PIARRI',S LARZABAL

1 R U Z 1 R E N

AUSPOA Ll8URUTEGI~ .'.

-

IRU ZIREN

AUSPOA, LlBURUTEGIA .. 14 ..

COLECCION AUSPOA

Administración: Plaza de Santa María 2 • Tolosa ... Oirección literaria: Rdo. P. Antonio Zavala S. J.

Colegio de San Ignacio - Ategortieta - San Sebastián (Guipúzcoa - España)

Onlainda bearrak:

Urte betekoa: 200 peseta. Atzertian: 'Il'J peseta Ongilleak: 350 .. Ale bakatra:¡ 25 •

PIARRES LARZABAL

IRU ZIREN

Lapurdik,o ta Gipuzkoako euskeraz

(Gipuzkoakoa M. Lekuona apaiz jaunak egiña)

AUSPOA LIBURUTEGIA

DEPQSlTO LEGAL S. S.997-1962 N.o DB REGISTRO 2997-t96:3

IMPUSO RH LOS TALLaaB' TIPOGUI'1CO& «ICHAROPINA­

UIlAUZ (OUlPUZC:OA-U'AIiA)

ARKIBIDEA

Ont· .Idl.

Aintzin·solas ' . • . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Banaketa .... '. . . . . . . . . • . . . ... " . . . . . 11

Lenengo gertaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12"

Bigarren gertaldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Irugarren gertaldia . . . . . .. . • . . .. .... 78

Laugarren gertatdia .. .. ............ 98

Bostgarren gertaldia .....•.......... 120

7

AINTZIN -SOLAS

Larzabal jaun aphezoJe idatzi du "lru ziren" ikusgailu hau 1957·garren urthean.

Urthe berean eman zuten EZPB].etan eta Donibane·Garazin.

Huna Mlaz hasí ~en b'uru-lan. hum:

JE,kual-Herrian, urthe heietan, bazen asko '014& eta. kalctpita ere, batzu Ameriketarat jofli,. t,aren alde, bertze batzu kontra.

Gizon gazte batzu jin zitza.~en Larzabal jaunan galdatzerat, tan ez zwen a~rki bat atheratuko gaí hortaz .. ;

Ba~etz ba... eta lotu zen lanari, Amerike· tan ibili gizon batzuekin maíz (Jurutzat:w:, ha~

go moldez hobeki argitzeko.

Bere ikus·moldea du ikusgailu huntaz ager· tu.

P. Larzabal

9

LAGUNAIt:

Bena.t Benat Terex Terexa Mentaberry Bentaberri Pantxo Pantxo Anton Anton Plena Plena Nant Naai Ka.rmen Itarmen Elena Elena Battitta Batista Margarita Margartta Karol1na ltaroUna Hotelero Ostalaria Benita Benita Gabriell. Gabrtela. Letxero LeU.ero Rantxero Jr.anbero Bakero Bakero Moro BeJtza Indlanoa In410a Kanpero Itanpero Leon Leon Joaeph lose

11

'" LEHEN GEFtT ALl)IA

JOKA·LEKHUA.-Donibane Gara'ziko ostatu .ba· tel'l¡ aintzina, zenbait mahain eta kaderek.in.

1

BENAT . TEREX

BENAT. (Eidaten ari).-Egun, nik 'U$t~; 63",r4 biz1,ki bu~buru egoitenahaJ;Jo.Q.

TEREX(Ze~bitzaria) Egun, hem~ngo plaza. b6&ta! Beldurtzeko da ithoak izanen gireÚl!

BENAT.-Orai d'IUJu sinadura ... Mentab~rry Amerikanoa ixtantian hemen izanen da.

TEREX.!....ZUre lau la.gunak bethi hitz ber6tan direa Ameriketarat joaiteko?

BENAT.-Ez .. " Biek karrik egin daukute. TEREX.-Nor eta nor gelditzen zirezte? BENAT.-Ge.lditzen gira: Garajalto Anton,

Etxebestek{J Pantxo eta ni. (Ixtant ,bat ixilik dagotzi.) Bortz urthe, Terex, ... Gehienik sei, eta. J ainkoak nahi badu, berritz hemen izanen gira buruz·buru ...

TEREX.~Luze izanen da.

l~

LENENGOGERT ~LDiA

JOKA-LEKlJA.-Donibane Garazi-ko ostatu ba­ten sarrera. Mai batzuek eta alki.

1

BEN AT eta TEREXA

BENAT (Edaten ari).-Gau1', n!k uste, ez de­gu elka1'rakin nai bezela egoterik izango.

TEREXA (Serbitzaria).-Gau1', €Imengo jayak. Bildu1' i'zateko da, lanez lepo1'año Lbilliko ge1'a­la. '

. BENAT.-Orain degu izen eman bea1'1'a. LaJ.s. ter degu emen Bentabe1'ry ame1'ikanoa.

TERExA.-Zure lau lagunak beti itz berean al daude, Ameriketa1'a joateko?

BENAT . .-E<Z, birek porrot egin digute. TERExA.-No1' ta nor .gelditzen ze1'ate? llENAT.-GeLditzen gera, Garajekó Anton,

Et:x;ebe.ste'l,m Pantxo, eta ni... (Une bat ixilik daud.e.) Bost ume, Terexa, ... Geyenez sei; €Ita; J.ainkoak. nai baldu, berriz ere emen izango ge-1'a bu1'U'~buru elka1'rekin.

l'EREXA.-Luze i:zall!go da.

13

BtNAT.-Hatere idurttzen zaut iraunen dugu­la ... Maiz maiza elgarri izkiriat.uz ... Nik ez zi­tut utziko, zuk ez banuzu uzten.

TEREX.-Nik ere ez zu. (IXitant bat ixilik). BENAT.-N ehori aiphatu duzia (Jure arteko

sekretua? . . TEREX.-Ez ... Nehori ... Zuk? BEN}"T.-Nik ere nehori ... Nork zer bf¡har

d1!J Denbora jitearekin, iJJski goiz izanen da d.·

ntW. ikas dezaten. TEREx.-Uztenzitut... Bamekoen zerbitza.

tzerat joaiten niz. (Jalitzen da.) BENAT.-lIeldu niz boa ni ere. (Ixtant bat ba­

karrik· dago, gogoetatua ... Eldan ata sartzen da.) .

TEREX. (Berritz' agertuz, mahalna altxauen du, ni~ar bat xuka~zen.)

II

MENTABERRY, TEREX

MENTABERRY.-Agur, anderea! ... Mahain hau ok1,4patzen. ahal duta?

. TEREx . ....-:-Ze~endako ez? Lehen ;artzen dena. rena da.

MENTABERRY.-Ba, erran 1Uthi dut, izkirio lan batzuetan. a.rtzeko, zurf:!tz.at irabazitrik (Jabe ...

TEREX.-Ba, 00, libre¿ da, ... Nahi duzun be­zanbat hort.az baliatzeri ahal zira.

MENTABERRY.-Bon ... ontsada .... Boo ... Eka:. tzu halere boka bato

TEREx.-Ontsa d4. l'dENTABERRY. (Bere p,aperak. larru.zko zaku

eder batetik jalitzen. ditu..)

ilENAT.-Ala ere j¡durltJzen zait iraungo de­g1Jl~... Sarrl-sarri elkarrl eskrl!bituaz... Nik etzaitut utzilko, zuk uzten el. banazu.

TEREXA.-Nik we ez zu. (Une bJlt ixilik.), BENAT.-Iñori esan al d1o~u gure arteko se­

kr~t'"~? , TEREXA.-Nik ez iñorl ... Zuk? 'BENAT.-Nik ere ez ... Nori aj01a '/.ayo? Ga­

raya datorrenean ere, ffob: uko izan~o da da-nok jaJkin dezaten...' ,

TERExA.";"'Uzten zaitut... Barrukoak aerbi-tillera noa. (Irteten da.) , '

'BENAT.-Ba¡1<;>a ni ere. (Pi:cKa batean baka· rrik, gogoetatsu. Gero, edan eta irteten da.)

TEmlXA.-(Berriz ere, agertwn, malla altza­tzen du, malko bat trukat'U4Z.)

BENT ABERRI eta TEREXA

BENTABERRI.-Agur, alJ.4~xo! Mal au artu al dezaket? '

TEREXA.-Zergatitk ez bada? Lenengo artzen duanarena 'da. '

BENTABERRl.-Bai, eBail1 na1 nuan, a1egia, b:~ krilb1tzen arltzeko, zuretzat iraoo!Z1rik gabe ...

TERExA.-Bai, bai. Libre da ... Na! dezun ain­hllt ari 'ziñezke.

BENTABERlu . .-:.ondo da, ondo da... 1jJkl¡tzu orain zel1beza bato

, TEftEXA . .-:.ondo da. BENTABERRI.-(La~o kart,erQ. eder bt;Ctetik

be'F' paperak ateratienditu.)

TEREX. (Zerbltzatten du.) MENTABEl\¡tY.-Milesker!. .. ZU, hemengo ala- .

00 zira? TER)1:x.-Ba jauna, hala niz! MENTAB¡¡:RRY.-Zuen aita, denboraz, Amen.

ketarat joan aintzin, ezagutu dut. HU amen aen.

TEREx.-Ba ... HiLa da. MENTABERRY.-Zonbat lu:tu.rríde zirezte? TEREX.-Hiru ... Bi anaia eta ni! MENTABERRY.-Eta zer duzu? ostatua zuk se-

gitzen? ' . TEREx.-Segitu nahi nuk,e... Anaieri. beren.

partea egiten ahal badiotet seguri.k . . MENTABERRY. (Irriz),.-Eginen diozute, eginen

diozute ... Seriosa baitzira! Karatik seinale duo zu! ... Zuk bilduko duzu oraino senhar balios bat, ostatu huntarik hotel bat muntatuko bai­tuzu!

TEREX. (Irriz) Agúftn ba!

