reki

n b

etet

zen

zen.

Esk

ua

n G

erni

kako

Arb

ola

moz

ten

ari

d

en a

izko

ra d

ara

ma

.

23

Karlisten gozogintza baldarragoa

da, grazia gutxiagokoa, marrazkian nahiz testuaren aldetik.

Errepublikarrak, oro har, gatz eta piper gehiagokoak dira,

dibertigarriagoak, baina ez hala ere ankerkeria gutxiagokoak.

Karlistentzat errepublikarrak txerriak badira, hauentzat karlistak

bildotsak, txakurrak, astoak, arratoiak, hidrak, satorrak, tximinioak,

txoritzarrak... dira. txerriak

Ondorengo karikaturan bildots karlistei zuzentzen zaiena Vicente Manterola

apaiza eta diputatua da. “Don Carlos o

el petróleo” foileto famatuaren egilea eta

karlisten ideologo nagusienetakoa.

24

Zer irakur daiteke banderolan?

Ba al dago museoan beste

nonbait erreferentziarik?

Juan era un hombre honrado,gordo, lucio y colorado

Pero le dió la maníade estudiar pedagogía

Y diez arrobas cabales pesaba entonces Juan Bales

Obtubo escuela, y en brevesolo llegó a pesar nueve

A todas las horas el cura le quemaba la fi gura

Si algún bruto no aprendía, la madre le escarnecía

O el padre de algún incultoquería buscarle el bulto

Su sueldo pedía en balde al gobierno y al alcalde

Y como nunca cobraba, el hambre le devoraba

Al dormir, sus pesadillas eran panes y tortillas

Se iba al sol frecuentemente por tomar algo caliente

La libertad de enseñanza practicaba de esta traza

Se desmayó cierto díafrente à una pastelería

Contemplaba su alacena más limpia que una patena

Como no daba dinero le echó a la calle el casero

Y el hombre salió del paso habitando à campo raso

Quiere atraer,¡vano intento!las aves con el aliento

Tan fl acucho ya se hallaba que ni sombra proyectaba

Cuando el viento oir se deja tiene que subir a una reja

Una día de hambres crueles se engulló cuatro carteles

Y de allí a pocos momentos le dieron los sacramentos

Murió, y à su cuerpo enjuto sirvió de caja un canuto

Sin clérigos y si cantolleváronle al camposanto

Y España que tal consiente, mantiene gorda à esta gente.

El maestro de escuelaEl maestro de escuela

EL MOTIN.EL MOTIN.AÑO IX. Nº11 (17-III-89). MadridAÑO IX. Nº11 (17-III-89). Madrid

Hemeroteca Municipal de MadridHemeroteca Municipal de Madrid

ALELUIAKALELUIAKArgitalpen asko zegoenez, formatuak ere ugariak ziren:

lamina bakar bat zuri-beltzean, edo koloretako ale asko luxuz

koadernatuta, baita ondorengo formatu handiko aleluiak, kale

eta plazatan kontatu eta kantatzeko. Aleluiak gai desberdinak

jorratzen zituzten, ondorengoa maisuei buruzkoa da.

25

XIX. MENDEKO PROTAGONISTAKEzagunak

Zertan nabarmendu ziren pertsonai hauek?

26

Eta ez hain ezagunak... : http://zm.gipuzkoakultura.net/bilduma_birtualak_jendea.php

+

Migel Joakin Eleizegi (1818-1861)

Altzoko erraldoia 2,42 metrotako

altuera eta 203 kilo zituen. 64

zentimetroko aulkia, 33 zmko es-

kularruak eta 42 zmko abarkak,

zenbakian 63 erabiltzen zuen

Juan Crisostomo de Arriaga(1806-1826)Hamaika urte zituela konposatu zuen bere lehen lana “Nada y mucho” ize-neko oktetoa eta hamalaurekin bere lehen opera Bilbon arrakasta handiz estreinatu zuen.

