IkerketaSailakonetsia(2009-VII-24) - erein.eus · 9 Ariketak...

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate etaIkerketa Sailak onetsia (2009-VII-24)Euskararen arduradunak:Rosetta Testu zerbitzuakAzala eta liburuaren diseinua:IturriMaketazioa:EreinAzaleko argazkia:Jon CazenaveArgazkiak:Jon Cazenave, Ereingo artxiboaIlustrazioak:Estudio Landa© Alberto Prego Axpe© EREIN. Donostia 2009ISBN: 978-84-9746-498-7L.G.: BI-XXXX/09EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 DonostiaT 943 218 300 F 943 218 311e-mail: [email protected] : Grafman, S.A.Pol. industrial El campillo. P A2 Gallarta (Bizkaia)T 94 636 91 94 F 94 636 93 33

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikaziopubliko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeakaurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatirenbat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo Cedrora (Centro Españolde Derechos Reprográficos, www.cedro.org).

Alber toPrego

GEOGRAFIA ETA HISTORIAGizarte Zientziak

DBH 4

erein

I. Gaur egungo gizartearen oinarri historikoak1. Europa Antzinako Erregimenean .......................................................................................................................... 8

2. Aldaketak Antzinako Erregimeneko Europan ...................................................................................................... 10

3. Errenazimentua artean ............................................................................................................................................ 16

4. Aldaketa politikoak, sozialak eta ekonomikoak XVIII. mendean ...................................................................... 16

5. Ilustratuak .................................................................................................................................................................. 20

6. Ingalaterrako iraultzak ............................................................................................................................................ 22

7. Borboiko etxearen erreformismoa Espainian ...................................................................................................... 24

8. Borboiko etxearen erreformismoa Euskal Herrian ............................................................................................ 26

9. Amerikar Iraultza ...................................................................................................................................................... 30

10. Frantziako Iraultza .................................................................................................................................................... 32

11. Napoleon eta ideia iraultzaileen jarraipena ........................................................................................................ 38

12. Berrezarkuntza ........................................................................................................................................................ 42

13. Liberalismoaren zabalkundea Europan zehar .................................................................................................... 44

14. Ideia nazionalistak .................................................................................................................................................. 46

15. Ilustrazioa Euskal Herrian ...................................................................................................................................... 48

16. Barrokoa .................................................................................................................................................................. 50

17. Antzinako Erregimenetik estatu liberalera, Espainian ........................................................................................ 52

18. Frantziako Iraultzaren ondorioak Euskal Herrian .............................................................................................. 56

19. Berrezarkuntza ........................................................................................................................................................ 64

20. Neoklasizismoa ........................................................................................................................................................ 64

21. Euskal munduaren arte-adierazpenak .................................................................................................................. 68

II. Espainia, XIX. mendean. Iraultza politikoak eta gizarte-aldaketak1. XIX. mendeko aldaketa politikoak eta sozio-ekonomikoak .............................................................................. 72

2. Karlistaldiak .............................................................................................................................................................. 76

3. Karlistaldiak, euskal lurraldeetan .......................................................................................................................... 78

4. Isabel II.aren agintaldia, eta agintaldi haren ondorioak .................................................................................... 90

5. Karlismoaren jarraitutasuna .................................................................................................................................. 96

6. Errestaurazioa .......................................................................................................................................................... 100

7. XIX. mendeko aldaketa teknologikoak .................................................................................................................. 102

8. Industrializazio-prozesua, Euskal Herrian ............................................................................................................ 108

9. Gizarte industrialeko aldaketak .............................................................................................................................. 118

10. Langile-mugimenduaren sorrera .......................................................................................................................... 122

11. Euskal nazionalismoaren sorrera ........................................................................................................................ 128

12. Espainiaren amerikar kolonien independentzia .................................................................................................. 132

13. XIX. mendeko arte-mugimendu eta agerraldiak ................................................................................................ 136

Aurkibidea

III. XX. mendea

1. Artea XIX. eta XX. mendeen bitartean ................................................................................................................ 140

2. Inperialismoa ............................................................................................................................................................ 142

3. Mundua 1914. eta 1939. urteen bitartean ...................................................................................................... 150

4. Errusiako Iraultzako ................................................................................................................................................ 156

5. Mende hasierako artetik gerra artekora .............................................................................................................. 162

6. Gerren arteko aldia ................................................................................................................................................ 166

7. Italiar faxismoa .......................................................................................................................................................... 170

8. Hitler eta nazismoa Alemanian .............................................................................................................................. 172

9. Bigarren Mundu Gerra .......................................................................................................................................... 176

10. Deskolonizazioa ...................................................................................................................................................... 184

11. Bigarren Errepublika .............................................................................................................................................. 190

12. II. Errepublikaren hastapenak ................................................................................................................................ 196

13. Gerra Zibila .............................................................................................................................................................. 206

14. Francoren diktadura ................................................................................................................................................ 210

15. Frankismoaren arazoak .......................................................................................................................................... 212

16. Frankismoaren bukaera eta trantsizioa ................................................................................................................ 216

17. Demokraziaren normalizazioa ................................................................................................................................ 220

IV. XX. mendea Euskal Herrian

1. Euskal Herria II. Errepublikan ................................................................................................................................ 228

2. 1934ko Iraultza ...................................................................................................................................................... 232

3. Euskal Herria frankismoaren garaia .................................................................................................................... 242

4. Autonomiaren itzulera ............................................................................................................................................ 246

5. Euskal Herria gaurko munduaren gizartean ...................................................................................................... 252

6. Lurraldeen arteko aldeak ........................................................................................................................................ 254

7. Gizarte-mugimendu berriak .................................................................................................................................... 256

8. Emakumea XXI. mende inguruan ........................................................................................................................ 258

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

Prozedurazko edukiak(Egiten jakin)

– Europan Antzinako Erregimenean zeraldaketa politiko eta ekonomiko ger-tatu ziren ezagutzea, eta bilakaera-pro-zesuak identifikatzea eta konparatzea.

– Antzinako Erregimenaren eta XIX.mendearen arteko prozesu historiko ai-pagarrienak denboran eta espazioankokatzen jakiteko teknikak ikastea.

– Aldaketa-prozesu horiei behatzeko, ho-rietan pate hartu zuten faktoreak iden-tifikatzeko eta bilakaera-prozesuak kon-paratzeko urratsak egitea.

– Gizon eta emakumeek, bakarka zeintaldean, historiaren subjektu gisa bete-tzen duten papera aintzat hartzea.

– Ilustrazioa zer izan zen jakitea, eta orduzgeroztik sortu ziren prozesu politikoak,Frantziako Iraultza eta Iraultza Liberala,nola gertatu ziren ezagutzea.

Balio-edukiak

(Zure parte-hartzea ezinbestekoa da, etaahalegindu behar duzu zure iritzia eta ja-rrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbattresna emango dizkizugu, honako alderdihauek landu ditzazun:

– Gizarteen adierazpen artistikoak etakulturalak aintzat hartzea eta errespe-tatzea.

– Egoera bidegabeen aurrean ikuspegikritikoa izatea eta elkarrizketak eta ba-kearen bilaketak gatazkak konpontzekoduten balioa aintzat hartzea.

– Ondare kulturalaren eta ondare histo-riko-artistikoaren aberastasuna eta aniz-tasuna aintzat hartzea, errespetatzeaeta hartaz gozatzea, eta hura gorde-tzeko eta babesteko jarrera hartzea.

– Lehenaldiko gizarte-errealitatea eta ho-rrek gaur egungo gizartearekin duenharremana ezagutzeko interesa eta ja-kin-mina eta jarrera kritikoa izatea, ger-taera historikoen aurrean.

– Gaur egungo jokabide demografikoaketa horien ondorioak balioestea.

– Giza eskubideak aintzat hartzea, eta bi-degabekerian, bazterkerian, mendeta-sunean edo genozidioan oinarritutakobaliabide oro arbuiatzea.

– Egoera bidegabeen aurrean ikuspegikritikoa izatea eta elkarrizketak eta ba-kearen bilaketak gatazkak konpontzekoduten balioa aintzat hartzea.

Kontzeptuzko edukiak(Memorizatu eta ulertu)

1. Europa Antzinako Erregimenean

2. Aldaketak Antzinako ErregimenekoEuropan

3. Errenazimentua artean

4. Aldaketa politikoak, sozialak etaekonomikoak XVIII. mendean

5. Ilustratuak

6. Ingalaterrako iraultzak

7. Borboiko etxearen erreformismoaEspainian

8. Borboiko etxearen erreformismoaEuskal Herrian

9. Amerikar Iraultza

10. Frantziako Iraultza

11. Napoleon eta ideia iraultzaileenjarraipena

12. Berrezarkuntza

13. Liberalismoaren zabalkundeaEuropan zehar

14. Ideia nazionalistak

15. Ilustrazioa Euskal Herrian

16. Barrokoa

17. Antzinako Erregimenetik estatuliberalera, Espainian

18. Frantziako Iraultzaren ondorioakEuskal Herrian

19. Berrezarkuntza

20. Neoklasizismoa

21. Euskal munduaren arte-adierazpenak

I. Gaur egungo gizartearen oinarri historikoak

8

XIV. mendeaz geroztik, gizarte feudalak indarra galdu zuen.Desagertu egin zirenmorrontza- eta basailutza-sistemak;monarkiari loturiko hirigune eta hirien hazkundearen eta so-rreraren ondorioz, feudoak desagertu eta burgesia sortuzen, eta monarkia feudalak monarkia autoritarioen mendekonazio-estatu bihurtu ziren.

Estatu absolutua

Antzinako Erregimenean, monarkia absolutua izan zensistema politiko nagusia, eta errege-erreginen aginpidea-ren baieztapena adierazten zuen. Erregearen boterea zu-zenean Jainkoarengandik zetorren ideian oinarritua zengizarte-antolamendu hura. Horrela zuritzen zen botere guz-tiak –legegilea, betearazlea eta judiziala– haren esku ego-tea eta sistema politikoaren eta jarduera ekonomikoarengaineko kontrol zuzena ere hark edukitzea.

Antzinako Erregimeneko gizartea estamentuzkoa zen, etabi talde handitan banatzen zen: pribilegiodunak (nobleaketa goi-mailako elizgizonak) eta pribilegiorik gabeak (ne-kazariak, artisauak, burgesak eta behe-mailako apaizak).

Antzinako Erregimenaren sistema politikoa

Erregearen boterearen azpian haren mendekoak zeuden;haien parte-hartzea erregeak eskatutako zenbait zerga onar-tzera mugatzen zen. Eskaerak onartzearen aldeko botoakemateko, mendekoak batzarretan elkartzen ziren. Batzarhaien izenak herrialdeen arabera aldatu egiten ziren: Gor-teak (Gaztela edo Nafarroa), Parlamentua, Dieta (Ale-mania), Estatu Orokorrak (Frantzia), edo Batzarrak,euskal lurraldeetan.

Erakunde haiek ez ziren uniformeak; bertako kideak zati-tuta egoten ziren, eta estamentuen arabera ematen zutenbotoa: elizgizonak, noblezia eta herri xehea.

Europako hainbat lurraldetan ez zen sistema politiko abso-lutistarik egon; hala ere, salbuespena izan ziren. Horren adi-bide dira Probintzia Batuak edo Zazpi Herbehere BatuenErrepublika eta Britainia Handia.

Gizartea

Antzinako Erregimeneko gizartea bi talde handitan bana-tuta zegoen:

– Pribilegiodunak. Noblezia (kondeak, dukeak, markesaketa noble tituludunak) eta goi-mailako apaizak (gotzainak,kardinalak…). Hainbat gizarte-pribilegio zituzten, halanola: lehentasunezko aulkiak elizetan; toki bereziak gor-detzen zitzaizkien leku publikoetan eta ekitaldi ofizialetan;karguak eta ohoreak, besteak beste buru izaten ziren pro-zesioetan eta hainbat erakunderen ekitaldietan… Horrezgainera, ez zuten zergarik ordaindu behar, baina beren ja-betzetan bizi zirenei zergak ordaintzera behartzeko eta ho-riek kobratzeko eskubidea zuten. Pribilegio juridikoak erebazituzten; esate baterako, beren legeen arabera edo be-raiek hautatutako epaimahai berezietan epaituak izatekoeskubidea. XV. mendetik aurrera, ordea, botere politikoagaltzen joan ziren poliki-poliki; hala eta guztiz ere, eutsiegin zioten ekonomian zuten eraginari eta botereari, etabaita beren lurren gaineko erabateko aginpideari ere.

– Pribilegiorik gabeak. Ez zuten estamentu homogeneoaosatzen, eta alde handiak zeuden talde batzuetatik bes-teetara. Nekazarien taldea zen handiena: gizartearen %80 nekazariak ziren. Nekazari gehienek pribilegiodunenmende lan egiten zuten, hau da, nobleen eta elizako hie-rarkiaren mende. Bizi-iraupenean oinarritutako nekaza-ritza zen, errendimendu eskasekoa. Oso gutxitan zutentrukea egiteko edo produktuak erosteko aukera. Trukehaiek, gainera, jai garrantzitsuetan antolatzen ziren azo-ketan eta ferietan baino ezin zituzten egin.