III ,

PÍERRA ETA NANI DANTZARI BEZTI AGERTZEN DIRA

NANI.-Errazu,Terexa; ekartzu othoi h.u~ rat orhatz eta aria ... Bonetako xingoLa urhatú zaio dantzari huni, eta behar ginioke josí.

TEREx.-Ekartzen segidan! (Jalitzen da). MENTABERRY. (Bi mu1lhileri) Non d:Ltut~

dantzak? , PIERRA.-Pilota pLazan, partida denboran. MENTABERRY.~Ontsa duk ... Usaia xaharralc

segitzen ditutzie! PÚ:RRA:-To: .. Horra Elena eta Karmen!. ...

l~ .

'l'EREXA.-(Serlbitzen d'u.)' BENTABERRI.-Milla esker! ... Zu, emengo ala­

ba al zera? TEREXA.-Bai, jauna; ala naiz. BENTABERRI.-Zuen aita, aspaldi batean, Ame­

riketara joan baño len,ezagutu nuan. Il omen zan?

TERExA.-Bai, ... illa da. BENTABERRI.-Zenbat sentde zerate? TERExA.-Iru: anai bi eta ni. BENTABERRI.-Eta ostatua, zuk segitzeko? TEREXA.-Segitu nai nuke ... Anal bioi beren

partea osatu al banezaye beintzat. BENTABERRI(Parrez).-Osatuko diez u, O'satu­

lw diezu ... ZintiZoa 2lera. AUI'pegian ezagun de­zu ... Zuk eskuratuko dezu oraindilk senar jator bat, eta orain ostatu dana, laister dezute Ho­tel.

TEREXA (Parrez).-Agidanean. (Agian.)

III

BENTABERRI, TEREXA, PIERRA ta NANI; ELENA ta KARMEN

(Pi erra eta Nani dantzari jantzian agertzen dira.)

NANI.-Aizu, Terexa: ekatzu onera jost-orra­tza ta aria. Txapeleko morla askatu zayo dan­tzari oni, eta josi lJearko diogu.

TEREXA.-Berealaxe. (Irteten da.) BENTABERRI (Bi mutilleri.)-Nun dituzute

dantzak? PIERRA.-Pelota-plazan, partidu artean. BENTABERRI.-Ondo zegok! Oitura zaaNai

eusten diezute! PIERRA.,..-To! Ara Elena ta Karmen. Oye-

Iloriek eoinen die jostura. (Elena eta Karmen a~ertz.en . dl're.)

ELENA.-Zer nahi duzie? T::n,EX. (Agertm).-Huna orhatz eta haría! .. ,

Nahi duzia nik jos dezadan? . PIERRA.-Ez ..• Mileskler! '" Eginen dauku

Elflnak ... EZena, othoi xingola hau josOZ1J bo· neta huni! .,.

ELENA.-Gizonak, bethi emazteen beharre· tan! (Men·taberriri) Zer ditutzu, Mentaberry jauna, bi muthil hauk Ameriketarat bildugo?

MENTABERRY.-Zerendako ez? ... Nahi badute joan ...

KARMEN.-Hola segituz,-hemengo muthil (JU­ziak. joanen ditutzu, eta gu geldituko (Jira mu­tzurdin!

MENTABERRY.-Joaiten ditut, bain.an !rango er.e gibeleratitzuUzen ... Bonetetan joaUen eta, zuen plazerrarentzat, xapeletan gibelerat itzul­tzen... Eta zuek, muthikoak, ez ziztea delibe· ratzen?

PIERRA.-Lehenik, soldadokoak e(Jin ditza· (JUn. Gero ikusiko!

MENTABERRY.-Ni ere zuen adinian, hol'hola ninduan ... Geroztik eg'i;n diat bide, eta ez diat urrikirik!.,. Zozokeria duk gazte bat hemengo xuhurrerian bizitzea, Ameriketarat joanez, ahurra urrhez bete dez.akelarik.

PIERRA.-Ez da enana, ez dugul.a (Juk ere holako zerbait alderdi hartu beharko! Gure etxetan, ez dute (Jure beharrik ... Badira (Ju bai· no lehenagolwak!. ..

MENTABERRY.-Joait,ekotz, aski gOiz hobe dik deliberatzia ... Sinhets nezazue ni! ... Eta deli· beratzen bazirezte, ez kexa pia.i eta gainerate· koaz... Eni aski duzie hitz bat salatzea! ... Behar diren paper guzi'.ez kar(Jatuko nuk! ...

18

txek egingo dUek joste-lána. (ICte1!4 tc:t Kartnlf/. agertzen dira.)

ELENA.-Zer nai dezute? TEREXA (Agertuaz).-Ona jost-orratza eta

aria. Nai al- dezute nik jostea? PIERRA.-Ez; mUla esker! Elenak egingo

dIgu ... Elena: mesedez morla au josiyozu tu· pel oni.

ELENA.---Gi'zonak beÍ! emakumeen bearrean! (Bentaber.:riri) Zer degu, Bentaberri jauna? Bl mutil oyek Alneriketara eramango ote dituzun edo?

BENTABERRI.-Zergatik ez? Joan na1 badute ... KARMEN.-Ola jarraituaz, emengo miltil gu­

z1a;k erarnango dituzu, eta guk neskazar geldi· tu bear: ..

BENTABERRI.-Asko joaten dira, bañan balta berrizetorri ere ... TXaJpe1dun joan, eta sonbre­rodun etorri, neskatxen zoragarri... (Mutillat) Eta zuek, mutillak, ·ez al zerate berotzen joa· teko?

PIERRA.-Soldaduzka egin dezagun beint.zat lenengo; eta gero ikusi bearko.

::-- BENTABERRI.-Ni ere zuenuI'lteetan, olaxe aro kitu ninduan ... Geroztlik egin diatbLdedk as· ko, eta ez diat damurik ... Zozoker1a dek, gazte bat emengo xurkerian biz.itz,ea, Ameriketara joanda ,eskua urrez bete dezakealarik.

PIERRA.-Orrek ez duesan na1, gukere gaur edo b1gar olako bideren baJt aFtuko ez degu. nik. Gure etxeetan ez dago gure bearrik. Ba· dago lenagokorik.

BENTABERRI.-Joatekotan, obe dek lenbailen erabakit~ea ... Sinista nazazute. Eta eraba;k1tzen badezute, bia}ea ·eta gañerakoak nere mntu. Asko dezute n1eri 1'm bat esatea. Bear diran pa. per IgU1ltiak egingo dizkizutet.

18

ItARMEN.-Neskato gazte.entzat ez duzia em­plegurik Ameriketcm?

MENTABERRY.-Berdin ... Nahi baduzie jin, ba­dira "Ranchero" nausi eder batzu, oroz gaine­tik, eskualdun alabak nahi baitit'lizte emazte­tzat ... '

KARMEN. Igort-uzkitzu "Ranchero" hetarik zonbait hunarat. Ahatik, éz gero ileak sobera zuritu ondoan.

MENTABERRY.-Jilten díra, jit.en hetarik ere hunarat! ... Ni ere hala jin nintzen.

KARMEN.-Abisa gitzazu bat edo b-este emaz­teketamt abiatzen delarik eskualde haut.arat.

MENTABERRY. (lrriz).-Ez duzie ntk abisatu beharrik! ... Holako berriak hedatzen J:tra nes­kato gazt.een artean, elizako zeinuez barreitucck ba~lire bain() fiteago ... Ez niz beldur, jakin es­,kasian, damurik ukhanen duziela.

KARMEN.-Nor ditutzu, oraiko aldian, joaiten Ameriketarat?

MENTABERRY.-Ixtantean, sinaduraren emai­terat, esperantza ditut hiru muthü gazte segur ezagutzen ditutzienak.

KARMEN.-Nor? ... Ean? ... MENTABERRY.-Bat ... Garajako Anton. KARMEN.-Te ... Anton urgu.lutsi hori! ... En-

tzuna nuen, osaba batek,haurrj,¡k ez duela han eta, bere segida utzi nahi dio la. .. Segurki da­(Jolahan! ...

MENTABERRY.-Ez da naski hemen ontsa iku­sia?

KARMEN.-Nork ikusiko du ontsa, duen ka­raterarekin? ... Errea, beth,i esker gaxtoa prest, eta dena ni, ba, segurki ezagutua. da ... Otobu­sako usaia dutenetan guti ikusiko duzu horren

go

KARMEN.~Ne'Skatxa ga'7lteent$at· ez al dezu mm sartull'ik Ameriketan? /

BENTABERRI.-Berldin zuen.tzat ere. Etorri nai badezute, badira an "ranchero" nagusi dotore askoak, guztien gañetik euskaldun alabak emaztetarako· nai dituztenak.

KARMEN.-B~daliezazu onuntz "ranchero" oY'etatik bat €Ido hes1Je... Bañan ez mea zurLtu­ta gero.

BENTABERRl.-EtÚ'rtzen- du-a, etortzen onera, ol!lJkoetatLk zenbait. Ni ere olaxe etorri nin­tzan.

KARMEN.-Ea, bada, abisu ematen diguzun gurl ere, olakoren bat andre billa andik onuntz b1deratzen danean.

BENTABERRI (Parrez).-Ez dezute nlk abisatu bearrik! ... Olako berriak. azkar zabaltzen dira neska gazteen artean,elizako ikanpa~az adie­raziak balira baño azkarr¡¡¡go. Ez naiz bildur, jakin gabez iñork damu izango duan.

KARMEN.-Nortzuek dituzu, oraingoan dara­mazklzunak?

BENTABERRI.-Lalster etortzekoa'k ditut, i~ na ematera, iru mutil gazte, seguru asko eza· gutLen dituzunak.

KARMEN.-Ea?.. Nor? BENTABERRI.-Bat... Garajeko Anlton. KAtlMEN.-To! ... Anton arro-pultz ori? .. En-

tzuna nuan, bal, ango oS!lJba batek aurrik ez duala eta, bere oñorldeko bez,ela utzi nai dua· la ... Dagola an ...