EugenioAviraneta (1792-1872)Espioitza eta intoxikazio lane-tan ibili zen, karlismo barruko sektoreen artean mesfi dantza erein nahian. Horretarako, zurrumurruak eta gezurrezko agiriak zabaldu zituen, ofi zia-len artean zatiketak eta solda-duen artean etsipena sortuz.

a------------------------------------27

Bizenta Mogel (1782-1854)22 urte zituela, euskarazko lehen fabula-liburua, eus-karara itzulitako Esoporen fabulak “Ipui onac” lanean argitaratu zituen.

“El moro vizcaino”

(1827-1876)

Merkatari, erromes, ipuin

kontalari eta eskale bezala

ibili zen Marokon. Lanbide

hauei esker, Fez-eko

mezkitak eta Ipar Afrikako

eguneroko bizitza ongi

ezagutu zituen.

ZM BIRTUALA, Zumalakarregi Museoko heziketa eta ikaskuntza zerbitzu birtuala http://zm.gipuzkoakultura.net/zm_birtuala.php

+

JOKUAKgalderen erantzunak galderen erantzunak

museora bidalimuseora bidali eta opari eta opari bat jasoko duzubat jasoko duzu mzumalakarregi@gipuzkoa.net

Beñat Gaztelumendi bertsolariaren ondorengo

bertso hau deszifratu:

Zer dira objektu hauek?

Karlistek erabilitako klabeak

a b c d e f g h i j

k l ll m n ñ o p q r s

t u v x y z

PARTEPARTE HARTU HARTU

28

Esaten dute Tomas Zumalakarregik patata tortila asmatu zuela. Zuk zer uste duzu, horrela dela.....

Bai Ez

17881788 18651865

29

gurpilez(gurdia, dilijentzia, galera), oinez, zamariz (mandazaina) eta baporez.(belauntzia, baporeuntzi gurpilduna, b. Helizeduna, lokomotora)Baita komunikabideak ere (trenbidea, errepidea, lehen mailako errepidea, mandabidea, bigarren mailako errepidea)

INDUSTRIAIRAULTZA

Industria Iraultza Euskal Euskal

Autonomi Erkidegoan XIX. mendearen bigarren erdian

hasi zen. Batez ere Gipuzkoan

eta Bizkaian eman zen, eredu

diferenteekin bazen ere. Ondorengo maparen arauera, zein sektore

nabarmendu zen Gipuzkoan? Eta Bizkaian?

GARRAIO-IRAULTZA

Ondorengo garraio moduak sailkatu:

30

ORMAIZTEGIKO ORMAIZTEGIKO

TRENZUBIA TRENZUBIA

Ormaiztegiko zubibidea, 1864ko abuztuaren

15ean inuguratua, Madril-Paris trenbideko obrarik

inportanteena, 288 m luze eta 34 m

garaiko sakana zeharkatzeko soluziobideak egiten

du inportante. 1.800 tona pisu lau pilare

gainean duelarik, Alexander Lavalley

injinariak, Gustave Eiffelen aurrekoak, zubi zabal,

eroso, arin eta oso segurua eraiki zuen. Benetako

maisu-lana, burdina erabiliz, orduan

eraikuntza material berria eta iraultzailea zena,

eraikitzeko aukera izugarriak eskaintzen zituen eta.

Horren frogagarri dugu zubi hau. 131 urtez etengabe erabili ondoren eta hasieran

aurrikusitako trafi koa ehundaka biderkatu zaiolarik, orduan bakarrik jarri zaio ordezkoa.

Zubi zaharra erortzeko dagoenik ezin esan, ordea.

Euskal Herri osoan ez dago halako obrarik, ezaugarri teknikoei edo garrantzi historikoari

dagokionez, bertakoek eta kanpokoek miresten duten burdinezko arkitektura honen aldean

jarri daitekeenik.