Eragin handieneko taldea, ordea, burgesena zen. Jar-duera ekonomikoaren hazkundeari esker, merkatari etadendariek dirutza handiak lortu zituzten. Eta beren diru-tzak gorde ordez, inbertitu egin zituzten: lursailak erosizituzten, lurrak ondasunak ateratzeko asmoz ustiatzen zi-tuzten, eta nobleei eta monarkiari dirua uzten zieten. Erahorretara, botere handiko taldea sortu zen: boterea etaeragina botere ekonomikoan oinarritzen zuen burgesiadirudunaren taldea hain zuzen ere. Era horretako hainbatfamilia nabarmendu ziren, historian garrantzizko lekuaizan zutenak:Medici Florentzian, Fugger Alemanian edoCoeur Frantzian.

� 1. Europa Antzinako Erregimenean

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer izan zen estatu absolutua?• Zer ezaugarri izan zituen Antzinako Erregimenak?• Nolakoa zen Europa Antzinako Erregimenean?

AZALDU BEHARREKO IDEIAKAntzinako Erregimena esapidea Frantziako Iraultzan partehartu zutenek erabili zuten XVIII. mendearen amaieran, 1789.urtearen aurreko sistema politikoari buruz jarduteko. Denbo-raren joanean, XV. eta XVIII. mendeen bitarteko europar sis-tema politikoa, ekonomikoa eta soziala adierazteko erabili izandute historialariek esapide hori.

9

Ariketak

“Arnolfini senar-emazteak”, Jan Van Eyck (1390-1441). Burgesia jaioberria erakusten duen margolana. Negozio-gizon aberatsek atsegin zituzten

moda, dekorazioa eta luxua.

Village Feast, Gillis Mostaert (1534-1598). Ospakizun honek ondo era-kusten du Antzinako Erregimenean nola bizi ziren pribilegiorik ez zutenak,zer jantzi erabiltzen zituzten eta nolako harremanak izaten zituzten.

1. Deskriba ezazu zer zen monarkia absolutua eta zer irudika-tzen zuen.

2. Antzinako Erregimeneko gizartea estamentuzkoa zela esa-ten da. Zer esan nahi du?

3. Antzinako Erregimenean gizarte-klase berri bat sortu zen:burgesia.–Nola definituko zenuke? Existitzen al da gaur egun?

4. Definituko al zenuke zer den mezenas bat?

Monarkia despotikoa zer izan zen argien erakusten duenadibideetako bat Luis XIV.aren (1638-1715) estatu abso-lutista izan zen; Eguzki-erregea esaten zitzaion. “Estatuaneu naiz” esaldi ospetsuak nahiko ongi adierazten du zerezaugarri zituen erregearen jardun despotikoak.

Haren erreinaldian Frantzia goren mailara iritsi zen arlopolitikoan, militarrean eta kulturalean. Bi gerra zibili aurreegin behar izan zien eta horiek herriaren hondamena eka-

rri zuten; egoera horri irtenbidea bilatzeko, muga-zergakezarri zituen (gatza eta lurra). Diru-laguntzen bitartez in-dustria bultzatu zuen, eta esportazioa babestuz eta inpor-tazioa murriztuz (muga-zergen bitartez) merkataritzabultzatu zuen. Merkantilismoaren sustatzaile izan zela esanliteke. Bizileku ofiziala Versaillesko jauregira eraman zuen,eta han, Gortearekin batera, ugaritasun handiz bizi izanzen.

Europa 1648. urtean.

Espainia

Sardinia

Irlanda

Eskozia

Ingalaterra

Frantzia

Norvegia Suedia

Estonia

LivoniaErrusia

Prusia

PoloniaBrandenburgoAlemaniarinperioa

ProbintziaBatuak

Herbehereak

Danimarka

Saxonia

Bavaria

Austria

Hungaria

TurkiarInperioa

Montenegro

PalatinatuaFranche-Comté

Suitza

SavoiaMilan Venezia

FlorentziaAita

Santuarenestatuak

Napoli

Sizilia

10

� 2. Aldaketak Antzinako Erregimeneko Europan

HumanismoaErdi Aroan Jainkoa zen unibertsoaren erdigunea (teozen-trismoa). Baina poliki-poliki, gizakia bere patuaren jabe zenideia zabaltzen hasi zen (antropozentrismoa). AntzinakoGreziako eta Erromako testuen aurkikuntzek, zein beste kul-turetakoek, hala nola musulmanenek, zientziaren alor guz-tiei egin zizkieten ekarpenak, eta aldaketa ideologikoareneredutzat hartu ziren. Filosofia-mugimendu berri bat sortuzen, zeinaren arabera gizakia eta hark mundua aldatzekozuen indarra zen garrantzizkoena: humanismoa. Errenazi-mentuari loturik sortu zen, XIV. mendean, Italiar penintsulan.

Humanista aipagarrienen artean honako hauek daude:Erasmo Rotterdamgoa (1466–1536), pentsamendua-ren eta ideia erlijiosoen interpretazio berriaren alorrean;Mi-chelangelo (1475–1564) artearen historiako artistagarrantzitsuenetako bat; Nikolas Koperniko (1473-1543), teoria heliozentrikoa (planeta guztiek Eguzkiareninguruan bira egiten dutela adierazten duena) finkatu zuena.

Humanistek latina erabiltzen bazuten ere komunikatzeko etaezagutzak helarazteko oinarrizko hizkuntza gisa, herri-hiz-kuntzen erabilera ere babesten zuten, hala nola gaztelania,frantsesa, etab. 1545ean, Bernat Etxeparek (1480-?)euskaraz idatzitako lehenengo liburua argitaratu zuen, Bor-delen: Linguae Vasconum Primitiae.

Humanismoaren bilakaerak lotura estua izan zuen uniber-tsitate-hiriekin, eta sortu berria zen kultura-tresna iraultzaile

bat izan zuen aliatu nagusia: inprenta. Humanistak bidaiarihandiak izan ziren, eta Europan zehar egindako bidaietanhainbat gauza ikasi eta zabaldu zituzten, liburuei esker.Ospe handieneko humanista haietako askok mezenasbaten babesa izaten zuten: dirutza handiak zituzten pertso-naiak, printzeak, errege-erreginak edo Aita Santua bera.

Espiritu modernoaren sorrera

Humanismoak, ikasketari eta hezkuntzari esker, jakintzarenalor guztietan zabaldu zituen bere ideiak: literatura, fisika,kimika, erlijioa, medikuntza, historia… Garrantzizko pertso-naiak sortu ziren, beren ideia eta aurkikuntzen bitartez etor-kizuneko gizarte eta kultura modernoaren oinarriak finkatuzituztenak.

– Miguel Servetek (1511-1553) gorputz barruan odolazebilela azaldu zuen.

– Parazeltsok (1493-1541) medikuntzari eta medikun-tzaren eta kimikaren arteko harremanari buruzko kon-tzeptu berri bat proposatu zuen.

– Fernando Magallanesek (1580-1521) eta Juan Se-bastian Elkanok (1486-1526) munduari bira emanzioten 1522. urteko irailaren 6an, hiru urtez gorabeheraugari izan ondoren.

– Gerhard Mercator (1512-1594) izan zen atlas hitzaerabili zuen lehena, mapak zituen liburu bati buruz jar-duteko. Gaur egun oraindik ere gehien erabiltzen denplanisferioa egin zuen.

– Ignazio Loiolakoak (1491-1556) Jesusen Lagundiasortu zuen.

Humanismoa eta erreforma erlijiosoa

Arrazoibidearen eta espiritu kritikoaren bitartez, humanis-tek aldatu egin zituzten aurreko mendeetan Elizak ezarri-tako tradizioak eta aginpide-printzipioak. HumanismoakBibliako testuen azterketa kritikoa egin zuen, uste osoa bai-tzuen ezin bereiz zitezkeela gizakiaren goraipamena etaJainkoaren ezagutza. Kristautasunaren sustraiak ikasi etaEskritura Santuetako antzinako testuak ezagutzen zituzten,eta Ebanjelioaren mezuaren funtsa deszifratu eta zehaztuegin nahi izan zuten. Latinez, grezieraz eta hebreeraz argi-taratu ziren Bibliak, eta aldi berean, herri-hizkuntzetara itzulizen Italian, Frantzian, Herbehereetan edo Bohemian. Alda-keta horien guztien ondorioz, Elizak I. mendetik aurrera izanzuen bilakaeraren interpretazio berria egin zen, eta horrekerreforma-prozesua jarri zuen abian.

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da humanismoa?

• Zer ekarpen egin zion humanismoak modernitateari?

• Zer izan ziren erreforma erlijiosoak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAKXIV. mendearen amaieran eta XV. mendearen hasieran gizar-teak izugarrizko bilakaera izan zuen. Erdi Aroan bai zientzianbai ezagutzaren alorrean izan ziren aurrerakuntzen ondorioz,gizadiarenganako mirespena sortu zen gizartean: humanis-moa. Humanismoaren ideien garapenak eta zabalkundeak kul-tura-iraultza eragin zuen munduaren ikuspegian eta, bereziki,arteen eremuan: Errenazimentua.Ideien asaldura hori elizara ere iritsi zen. Hainbat liskarsortu ziren, eta liskar horiek, denborarekin, erreforma-pro-zesuak ekarri zituzten ondorioz. Erreforma horiek, besteakbeste, Mendebaldeko kristautasunaren haustura eta pro-testantismoaren eta katolizismoaren bereizketa eraginzuten.

11

Liburu modernoaren sorreraXV. mendearen erdialdean, Johannes Gutenberg (1398-1468) errementari ale-manak hizki metalikoko sistema bat asmatu zuen. Hizkiak mugi zitezkeen, etagainera, behin eta berriz erabil zitezkeen; sistema hark, beraz, hainbat testu in-primatzeko aukera ematen zuen tintaz, paperaren gainean, eta behar adina aldizinprima zitezkeen. Sistemari inprimategi esan zitzaion, eta Biblia izan zen Gu-tenbergek inprimategi harekin egin zuen lehenengo liburua.

Berehala hasi ziren Europako hiri handietan –unibertsitateetatik hurbil gehiene-tan– inprimategiak jartzen, eta kultura zabaltzeko gune bihurtu ziren. Bertarahurbiltzen ziren inguruko humanistak liburuak argitaratzeko eta liburuak eros-teko asmoz. Inprimategi haietan paper gainean inprimatzen ziren liburuak, eskuzegindako eskuizkribuena baino sistema merkeagoz eta ez hain neketsuz; beraz,denbora gutxiagoan, liburu beraren kopia asko egin zitezkeen. Liburuak argita-ratzeko sistema berri hari esker, irakurle-kopurua handitu egin zen, eta aldi be-rean, asko ugaritu ziren argitaratutako lanak. Liburuak tresna herrikoiagoakbihurtu ziren eta baita ideia berriak zabaltzeko tresnak ere.

Miguel Serveten bizitzak ondo erakusten du garaiko bizimodua. Nahiko seguruabadirudi ere Villanueva de Sigenan jaio zela (Huesca), zenbait ikerlarik diote Tu-teran jaio zela, izan ere, urte askoan ezkutuan bizi behar izan zuen, Michel de Vi-lleneuve izenez eta jaioterria Nafarroako herria zuela adieraziz.

Berehala nabarmendu zen pentsalari eta zientzia-gizon gisa. Buru argiko per-tsona zen, eta bat egin zuen Europan zehar zabaltzen ari ziren mugimendu pro-testanteekin. Arrazoiaren eta liburu sakratuen interpretazio librearen aldekoa,medikuntza-ikasketak egin zituen, eta odolaren zirkulazio txikiaren printzipioakezarri zituen. Azkenean, ordea, katolikoek zein protestanteek esetsi zuten. Lehe-nek kondenatu eta bere estatua bat erre zuten, ezin izan baitzuten atxilotu; az-kenik, kalbinistek erre zuten, bizirik, 1553ko urriaren 27an.

Bitxikeriak

– XV. eta XVIII. mendeetan, merkataritzak izugarrizko ga-rrantzia lortu zuen, eta itsasbide berriak eratu ziren. Au-rreko mendeetan itsasgizonak, itsaso zabalean zirenean,zeru-gorputzen posizioaren bitartez orientatzen ziren,eta zunden laguntza izaten zuten horretarako. Bainazerua lainotuta bazegoen edo urak oso sakonak bazi-ren, tresna haiek ez zuten baliorik. Gabezia haiei aurreegiteko eta itsas garraioaren erronka berriak zirela eta(merkataritza-lurralde aurkitu berriekin, munduarenbira), hainbat tresna berri erabiltzen hasi ziren.

• Astrolabioa, izarren posizioa erakusteko aukera ema-ten zuena. K.a. 5000. urte inguruan asmatua izan bidezen, sumeriarren kulturan. XVI. eta XVIII. mendeetan,hura izan zen itsasketan gehien erabili zen tresnetakobat, harik eta sestantea agertu zen arte.