BENTABERRI.-Zer? Ez al da emen ondo be­giratua?

KARMEN.-Nork ibegiratuko dio b!lJda ondo, duan jenioarekin? .. Errea, beti esker galztoa ezpañean, 'eta dana "ni", osO' ez.aguna da ... Au­tobusetan ibiltzeko oltura dutenetan 1ñ.or gu-

21

-alde mintzatuko denik... Eta bertze biak nor dira?

lI4ENTABERBY.-Bertzea, Etxebesteko Fran­tzua.

KARlI4EN.-Frantzua, Frantzua!... (Elenari) Nor dun hon, no?

ELENA;-Ez dakin? KapiUunbordako Martze· linarekin ibiltzen baitun? .. .

JCA:RlI4EN.-Ha, Pantxo! ... Ba, aiose ezagutzen dut ... Bai, hon ere joaiten ahal da Ameriketa-rat! ... Muthil neskatari alter bat da hon! ... Orai duen hori, laug.arrena du segurik ... Erran, eta fama t:lun, Martzelina esperantzetan eman duela! ... Segur nun hartako joaiten dela Ame· n!oetarat ... Bixtatik ihesi ... No, ontsa dun, Mar· tzelinaren amak, Margarita buhamisak arrapa­"'en badu..

MENTABERRY.-Zointakoa da Martzelina ho· n?

. JtA:RlI4EN.-Ba, horren ama, segur ezagutzen dukezu 00 ... Margarita Harritaldeko buhame· tarik, emazte larri bat, bethi zare bat besoan ... Ha, beraz Pantxo AmeriketaratJ ... Te, te, te!. .. . Eta, hirugarrena nor da?

lI4ENTABERBy.-Hirugarrena, Agerreko Ber· nardo

KARMEN.-Ha, Beñat ... Hori 00 ... Hori muo thiko seriosa da ... Langile.a eta laketa ... Hon pena da hemendik joaitea ...

ELENA (Boneta emanez).-Ori zure boneta ... Ean ikus nola duzun! ... Arra ontsa duzu!. .. Gaitzeko arrakasta ukhanen duzu! ...

PIERRA.-Bon ... orhatz eta haria beharditut itzuli ... (Neskatxeri) Ale ... Heldu zireztea zer· bait edaterat?

¡:A~JjjN.-Ez ... Milesker ... Ez gira egarri! ...

ti1 irkusiko dezu OI'Iren a~de mintzatuko dMlik ... Elta beste biak nort:uuek dira?

BENTABERRI.-Bestea, Etxebeste-ko Praisko. KARMEN.-Praisko, Praisko ... (ElenaTi) Nor

den ori? aizan! ELENA.-Ez al dakin? KaiJillunrboÍ'lda'ko Mall'­

tz,elinar'ekin tbiltzen dana. KARMEN.-Ah? Pantxo! Bai; ondo eza¡gutzen

det... Bai; ori ere joan leike Ameriketara. Mu· til neska-zalea1fer bat da orl... Orain duan ori, laugarrena du ... Aizan eta, jenderuk esan ere bazionen, Martzelina eSiJeroan ipiñi duala ere ... Seguru asko orregattk zitxean ori Ame­ri,ketara: iñoren aurretik igesi. N o! ondo ze­gon, Martzelinaren amak, Marg.arita ljitoak arrapatzen badu ...

BENTABERRI.-Zeintakoa da Martzellna ori? KARMEN.-Ba, orren ama seguru asko eza­

guWen dezu. MaT'garlta, Arritalde','ko ~ ljitoeta­ikoa, emakumeaundi bat, beti bere otarratxoa besoan ... Ah! beraz Pantxo Ameriketara? Ta, ta, ta!... Eta irugarrena nor da7

BENTABERRI.-lrurgarrena, Algerre'ko Benat. KARMEN.-Ah, Benat,... Ori bai, mutil jato­

rra da. Langillea eta patxarakoa... Ori, pena da emendik joatea.

ELENA (Txapela emanaz).-Tori zure txape­la. Ea nola dezun? Oso ondo dezu ... Begiratza­llerik izango dezu gaur.

PIERRA.-Baiki! OrratLa ta aria eman bear· ko dizkiot jabeari. (Neskatxeri) Tira! atozte zerbait edatera?

~lU4EN.-Ez ... milla esker! Ez gera egarri.

23

PIEl!.lU (NanlrI).-Hauo* n'llJft(1Y(J;t r ... Zerbaít' behar diagu hartu pagamentz()t, (Jalitzen dira.)

XA.RMEN . (Mentaberriri).-Gw ere, jo han gira~ zonbait "rcmchero" hor gaindi aurkhituko othe dugun!

MENTABERRY.-Ontsa, ontsa... Domaia da ez: baititut 30 urthe gutiago!

XARMEN (Irriz).-Zuk, (Jogoz, hift:zez... Eta (Juk ... obraz. SofTi hor!

MENTABERRY (Ixtant bat. bakarrik,. paperak itzul1katuz.)

IV

BATTITTA, MENTABERRY, PANTXO

BATTITTA (Hurbiltzen da, idor).-Agur, jaun Mentaberry!

MENTABERRY.-Agur, a(Jurr BATTITTA.-Fama entzuna dut, gure muthi·

koa, Ameriketarat joaiteko, zurek:in soZasetan abiatua dela!

MENTABERRY.-Nor zitut zu? BATTITTA.-Etxebesteko Battitta!... Pcmtxo·

ren aita. MENTABERRY.-Egia da ... Haren beha nago ...

Oraindañik jina behar luk,e, azken sinaduren emaiterai.

BATTITTA.-Bon ... Hortan gira beraz. (Gogoe· tatua) ... Debru zirzila! ... Etxean phitsik sala­tu gabel ... Mesfidatua nintzen ba! ... Baitu, zonbait eta zonbait egun ere, et.xeko laneri tiro emana diotela... Eta, noiz du partiada?

MENTABERRY.-Laster ... Zortzi, hamar egunen buruan!

BATTITTA.-Zirzila, alain zirzila! ... Baincm, ez da dena haren falta ... Pusatzaleen falta ere ba­da!

24

PIERRA (Naniri).--Ator ona! Zel'lbait artu bear diagu sa'ritzat. (Irteten dira.)

KARMEN {Bentaberriri).-Guk ere joan bear degu,ea a'lalklO "ranoh€,ro~" bat or nunbalt arkitzen ote d€,gun.

BENTABERRI.-Lastima, ogei ta amar urte gu. txiago ez iza tea !

KARMEN (Parrez).-Sufri or! ... zuk itzez, guk benetan.

BENTABERRI.-(Une batean, bera bakarrtk, paperak biltzen.)

IV

BATISTA, BENTABERRI, PANTXO

BATISTA' {Sartzen da; lellor).-Agur, jaun Bentaberri!

BENTABERRI.-Agur, agur! BATIsTA.--.Entzun det, gure mutllIa, Ameri·

ketara joateko zurekin l~ketan dabtUela. BENTABERRI.-Nor zaitut zu? BATISTA.-Etxebesteko Batista; Pantxoren

alta. BENTABERRI.-E'gla da. Ari itxedoten nago.

Onuzkero etorria bear zuan, az;keneko izen­-ematera.

BATIsTA.-Ondo da. Ortan gera beraz? (Asa­rre) Demonio zirtzilla! Etxean irtzik ere esan gabe... Banengoan, bai, ni. Badira zenbait egun, etxeko lanari tiro bat emanda dabillela ... Eta noiz du, ba, irteera?

BENTABERRI.-Laister oraintxe; zortz;l-amar egl.m barru.

BATISTA.-Zirtzilla, alain :Zlrt~illa! Bañan ez da dena aren falta; bultzatzalleen faLta ere ba­da!

25

MEN1'ABERl'ty.-PusatzaUak baditia? BATTITTA (Idorki).-Bai,... Baditu... Eta, zu

lehena! (Kalapitan miutza ditela) MENTABERRY.-Nik zer falta dut? Ez nuen

ezagutz,en ere! ... Bera jin da niganat. BATTITTA.-Ba ... Zu eta zu b'ezelakoek ditu-

tzie hemengo (Jazteak Ameriketarat tenta­tzenL .. Mentaberry, zure lana trixtea eta kal­tekorra da ...

MENTABERRY.-Nahi nuke jakin nolá ... , Ez _ othe ditut nik hemen(Jo (Jazteak laguntzen, bi:­

zipide b~erri batzuetarat gidatuz? BATTITTA,.-Ba, Minan (Jure etxeak, gazteTÚJ:Z

husten ditutzu! Eta harat jOQ/n nahÚlk, etxe­ko lanetako(Jo(Joa gaUzen díote.

MENTABF;RRy.-Amerikek, hemengo etxe ge­Mago altxatu dituzte, (Jaldu dituzten baino!

BATTITTA.-Bethi Ameríketan erreusitu-eta itzuli direnak ditutzie aiphatzen... Eta, hama­rretarik bt itzuU-direnentz.at, zortzi ez baitire gehiago a(Jertu. GeTo, guk ere badakígu hango berri zonbait.

MENTABERRy.-Ez ditut iJazteak enganioz bil-, tzen ... Aintzinetik, elhez eta zinemaz ere, ahal bezen ontsa ar(Jitzen ditut hango harat huna­tez ... Handik ere hanitzek, or dituzte argitza· le, ahaideeta adixkide.

BATTITTA.-Bai, hango biziaren eskualde ona, miraila garbian erakusten diozute ... Bainan, miraila haren infrentzua erakusten diozueia?

MENTABERRy.-Zuk, klaba,la bat saUzean, ka­balaren itzalak aiphatzen ditutzia? ... Zuk beza­la e(Jiten dut nik ere ... Eroslearen da itzalen ikustea.