Miresgarriena ez dago begibistan, lurpean baizik. Pilareen

zimentazioak (20m) eta indarren kalkuluak egiten dute zubi hau

bere garaikoak baino askoz garrantzitsuago.

31Elek

trifi

ka

zioa

Ger

ra z

ibile

an,

1936

ira

ilare

n 15

eta

16a

n,

Ber

gara

ko la

be

gara

ieta

ko la

ngile

ek z

ub

ia

sop

lete

z m

oztu

zu

ten,

tro

pa

fra

nkist

en

etor

rera

ga

lera

ziko

zu

tela

koa

n. L

an

bik

ain

a, g

arb

ia, l

eher

gailu

rik

gab

ea...

biz

ia

kost

a z

itza

iena

, fra

nkist

ak

bih

ara

mu

nea

n

irit

si et

a z

ub

iare

n on

do

ond

oan

da

goen

kanp

osa

ntu

ko h

orm

are

n ko

ntra

fusil

atu

zitu

zten

eta

.

Tren

a g

ab

e m

und

ua

ez

litza

teke

ber

din

a

iza

ngo,

hor

reta

n ez

iza

n d

ud

ari

k.

Au

rrer

ap

ena

ren

izen

ean

zub

ia e

raik

i

zute

n, a

urr

era

pen

are

n a

dib

ide

onen

a

ber

a iz

ani

k. Z

ub

i ber

ri b

at

era

iki z

en 19

95

zaha

rra

ren

ond

oan

eta

ha

rrez

ger

o ha

u

ez d

a e

rab

ili. O

rain

go z

ub

i ber

ria

ere

noiz

pa

it z

aha

rkit

u e

ta g

ara

i ber

riet

ara

egok

itze

ko e

ska

tuko

nor

ba

itek

Bir

rera

iku

ntza

ind

art

zeko

, 194

1 ora

ingo

itxu

ra

ema

ten

dio

ten

zem

ento

zko

pila

rea

k ja

rri z

iren

.

1864

Bid

e b

ikoi

tza

1912

ga

iner

atu

zen

,

eta

1928

ele

ktrifi k

atu

. Ba

ke g

ara

iak

hob

eku

ntza

zek

arr

en

1912

Bid

e b

ikoi

tza

1928

Ger

ra g

ara

iko

sunt

sik

eta

1936

1941

Tren

zub

i ber

ria

ren

ina

ugur

azi

oa19

95

Zub

i ha

u in

au

gura

tu 18

64 z

enet

ik, M

ad

ril e

ta P

ari

s

tren

bid

ez lo

tu e

ta g

ure

hist

oria

ez

da

ber

din

a iz

an.

Ba

lio e

stra

tegi

koa

ika

raga

rria

iza

nik,

ger

rak

iza

n

dit

u e

tsa

i na

gusia

k.

Big

arr

en k

arl

ista

da

n, 18

72-1

876,

ka

rlist

ek B

easa

ingo

gelt

okia

err

e zu

ten,

ba

ina

Orm

aiz

tegi

ko z

ub

ia

bot

atz

en a

hale

gind

u a

rren

, ka

lte

txik

iak

bes

teri

k ez

ziot

en e

ragi

n.

Tren

zub

iare

n in

aug

ura

zioa

Hor

mig

oizk

o p

ila

reen

b

erm

ak

eta

Herri baten nortasuna, hein handi

batean, paisaia natural eta humanoak

markatzen du. Hiri handiek eraikin enblematikoak izan ohi dituzte:

Nwe Yorkeko Askatasun Estatua, Parisko

Eiffel Dorrea... Herri txikien artean badago

baita ere elementu bakar batek konfundiezin

egiten duena; Ormaiztegi da horietako bat.

Edonondik ikusita ere, zubia da jaun ta jabe.

Balio teknologikoaz gain ormaiztegiarren

egunerokotasunaren parte bihurtu da.