• Sestanteak, bi puntu jakinen arteko angelua neurtzendu (kostaldea eta Eguzkia, gehienetan). 60 gradu har-tzen ditu guztira. Zer ordu den eta Eguzkia zer altue-rara dagoen jakinda, zer latitudetan gauden jakindaiteke.• Iparrorratza, orratz imanduen ezaugarrietan oinarri-tzen da. Ipar magnetikoa (Txinan hegoaldea) erakus-ten duen orratz bat du.

Bestalde, 1507. urte inguruan, Nikolas Koperniko polo-niar astronomoak sistema heliozentriko bati buruzko le-henengo proposamena egin zuen, zeinetan Lurrak Eguz-kiaren inguruan biratzen duen. Adierazpen hura ordu ar-teko teoriaren guztiz kontrakoa zen (Tolemaikoa), zeina-ren arabera planeta guztiak Lurraren inguruan biratzenzuten.

12

Historian zehar, pertsonaia askok ekarpen berezia egindiote beren garaiari eta gizadiari, oro har. Gertakari his-toriko orotan, prozesu kultural orotan, gizarte orotandaude beren izaeragatik edo pentsatzeko edo jardutekomoduagatik arrastoa utzi duten eta arreta berezia me-rezi duten pertsonaiak. Biografia esaten zaie datu his-torikoetan oinarri hartuta era batera edo besteragizakiaren eraldaketan eta garapenean eragin edo partehartu duten pertsonaien bizitzari eta pasadizoei bu-ruzko testuei. Ikasten ari garen garai historikoan biziizan diren pertsonaia garrantzitsuen bizitza eta lana az-tertzea lagungarria izaten da oso, asko laguntzen bai-

Pertsonaiak, historiaren erdigunea.Nola egin biografia bat eta nola atera bertatik informazioa.

tigu garai horretako bizimodua eta gizartea ulertzen.

Askotan, pertsonaia baten biografia arakatzen dugu-nean, informazio gehiegi edo gutxiegi eduki ohi dugu,eta horren ondorioz, zaila izaten da haren bizitzari etanondik norakoei buruzko ideia argirik ateratzea. Per-tsonaia baten testigantza nabarmenenak eta garrantzi-tsuenak azpimarratu ahal izateko, horiek hautatzenlagunduko digun eskema egiten ikasi behar dugu. Hu-rrengo orrialdean biografia bat berregiteko eta horrenazterketa egiteko testigantzen hautaketa nola egin era-kusten duen prozedura zehazten dizugu. Erabil ezazubiografia bat ikasi edo osatu behar duzun aldiro.

Erasmo Rotterdamgoa (1446-1536), pentsa-lari herbeheretarra. Bere garaian oso arbuiatuaizan zen. Erreforma protestantearen eta Eliza Ka-tolikoaren ortodoxia zaharkituaren artean zegoenharen pentsamendua. Agustindarren ordenansartu ondoren, eta Errenazimentuko humanis-moan buru-belarri sartuta, Teologiako katedrabat ematen hasi zen Cambridgeko Unibertsita-tean, Henrike VIII.aren erreinaldian. Urduria etabidaiaria zen; eta Italiara abiatu zen lehenbizi,eta Basileara (Suitza) ondoren. Azken hiri ho-rretan, inprimategi iraultzaileetako batean hasizen lanean.Ideia guztietara zuen gogoa zabalik, eta espiritumodernoaren aitzindaria izan zen, gizakiari era-bateko garapena lortzeko aukera emango zion gi-zarte humanizatua bilatzen baitzuen.Tomas Moro bere adiskideari eskaini zion Ero-menaren laudorioa lana. Bertan, gizartearen ohi-tura zaharminduei buruzko satira bat egiten du,eta ez zuen bat bera ere zuzen utzi.Eliza barneko ustelkeria eta pentsamendu-aska-tasunik eza ziren haren kezka nagusiak. MartinLutherren inspirazio-iturri nagusia Erasmoren Bi-bliaren itzulpena izan zela baieztatu zenean,Erasmo egoera zailean gelditu zen Elizaren bote-reen aurrean.

Martin Luther (1483-1546), teologo alemana.Eliza Katolikoarekin hautsi ondoren, Erreformaprotestantea jarri zuen abian. Eislebenen (Ale-mania) jaio zen, agustindarren ordenan sartuzen, eta Teologia ikasi zuen; Wittembergeko uni-bertsitateko irakasle izatera iritsi zen. Eliza Ka-tolikoarekin borrokan jardun zuen, eta azkenik,harekin haustea erabaki zuen, hainbat arrazoi-rengatik: ez zegoelako pentsamendu-askatasunik,Eliza Katolikoko printzeek lasaikeriazko bizimo-dua erakusten zutelako eta haien gehiegikeriekinhaserre zegoelako. Horren guztiaren erakusgarrizen, bekatuen barkamenekin zegoen merkatari-tza-tratua.Gero eta gehiago gaitzesten zuen Eliza, harik eta,Done Petriko basilikaren konponketa-lanak zirelaeta, Elizak bulda-kanpaina bat abian jarri zuenarte. Lutherrek 95 tesi hori gaitzezten idatzi zi-tuen eta Wittenbergeko Santu Guztien elizakoatean jarri zituen zintzilik. Erromatar esanekota-sunetik bereizirik, Lutherrek jarraitzaile izan zi-tuen sektoreen erreformari ekin zion eta horrelaosatu zen lehenengo Eliza protestantea.Lutherren doktrinaren oinarria honako hau da:gizakia bere fedearen eta Jainkoaren graziaren bi-tartez baino ezin da salbatu, ez dira beharrez-koak egintza onak salbaziora iristeko.

Iñigo Lopez Rekalde (1491-1556), Jesusen La-gundiaren sortzailea. Armak erabiltzen ikasi on-doren, Naiarako baketze-prozesuan parte hartuzuen, eta baita gipuzkoar hiriguneen arteko ga-tazketan ere. Iruñean gaztelar gudarostearen al-boan borrokatu zuen nafar osteek erresumazaharra birkonkistatzeko asmoz egindako sarral-diaren kontra; borroka haietan Frantzisko Xabie-rren anaiek jardun zuten. Iñigok gazteluan eutsizion, baina kanoi-jaurtigai batek hanka bat hau-tsi zion. Sendatzeko hartutako atsedenaldian era-bat aldatu zuen bizitzaren ikuspegia, eta berebizitza erlijioaren alde ematea erabaki zuen.Montserratera erretiratu zen, penitentzia egiteraeta otoitzera. “Ariketa espiritualak” idatzi zituen,eta ondoren, Leku Santuetara joan zen erromes.Erromesalditik itzuleran, Alcalán eta Salamancanaritu zen ikasten. Gero, Parisa joan zen, eta Ar-teetako graduatua lortu zuen. Han zela, lau lagunelkartu zituen, Frantzisko Xabierkoa haien artean,eta Jesusen Lagundia sortu zuen; bera hautatuzuten Lagundiaren lehenengo jenerala. Lagundiakegitura militarra, diziplina eta mendekotasuna be-rregin zuen, zeinetara Ignazio Loiolakoa ohitutazegoen, baina hori guztia fede katolikoaren defen-tsan, Lutherren erreformaren mehatxupean bai-tzegoen. Kontrarreformaren garaia zen.

13

1. Bizitzaren kronologia:

– Jaiotza-data eta -lekua.

– Heriotza-lekua eta -data, hil bada.

* Ardatz edo friso kronologiko bat egin, bere bizitzako

gertaera eta data garrantzitsuekin.

2. Pertsonaiaren balorazioa:

– Zergatik da ezaguna?

– Pertsonaiaren garrantzia finkatzeko, haren bizitzako

gertaera edo gorabehera nagusiak zehaztu.

• Gertaerak edo datak nabarmendu.

• Pertsonaiaren garrantzia argi erakusten duten

lanak, gertaerak eta gorabehera garrantzitsuenak

hautatu.

3. Bizitzaren azterketa:

a. Haurtzaroa:

– Aita/ama.

– Aipagarriak diren familiako beste kide batzuk.

– Zer baldintzatan hazi zen: hezkuntza, ikasketak,

prestakuntza, datu aipagarriak.

– Zer lekutan egon zen; leku horien kokaleku geo-

grafikoa.

* Hasieran egindako ardatz kronologikoa osatu atal

hauetako datekin.

b. Helduaroa:

– Lanbideak, lanak, ardurak, karguak…

– Garrantzizko beste pertsonaiekin edo pertsona ai-pagarriekin izandako harremanak, ezinbestekoahelduaroko bizimodua ulertzeko.

– Gertaera eta datu bitxien harremana.

– Helduaroa non igaro zuen.

* Hasieran egindako ardatz kronologikoa garai ho-rretako datu garrantzitsuenekin osatu.

c. Zahartzaroa:

– Zahartzaroaren ezaugarri nabarmenenak.

– Garrantzizko beste pertsonaiekin edo pertsona ai-pagarriekin izandako harremanak, ezinbestekoazahartzaroan izan zuen bizimodua ulertzeko.

– Aldi horretako gertaerak, gorabeherak, lanak etapasadizoak.

– Zahartzaroa igaro zuen lekuen kokalekua.

* Osa ezazu ardatz kronologikoa garai horretakogertaera eta data aipagarrienekin.

4. Pertsonaiaren bizitzaren kokaleku geografikoa.

– Bere bizitzan ezagutu zituen lekuak irudiztatzeko kar-tografiak egin.

5. Bizitzari buruzko irudiak:

– Bizitza, aldiak, ekintzak edo bere ekintzen ondorioakerakusteko irudiak.

* Garrantzizkoa da aurreko atal horietan guztietanalderdi grafikoa sartzea.

Biografiak aztertzeko landa koadernoa

Ariketak

1. Zure ustez, zergatik pentsatzen zen garai hartan gizakia berepatuaren jabe zela?

2. Zergatik esan ohi da garai horretan sortu zirela gizarteareneta kultura modernoaren oinarriak? Arrazoi ezazu eran-tzuna.

3. Zer iritzi duzu Lutherrek izan zuen jarrerari buruz? Zureustez, arrazoizkoa al da elizaren merkantilismoari buruz izanzuen jarrera?

4. Zure ustez, elizaren banaketak eraginik izan al zuen Erre-forma protestantearen bidetik egin zuten eta Erromari leialjarraitu zioten gizarteen bilakaeran (politikoan eta sozialean)?

5. Osa ezazu Johannes Gutenbergen biografia bat eta egin ezazuhitzaldi txiki bat inprimategiari eta hark etorkizunean izanzuen garrantziari buruz. Biografia osatzeko, landa-koader-noan biografiak egiteko zehazten diren urratsak egin ditza-kezu.

Ezaugarriak

Errenazimentuak eten egin zuen Europan Erdi Aroan zeharnagusi izan zen kultura eta pentsamenduarekin; kontuanhartu behar da pentsamendu haren ondorioz sortu zirelaerromanikoa lehenbizi eta gotikoa gero. Errenazimentuanizugarrizko bilakaera gertatu zen artearen munduan, hainbatarrazoik bultzatuta:

– Ekonomia kolonialen, merkataritza-bide berrien eta pla-netako bazter ezkutuenetatik ekarritako produktu berrienondorioz, ekonomiak izugarrizko garapena eta oparota-sun-garaia izan zuen.

– Ahalmen politiko eta ekonomiko handiko garrantzizko fa-miliak sortu ziren, artistak hartzeaz eta babesteaz ardu-ratu zirenak.

– Informazio-iturri berriak, pentsamenduaren askatasunazabaldu zutenak eta, mezenasen agerpenarekin batera,arte-adierazpen berrien sorrera ekarri zutenak.

– Fede handia zegoen gizakiaren adimenean eta ezagu-tzeko ahalbideetan.

Adimenaren askatasunaren garaia izan zen gai guztietan. Ez-tabaida erlijioso handiak izan ziren joera protestanteen, ka-tolizismoaren eta pentsalari askeen artean. Eztabaidatzekoprest zegoen gizartea zen, baina gizarte haren errealitatea ezzen hain erraza. Elizak pentsamenduan eta jendearenganeragiteko zuen ahalmenaren eta kontrolaren ondorioz, mo-ralari eta sinesmenei buruzko ideia berritzaileak proposatzenzituztenek, hainbat mendez Inkisizio Santuaren epaitegieta-tik igaro behar izan zuten; gainera, horietako asko hiltzerakondenatu zituzten, heresiagatik. Trantze hura jasan beharizan zuten, besteak beste: Miguel Servet, Galileo, NikolasKoperniko, Bruno Giordano, etab.

Aldiak

Errenazimentuak hainbat etapa edo aldi izan zituen:

– Trecentoa. Berez ez bazen ere Errenazimentuko aldia,garai hartan hartu zuten forma Errenazimentuaren so-rrera ekarri zuten ideiek eta adierazpen nagusiek. Lehe-nengo adierazpide haiek Italian sortu ziren, XIV. mendeanzehar.

– Aldi horretako artisten artean, Giotto da nabarmentze-koa (1267?-1337).