BATTITTA.-Hortan da ~ure makuTTa"., Ga~te

26

BENTABERRI.-BultzartJMJlleak el'e bai al dltu? BATISTA (Legor).-Bai. Baditu... Et,a 'zu le·

nengoa. (Ixkanbillan mintzatzen dira. BENTABERRI:-Nik zer ikulpa det? Ez nuan

ezagutzenere. Berá etorri da nigana. BENTABERRI.-Bada, zuk eta zu berelakóbl!.·

tzuek tentatzen d1tu'zute emengo gazteak Ame­riketarako. Bentaberri, zure lana, lan eskax eta kal tegarria da.

BENTABERRI.-Jakin nai nuke nola. Ez a1 diet ntk eIlllengo gazteai 1aguntzen, bizi,bide berri batzuetara zuzenduaz?

BATIsTA.-Bai, bañan orla gure etxeak gaz. teez ustu agiten dituzu. Ara joateko kutiziz, etxeko lanetarako gago g.abe gelditzen dira.

BENTABERRI.-Ameriketak emengo etxe geya· gO jaso ta obetu dttuzte, galdu dltuzten baño.

BATIsTA.-Bai zll'ek beti Ameriketan gogaitu· ta etorri diranak .áipa1:iz€.n dituzute. Bafian amametatik bi ,etorri diranentzat beste ror· tziak ez bait·(Ure agertu. Guk ere, garo, ango 'z.erbait berri badakigu. . BENTABERRI.-Nik ez det iñor engañatzen;

an zer·nola i'zango diran erakutsi bai, al bezin ondo erakusten diet aurretik, itzez ata zinez eta. Eta batek baño geya,gok badituzte an aro . gitzalleak, aideak eta adiskideak eta.

BATIsTA.-Bai, ango bizitzearen alde ona Ix· pillu garbian erakuslen diezute. Bañan Ixpi· lluaren alde gaizto,aerakusten al diezute?

BENTABERRI.-Zuk, za1di bat saltzean, zaldia· ren akatsak aipatz,en al di21kiozu erostunari? ... Zuk bezelaegiten det nik ere. Erostunari da· gokio akatsak ikustea.

BATISTA.-Ottan dago zure makurrerla. Gaz.

27

horten furiaz baliatzen baitzira, arhantzak gor­de.ero, loreen bakarrik agertzeko!

MENTABERRY.-Iduri luke, zure erranetarik, Ameriketarat joaitea, galtz.ea dela! Nahi dena gqltzen da han ere, hemen bezala! ...

. BATTITTA. Hum! ... (Kurri darbil, ix1lik, es­kuin ata e~ker.)

PANTXO (Agertz·en da.) BATTITTA.-Hor hiza? ... Amerikano batez abe­

rastu behar omen diagu gure familian. Hire a.tt'amek zerbeiten ;akiteko dr.elZoa ahaZ zí-teian? .

PANTxo.-Paperak segurtatu - eta, errango nautzien!. ..

BATTITTA.-Eta, zer egingo duk Ameriketan? Zer uste duk? ... Dolarrek, sasitan martxutxek bezala,- pusatzen dutela? ... Hemen bezala, izer­diaren gostuz duk han ere, diru egitea!

MENTABEJtRY.-Halere, han, hemen ez bezala­ko aisetasunik du, artzainuotik nahi badu diru eilinl

BATTITTA.-Nun dauka hunek artzaingo ofí­zioa? Ez ditu 'egundaino gure etxeko ardi peza. rrak bertzerik gobernatu-eta!

MENTABERRY.-Hori bera aski du! ... Gaine-ratekoez han las ter eskolatuko dute ... Ni ere egin ninduten!

BATTITTA.-Ez b.ada hemen baino jarraikiago bere laneri, pleini dut hunen nausia!

MENTABERRY.-Ba, ez du ez, han hemen be­zanbat besta eta okaxione izanen, lanari ihes egiteko!. .. Bakarrik izanen da mendian!. .. La­na bera izanen du manari.

BATTITTA.-Baditakle ... Agian ontsa atherako da ... Nahi dukana egin dezakek ... Adinian bai­hiz... Ahatik, hola plantatzen hizenaz geroz, ez zakala izan Etxebestean petrentzionerik ...

28

te oyen zoroaz baliatzen zera ZU, arantzak gor· de eta loreak bakarrik agertzeko.

BENTABERRI.-Badirudi zure esanetatik, Ame­riketara joatea gal,tzea dala. Nai duana galtLen da an ere, emen bezelaxe.

BATISTA.-Hum 1 ... (Ezin egon; ixilik, aruntz eta onuntz.)

PANTXo.-(Agertzen da.) BATIsTA.-Or al intzan? Amerikano baten

bitartez aberastu bear omen diagu gure etxean. Aitaketa amaik zeI1bait jakiteko eskubldea iLango genikan ba, noski?

PANTxo.-Paperak prestatu ta esango nlzu· ten, baL

BATISTA.-Elta zer egingo dek Ameriketan? Zer uste dek? Dolarrak, sasian, ma,sustalk be­zela, txintxilik daudela? Emen bezelaxe, iz.er· ditan egiten dek an ere dirua.

BENTABERRI.-Ala ere, an, emen ez bezela.ko erreztasuna du, artzantLan naiko dirua eglte­ko.

BATISTA.-Nun dauka onek artzantzaralko 01· turarik? Ez du sekulan etxeko aI1dl alea,k bes· terik goibernatu tal

BENTABERRI.-Orixe naikoa duo Gañerakoe­tan an bertan laister eskolatuko dute. Ni ere alaxen egin ninduten. \

IlATIsTA.--Orratik, emen baño sayatuago ez bada lanean, erruki det onen nagusia.

BENTABERRI.-Bañan lanari iges egiteko ere emen baño festa eta egokiera gutxiago izango du an ... Bakarrik bizikJo da mendian ... Lana bera izango du eragintLalle.

BATIsTA.-Baditeke. Agidanean (aglan) ondo aterako da ... Egin dezalkek nai dekana. Badek edade ... Bañan orla nai dekanezkero, utzi de­zakek Eltxebeste'n i'zateko ustea. EtJretik uxru·

tJrr:untsen hizanaz fleroz, Cirreba izan en dUk ondoko.

PANTXO.-Ene dretxoak uzten dazkot! BATTITTA.-Ontsa duk ... Ama ere hemen duk

nunbait... AgVan ez ditik etxeko berriak bazo terretik entzunen. (Urruntzen da.)

MENTABERRY.-Bon ... Hau.gi hunarat ... Huna paperak, prest presta ... Hire sinadura die es-k.as! Aiphatu ginitian kondizioneak onhartzen badtltuk segurik... Irakurtu ahal dituk nik eman paperean? ... TQ ... Hiru sinadura emaz­kik ... Bett, hemen!

PANTXO (Presaki mintzo).-Ba... onak izan dit,ela... Nik hemendik urrundu, nahi dut, urrundu norapeit lehenbailehen!

MENTABERRY.-Zer ~onak izan dite la" ? ... Hi­re sinadum ez ahal duk itsurat emaiten? To bigarrena, hemen sina zalc!

PANTXO.-N oiz da partiada? MENTABERRY.-Zortzi, hamar egunen bu­

ruan ... Azken xehetasunentzat, haugi hunarat igandean, hameketako.

PANTxo.-LehenbaiZehen jo,aitia dut nik gal­datzen!

MENTABERRY.-Joanen hiz, muthikoa, joanen hiz! Zer duk holalco presa? ... To, hirugarre­na. hemen ...

PANTxo.-Ba, lehenbailehen Zekuen hustea! ... l'IJENTABERRY.-Baietz ... LehenbaiZehen!_

v MARGARITA, MENTABERRY, PANTXO,

.KAROLINA

MARGARITA (Algertuz).-Errazu, Mentaberry jauna, egia dea Ameriketarat joaiteko, zurekin

ti uan eZke1'o, artebai!Za.ngo dek ang'ó 01\01'· detko.

PANTxo.-Bai, ba~; arentzat nere eskubideak. BATISTA;'--{)ndo zegok ... Ama ere emen dek

nunbait ... Ez dizkik etxeko berriak auzotik ja­iktn bear. (Joaten da.)

BENTABERRI.-Tira. Ator ona ... Ona pa,perak, prest;prest. Ire firma falta dibek. Aipatu· ge­nituan kondizioak ontzat ematen badituk nos­ki... Irakurri al dituk ni,k emandruko pape­ran? .... To... Iru fimua bota bear dituk ... Bat emen.

PANTXO (Urduri, ta azkar itza).-Bai. .. onak izan dit,ezela ... Nik nai dedana da,emendik lenbailen urrutiratz,ea, norabait ufrutiratzea, len:baJolen norabait uI'l'utiratz'ea.

BENTABERRI.-Zer gero "onaik izan ditezela"? Firmak? Ez al dakik ondo egiten? To bigarre­na, firma ezak emen.

PANTXO.-Noiz da joart'eko eg'Una? BENTABERRI:-Zortzi-amaregun barru... Az..

.. ken xeetasunak jakiteko, ator berriz ere igan~ dean, amailke·tarako.

PANTxo.-Lenbailen joatea eskatzen det nik, ez besterik.

BENTABERRI.-Joango alz, motell, ·joango aiz. Zer dek, orren uoourl egoteko?.. To iruga­rrena, emen.

PANTxo.-BaJ, lenbailen lekua ustutzea. BENTABERRI.-BayetlZ ... Lenbailen!

V

MARGARITA, BENTABIDRRI, PANTXO, KAROLINA

MARGARITA (Agertuaz). - Aizu, Bentaberri j,auna: egia al da, Ame~lke~a joa,teko,. zure-

paperen egiten hasía dela E't'xeb.esteko 8eme, Pantxo izena duen bat?

MENTABERRY.-Hori, huna: nun duzun! - MARGARITA (Pantxori).-Errak!oo. ni, Martza.

linaren ama nuk! oo' .Bahakik zer duzien egÍo na? Eta, bahakik beraz zer gelditzen zaukan eoiteko!