Bera gabe ez dago Ormaiztegi imajinatzerik.

32

Iraganeko lekuko eta

protagonistek zerikusi handia

dute gurekin, haiek gabe ez

baita gure bizimodua ulertzerik.

Mota askotako elementuek

osatzen dute gure ondare historikoa. Batzuek

informazioa ematen digute, besteek

sentimendu bereziak eragiten, eta denek

indartzen dute gure nortasuna.

Pisako Dorrea

Zubiko pilarea Balea urdinal

34 m.

320

m.

Torre Eiffel Ormaiztegiko trenzubia

51 m

.

Ez dira metroak haundi egiten

dutena, baina...

Pilarea eta zimentazioa

33

Paris

OrmaiztegiBaiona

Iruña

Madrid

Madril - Paris trenbidea Nafarroan barrena

igaro izan balitz, Industri Iraultza Gipuzkoan

berdin emango zatekeela uste duzu?

Eta zure herrian, nolako eragina

izan edo izango du trenak?

Ormaiztegi

Iruña

Baiona

Donostia

Gasteiz

Orain munduko gauzarik naturalena iruditzen zaigu Madril-Paris bidea

Gipuzkoatik pasatzea, Irun-Hendaia lehen mailako trenbide lotura izatea. Izan

zitekeen bestela, ordea. Eta Aldudeko trena egin balitz? Eta Baionara Iruñetik

iritsiko balitz? Auskalo, beharbada nafar Piriniotako biztanleak Goierri eta

Tolosalde bukolikoetara etorriko lirateke oporretan....

Gaurtik ikusita, ezinezkoa iruditzen zaigu, baina bere garaian gogor borrokatu

zuten nafarrek aukera haren alde.

Milaka euskaldunek lan egin zuten

burdinbidearen eraikuntzan injinari

frantsesen gidaritzapean; materiala eta

makinaria ere Frantziatik zetozen.

PIEMONTEKO 600

lagun, Frantzia eta Italia arteko

ALPEETAN tunelak zabaltzen

espezializatuak, Beasain-Olazti tartean

ibili ziren lanean. Piemontar hauexek,

ORMAIZTEGIKO ZUBIBIDEAN jardun

zuten zenbait euskaldunekin

batera –Nemesio Artola tolosarra

barne- konpainia frantsesarekin

jarraitu zuten SUEZEKO KANALAREN obretan.

Ormaiztegi1863

Paris Piemonte

... lan bera egiteko 100 GURDIK EGUN OSOA behar zuketen.

34

100 100 GurdiGurdi

egun 1

TREN 1TREN 1

ordu 1

1.000 tona

1.000 tona

1864AN, TREN BATEK Donostiatik Ormaiztegira

ORDUBETEAN garraiatzen zuen 1.000

tonako zama...

35

Aleluia honetan trenbideari buruzko ikuspegia adierazten da.

Ideia, testuak eta diseinu grafi koaK6 Kultur Gestioa

© zumalakarregi museoa 2009

Zumalakarregi Museoa: http://zm.gipuzkoakultura.net

Heziketa eta ikaskuntza zerbitzu birtuala(INNOVA saria 2008):http://zm.gipuzkoakultura.net/zm_birtuala.php

“XIX. mendeko albuma”: http://www.albumsiglo19mendea.net

Bildumagarri birtualak: http://zm.gipuzkoakultura.net/bilduma_birtualak.php

“XIX. mendeko historia militarra Euskal Herrian”: http://zm.gipuzkoakultura.net/19mendekohistoriamilitarra

On Line jokuak: http://zm.gipuzkoakultura.net/online_jokoak.php

ZUMALAKARREGI MUSEOAMuxika egurastokia 6.

20216 Ormaiztegi (Gipuzkoa)Tel.: +34 943 88 99 00 Fax.: +34 943 88 01 38

mzumalakarregi@gipuzkoa.net