– Quattrocentoa. Italian ernatu zen, XV. mendean zehar.Garai horretan hasi zen benetan Errenazimentua, eta ho-rregatik esaten diote hainbatek Lehenengo Errenazi-mentua edo Errenazimentu Goiztiarra. Florentzia izan zensorlekua eta honako hauek izan ziren artista nagusiak:Donatello eta Ghiberti eskulturan; Massaccio, FranAngelico, Sandro Boticelli edo Piero della Francescapinturan; Brunelleschi eta Leon Battista Alberti arki-tekturan; Dante, Petrarca eta Boccaccio literaturan.

– Cinquecentoa, Errenazimentuaren aldi nagusia izan zen.Beste etapak bezala hau ere Italian iritsi zen gorenekomailara, Erroman eta Florentzian bereziki. Aldi honetanaipagarriak izan ziren, besteak beste: Leonardo Da Vinci,Michelangelo Buonarroti eta Rafael Sanzio, pinturaneta eskulturan; Filippo Brunelleschi, Arnolfo di Cambioeta Leon Battista Alberti, arkitekturan; Baldassare Cas-tiglione eta Nikolas Makiavelo, literaturan.

Arteek Errenazimentuan izan zuten garapena, maila handibatean, mezenasei esker gertatu zen. Mezenasak aristo-kraziako eta burgesiako pertsonaiak ziren, merkataritza in-dartsuarekin aberastuak. Artistek haientzat lan egiten zuten,eta artelanak familia batek gizartean zuen estatusa neur-tzeko formula bihurtu ziren, beren boterearen eta posizioa-ren adierazpide. Mezenas ospetsuak izan ziren, besteakbeste: Frantzisko I.a, Karlos V.a eta Henrike VIII.a erregeak;Sixto IV.a, Leon X.a eta Klemente VII.a aita santuak(azkenbiak, Medici familiako kideak); Medici, Malatesta eta Sforzafamiliak.

Lehen flandestarrak

XV. eta XVI. mendeetan, merkataritza-industria indartsuasortu zen Herbehereetan. Garapen ekonomiko horren on-dorioz, hainbat artista handi sortu ziren, artearen munduariekarpen handiak egin zizkiotenak. Haiek hasi ziren olio-pin-tura eta oihala euskarri gisa erabiltzen. Artista haien arteanaipagarriak dira: Van Eyck anaiak eta Roger Van der Wey-den.

14

� 3. Errenazimentua artean

GALDERA GILTZARRIAK• Zer da Errenazimentua?• Zein da Errenazimentuaren kronologia?• Zein dira Errenazimentuaren ezaugarri orokorrak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Errenazimentu esaten zaio Europan XV. eta XVI. mendeen bi-tartean izan zen kultura-mugimenduari. Pentsamendu-joeraberri horrek ezagutzaren eremu guztietan eragin bazuen ere,artearen eremuan izan zuen garrantzi gehien, hain zuzen erearkitekturan, pinturan eta eskulturan.

15

Ariketak

1. Zergatik esaten zaio Quattrocento XV. mendean izan bazen?2. Hauta ezazu artista bat eta osa ezazu gutxi gorabehera orribateko biografia bat.

3. Talde txikietan, hauta ezazue Errenazimentuko sorkuntza-eremu bat, eta osatu kartel bat garai horren ezaugarri, laneta egile nagusiekin: pintura, arkitektura…

MoisesMichelangelorena, marmolezko eskultura, Done Petri basilikako Julio II.a aita santuaren hilobirako egina. Azkenean,San Pietro in Vincolin jarri zen.

Julio II.a aita santua (zati bat), Rafaelek margotua. La Belle Ferronière (zati bat), Leonardo da Vinci.

San Giorggio Maggiore, Palladiok egindako basilika, Venezian. San Lorenzo de El Escorial monasterioa, Filipe II.aren aginduz egina.

16

� 4. Aldaketa politikoak, sozialak eta ekonomikoak XVIII. mendean

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da merkantilismoa?

• Zein izan ziren XVIII. mendeko Europan izan ziren aldaketapolitiko nagusiak?

• Zer garrantzi izan zuen merkataritzak?


Ikusi dugun bezala, Aro Modernoan zehar indar hartu zuenburgesiak. Denborarekin, talde hark botere politikoa eta gi-zartea zuzentzea lortu zuen.

XVIII. mendean, Europa osoan zehar zabaldu zen ilustratuenmugimendua: gogor kritikatu zituzten garai hartako gizarteanzeuden desberdintasunak, eta desberdintasun haietan mo-narkia absolutuak erantzukizun handia zuela adierazi zuten.Ilustratuek, burgesiaren baitan sortuak, herritarrak politikanparte hartzeko eskubide osoa zutela aldarrikatzen zuten.

Merkantilismoa

XV. mendea arte, monarkiek eta jaun feudalek harrapake-rian oinarritutako ekonomian jardun zuten; beren zerbitzarieiezartzen zizkieten zergen kontura izugarrizko aberastasunaosatu zuten. Lurraldearen kontrola lortzeko barne-gudue-tan erregeak irten ziren garaile, eta haren ondorioz, mo-narkia absolutuak finkatu ziren. XVI. eta XVII. mendeetan,lurralde berriak konkistatzeko borrokak eta merkatu berriakkontrolatzeko saioak gudu ugari eragin zituen kontinente za-harrean. Gudarosteak, oro har, mertzenarioz osatuta zeu-den, eta urretan ordaintzen zitzaien soldata. Horregatikzuten erregeek urrea lortzeko horrenbesteko interesa. Le-hengai horiek lortzeko modua nazioarteko merkataritza zen,zilarrezko eta urrezko meategiak kontrolatzen zituzten eu-ropar herrialde batzuk izan ezik. Espainiak eta Portugalek,esate baterako, urre eta zilar ugari jasotzen zuten beren ko-lonietatik. Hortaz, herrialde batek eskura zitzakeen metal bi-txien arabera neurtzen zen haren boterea eta aberastasuna.Gainera, herrialde batek beti handitu zezakeen bere abe-rastasuna beste herrialdeen bizkar, izan ere, uste osoa ze-goen munduko merkataritzaren bolumen orokorra higiezinazela. Horri merkantilismo esaten zaio. XVIII. mendeansortu zen merkantilismo hitza eta Adam Smith eskoziarekonomilari eta filosofoak zabaldu zuen.

Estatuak funtsezko zeregina betetzen zuen herrialde batenaberastasunaren garapenean; politika protekzionistaren bi-tartez antolatu eta zuzendu behar zuen bizitza ekonomikoa.Esportazioa bultzatu eta inportazioa oztopatu behar ziren,eta horretarako, zergak ezartzen zieten kanpotik zetozenproduktuei. Herrialde gehienek jarraitu zioten sistema horri,eta horrek nazioarteko merkataritza geldiaraztea baino ezzuen lortu. Politika koloniala izan zen kanpo-merkaturik ga-beko egoera horren irtenbidea.

Kapitalismoa sortu arte nagusi izan zen merkantilismoa, In-dustria Iraultzaren aurretik.

Nazioarteko politika

Antzinako Erregimenaren garaian, Europan zein kolonietannagusitasuna lortzeko helburuarekin jardun zuten estatuekborrokan.

– Europan. XVII. mendearen erdialdea arte, Austria/Habsburgoko etxearen esku egon zen Europako konti-nentearen nagusitasuna. XVI. mendearen hasieran, Kar-losek lurralde-eremu izugarria menderatzea lortu zuen,eta bere koroaren mende bildu zituen Germaniar Erro-matar Inperio Santua, Gaztela eta hark Amerikan etaOzeanian zuen inperio koloniala, Aragoi eta Aragoik Me-diterraneoan zuen inperioa. Hala eta guztiz ere, etenga-beko gerrek eta gatazkek asko ahuldu zuten hispaniarkoroa, eta azkenik, Frantziak hartu zuen haren nagusita-suna Luis XIV.a errege zela (1643-1715).

– Kolonietan. Portugalek eta Espainiak, beren aurkikuntzageografikoen garrantziari esker, izugarrizko inperioakosatu zituzten, bai koloniei zegokienez bai merkataritzarizegokionez. Espainiako inperioa izan zen historian izanden lehenengo inperio globala, izan ere, Erromatar In-perioak eta Inperio Karolingioak ez bezala, kontinenteguztietan zituzten ondasunak sakabanatuta, itsasoz bainoezin komunikatu ziren lurraldeetan.

– XVII. mende inguruan, bi koroa haiek ikusi zuten ahal-mena galtzen ari zirela Britainia Handiaren, Frantziareneta Herrialde Batuen aurrean eta beste herrialde haiekmunduko potentzia bihurtzen ari zirela, bai lurralde ja-betzari zegokionez bai merkataritza kolonialari zegokio-nez.

Indarren oreka nazioartean

Aurreko mendeetan ez bezala, XVIII. mendean oreka etabakea izan ziren nagusi Europako herrialdeen artean.

MetropoliaArdoa

ErremintakOihalakArropa

EhunakLiburuakSu-armakKinkilak

KoloniakKotoia, zeta, larruak, zur aromatikoak,

tabakoa, azukrea, piperbeltza, intxaur muskatua,iltzea, marmola, urrea, zilar kobra, kakaoa, kafea, tea,

sendabelarrak…

Metropoliko ontzidiak merkataritza babesten du

17

Biztanleriaren hazkundearen kalkulua, Europan

Herrialdea 1700 1800

Alemania 12.000.000 23.500.000

Espainia 6.000.000 11.000.000

Frantzia 18.500.000 27.000.000

Britainia Handia 9.300.000 16.000.000

Italia 12.000.000 17.500.000

Errusia 14.000.000 36.000.000

Merkataritza triangeluarra merkataritza-bide bat izan zen,XVI. mendetik XIX. mendera Ozeano Atlantikoan ezarri zena.

Hiru kontinente lotzen zituen.

Kolonien eta metropoliaren arteko joan-etorriko merkataritza.

Lehenengo berrikuntza teknologikoak ehungintzan egin ziren. Kotoizkoehunak egiteko bi prozesu behar ziren, irutea eta ehuntzea; hori dela eta,berrikuntza-lan handia egin zen batean zein bestean, izan ere, batean

atzerapenik egonez gero bestea gelditu egin behar izaten zen.

Antzinako Erregimenean upelgileen lana zen industria-jarduera garrantzi-tsuenetako bat. Ardoa, sagardoa, bale-koipea, arraina, etab. gordetzeko eta

garraiatzeko erabiltzen ziren.

Gipuzkoako kostaldearen mapa itsasotik ikusita, Pedro Teixeiraren Atlase-tik aterata (1595-1662), XVII. mendearen lehenengo erdia. Teixeira portu-galdar kartografoa izan zen, Filipe III.aren zerbitzura jardun zuena.

18

1713. eta 1714. urteen bitartean Utrechteko eta Rasta-tteko Hitzarmenak izenpetu ziren (Herbehereetako eta Ale-maniako izen bereko hirietan). Hitzarmen haien arabera,bake iraunkorrean eta orekan oinarritutako aldia iritsi zenEuropara. Hitzarmen haien helburua argia zen: koroa guz-tien indarrei maila berean eustea, batzuk besteen gainetikgailendu ez zitezen. Espainiako Ondorengotza Gerranparte hartu zuten herrialdeek izenpetu zituzten, hau da, Eu-ropako herrialde indartsuenek (Frantzia, Bavaria, Austria,Ingalaterra, Portugal, Herbehereetako Probintzia Batuak,Savoiako Dukerria eta Espainia). Hitzarmen horien ondorennabarmen aldatu zen Europako mapa.

Bizi-baldintzen hobekuntza

Nolabaiteko bake-egoera berriari esker, eskulan gehiagoeta ahalegin ekonomiko handiagoak bideratu ahal izan zirennekazaritzara. Nekazaritzak garrantzizko gorakada izanzuen, hein batean, bederen, Ameriketatik ekarri eta Euro-para ondo egokitu ziren laborantza berriei esker, hala nolapatata eta artoari esker. Elikadura-baliabideen kalitatea ho-betu egin zen, eta horien kopuruak ere gora egin zuen; ho-rren ondorioz, izurri handi gutxiago egon ziren. Ez da ahaztubehar XIV. mendean Europako biztanleriaren herena hil zelaizurri beltzaren ondorioz.

Beraz, ekonomiak hobera egin zuen eta horrek gizarte oso-ari ekarri zizkion onurak. Faktore horien guztien ondorioz,biztanleria hazi egin zen kontinente osoan. Mende bateanEuropak bikoiztu egin zuen biztanleria.

Ekoizpenaren hobekuntza

Biztanleria handitu zenez, ondasunen ekoizpena ere han-ditu egin zen. Eta jende gehiago jaiotzen zenez, gero etakontsumitzaile gehiago zeuden, eta produktuen eskaera erehandiagoa zen: zapatak, galtzak, gonak, ehunak, etab. Es-kaintza horri erantzuteko, lantegiak, eskulangileen tailerraketa negozio ugari zabaldu ziren, eta horietan etengabebehar zituzten langileak. Langileek dirua irabazten zutenberen lanaren truke, eta diru hori beren familien beharrakasetzeko ondasunak erosteko erabiltzen zuten. Era horre-tara, ekonomia suspertzea lortu zen.