PANTXO.-Nik ez dut phits ikustekorik Mar­tzalinarekin!

MARGARITA.-Phitsik ez ikustekorik? oo' Zer duk?oo. Dan tzarra egin eta, ondoan ukhatzen?

PANTxo.-Zure alaba penetan bada, aski du pena eoileari jazartzea eta ez eni!

MARGARITA (Tira-hala).-Zer dituk eZe ha­riek?oo. purtzil ustela hi? zer dituk?oo. Hire obraz, bertzeak zikindu nahi?oo. Uste duka hor­tan Jaito hizala?oo. Haa! Errexegi lukek!oo. Mundu guziak jakinen dik hi nor hizen! Tri­bunalari, emanen baitzioiat parte... Eta zuk, Mentaberry jau na, orai beretik hunen paperak arrastatzen ahal dituzu, berdin nik arras tara. ziko baititutoo. Etxebesteko semea hizala-eta, Kapillunbordakoak zer dauzkak?oo. Hire zan­ooko erhauts?

KAROLINA (Andere, esku batean "Revue de la Mode" agerkaria; preziatuki mintzo). - Zer da? ... Zer duzie hola kalapitan?

MARGARITA.-Ho, andere Karolina, ontsa jina ziraoo. Zure semearekin ari nintzan!

PANTxo.-Ama, ez zozula kasurik egin! MARGARITA.-Ba... zu eta ni, horren ganik

amatxi behar baigira! . KARoLINA.-Hooo. gazte ixtorioetan ni ez niz

barna sartu nahi! MARGARITA.-Ha! oo' Ixtorio horietan ez sartu

nahi! .. , Zure semeak hola ezarri balu jaun me­raren alaba, $artu nahiko zinuken ba! Ala,

82

idn paperak egtten 'asía dala Etxebeste'ko se­me, Pantxo izena duan bat?

BENTABERRI.-Tori, ona nun dezun. MARGARITA (Pantxori).-Aizak: ni Martzeli­

naren ama nauk. Badakik zer dezuten egiña? Eta badakik, beraz, zer gelditzen zaikan egi. teko.

PANTXO.,-Ni¡k ez det ezer ikU!~tekorik Mar· tzelinarekin.

MARGARITA.-Ezer ez ikustekorik? Zer? .. Lan tzarra egin, eta gero ukatu?

PANTXO.-Zure alaba penetan bada, aski du pena-egilleari mintzatzea, eta ez neri.

MARGARITA (Zorrotz).-Zer dituk itz oyek? Purtzil ustela i! Zer? Ik egin eta besteaik zi· kindu nai al dituk? ... Uste al dek ortan kito aizela? Aah! ... Errexegi ukek! ... Mundu gu· ziak jakingo dik i nor aizen. Tribunalari emano bait·diot parte ... Eta zuk, Bentaberri jauna, orain bertati.k urratzen al dituzu onen pape­rak; bestela nik urrateraziko ditut ... E txeb es· te-ko semea aizela ta, Ka,pillunbol'da-ko8Jk zer­tzat gaduzkak. Ire anka,peko auts?

KAROLINA (Dotore, esku batean "Revue de la Mode"; txoro-mintzo).-Z,er da? Zer dez,u ola ixkan billan ?

MARGARITA.-Oh, andre Karolina, ondo eto· rri zera... Zuen semearekin ari nintzan.

PANTxo.-Ama, etzayozula kasurik egin. MARGARITA.-ZU eta ni orrengatik amon egin

bearrak gera. KAROLINA.-Oh! ... Gazteen kontuetan nik ez

det sartu nai. MARGARITA.-Ah! Kontu oyetan ez sartu

nai? ... Zuen seme orrek alkate jaunaren alaba' ola jarri balu, sartu naiko zenduan ba? Aztu

33

ahantzia duzia ene alabcrri gert.atzen zaiona, zuri gertatu zauntzu~a!... Eta, kontesko izan' zinela orduan, zure "ixtoriot,an", zure ama sar­tu baitzenl,

'KAROLINA.-Ho... Ez dautzut errepustar~k emaiten... Ez dut zikindu nahi!

MARGARITA.-Ez zikindu nahi! Ez duzu zi­kintze beharrik! Aski zikindua zira hol'hola. Zuen ohoreaz, hura galdu ondoan, zirez,te or· hoitzen ... Ustel aphainduak,ziek! ...

KAROLINA.-Othoi, bakea ernazu zureelhe ko-mun horiekin! .

MARGARITA (Karolina imitatuz).-Bakea ema­zu... Bakea emazu... Ba, bakea emanen dau.­tzut, andere Karolina... Sarri artio bederen ... Tribunala ideki artio balia zaite zure ohoreaz, ordu artio, an-de-r:e Ka-ro-li.-na... (Urruntzen da.)

KAROLINA.-Ho ... Zer jende itsusia hori! ... Eta. sinatu duzia, Pantxo? ,

PANTxo.-Ba, ama, sinatu dut ... Aita ere ;in da!

KAROLINA.-Áita jin? ... Eta, badakia Ameri-ketarat funtski ari zirela?

PANTxo.-Orai, denak, badazki. KAROLINA.-N ola hartu du berria? PANTxo.-Hartu du! ... KAROLINA (Menta:berryri).-Ba, ene senharra

pixka bat leheneko modakoa da ... ez du batere konprenitz,en gaztek behar dut,eZa abusatu Eta, bethi, muthiko horri, gerla egiten. zion, sobera j·alitzen ze~akotz ... Uste du bethi, duela 50 urthe bizi gireZa. Eta, hortakotz, muthikoak erakutsi dautalarik Ameriketarat joaiteko de­sira, gogotik erran diot: "Zaozi, haurra! ... Han bederen bakea emanen dautzu! ...

34

alzaizu gure alabarl gertatzen zayoná, zurl g-ertatu zitzai'zula aspaldi batean? Eta pozik izan ziñala orduan, 'zure "kontuetan" zure ama sartu zalako.

KAROLINA.-Oh! Ez dizut erantzun nai.Ez nua nere burua zikfntzera. .

MARGARITA.-E'z zikindu na!, betaz? Ez dero zikindu bearrik. Zikindu askoa zaude len ere. Zuen izen ona, galdu ondoren aundietsitzen dezute zuek. Ustelruk ... zuek! ...

KAROLINA.-Mesedez, 19uzu pakea 12keta zi· kinoyekin!

MARGARITA (Karolinarena egiñaz).-Iguzu pa. kea ... i:guzu pakea ... Bai, eman:go dizut pake, andre Karolina, ... laister arte bederen ... Tri· bunala 1deki artean, goxa zaite zuen izen on eder orretan, an-de-re Ka-ro-li-na. (Jo aten da.)

KAROLINA.-Oh! 'ler nolako jendalla, or1! ... Eta firmatu al dezu,Pantxo?

PANTxo.-Bai, ama; firmatu det ... Alta ere etorri da.

KAROLINA.-Ailta ere etorri dala? ... Eta ba! al daki ondo, Ameriketara zoazela?

PANTxo.-Bai, orain dana badaki. KAROLINA.-Nola artu du berria? PANTxo.-Artu du beintzat eta ... KAROLINA (Bentaberriri).-Badakizu, nere se­

narra pixka bat lengo moda zaarrekoa da ... Ez du komprendi1Jzen gazteaik lasaixeago bi'.d bear dutenik... eta gure mutil oni beti errie­tan ari izan zayo, ka1era geitxo aberatzen za­lako ... Uste du nunbait, orain berrogei ta amar urte bez·ela bi:zi ,g,erala. IDta orl'legaUk, mutillak Ameriketara joateko gogoa adiera'li didanean, oso gogoz asan diot: "Zoaz, bei; an bed-eren pakea emango dizu".

85

MENTABERRY.-Ea; segur aski urrun izanen bciita hemengotarik!

KAROLINA.-Eti1, gain gainetik gomendatzen dautzut ene muthiko hau... N ahi nuke hunen nagusiari erraiten b,azinio, othoi goxQki erabil dezan, bethi goxoki usatua baita. Eta, gain gaí­netik, hotz beroak dituela partida.

MENTABERRY.-Segur eginen diot komixio-nea!

KAROLINA.-Eta? Noiz duzie partiada? MENTABERRY.-Zortzi, hamar egunen burian! KAROLINA.-Oas, zoin fÚe!. .. Zato, Pantxo,. ..

Bideko erosi behar dautzut trikota pollit bat .. . Hura izan en duzu amaren' orhoitzapena .. . Agur beraz, jaun Mentaberry! (Urruntzen di­ra.)

MENTABERRY.-Ba, jaun andereak (Bakarrik, paperetan okupatua.)

Emazte hori ere, ttutta untzi zonbait duk, nik uste... Eta semea, amatar naski. Ez dik 'horrek Amerik,etarat joaitia beharrik galtzeko! (Irriz) KaliN'rniako mendietan bakarrik izanen delarik, griñatuko duk to biziki horren nausia, horren hotz beroaz... To, huna Garajako An­tonl

VI

ANTON, MENTABERRY

ANTON.-Agur, jaun Mentaberry. MENTABERRY.-Agur, Anton. Beraz heldu hiz,

hi ere, sinaduraren emaiterat? ANTON (Karroli).-Lehenik, baditut xeheta­

sun zónbait galdatzeko! MENTABERRY.-Zer xehetasun?

36

BENTABERRI.-Orixe beintzat bal; urruti tzan· go bait-da emengoetMik.

KAROLINA.-Eta gauzatxo bat esan bear di· zut zuri nere mutiko ontaz: onen nagusiari esan de'z:ayozula, goxoki trata dezala, beti ere goxo oitua bait·da etxean. Eta gumien gañe­tik, otz:·beroak dituala 000' etsai.

BENTABERRI.-Esango diot, hai; nere gain. KAROLINA.-Eta noíz dezu'te joateko eguna? BENTABERRI.-ZoI'ltzi-ámar egunen' buruan. KAROLINA.-JOS! ... Bai azkar! Atoz, Pantxo,

bideralko jersei polit bat erosi bear dizut. Ura· xe izango dez;u aro,aren oroigarri... Agur, he­raz, jaun Bentaberri. (Dijoaz)

BENTABERRI.-AJgur, bai, jaun·anctreak. (Ba· karrik, paperetan naastua) Emakume orl ere badek xoxo·ontxiren bat... Eta sémea? Amatar jator, ori ere. Ez dik orrek Ameriketara joan bearriik galtzeko. (Parrez) Kaliforniako meno dietan arkitzen danean,estutuko dek asko orren nagusiaorren otz·beroaz ... Ara!,orra nun datorren Garajeko Anton.

VI

ANTON, BENTABERRI

ANTON.-Agur, Bentaberrl jauna. BENTABERRI.-Agur, Anton. Eldu ai'z, beraz.

ere firma ematera? ANToN.-Bai; bañan lenago baditut zenbait

xeetasun galdetzeko. BENTABERRI.-Zer xeetasungerp?

ANT(llf.-Mesfidatlleko zutaz erraM zauta. ten ... Denboraz makiunkoan ikasi zinuela-eta ... Han eta kemen ni ere alkatu niz ... Nola dai­take, eni bertzeari baino gen,iago galda:tzen du­zula paperen egite sari?

MENTABERRY.-Zer? Hortan gituka? ... Atze· man dituk, hik ere, buru berotzaleak!

ANTON.-Egia da edo ez da egia! Nor izana. rl1\ arauko sariak galdatzen dituzula?

MENTABERRY.-Lehenik, orhoit-adi huntaz: IM-ur jin hiz ene ganat!. .. Nitan konfientzia gehia(Jo ez izaitekotz, aski huen bertzetarat joaitea, edo paperak ihaurek moldatzea.

ANToN.-Ba, M-la egin behar nukela, kon­ue1.lariak izan ditut.

MENTABERRY.-Bon ••• Mintza gatten gizonki ... Zuen pilperen egitetik ene irabazia baduala, biztan duk ... Ez ahal duk nehor lanean urririk mI

ANTO'K.-Hori konprenitzen dut.

MENTABERRY.-Bertzalde, paperak ez dituk berdin hemengo batentzat, eta, mugaz hunarat pasaturik, Ameriketarat joaiten den Nabartar batentzat ... Harek xaupide gehiago badik ...

ANToN.-Nahi dut. Bainan, zertako ez dugu soma bera pagatzen hemen berekoek?

MENTABERRY.-Nahi duk jakin zerendako Pantxok eta Beñatek, hik baino merkeago du­ten ene lana? Huna zerendako! ... Horiek biek Konpania batentzat. artzain joa:i~ekQ. sinatu die ... Nik, Konpania horri, horien izenak for­nitu-eta, kito izan nuk ... Konpaniak berak egin dim~ hQrient¡;at~ behar ~iren desmarxa (Juziak.

38

ANTON.-Zutaz ez geyegi fidatzeko esan izan dl:date ... gaztedanik esku-jokuan maisu irtena zerala tla... Neronek ere, all1 eta €fInen, zer edo zer ikasi. bait det... Nola diteke, besten baño geyago neri kobraltrea pa¡perak egiteko sarí?

BENTABERRI.-Zer? Ortan gaituk? Topatu di· tUlk ikere buru berotzaUeak?

ANToN.-Egia da ala ez, papera'k bakoitza· ri, bera nor dan, ala kobratzen dizkiozula, eta ez glWtioi berdin?

BENTABERRI.-Lendabi'zl konturatu adi on· taz: eon etorri intzan nigana... Nigan kon· fiantzarik ez bauan, asko uan beste batenga· na joatea; edo ta paperak eorrek egitea

ANToN.-Ba, ala egin bear nuala kontseja· tzalleak izan ditut.

BENTABERRI.-Baiki! Ondo zegok. Mintza gal· tezen gi'ronki. -Zuen' paperak eg1tetik zer edo zer irabazi rear dedala, begien ,bixtako gauza dek. Ikusi al dek iñor debalde lanean?

ANTON.-E'z. Ori ala da. BENTABERRI.-Gañera, paperak ez dituk ber·

din emengo batentzat eta mugaz beste aldeko batentzalt, Ameriketara dijoan Napar batentzat kontuizak. Alakoak diru geyago eman bearra zeukatek.

ANToN.-Bai, ori baL Bañan a1de ontakoak geranok, zergatIk ez degu danok berdin paga· tzen?

BENTABERRI.-Tira ba: ik jakin na! ukeik zergatik egiten diotan iri baño merkeago Pan· txori eta Benati. Oyek biok Konpañia bateko artzai zia'ztik. Eta nilk Konpañia orr! !zénak eman besterik ez diat egin. Gañerako xeeta· sun guztiak Konpañiak berak egin dizkik. Be­r~, oyeIl l¡m~ gUPO-kosta zalJdalk ... I, ordea,

39

Hortakotz, horien lana gut! gosta zaitak. Aldiz hi, ihaurren kondu ;oaiten hiz, hire osabari buruz ... Hortakotz, hiretzat ibili behar izan díat, kontsulan, minixterioan eta bertze asko tokitan, hor gaindi ... Horra zertako, hire po,. perak gehiago gostatzen diren, lagunenak bai­no! ... Bahiza orai?

ANTON. - Paper botigak! ... Zenbeit gizen­tzen da, horien medioz ... Ekartzu hunarat sina ditzadan.

MENTABERRY.-Hala duk!... Bainan horiek gabe, phits ezin egin! ... To, zina zak hemen ..• Eta horien biltzeko nor-nahi ez on ... Bigarren sinadura emak hemen ... Eta, biziak erakutsiko dauk eskuz"esku gizonekin bide hobeki egiten dela muthur-hauska baino ... Eta, hirugarrena, hemen! ...

VII BENAT, MENTABERRY, KARMEN, ANTON.

TEREX,ELENA

BENAT (Agertuz).-Heup! MENTABERRY.-To... Hor hiza, Benat,... Ht

hintuan eskas... Pantxo izan a duk jada sina· tzen ... Zortzi, hamar egunen buruan duzi par· tiada ... Azken xehetasunendako, igandean, he· men berean, hameketan, elgar ikusiko diagu.

ANToN.-Ontsa da ... Bon ... Nik uzten ziuz. tet...

MENTABERRY.-Ba... Igande arUo beraz ... (Beñateri) Jar-adi hor! Eta? ... Bethi hire hi­tzean hiza edo badituka kondizione zonbait, ;ohan ez zaukenik?

BENAT.-Sinatzeko prest niz! MENTABERRY.-Beraz, ados gituk! Ene lana

paqatzen dautak! Konpainiak piaia pagatzen

40

eorren kontura oa, 1re osaba orrengana. Eta iretzat neronekegin bear izan dizkiat Kon· tsuladoka ta MilniSlterioko ta béSt~ toki askota· ka lan ,gm:;tiak. Orra nola dan i1'e paperak ge· yago kostatzea ay.enal~ baño. Ikusten al dek?

ANToN.-Zorioneko paperak! Makiñatxo bat gizentz,en da, paperak egiñez,... Ekaitzu, ona· ra, firmatu ditzadan.

BENTABERRI.-Ala dek, bai. Bañan paperarik gabe ezin egin pausorik... To, firma zalc emen ... Eta paperak egiteko ez izan gauza edozein ... Bigarren firma, emen ... Eta biziak erakutsiko dik, gizonakin eskuz·esku bidea obeto egiten dala, elka'rrekin mutu~·joka bao fio ... Eta irugarrena, emen.

VII

BENAT, BENTABERRI, KARMEN, ANTON, TEREXA, ELENA

BENAT (Auertuaz).-Heup! BENTABERRI.-To, or al aiz, Benat?.. 1 aiz

urrengo. Pantxo izana dek firmatzen. Zortzi. ·amar egunen buruan dezute erteera ... Azken xeetasunak eglteko, datorren igandean, emen be1'tan, amailketan, alkar ikusiko diagu.

ANToN.-Ondo da ... Tira ... Ni banua. BENTABERRI.-Bai. Igande arte, beraz. (Bena·

teri) Jarri adi oro Eta? Ire itzean al ago? ala badek xeetasunen bat jakin bearrik?·

BENAT.-Firmatzeko prest naiz. BENTABERRI.-Beraz, konforme gaituk. Nere

lana ordaintzen didak neri, eta Konpañiak bia·

41

(jauk hemendik eta hot,e~eraino .. ; Hotelerat heldu-eta lanari lotzen hiz, eta, hire lanetik, Konpainiari itzulikxJ piaictren saria.

BENAT.-Zer b,ehar dut sinatu? MENTABERRY.-To, hiru paper hauk sinaiz·

kik ... Hemen bat ... Hik ba, hik eginen duk bide, osagarriak laguntz.en bahu segurik ... He· men bi ...

BENAT.-Agian ba ... ,Ez luke balio bertzenaz hola' urruntzea!

MENTABERRY.-Hemen hiru. (Pa¡perak bilduz) Orai segidan, j04n behar díat Baigorrirat, eta handik Its.a.surat ..• Ikusi behar ditiat, bertzeak beren hitzean direan. (Montrari behatuz) Oi! Berant aire nuk.

BENAT.-Zerbait hartu nahi duzia? l'4ENTABERRY.-Ez ..• Milesker ... (Urruntzerat

abiatzen $.) Te, te, te ... Amerikano batekin ezkondu _ nahia, . errabiatoo den presuna. gazte bat, badukhemen ... Nork zakik, denborare· kin? ... Ori, andere gaztea, hemen "ranchero" (Jei bat baduzu, zurekin (Jo(Jotik konpaf.niatu.ko dena. (Ja1itzen da.)