Europan alde batera gelditu zen nekazaritza-antolamendufeudala, eta laborantza estentsiboa aplikatzen hasi zen(zuhaiztiak erretzen ziren, eta haien errautsek lurra ongarri-tzen zuten, gero nekazaritzan erabiltzeko). XVII. mendean

nekazaritza ez aurrera ez atzera gelditu zen hainbat fakto-reren ondorioz, hala nola klima, gerrak eta epidemiak.

Industriari dagokionez, ehungintza izan zen sektore indar-tsuena (lihoa, zeta…), eta haren atzetik, metalurgia eta me-atzaritza. Arte grafikoek ere gorakada handia izan zutengarai hartan.

Komunikazio-sistemen garapenak eragin zuzena izan zuensalgaien trukean. Ordu arte, garraiobideak, bai lehorrekoakbai itsasokoak, oso mantsoak ziren eta ez oso seguruak.XVI. mendetik aurrera sortu ziren garraio-enpresa nagu-siak, eta XVIII. mendean aurrerakuntza handiak lortu zirengarraiobideen mekanikan. Aurrerakuntza nagusia erradiokogurpila izan zen, eta antzinako gurpil barne betea ordeztuzuen. Nabigazioari dagokionez, funtsezkoak izan ziren kar-tografiaren alorrean egindako hobekuntzak.

Bestalde, garai hartan sortu ziren banketxe publiko zentra-lak; merkatariek beren balioak haietan gorde eta bertatiknolabaiteko bermearekin ateratzeko aukera zuten.

Merkataritzaren garrantzia

XVIII. mendean europar monarkiek aurrera jarraitu zutenpolitika merkantilistekin eta kolonien hedakuntzarekin; aldiberean, manufakturen eta kontsumorako produktuen gara-pena bultzatu zuten. Askotan, errege-erreginek berek fi-nantzatzen eta sustatzen zituzten produktu erakargarriakegiteko lantegiak, Errege Lantegiak izenez ezagunak.

Jarduera ekonomikoaren dinamismoari esker, estatuek ka-pital gehiago inbertitzen zituzten komunikazioetan, bideakkonpontzen eta produktuen zirkulazioa hobetzeko bideakzabaltzen.

Eta horrela, merkataritza kolonialak izan zuen goraldi na-barmenena. Botere zentralek Konpainia Kolonialak sortueta sustatu zituzten. Haiei monopolioak ematen zizkieteneremu geografiko zehatz batean edo produktu kolonial jakinbat (tea, kotoia, esklaboak…) ustiatzeko eta salerosteko;konpainia haiek izan ziren, azken batean, lurralde, produktueta merkatu berriak bilatzeko motorra.

XVIII. mendean, bide berriak zabaldu ziren, itsasontzigehiago eta hobeak egin ziren, eta herrialde kolonial nagu-sien ontzidiak (Britainia Handia, Frantzia, Herbehereak, Es-painia eta Portugal) kolonietatik zetozen lehengaien trukeanoinarritutako merkataritza bultzatu zuten. Lehengai haiek,metropolira iristen zirenean, eraldatu eta manufaktura gisaitzultzen ziren sorterrira.

19

Jacob Fugger (zati bat), Albrecht Dürer.Europako merkatari eta bankari aberatse-netako bat izan zen. Berak utzi zion diruaEspainiako Karlos I.a erregeari Alemaniako

Karlos V.a bihurtzeko.

Ariketak

1. Zertan oinarritzen zen politika protekzionista eta zertarakoerabiltzen zen?

2. Zer dira mertzenarioak?

3. Zergatik lortu zuten horrenbesteko garrantzia koloniek XVII.eta XVIII. mendeetan? Zer harreman komertzial zegoen ko-lonien eta metropoliaren artean?

Merkataritzaren irudia Amsterdamgo kaleetan, XVII. mendean.

Luis XIV.ak Moliére gonbidatu zuen bere etxera. Gérômek margotutako olio-pintura.Luis XIV.aren agintaldian, Frantzia Europako potentzia indartsuenetako bat bihurtu zen, ez bakarrik al-derdi politiko eta militarrean, baita kulturaren alorrean ere.Molière, Racine, La Fontaine… eta bestehainbati esker, Luis XIV.aren agintaldia Frantziako historiaren aldi nabarmenetako bat izan zen, eta baita

monarkia absolutuaren prototipoa ere.

Erromes izena eman zitzaion, XVII. mendean eta erli-jio-jazarpenetik ihesi, etorkizunean Estatu Batuakizango zirenaren lurraldeetan kokalekua hartu zuenlehenengo talde ingelesari. Ehun pertsona inguruziren, eta 1620an Ingalaterra Berriko kostaldean le-horreratu ondoren, ediktu bat erredaktatu zuten,beren komunitateko bizitza eta kolonia bera arau-

tzeko helburuarekin. Irizpide demokratikoak, eta nor-banakoaren sinismen erlijiosoekiko errespetua aipa-tzen ziren ediktu hartan: Mayflower-eko Adierazpena(haraino eraman zituen itsasontziaren izena). Gerora,Estatu Batuetako historiografia tradizionalaren ara-bera, Erromesen kolonia izan zen Estatu Batuen er-namuina.

Eskubide politikoak eskuratzeko burgesiaren borroka ho-rretan, kultura-mugimendu berri bat osatu zen: Ilustrazioa.Lehenengo ilustratuak Frantzian sortu ziren, eta haien ekar-penik gabe ezin ulertu ahal izango zen XVIII. mendeko al-daketa politikoa, Antzinako Erregimeneko gizartearekinamaitu zuena. Ilustrazioa izan zen kutsu erlijiosoa izan ezzuen lehenengo kultura-mugimendua Europako historian.Pentsalari ilustratuek tradizioz onartzen ziren kontzeptu etabalio guztiak berrikusi eta zorrozki kritikatu zituzten, etaeraso gogorra egin zieten monarkia absolutuari eta esta-mentuzko gizarteari.

Ilustrazioa edo Argien MendeaXVIII. mendean zehar, ordu arte inoiz ikusi ez bezalako ga-rapen zientifikoa eta teknologikoa izan zen. Europan, Fran-tzian bereziki, iritzi-joera berri bat sortu zen, humanismotikabiatuta gauza guztien gainetik arrazoiak egon behar zuelapentsatzen zuena. Aurreko mendeko hainbat pentsalarik,Descartes frantsesak edo Locke ingelesak besteak beste,egindako lanetan eta landutako pentsamenduan oinarri har-tuta, argien filosofoek erabateko fedea zuten gizakiaren adi-menean, eta uste osoa zuten justiziaz eta ontasunez betetadagoela natura.Pentsamendu eta moral erlijiosoa eta gizarte tradizionalarenfuntzionamendua gainditu behar zirela zioten pentsalari etafilosofo taldeak sortu ziren. Haien ustez arrazoiaren bidezezin analiza zitezkeen sinesteak eta gizarte-jokabideak ezinbabestu ziren. Ideia horiek garai hartako fanatismoaren etaerlijio-intrantsigentziaren erabat kontrakoak ziren.

Adimenaren eta logikaren argiak argitu behar zuen guztia,horregatik esan izan zaio XVIII. mendeari Argien Mendea.

Ideien garrantzia

Denis Diderotek eta Jean le Rond d´Alembertek, giza-kiak pilatutako jakintza osoa biltzeko asmoz, izugarrizko tal-dea zuzendu zuten, 160 lagunek osatua hain zuzen ere. Lanizugarri hari Entziklopedia izena eman zitzaion eta 1751.urtean argitaratu zen lehenengo alea. Diderotek berak ho-nela definitu zuen, lan hartan bertan, bere lankide entziklo-pedisten lana: “nor bere zatiaz arduratzen da eta gizageneroaren interes orokorrak eta elkarrenganako onginahisentimenduak elkartzen ditu, ez beste ezerk”.

Baina pentsamenduaren filosofia horrek beste hainbat alo-rretan ere izan zuen eragina: ekonomian, merkataritza-as-katasuna aldarrikatu zen; erlijioan, tolerantzia eskatzen zen,eta erakunde politikoei zegokienez, gogor kritikatzen zenmonarkia absolutua.

Ilustratuek, beren hastapenen eta pentsamoldearen ara-bera, ezin onar zezaketen monarkia jainkozko eskubideazenik. Haientzat, pertsonen askatasuna eta garapena bide-ratuko zuen sistema politiko baten arabera antolatu beharzen gizartea, eta sistema horrek ongizate pertsonala ber-matu behar zuen, hark izan behar zuen haren azken xedea.Gobernuak ez baziren helburu hori betetzeko gauza, edogaizki betetzen bazuten, herriak haien lekua hartzeko esku-bidea zuen.

1748an Montesquieuk Legeen espiritua argitaratu zuen.Boterea hiru organotan banatzea proposatu zuen lan har-tan, hain zuzen ere, estatuaren hiru eginkizun nagusiak be-tetzen zirela segurtatuko zuten hiru organotan: boterelegegilea (legeak idaztea), botere betearazlea (legeakabian jarri eta betetzen direla zaintzea) eta botere judiziala(legea betetzen ez duten guztiak auziperatzea eta zigortzea).Boterea modu despotiko eta autoritarioan gauzatu ez zedin,hiru organo horiek ezin zuten pertsona berberen esku egon,hau da, botere-banaketaren printzipioari jarraitzen zion.

1753an, Jean-Jacques Rousseauk Desberdintasunarensorrerari buruzko diskurtsoa idatzi zuen, eta urte batzuk ge-roago, 1762an, Gizarte-hitzarmena. Bi obra horietan fun-tsezko auzi bat planteatzen zen: nori dagokio estatu batenedo nazio baten agintea (burujabetasuna)? Haren iritziz,erantzuna argia zen: herriari dagokio nazio baten aginteanori dagokion erabakitzea. Rousseaurentzat gizaki guztiakberdinak dira, eta botoa ematea da gehiengoaren boron-datea zein den jakiteko bidea. Era horretan, herriaren subi-ranotasuna jainkozko eskubidearen kontrakoa zen, hau daerrege-erreginei boterea ematen zien eskubidearen kon-trakoa.

20

� 5. Ilustratuak

GALDERA GILTZARRIAK• Zer da Ilustrazioa?• Zer garrantzi izan zuen?

AZALDU BEHARREKO IDEIAKAurreko orrialdeetan aztertu ditugun aldaketa ekonomiko etasozialek ondorio nabarmen bat izan zuten: balio sozial berriaksortu ziren. Balio berri haien arabera, ondasunen ekoizpena,merkataritza eta kapitala, hau da, dirua eta aberastasuna, zeu-den gauza guztien gainetik. Burgesia izan zen aukera ekono-miko berriez ondoen baliatu zen gizarte-klasea, eta horrenondorioz, talde ahaltsua bihurtu zen; aitzitik, Eliza eta noblezia(errenta finkoetatik bizi zirenak) boterea eta eragina galtzenhasi ziren, poliki-poliki baina etenik gabe.

21

Ariketak

Voltaireren L´Orphelin de la Chine tragediaren irakurketa,Marie-Thérèse Rodet Geoffrin andrearen aretoan. Ani-cet Charles Gabriel Lemonnier-en olio-pintura, 1812,Château de Malmaison. Parte-hartzaileen artean, Ma-dame Geoffrinez gainera, honako hauek egon ziren:Bufón, kondea eta matematikaria; Choiseul, diplomatikofrantsesa; Conti, printzea eta aristokrata; D’Alembert,entziklopediaren argitaratzailea; Daubenton, medikuaeta naturalista; Diderot, entziklopediaren egilea eta ar-gitaratzailea; Fontenelle, filosofo eta zientzialaria;Helve-tius, filosofoa; Le Klain, garai hartan arrakasta handiazuen antzezlea, L´Orpehlin de la Chine lana irakurtzen;Montesquieu, eragin handiko ilustratua; Rousseau, ilus-tratua; Turgot, ekonomista. Voltaireren bustoa da bile-raren buru.

Parisko kale baten irudia, XVIII. mendean.

Denis Diderot (1713-1784). Charles Louis de Secondant,Mon-tesquieuko baroia (1689-1755).

François Marie Arouet, Voltaire(1694-1778).

David Hume, eskoziar ilustratua(1711-1776).

1. Erdi Aroko teozentrismoa, antropozentrismoa (humanis-

moa), arrazionalismoa (Ilustrazioa).

– Azal ezazu, lerro gutxitan, kontzeptu horietako bakoitza.