XARMEN (Agertuz).~Egia dea Ameriketarat joaiten zirela?

BENAT.-Egi egia! ... Oraintxet sinatu dut. KARMEN.-Ho! ... Ez zautzia z.erbait egiten,

hola Eskual·Herriaren uztea? BENAT.-Ez dut ez plazerrez utziko! ANTON (Lehio barnetik).-To, nik uste ha­

rekin hintza~a·eta, hi neska hunekin! KARMEN (Kexu).-Ez duk bertzerik erraiteko

enetzat... Asto lilia, hi! /..NToN.-Eta? ... Sinatu dazkok paperak? BENAT.-Ba ... Hik ere, omen! ANToN.-Ba." Bainan, leMnik, jaun hoNi

jea pagatzen dik lri emenldilk eta ostaJturafio ... Eta ostatura eltzen aizenean, lanean asiko aiz ... eta ire lanetik Konpañiari oroainduko dlok biajearen saria.

BENAT.-Zer firmatu bear det? BENTABERRI.-To. Firma itzak iru paper

auek... Emen bat... Ik bal, ik eg!ngo deik bi· de, osasunak laguntzen badik ... Emen bigarre· na ...

BENAT.-Agidanean bai (agian bai). Bestela belntzat ez luke merezi ain urruti joaterik.

BENTABERRI.-Emen irugarrena. (Paperak bilduaz) Orain bereala, Baigorri-ra joan bear diat. eta andik Itsasu-ra. ia bestealk ere beren itzetan diran. (Erlojuari begira) Oi! Berandu· txo natxebillek.

BENAT.-Zerbait artu nai a! dezu? BENTABERRI.-Ez, milla esker! ... · (Kanpora

abiatzen da.) Et. et. et! ... Badek emen, ameri­kano batekin pozik ezkonduko UtzaJken iñor ga'zte bat ... Nork zekik, denborarekin? Tira, nesikatxa gaztea: ona emen "rancl1ero"-gai bat, zurekin pozik konponduko dana. (Irteten da.)

KARMEN (Allertuz).-Egia al da Ameriketara zoazela?

BENAT.-Bai, egia. Oraintxe firmatu det. KARMEN.-Oh! Ez al zai:zu eLer egiten E.us·

kal-erria ola uztea? BENAT.-Ez det. ez. pozik utziko! ANTON (Leyo-barrenetik).-To! Areikin intza­

la uste nik eta. neska onekin? KARMEN (Asarre).-E'z al dek neretzat beste

esatekorik? Asto-larrosa i! ANToN.-Eta firmatu dizkioik paperaik? BENAT.-Bai... Ik ere noski? ANTON.-Bai ... Bañan lendabÍzi erakust,era

erakusterat eman zioiat, bere solas eder gu. ziak, diru biltzeko jukutria batzu ditueta ... Ez dezan bere burua, sobera apostolutzat har!

KARMEN (Bazterrerart tmintzo).-Zozo bu. ruar ... Iduri berak, denek baino gehiago ja­kin.

BENAT.-Nik ez nian arrazoinik haren mia­tzeko.

ANToN ..... Igandian, azken afari bat egin be­ñ,ar ginikek denek betan!

BENAT.-Ba, ni ere hortako niukek, bertzek nahi badie segurik!

ANTON.-Elgarrekin ikusiko diagu, igande goizean ... Bon... Uzten ziuztet... (Gordetzen da.)

BENAT.-Ontsa duk. KARMEN . .,-Segurki ;oan dadila biztatik!. ..

Zer muthiZ higuina hori! BENAT.-Te, huna Terex! (Keinu egiten dio.)' KARMEN ..... Ho, ez dakizu, Terex? Benat, Ame-

riketarat joaiten zauku! TEREx.-Ha, baia? ... Dri, pena da ... (Mahal·

na xukatzen duela.) KARMEN.-Ho, ba, pena da ... Hoberen guziak

urrun ari zauzkigu ... (Benateri hurbiltzen zaio­la.) Zure adreza i{Jortzen badautazu, hemen{Jo berriak emanen dauzkitzut ... Maite nuke han­(JO norbeitekin letraz (Jurutzatzea.

, BENAT.-Ha, gaizoa! ... Utz nezazu lehenik harat heltzerat!

KARMEN.-Ez zira bethikotz joaiten? Itzuliko zira?

BENAT ..... Hala dut esperantza. KARMEN (Erge1ki).-Hi, hi, hi, ... Bitxi izanen

zaut, zu xapeletan ikustea ... Hi, hi, hi, ... Sarri balean izanen zirea?

eman zioat, bereberriketa eder guztialk, guri dirua ateratzeko manejuak besterik ez ditua· la, eta ... ez dezala bere burua santu egin gure aurrean .. .

KARMEN (Bazterrera mintzatuaz).-Zozo ale­na! Usteko dik onek oeste iñork baño geyago dakiala.

BENAT.-N~k ez nian arrazoirik, ura nolana! mintzeko.

ANToN.-Igandean, azkenafarl bat egin bear genikek danok batean.

BENAT.-Bai; ni ere ortarako niok (natxeok), besteak nai badute.

ANTON.-E1karrekin ikusiko diagu ori igan· de goiz,ean. Eta onenbestez banitxeak. (Izku­tatzen da.)

BENAT.-Ondo zegok. KARMEN.-Joan dedilla begien aurretik! ...

Z,er mutil ~guingarria, oril BENAT.-Ara! Ona Terexa. (Keñu egUen dio.) KARMEN.-Oh! Ez dakizu, Terexa? Benat

Amerik,etara dijoakigu! TEREXA.-Eh? Bai ote? Pena litzake orra­

tik, (Maya txukatuz.) KARMEN.-Bai, pena da. MuttlUk onenak joa­

ten ari zaizkigu. (Benat'i ondoratuaz) Noo bizi zeran adierazten badidazu, emengo berriak nik bidaliko dizkizut. Atsegin nuke augo batek.in kartaz artu-emanik izatea.

BENAT .. -Ah, gaxoa! Utzi naza'zu beintzat arañokoa egiten.

KARMEN.-Etzera noski betiko joango? Eto­rriko zera berriro ...

BENAT.-Ala uste det beintzat. KARMEN (Ergelki).-Hi, hi, hi! Poza iMngo

det zu sonbreruakintkustea ... Hi, hi, hi! Lais­ter dantzara joango al zera?

45

BENAT.-Behatbada ba ... .Beharbada ez .•. No­la helduko naizen!

KARMEN.-Hi. hi. hi.... (Terexarl) Badakit ba zuk zer pentsatzen duzun!

TEREx.-Zer pentsatzen othe dut? KARMEN.-Mahain hau okupatuz geroz. be­

har ginukela zerbait hartu ... Hi. hi. hi .... TEREX.-Ez. ez.... Ez niz hortarik arí den

gutienik ere. ELENA (Agerrtuz).-Neska. nun hiz? ... Mugi­

-adi! ... Phesta hasten dun! ... Gure tokiak gal­duko ditinau! ...

KARM~N (Xutituz).-Heldu nun... Heldu nun ... (Irrl pollt batekin) Barrí artio. Benat!

BENAT.-Ba. sarri (lrtio! KARMEN.-Ekharzu ba eskua. alo! BENAT (Eskua tinkaíuz).-Hori. hori... Sarrí

artio. (Ka:rn:nen urrurutz~ da. Terexari tinka· tUlZ) Ez zirea jeloz?

TEREX.-Ez. den gutienik ere ... Ez baita ho­Non. bost urthez norbaiteri lehial egoiteko.

BENAT.-Bortz urthe!... Beharbada sei! ... Luze izanen da... Agian gure amodioa bethi azkar egonen da.

TEREx.-Gure Jainkoak lagunduko gaitu ... Nik. egun guziez. othoitz bat eginen diot zure­izat.

BENAT.-Ori... Idei bat emaiten dautazu ... Ez niz othoitz egilea. baincm oherakoan. "Agur Maria" bat bederen eginen dut. nik ere zureo tzat.

TEREx.-Hola. gure izpirituak. egun guziz gurutzatuko dire.

BENAT.-Eta. hola aphailatuz. ez zaut iduri­tzen. deusek barreiatuko duela gure amodioa.

OYHALA

BENAT.-Bearbada ba!... bea~bada ez... nota nablllen ...

KARMEN.-Hi, hi, hi!... (Terexari) Badakida­la zuk zer pen:tsatzen dezun?

TEREXA.-Zer pentsatzen ote det l;>a? KARMEN.-Maiau artu degun ezkero, zerbait

artu bear gendukela. Hi, hi, hi! TEREXA.~E:z, bao Ezta aLderatzeko ere. ELENA (Agertuaz).-Neska, nun aiz? Abil aq

kar! Festa asterazirtJrean. TOIkia galdulto di· ña¡gu ...

KARMEN (Txutitzen da.-BanitX'ean... Bani­txean... (Irri pol.it batekin) LaiSrter arte, Be-nato .

BENAT.-Bai, laister arte. KARMEN.-EkatiZu, ba, bosteko ori, tira! BENAT (Eskua luzatuaz).-Ori, ori,... (Kar-

men kanpora dijoa. Terexari.) Ez al zera ke'L­ketan? .

TEREXA.-E'zta bart ere ... Ez bait-da ori on, bost urte iñori itxedoten egoteko.

BENAT.-:'Bost urte ... Bear bada sel! ... Luze !zango da ... Gu bion maitetasuna bizi egongo al da!

TEREXA.-Gure Jaunrgoilkoa'k la,gunduko gal­tu ... Nik egunero eginrgo diot otoitz bat o¿ure­tzat.

BENAT.-Ori, ori! Neri ere gogoa etorrtzen zalt... E'z naiz oso ortoitz egillea, bañan oyera­koan "Agur Maria" bat bederen esangq det nik zuretzat.

TERExA.-Ola, gure gogoak egunt?roo guru­tzetUiko dira.