2. Zer garrantzi izan zuen bere garaian Entziklopediak?

3. Zer zen botereen banaketa? Gaur egun indarrean al dago?

Estuardo dinastiak monarkia absolutua ezartzeko egin zi-tuen saioek iraultza eta erregearen exekuzioa ekarri zutenondorioz.1642an Karlos I.a ahalegindu zen ganberen kontrolik gabeagintzen, eta saiatu zen, halaber, jainkozko jatorria zuen mo-narkia absolutua ezartzen. Baina Komunen Ganberak, asmohaien kontra egiteaz gainera, hainbat eskaera egin zituen:merkataritzaren garapena eragozten zuten muga-zergak etamonopolioak desagertzea, eta puritanoen (erlijioaren jardunzorrotzaren aldeko protestanteen) esetsaldia geldiaraztea.Komunen eta erregearen arteko liskarrak gerra zibila ekarrizuen ondorioz. Azkenik, 1649an Karlos I.a epaitu eta exe-kutatu zuten, estatua saltzearen salaketapean.Irabazleek errepublika aldarrikatu zuten eta Oliver Crom-well (1599-1658) izendatu zuten presidente, hau da, par-lamentuaren kausan lider izan zena. Cromwellek irlandareta eskoziar monarkiak suntsitu zituen, eta Ingalaterrarenkontrola lortu zuen; baina gogortzen joan zen eta errepu-blika diktadura militar bihurtu zen. Erregeak baino aginpidehandiagoa lortu zuen, Lorden Ganbera ezeztatu zuen etaKomunen Ganbera sustatu zuen. Burgesiaren iraultzak ira-bazi egin zuen. Baina, diktadorea hil zenean, Estuardo di-nastia iritsi zen berriro ere koroara, 1660an.1679an, parlamentuak Habeas Corpus legea onartzerabehartu zuen Karlos II.a. Lege haren arabera, bermatu egi-ten ziren pertsonen askatasunak, eta errege-erreginari etaharen aldekoei ez zien uzten apetaren araberako eta agindujudizialik gabeko atxiloketak egiten. 1685ean argi eta garbi

katolikoa zela adierazi zuen Jakob II.a errege izendatu zu-tenean, ganberetan mesfidantza nagusitu zen, eta azkenik,Iraultza Loriatsua bultzatu zuen; haren ondorioz, koroakendu zioten Jakobi. Ingalaterraren tronua haren alabaMaria II.ari eta haren senarra Gilen Orangekoa protestan-teari eskaini zioten 1689an, baina, aurretik, EskubideenAdierazpena (Bill of the Rigths) zin egin behar izan zituz-ten, zeinaren arabera errege-erreginek Parlamentuaren era-bakiak onartu behar zituzten eta mugatu egiten zen berenboterea.Adierazpen hura onartuta, errege-erregina ingelesek onartuegiten zuten beren ahalmena mugatua zela. Monarkia be-rriak Habeas Corpus legea onartu behar izan zuen. Legeharen arabera, herritar guztiek zuten askatasun indibidua-lerako eskubidea eta atxilotu guztiak eraman behar ziren,nahitaez, epaile batengana, atxiloketa gauzatzeko. Legeaketeteko, zergak onartzeko edo gerrara deitzeko ahalmenaere galdu zuten. Eta gainera, onartu zuten ganberetako di-putatuak modu librean hautatu behar zirela.Ingalaterrako iraultzen lorpenek, eskubide naturalen aldekofilosofoen ideiek eta ilustratuen teoriek sistema politiko berribaten oinarriak finkatu zituzten: liberalismoa. John Lockeingelesak (1632-1704) erabat desegin zuen absolutis-moak oinarritzat hartzen zuen jainkozko eskubidearen eus-karria, eta gizaki ororen eskubide naturalez mintzatzen hasizen; bizitzeko eta aske izateko eskubideak izan behar du es-kubide horien abiapuntua. Pertsonak gizartean elkartzendira eta legeak ezartzen dizkiote beren buruari, beren es-kubideak bermatzeko xedez. Era horretara, erregearen bo-terea herritarrekiko “gizarte-kontratu” baten ondorioa da,haiek gizartearen buruzagi gisa hautatzen baitute. Bainaerregeak ez badu kontratua errespetatzen, herritarrek es-kubide osoa dute hura apurtzeko.

Despotismo IlustratuaEuropar monarkia batzuek, absolutismoa eta ilustrazioareneta liberalismoaren eskaerak bateratzen saiatzeko, “denaherriarentzat baina herria gabe” printzipioan oinarritzen zengobernu-moduari heldu zioten, parlamentuan zuten ahal-mena utzi gabe: Despotismo Ilustratua. Errege-erreginekbotere guztiak gordetzen zituzten, baina beren burua esta-tuaren lehenengo zerbitzaritzat zuten, eta beren gobernua-ren helburu nagusia mendekoen aurrerapena eta zorionairisteko erreformak burutzea zen.

Baina sistema horrek oso gutxi iraun zuen. Hala ere, ohi-koa izan zen XVIII. mendearen bigarren erdiko europar mo-narkien artean: Luis XV.a Frantzian, Karlos III.a Espainian,Josef I.a Portugalen, Katalina II.a Errusian, Josef II.a Aus-trian eta Frederiko II.a Prusian.

22

� 6. Ingalaterrako Iraultzak

GALDERA GILTZARRIAK• Zer garaitan gertatu zen Ingalaterrako Iraultza?• Zer ezaugarri izan zituen?


XVII. mendearen amaieran, Ingalaterrak monarkia konstitu-zional eredu berri bat jarri zuen martxan, norbanakoaren as-katasunetan oinarri hartuta. Ikuspegi modernoko monarkia batzen. Baina horretara iristeko ibilbide luzea eta mingarria eginbehar izan zuen Ingalaterrak.

Erdi Aroaren amaieran, etengabea zen Ingalaterrako errege-erreginen eta bi ganberen arteko borroka, azken horiek mu-gatu egiten baitzuten monarkiaren boterea. Lorden Ganberannobleak (dukeak, kondeak, markesak…) eta Elizako hierarkiaesertzen ziren, eta Komunen Ganberan, berriz, burgesiareneta hirien ordezkariak. Errege-erreginek bi ganberen ones-pena behar zuten zergak kobratzeko, gerrara deitzeko, etab.

23

Eskubideen Adierazpena (1689)

– Legeak baliogabetzeko edo Parlamentuaren baimenik gabe legeak be-tearazteko erregearen ustezko ahalmena legez kanpokoa da (…).

– Errege-erreginen eskubideen aitzakiarekin koroak egindako ekintzak etaekimenak, Parlamentuaren onespenik gabe (…), legez kanpokoak dira.

– Mendeko orok du errege-erreginari eskaerak egiteko eskubidea, eta es-kaera horien ondorioz norbait atxilotzea edo esestea legez kanpokoa da.

– Bake-garaian gudaroste oso bat prestatzea eta mantentzea, Parlamen-tuaren onespenik gabe, legearen kontrakoa da.

– Parlamentuko kideak askatasunez hautatzea eskubide bat da (…).

Erlijioaren arazoa Erresuma Batuan

Ingalaterran,Henrike VIII.aren ezkontza-arazoakizan ziren ingelesen eta Erromako elizaren artekohausturaren arrazoi nagusia. Henrike VIII.a, arra-zoi politikoak zirela eta, Aragoiko Katalinarekinezkondu zen (Errege-erregina Katolikoak) 1509koekainaren 11n, hau da, Ingalaterrako erregebihurtu baino bederatzi hilabete lehenago. Hen-rike VIII.aren koroatzea izan zen azken mendee-tan modu baketsuan gertatzen zen lehena.Horregatik, erregeak, erreinaldiaren hasieratik be-retik, lehentasuna eman zion ondorengotzarenarazoari. Ingelesak ez ziren emakumezko batenondorengotzaren aldekoak, eta ondorengo gizonezko batenbilaketa obsesio bihurtu zen erregearentzat. Katalina gu-txienez zazpitan gelditu zen haurdun, baina ondorengobakar batek gainditu zuen haurtzaroa, Maria printzesakhain zuzen.

1526. urte inguruan, gauza nabarmena zenean Katalinak,adinagatik, ezin edukiko zuela seme-alaba gehiagorik, Hen-rikek ezkontza ezeztatzea proposatu zion, Ana Boleynekinezkondu ahal izateko. Baina horrek arazo politiko larria eka-rriko zuen, Katalina Espainiako Karlos I.a enperadorearenizeba zelako eta Aita Santuak ezezko biribila emango zio-lako. Henrikek Aita Santuaren debekuari entzungor egin,eta Erromarekiko harremanak hautsi zituen; azkenik,1533ko urtarrilaren 25ean, Ana Boleynekin ezkondu zen.

Handik zenbait hilabetera Katalinarekiko ezkon-tza baliogabetu egin zuen eta Maria alabari legezkanpoko alabaren kategoria eman zion; era ho-rretara, ondorengotzan emazte berriaren alaba-ren atzetik geldituko zen, Elisabet printzesarenatzetik alegia. Handik hiru urtera Ana Boleynariburua ebaki zion, eta Seymurreko Joanarekin ez-kondu zen (hura izan zen gizonezko seme bateman zion bakarra). Ana de Cleves, Catalina Ho-ward eta Catalina Parr izan ziren ingeles erregea-ren bizitza sentimentalean, eta Ingalaterrakotronuan, jarraitu zioten izenak.

Klemente VII.a aita santuak erregea eskumikatzea erabakizuen (1533ko uztailean). HenrikekNagusitasunaren Agiriaaldarrikatu zuen hari erantzun emateko, zeinaren bitartezbere burua eliza anglikanoaren buru nagusitzat izendatuzuen. Orduz geroztik, bere neurrira eta apetara egokitutakoerlijioa aldarrikatu zuen, eta esetsaldi ankerra bideratu zuenErromari leial jarraitzen zioten katolikoen kontra, heriotzaraere zigortu zituen.

Hil zenean, bere seme Eduardo VI.a (1547-1553) izan zenondorengo, eta hura izan zen lehenengo ingeles errege pro-testantea. Eduardoren erreinaldian luterano ugarik hartuzuten bizilekua Ingalaterran, eta haiek poliki, baina etenikgabe, anglikanismoa sendotu zuten. Hurrengomendeetan,ingeles gizartean liskar erlijioso ugari izan ziren.

“Burutik egon behar du batek sinesteko gizonek beste gizon bati ho-nelako zerbait esan diotenik: gure gainetik jartzen zaitugu, gustuko du-gulako esklabo izatea. Aitzitik, haiek honela esan dute: zure beharradugu bete behar nahi ditugun legeei eusteko, zuhurtasunez gobernatudezazun, gu babes gaitzazun. Gure askatasuna errespetatzeko eska-tzen dizugu”.

PRUSIAKO FREDERIKO II.A (1781)

1689an Eskubideen Adierazpena (Bill of Rights) erredaktatu zen In-galaterran, eta Parlamentuak Gilen Orangekoa, Maria II.aren senarra,hura onartzera behartu zuen, Jakob II.aren oinordeko izendatzeko or-duan. Estuardo familiaren erreinaldi absolutistan parlamentuak galdu-tako ahalenak berreskuratzea zen adierazpen haren azken helburua.

Henrike VIII.a.

Maria I.a Ingalaterrakoa, MariaTudor izenaz ezaguna (1516-1558), Ingalaterrako eta Irlandakoerregina. Henrike VIII.aren eta Ara-goiko Katalinaren alaba eta Errege-erregina Katolikoen iloba zen.Ezaguna da aitaren erreforma erli-jiosoak deuseztatu zituelako eta In-galaterra berriro ere Aita Santuarenaginpidearen mende jarri zuelako;300 erlijioso disidentetik gora hilziren sutan, eta horregatik jarri zi-tzaion Bloody Mary ezizena.

Tomas Moro (1478-1535) ingelespentsalari, teologo, politiko eta hu-manista.Goi-saldukeriaz salatu zuten, ez zue-lako Henrike VIII.a onartu Ingalate-rrako elizaren buru, eta heriotzarakondenatu zuten.Itxura denez, azken unea arte egonzen aldarte onean. Urkamendirazihoala, honela esan zion borrero-ari: “Lagunduko al didazu igotzen?,jaisteko moldatuko naiz neu baka-rrik”.

24

Ondorengotza Gerra (1700-1713)

1700eko azaroaren 1ean hil zen Madrilen Habsburgoetxeko azken erregea Espainian, Karlos II.a hain zuzen ere.Gizon erikorra izan zen, eta ez zuen ondorengorik eduki;beraz, hura hil zenean, ondorengotza-arazo larria sortu zen,mundu mailako arazo bihurtu zena. Espainiako koroa osotentagarria zen europar monarkientzat, garrantzizko lurral-deak baitzeuden haren mende, hala nola Napoli, Sizilia,Milan, Herbehereak eta inperio kolonial zabala. Erregeak,bere testamentuan, Anjouko Filipe izendatu zuen ondo-rengo. Filipe Frantziako Luis Dofinen semea eta LuisXIV.aren eta Austriako Maria Teresaren (Karlos II.arenahizpa) iloba zen. Oinordekotasunari eusteko, ordea, Fran-tziako koroan zituen eskubideei uko egin behar zien Filipek.Baina, europar potentzia nagusiek, ikusirik Frantzia eta Es-painiako koroak elkartu zitezkeela, Austriako Karlos artxi-dukearen alde egin zuten ondorengotzarako. Karlosartxidukea Habsburgoko Leopoldo I.a Germaniako Erro-matar Inperio Santuko enperadorearen eta Espainiako Mar-garita Teresaren (Karlos II.aren arreba) semea zen.

Horrela hasi zen Ondorengotza Gerra Espainian. Gerrahartan alde batetik jardun zuten Frantziak eta Bavariak, Bor-boiko etxearen interesen aldekoak, eta beste aldetik, Aus-triak, Ingalaterrak, Probintzia Batuak, Savoiako Dukerriaketa Portugalek, Aliantza handi batean elkarturik, KarlosHabsburgokoaren asmoen alde.

Espainia barruan, gatazka hura gerra zibil baten erakoa izanzen. Alde batetik, Gaztelako koroaren barruan zeuden lu-

rraldeak, euskal lurraldeak barne, Karlosen testamentuarenaldekoak ziren, hau da, Filiperen aldekoak. Aldiz, Aragoikokoroaren mendeko lurraldeak, pentsaturik artxidukearenalde agertuz gero autonomia handiagoa lortuko zutela, Kar-losen alde agertu ziren. Gerra hark gorabehera handiak izanbazituen ere, gudu estrategikoenak Filiperen aldekoek ira-bazi zituzten. Garrantzi handikoa izan zen Almansako ga-raipena (1707), hari esker hartu ahal izan baitzituztenborboitarren osteek Valentziako eta Aragoiko erresumak.

Borboitarren absolutismoaAustriako Artxiduke Josef I.a, Leopoldo I.aren semea, izanzen haren ondorengoa. Ondorengotzara iritsi eta sei urtera,1711ko apirilaren 17an, hil zen, eta Karlos anaia txikiena-ren esku utzi zuen tronua. Europar potentziek Artxidukearenalde egin zuten lehenbizi, ez baitzuten borboitarrak Euro-pako potentzia nagusi bihurtuko zituen Frantziaren eta Es-painiaren arteko batasunik nahi. Baina Karlos iritsi zenean,Karlos I.aren inperioaren oinordeko bihur zitekeela ikusirik,babesa kendu zioten.

Bakearen negoziazioa zaila izan zen, interes asko baitzeu-den tartean, eta azkenik, Utrechteko (1713) eta Rasta-tteko (1714) hitzarmenak izenpetu behar izan ziren.Hitzarmen horien arabera, besteak beste, Filipe V.ak Fran-tziako tronurako eskubideei uko egin behar zien eta Espai-niak Europan zituen jabetzak galduko zituen, hau da,Probintzia Batuak (Flandes) eta Italiako lurralde guztiak (Mi-lanerria, Napoli eta Sardinia). Horrez gainera, ingeles koro-ari ematen zizkion Menorca uhartea, Gibraltar eta Amerikanzituen garrantzizko merkataritza-pribilegioak, hala nola bel-tzen salerosketa eta baimeneko itsasontziaren klausula.

Iberiar penintsulan, oste katalanek, bakarrik gelditu bazirenere, gogor eutsi zieten borboitarren osteei, eta azkenik,1714ko irailaren 11n, hamalau hilabeteko setioaren on-doren, Filiperen osteak Bartzelonan sartu eta gerra amai-tutzat eman zen.

Filipe V.ak (1700-1746), haren seme Fernando VI.ak(1746-1759), Karlos III.ak (1759-1788) eta haren ilobaKarlos IV.ak (1788-1808) Frantziako monarkiaren ideieijarraitu zieten, eta monarkia absolutua eta zentralizatua ezar-tzeko joeraren bidetik egin zuten. Erabaki guztiak eta agin-pide osoa monarkaren esku gelditzen ziren, eta Gorteak,aurreko mendeetan horrenbesteko garrantzia izan zutenak,ia erabat ezeztatu zituzten.

Goi-mailako noblezia boteretik bereizi zen eta erregeakizendatutako idazkariak jarri ziren haien ordez. Erregeak ka-binete batean elkartzen zituen idazkari guztiak, eta hura izanzen Ministroen Kontseilua izango zenaren aurrekaria.

� 7. Borboiko etxearen erreformismoa Espainian

GALDERA GILTZARRIAK• Zeri esaten zaio borboitarren erreformismoa?• Zerk eragin zuen dinastiaren aldaketa?• Zer ondorio izan zituen?


1700. urtean, Karlos II.a ondorengorik gabe hil zenean, bierrege-nahiren aldekoen arteko borroka armatua sortu zen:Austriako Karlos artxidukearen aldekoak batetik, eta AnjoukoFiliperen (Karlosen ahizpa Austriako Maria Teresaren iloba)aldekoak bestetik. Ondorengotza Gerraren amaieran, dinastiaaldatu, eta borboitarrak iritsi ziren Espainiara. Etxe hartako le-henengo erregeek (Filipe V.a, Fernando VI.a eta Karlos III.a)Ilustrazioko ideien eraginpean agindu zuten. Politikaren alo-rrean, Antzinako Erregimena indargabetu zuten arazoak kon-pontzeko erreformak proposatu zituzten.

25

Ariketak

Bitxikeriak

– Baimen-ontzia. Baimen horren bitartez, britainiar ko-roak urtean itsasontzi bat bidal zezakeen Espainiarenkolonietara, 500 tonako zamarekin, merkataritzan jar-duteko. Baimen horretaz baliatu ziren ingelesak ameri-kar kontinentearen kostaldean merkataritza-sare batezartzeko.

– Berriro agintera itzuli zenean, Fernando VII.ak borrokanjardun zuen, hainbat urtez, Espainian berriro ere mo-

Filipe V.a (Paris, 1638-Madril,1746). Frantziako Dofin Handiareneta Bavariako Maria Anaren semeaeta Luis XIV.aren eta AustriakoMaria Teresaren iloba. FrantzianAnjouko dukearen titulua zuen. Kar-los II.ak Espainiako erregegai izen-datu zuen, baina, horretarako, ukoegin behar zien Frantziako oinorde-kotzarako eskubideei. Erregea hil ze-nean, Espainiako errege izendatuzuten (1700. urtean), baina ez zuenFrantziako errege izateko itxaropenagaldu. 1724an koroari uko eginzion, eta bere seme Luis I.aren aldeabdikatu zuen. Errege izendatu eta229 egunera, baztangak jota hil zenLuis. Filipe errege izan zen berriroere, eta hil zen arte jardun zuen erre-getzan (1746).

Karlos Maria Isidro (Viena 1685-1740). Alemaniako Leopoldo I.a en-peradorearen semea zen. Karlos II.ahil ondoren, Espainiako Ondorengo-tza Gerran parte hartu zuen, KarlosIII.a tituluarekin, nahiz eta ez ziotentitulua aitortu. 1703an Espainiakoerrege izendatu zuen bere buruaMadrilen, baina ez zuenez gaztela-rren babesik lortu, Kataluniara erre-tiratu behar izan zuen. Han zela,bere anaia Josef I.a Alemaniako en-peradorea hil zela jakin zuen, etaondorioz, bera zen Inperiorako le-gezko oinordekoa. Egoera horretan,Utrecht eta Rastateko hitzarmenakonartu ondoren, Espainiako koroariuko egin zion, eta horren ordez jasozituen Milanerria, Napoli, Herbe-hereak eta Sardinia.

Karlos III.a (1716-1788), Napo-liko eta Espainiako erregea. Bereanaia Fernando VI.aren ondorengoizan zen. Esquilacheren matxinada-ren ondoren, bere erreinaldia eman-korrenetako bat izan zen. Despo-tismo ilustratuaren bideari jarraituzion, berrikuntza handiak egin zi-tuen nekazaritzan (aleen salerosketalibrea eta laborantza berriak landa-tzeko saioa) eta koloniekiko merka-taritzan (Amerikarekiko merka-taritza liberalizatu zuen). Udalenahalmena eta ogasunak berranto-latu zituen, arteak eta zientziak ba-bestu zituen eta indar handiz sustatuzituen herrialde barneko garraioaketa komunikazioak (posta-zerbi-tzuaren antolamendua eta errepide-sarearen eraikuntza).

Fernando VI.a (1712-1759), Es-painiako erregea. Bere kezka nagu-sia bakeari eustea eta gastumilitarrak murriztea zen; era horre-tara, Espainiako garapen ekonomi-koa eta finantzaren alorrekoabultzatu ahal izango baitzituen. Oga-suna berritu zuen, saiatu zen fami-lien aberastasunen araberako zergabat ezartzen –horretarako, katastrobat osatu zuen–, zerga-presioa ho-betu zuen eta ekonomiak susperraldinabarmena izan zuen. Atzerrian hi-tzarmenak bilatu zituen, Europannolabaiteko oreka lortzeko. Ilustra-tua izanik, bera errege zela zientzieneta arteen loraldia gertatu zen (SanFernandoko Arte Ederretako ErregeAkademiaren sorkuntza).

1. Zer zen Aliantza Santua? Zertarako balio zuen?

2. Zer betekizun zuen aldi horretan nobleziak? Antzinako Erre-gimenean zuenaren oso bestelakoa al zen?

narkia absolutua ezartzeko asmoarekin. Frantziak erre-

geari lagundu zion (laguntza militarra), espainiar libe-

ralen kontra, Aliantza Santuan izenpetutako

hitzarmenei jarraituz. Frantziako gudarostea ehun mila

soldaduz osatuta zegoen, eta Angulemako dukea, Kar-

los X.a erregegaiaren semea, zen gudarosteko buru. Es-

painiar lurraldean San Luisen babesa eskatuz sartu zen.

Horregatik esan zitzaien San Luisen Ehun Mila Semeak.

3. Zeri esaten zaio Santzio Pragmatikoa?

4. Historian zehar errege baino erregina gehiago aritu izan ba-lira, gertaera historikoen kronologia bestelakoa izango otezen? Arrazoi ezazu erantzuna.

26

� 8. Borboiko etxearen erreformismoa Euskal Herrian

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer eragin izan zuen borboitarren erreformismoak euskal lu-rraldeetan?

• Zein izan ziren erreformismo haren gertaera nagusiak?

• Zer ondorio izan zituen?


Austriako etxeko txiki deituen erreinaldietan (Filipe III.a, FilipeIV.a eta Karlos II.a), euskal lurraldeak oso eroso egon zirenkoroak eskaintzen zien dinamikarekin, eta oso modu eragin-korrean esku hartu zuten beren politikaren garapenean, Ame-rikaren kolonizazioan bereziki, gizon-emakumeez gainera,armak, ontziak eta izpiritu ekintzaileak eraman baitzituzten lu-rralde hartara.

Karlos II.aren heriotzaren ondoren tronuan nor egongo zenerabakitzeko orduan, euskal lurraldeek Filiperen alde eginzuten, argi eta garbi. Jarrera horren ondorioz, borboitarren di-nastia berriko errege-erreginak alde izan zituzten euskal lu-rraldeetan, hasieran behintzat.

Ekonomia

XVIII. mendean nabarmen suspertu ziren ekonomia, poli-tika eta gizartea. Lurralde guztietan, eta euskal probintze-tan eta Nafarroako erresuman oro har, berezko izaerasustatu zuen izpiritu berri batek indar hartu zuen poliki-po-liki, ekonomiaren eta kulturaren alorrari dagokionez batezere. Aurreko orrialdeetan ikusi bezala, euskaldunen arteanhazten joan zen izpiritu ekintzailea, eta horrek aurrera egi-teko eta hobetzeko gogoa zuten elkarteen eta taldeen so-rrera bultzatu zuen. Laborantza berrien garapenaren,industria-sektore berritzaileen sorreraren eta borboitarrenmonarkia ilustratuak bultzatutako politika berrien ondorioz,gero eta leku handiagoa izan zuten euskaldunek Espainiakoestatuaren berpizkundean, Filipe V.aren, Fernando VI.areneta Karlos III.aren gobernuetan.

Metalurgia

Burdinaren industriak, tradizio handia zuenak Bizkaian(lehen mailako siderurgia) eta Gipuzkoan (eraldaketazko si-derurgia), ospe handia lortu zuen. Bertako produktuak Es-painiara, Indiara eta Europako hainbat herrialdetaraesportatzen ziren. Baina XVIII. mende amaieran, Suediakometalurgiak garapen handia lortu zuen, eraginkorragoa, ka-litate hobekoa, kostu txikiagokoa eta teknifikazio-maila han-

diagokoa baitzen, eta lehia handia eragin zioten euskal bur-dinolei. Poliki-poliki euskal burdina lekua galtzen joan zen,Amerikako merkatu-kolonietan lehenbizi eta Iberiar penin-tsulan bertan ondoren. Krisia oso sakona izan zen, eta jar-duera horren etorkizuna aztertu behar izan zen berriro.

Itsasontzigintza

Burdinaren galera hori gogorra izan zen, eta izugarrizko kal-tea ekarri zien Bilboko eta Donostiako kaiei. Gainera, Fe-rrol, Cartagena eta Cádizen itsas baseak zabaldu zituzten,eta horren ondorioz euskal kostaldeko ontziola gehienek itxiegin behar izan zuten; Zorrozako ontziola izan zen geldituzen erreferente bakarra. Jarduera horiek Penintsularenbeste eremu batzuetara aldatu zirenez, migrazio-mugi-mendu handiak gertatu ziren. Andaluziarako emigrazioa izanzen kasurik nabarmenena; bertako goi-burgesiako kideaskok euskal abizenak dituzte.

Merkataritza

XVIII. mendean zehar Caracasko Gipuzkoar Konpainiajarri zen martxan. Frantzisko Munibe Peñafloridako kon-deak parte hartu zuen konpainiaren sorreran. 1728koerrege pribilegio bati esker sortu zen erakundea, kakao-es-kasia konpontzeko asmoz. Elkarteak bi itsasontzi zituen, ezinhobeto hornituak, Karibearen eta Venezuelako kostaldea-ren eta euskal kostaldearen arteko ibilbidea egiteko. Itsa-sontzi haiek, itzuleran, Cádizen gelditu behar zuten,nahitaez; joateko bidaian, ordea, ez zuten halakorik behar.Kontrabandoaren atzetik joateko ahalmena ere bazuten.Konpainiak izugarrizko onurak ekarri bazizkien ere Gipuz-koako ia portu guztiei, 1785ean desagertu egin zen.

Bilbotarrek antzeko enpresa bat zabaltzeko saioa eginzuten, Rio de la Platarekiko merkataritza sustatzeko, bainaez zuten erregearen pribilegiorik lortu.

Gatazka politikoak

XVIII. mendean zehar eta XIX. mendearen hasieran, go-rabehera ekonomikoen eta kontsumoko gaien prezioengaineko neurrien ondorioz, herri-matxinada ugari gertatuziren.

– Lehenengo matxinada. 1718. urtean, hainbat matxi-nada izan ziren, garrantzi txikikoak, barrualdeko aduanak

27

Erdi Aroko burdinola baten eskema.

Hauspoa

Nardaka

Nardakarenespala

Mailuarenardatza

PujoimakurraHeldulekua

Ardatza hauspo handien gainean

Karlos IV.aren Pragmatikaren ondorioak eta 1766ko Matxinadarekin izan zuen harremana

1766ko matxinada foru-arazo bati lotuta sortu zelaesan liteke (aleen zerga kendu izana), baina hori aitza-kia baino ez zen izan Penintsulan urte horretan gari-es-kasiaren ondorioz klase umilenetan sortutako arazoaksalatzeko. Beraz, bizi-iraupen krisi klasiko baten aurreangaude. Alde batetik, gose den biztanleria dago, pobrea(nekazaritzaren krisiari urte horietako burdinoletakokrisia erantsi behar zaio), eta beste aldetik, boterean

dagoen oligarkia. Oligarkia horrek bere aletegietan gor-detzen zuen garia, oso garesti saltzeko (“zaldunek” ga-ritan eta artotan jasotzen zituzten errentak), etaespekulazioan jarduten zuen (baita herrialdetik gariaatereaz ere). Horiexek izan ziren 1766an aurrez aurreborrokan jardun zuten klaseak.

OTAZU Y LLANA, ALFONSO. EL IGUALITARISMO VASCO: MITO Y

REALIDAD. TXERTOA ARGITALETXEA

Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak Venezuelan (Guaira) izan zuenegoitzaren eraikina.

Kakaoaren fruitua. Landare horren merkataritza Gipuzkoar Konpainiakmonopolizatu zuen.

28

(aduana lehorrak) itsas portuetara eta Bidasoa ibaiarenmugetara lekualdatzeko asmoa zela eta. Neurri horrenondorioz, barrualdetik zetozen gaiei zerga bat aplikatzenzitzaien, eta premiazko gaiak izugarri garestitzen ziren.Matxinadak Bilbotik hasi eta Deba ibaiaren ibarrerainozabaldu ziren, Mundaka, Bergara, Arrasate, Aretxabaleta,Eskoriatza, Leintz Gatzaga, Mutriku, Eibartik igarota.

– Bigarren matxinada. 1766an Karlos III.aren ErregePragmatikaren kontrako (1765) eta hark elikagaien ga-restitzean, laboreen garestitzean bereziki, zituen ondo-rioen kontrako altxamendua izan zen. Matxinada Urolakobailaran hasi zen. Azkoitia eta Azpeitia ondoren, Elgoi-bar, Eibar, Arrasate, Deba, Mutriku, Zumaia, Zestoa, Ge-taria eta Zarautz matxinatu ziren.

Mugimendu haren zapalkuntza Donostiako alkateak zu-zendu zuen, talde ilustratuen laguntzaz.

– Zamakolada. Matxinada hori Bizkaian baino ez zen ger-tatu, Bilboko merkataritzaren alorreko burgesiaren etalanda-eremuko aristokraziaren arteko antagonismoakbultzatuta. 1801ean, Zamakola eskribauak proposamenbat egin zien Batzar Nagusiei: Abandoko lurretan portuberri bat eraikitzea, Batzarren agindupean, Bilboko mer-katarien eta dirudunen esku zegoen Bilboko portuarekinlehiatuko zena. Godoyk (Karlos IV.aren ministroak), kon-tzesioaren ordainetan, bizkaitar gazte guztiak soldadutzaegitera behartu zituen. Eskakizun haren ondorioz izuga-rrizko matxinada sortu zen, eta gerra-egoera adierazibehar izan zen Bizkaian, 1807. urtea arte. Portua ez zeninoiz eraiki.

Politika berriaren eragina erakundeetan

Borboiko etxearen politikaren helburua, hasieratik beretik,monarkia absolutua egituratzea zen. Estatu zentralizatu batosatzeko erabakien eta neurrien ondorioz, monarkiak ezinkonta ahala liskar izan zituen euskal erakundeekin.

Borboitarrek, hasieran euskal foru-legeak eta antolamen-dua errespetatu bazituzten ere, XVIII. eta XIX. mendeetansaio ugari egin zituzten foruei jaramonik ez egiteko edozuzen-zuzenean haien kontra jarduteko.

XVIII. mendearen hasieran, euskal probintziak kanpoko pro-bintziak ziren, bertako aduanak kostaldean egon beharreanBalmasedan, Urduñan, Gasteizen eta Ebroren inguruanzeuden. Gainera, ez zuten etengabeko betebeharrik Koro-arekiko. Zerga-kontuei dagokienez, koroari egiten zitzaiz-kien ekarpen guztiak noizean behingoak ziren, eta beti,

errege-erreginak berariaz hala eskatuak. Eta hori arazo la-rria zen monarkiarentzat.

Aduana lehorren amaiera

1778an, monarkiak Amerikako koloniekiko merkataritza-ibilbidetik kanpo utzi zituen euskal portuak, aduanak barne-aldean zeudela adieraziz. Presio hark berehalako ondorioakizan zituen: lehenbizi, euskal agintarien arteko zatiketa sortuzen, eta gero, gizartearen beraren bereizketa.

Burgesia merkantilista, merkataritzari esker aberastua,aduanak portuetara lekualdatzearen aldekoa zen, eta on-dorioz, foru-sistema aldatu eta egokitzearen aldekoa. Ja-rrera horren aurrez aurre, ordea, landa-eremuko euskalaristokraziaren eta merkatari txikien jarrera zegoen; azkenhoriek gogor defendatzen zituzten aduana lehorrak eta foru-antolamendua. Horrez gainera, nabarmena zen gizartearenbaitako haustura, eta gizarte-gatazkek hurrengo mendeanizango ziren liskar odoltsuak iragartzen zituzten.

Euskal erakunde tradizionalak

Euskal probintzietan indarrean zen foru-sistema hainbat era-kunde politikotan oinarritzen zen:

– Toki-erakundeak. Hiriguneen edo landa-lurren ordez-kari izan zitezkeen, hau da, udal, biltzar edo kontzejuenordezkari. Kontzejuak bi eratakoak izan zitezkeen: irekiak,auzotar guztiek bazuten parte hartzeko aukera, edo itxiak,aurretik hautatutako ordezkariek baino ezin bazuten partehartu.

– Lurralde Batzarrak. Bilera haietan eskualdeko ordez-kariek parte hartzen zuten. Lurralde Batzar nagusiak Ko-adrilako Batzarrak (Araba), Merindadeak (Bizkaia etaNafarroa) eta Gipuzkoako Bailara Batzarrak izan ziren.

– Batzar Nagusiak. Horiek ziren ahalmen gehien zutenerakundeak. Bertan parte hartzen zuten erakunde txikie-tako ordezkariek (udalak, biltzarrak, kontzejuak…). Jau-rerriko arazoak konpontzeko eta jauntxoei eta erregeariforuak errespetatzeko zina hartzeko elkartzen ziren. Ha-sieran, Batzarretara joaten ziren prokuradoreak herrita-rrek hautatzen zituzten, ordezkatzen zituzten lurraldeetakoherritarrek hain zuzen. Baina gero eta eskaera gehiagozeudenez, Prokuradore Ordezkariaren kargua sendotzenjoan zen; ordezkari-funtzionario moduko bat zen. Biz-kaian hiru lekutan elkartzen ziren, bakoitza bere Batza-rrarekin: Gerediagako zelaia Durangoko Merinaldean;Avellanedako Batzarrak Enkartazioetan eta BizkaikoBatzarrak Gernikan.

28

Ibaien bokaleetako eremu babestuak leku ezin hobeakizan ziren itsasontzien eraikuntzan ziharduten enpresakkokatzeko.Hondarribian, Pasaian, Donostian, Oria, Urola eta Debaibaien itsasadarrean, Mutrikun, Ondarroan, Mundakan,Bermeon, Bilbon, Plentzian… garrantzizko ontziolak izanzituzten, era guztietako itsasontziak eraikitzen zituztenak,arrantza ontziak bereziki.Aro Modernoan zehar euskal kostaldean askotariko itsa-sontziak eraiki ziren. Era honetara labur daiteke itsasontzihorien tipologia:– Nao izeneko ontzia, XVI. eta XVII. mendeetan bilakaerahandia izan zuena.

– Galeoia, gerrarako ontzi gisa erabilia.– Tonaje handiko itsasontzia, Herbeheretatik inportatu-tako teknikak erantsi zitzaizkiona.

– Fragata, arina zelako eta erraz erabil zitekeelako ezagunaitsaslapurren munduan.

– Pinaza, kabotajea garraiatzeko erabiltzen zena.– Somorrostroko burdin mea garraiatzeko erabilitako be-laontzia.

– Txalupa.– Gabarra, itsasontziak ontziolatik portura eramaten la-guntzeko.

– Hegala, ibaietako garraioan erabilia.

Itsasontzigintza

2929

Ariketak

Francisco de Berroterán Gainza, euskaldun bat amerikar kolonietan

1692ko ekainaren 9an jaio zen Irunen. Madrilen Venezue-lako gobernadore izendatu zuten: “Aipatutako Esteban de Al-farok, bere ajeen ondorioz, ezin du probintzia gobernatu”. 1693koabenduaren 23an hartu zuen bere kargua, uztailaren 29koAgindu Berezi baten bitartez; agindu horretan gobernuabere gain hartzeko adierazten zitzaion, nahiz eta Bravo deAnayak karguan jarraitzen zuen oraindik. Berroteránen go-bernuaren ezaugarri nagusia aurrerabide- eta lasaitasun-giroa izan zen. Harmonia eraman zuen berriro ereCaracasera, horrez gainera, hainbat azpiegitura eraiki zi-

tuen, hala nola errege-etxeak, kontularitzaren eraikina, es-petxe bat eta milizien kuartela. Biztanleen errolda bat ereegin zuen, barnealdeko hirietarako bideak araupetu zituen,eta nekazaritza eta abeltzaintza bultzatu zituen; horrez gai-nera, miliziak antolatu zituen piraten kontra babesteko.Horregatik guztiagatik eman zioten Santiagoko BailarakoMarkesaren titulua. Berroteránek betirako Venezuelan gel-ditzea erabaki zuen. 1713ko abenduaren 20an hil zen,1705eko azaroaren eta 1706ko maiatzaren bitartean Ve-nezuelako Gobernazioan lanean jardun ondoren.

1. De Otazu y Llanaren testua aztertu ondoren, adierazi zerideia berriren ekarpena egiten duen ikasi berri ditugun tes-tuak osatzeko.

2. Egin ezazu ardatz kronologiko bat aurreko orrialdeetako ka-pituluetan kontatzen diren gertaera nagusiekin.

3. Egin ezazu eskema bat euskal lurraldeetako bizitza soziala,politikoa eta ekonomikoaren aldaketa iragartzen digute-nak.

4. Osa ezazu hiztegi txiki bat unitate honetan landutako zenbaiteduki ulertzeko behar diren esamolde edo hitzekin.

F. Mendietaren olio-pintura, kapareen arteko ezkontza bat erakusten duena.

Urduñan aduanaren zeregina betetzen zuen eraikina.

IkerketaSailakonetsia(2009-VII-24) - erein.eus · 9 Ariketak...

Documents

Transcript of IkerketaSailakonetsia(2009-VII-24) - erein.eus · 9 Ariketak...