BENAT.-Eta ola indartuaz, ez naiz bildur gur,e niaitetasuna maka1dUrko dan.

OYALA

47

BIGARREN GERTALDIA

JOKA-LJi:KUA.-Karliforniako ostatu barne bato H<fhgo puskak, hango beztidurak izan bite.

1

HOTELERO, BENAT, PANTXO

HOTELERO (Lanean ari kontuar gibelean ... Ez du ikusten Benat sartz-en ... Hau ja'l'tzen da ... Trixte da.)

Ha! ... Hor haiz-eta! Pasaiatu zarezte pixka bat?

BENAT (Idorki).-Sobera. HOTELERo.-Sobera, sobera! BENAT (Kexu).-Hamabortz egun badu he:

men gire la, eta ez dugu bertzerik egiten. N ahi nuke jakin zuk aiphatu kanperoa noiz segur jinen d~n, gu hemendik mendirat joaiteko ... Ez gira gu Roschild, hola hemen, bi besoak gurutzaturik bizitzeko.

HOTELERo.-Errak, errak,... Ez ahal zarezte malurus ... Jana, edana eta loa izanez geroz, zer behar duzue gehiago?

48

BIGARREN GERTALDIA

JOKA-LEKUA.-Kaliforniako ostatu-barru bato Ango puskak, ango jazkerak.

1

OSTALARIA, BENAT, PANTXO

OSTALARIA.-(La1lean ari da mostradore atzean ... Ez du ikusten Bena~ sartzen. Benat exertzen da. Triste dago.)

Ah! Or aiz eta! ... Ibilli al ze;rate pixkaren bat?

BENAT (Legor).-Sobra. OSTALARIA.-Sobra, sobra ... BENAT (Aserre).-Amabost egun badira emen

gerala, eta ez degu besterik ezer egiten. Jakin nai nuke noiz etorritko dan, zuk aipatu digu­zun kanpero ori, gu emendik mendira joan gaitez.en. Gu ez gera Roschild, emen bi besoak tolesturik bizi izateko.

OSTALARIA.-Aizak, aizak; el al zerate gaiz­ki! Jana ta ,edana ta loa badezute beintzat eta, zer bear dezute geyago?

BENAT.-Ez gira hun.a1'at zar egiterat ;inak, bClinan lan eta diru.

HOTELEJio.-Hemengo zorrak laster pagatu· ko dituk mendiko irabaziekin... Eta, behere hautan haizeno, balia adi biziaz ... Gain hetan egunak luz e eta borthitz dituk gero ... Zerbait dakiena mintzo zauk.

BENAT.-Bostgarren eguna q.a, k,anpero fa· matu hura hemen izanen dela, faltarik gabe, hitzemaiten dautazula ... Eta kanperorik, egun oraino, ez da seinale. Dudan Mgo, ,kanperoak othe dakíen ere, gu hunart;lt helduak girela.

HOTELERO (Kexu).-To ... Nit,az ez bahaiz fi· da, galde zok bere alabari... Alaba ixtantean hemen izanenduk... Guret;lren bilarat ethor· tzekoa duk, Etxegarallen hotelerat afariterat joaiteko ... Hi ere, hango haiz, dudarik gabe, sarrio

BENAT.-Hango edo ... oheko! HOTELERo.-Ihaurrek ikus. (Ixtant bat ixilik.

Pantxo sartzen da ... Agur etaagur.) (Pantxori) Sarri, bahakik Etxegarayen uro

the bethetzea dela? .. Haren hotele,an haíz, du­darik gabe, afariteko?

PANTXO (Icrriz).-Bitxi da hemengo usaia! Kasik arrats guziez, hotel b,at,ean bada :n:orbai­ten urthe·muga ... N ausiarena, haren aZabarena, edo bederen kozínariarena!

HOTELERo.-Hobe zuentzat! Afaría urririk izanen duzue!

PANTXO (Irriz).-Ba, jana kitorik emaiten duzie holakoetan, bainan gomitatuek pagatuz edaten dituzten wizkiektin, aise ernan ajaría,ren saria biltzen duzie!

HOTELERo.-Bixtan duk... Ez gaituk urririk ariko jende hazten.

50

liENAT.--Jllz gera (jn,era ZCltraik egitera eton1; Ian eta diru bai'.zik. '

OSTALARIA.-Em/:lUlgo zorrak laister pagatu­ko dituk mendiko irabaziekin. Eta be-alde on­tan aizen artean, baliatu adi bizitzeaz, motell. Gain ayetan egunak luz,e eta 1atz dituk gero ... Zerbait ba'zekiat niik ...

BENAT.-Bostgarren eguna da, zorioneko kanpero ori laister emen iz,ango dala faltarik gabe itz ,eman diguzula. Eta, gaur oraindik, emen ez da arren zantzurik. Dudan nago ote dakian ere kanpero orrek, gu emen gaudeniik.

OSTALARIA (Aserre).-To! ... Nerekin fio ez baaiz, galde ezayok beI1e alabari. Emen izango dek berealaxe. Gurearen billaetortzekoa dek, biok Etxegarai-ren Hotelera apaltzera joatetko. 1 ere joango aiz noski. '

BENAT.-Ni joan? Lotara obeto. OSTALARIA.-EorI1ek ikusi. (Uné bat ixilik.

Pantxo sartzen da. Agur eta agur.) (Pantxori) Ator, ator! Gaur, bada~ik Etxe­

garai-ren urte betetzea dala. An izango aiz nos­ki i ere afaltz'en?

PANTXO (Farrez).-Pollta da benetan emen­go oitura! la gabero bada, Hotel batean ello best'ean, norbaiten urte beotetzea: nagusiare­

. na,edo alabaren a, edo bestela sukaldariarena. OSTALARIA.-Obe zuentzat! Zuek afarla

utsean, debalde, izango dezute. PANTXO (Farrez).-Bai; jana debalde ematen

dezute olakoetan; bañan afaldarrak edaten dute Wixkia, pagatuta i'z,aten da; eta Wixkien pag .1akin ederki berdintzen dezute zuek jana­ren sarla.

aSTALARIA.-Jakiña ba. Ez gaituk debalde ta utsean ar.iJko jenJdea bazkatzen_

51

PANTXO.-To, kanpero,aren alaba, Benita, heldu da!

HOTELERO.-Ba... Gure Gabrielal1ekin hi­tzartuak dituk, Etxegaray bait,arat ajarit.erat ;oCliteko.

II

BENITA, BENAT, HOTELERO, GABRIELA

BENITA (Sartruz, aI'egeraki). - Hor zarete? .. . Ala, Henat eta Pantxo, last,erbezti zaitezte .. . Etxegaray baitan behar ditugu fandanooak eman, lehertu artio!

BENAT (IUhun.-Ni ez niz, arrats huntan, he­mendik mugitzen.

BENITA.-Zer duzu? ... Bihotzean min? ... Alo ... Behar dugu min hori tratatu ... Hotelero, wizky bat deneri! ... Non da Gabriela?

HOTELERo.-Ba, agertuko da laster! ... (Bena­teri) To, orai hor duk kanp1eroaren alaba! ... Galde zok aita noiz heldu den zuen bi¿arat!

BENITA.-Jáita! ... E(Jun aratsaldean ethorria da!

BENAT.-Ez da goizegi! GABRIELA (Sartuz ... Ga:ltz,ez bezti).-Hep? ...

Hor zarezte? PANTXO (Alegeraki).-Ga.briela! ... Etxegaray

baitan, behar ditugu gero biek sarrí denak, zr:t­fratu fandango tan !

GABRIELA.-Ai, Pantxo, Ptintxo, ... Zu lagun, Kalifornian kurrituz, fandangotan bizitzekoa irabaz ginezake ... Ale, nere turnada, orai! Huts baso horiek! (Edaterat emaiten diote.)

PANTXO (Irriz).-Artzaingoan ez badut erreu­sitzen, . jinen niz menditik gib,elerat, eta lotuko gira biak dantzako ofizio,ari.

52

PANTxo.-Ara! Kanperoaren alaba emen ze­torrek: Benita.

OSTALARIA.-Baí. Gure Gabriela ta biok itzar· tuak dituk, e1karrekin Etxegarai·ren Hotelera afaltzera joateko.

II ,

"BENITA, BENAT, PANTXO, OSTALARIA, GABRIELA

BENITA (Sartuaz, (tT-aiki).-Or zerate? Agur, Benat eta Pantxo. Garaiz prestatu zerate. A .Jer fandangoak egirn bear ditugun gaur Etxe­garai·nean lertu arte!

BENAT (Illun).-Ni ez naíz arrats ontan emen· dbk mugituko.

BENITA.-Zer dezu, ba? Biotzean min? Tira! Sendatu bear degu min ori. Ostalari, wiski ba· na guztiontLat. Nun da Gabriela?

oSTALARJA.-Bai, agertuko da laister. (Bena­teri) To! Or dek orain ltanperoaren alaba. Gal· deyok ia noíz datorrenaita zuen billa.

BENITA.-Aita? Gaur arratsaLdean etorri da. BENAT.-Bazan OJ1du. GABRIELA (Sartuaz; {Jaltzak soffean).-Hop!

Or zerate? PANTXO (Alaiki).-Oabriela!... Etxegaray.

·mean biok laister leertu bear ditugu danok dantzan.

GABRIELA.-Pantxo, Pantxo! GUik biok, Kali· fornia guzitik dantz:an bizitzeko lain aterako genduke ... Tira! Orain nere txanda! Ustu bao so oyek. (Berrizere wixki bana.)

PANTXO (Farrez).-Artzan,tzan etsitz'en ez ba· det, laister naiz ni menditik onuntz, dant.z:ako ofizioari bion artean ekitélko.

53

BENITA.-Benat eta ni, ethorriko gira zuen lagun, ttunttun eta atabalarekin.

BENAT.-Nik, ardi joaTiez nahiago dut entsea­tu, ttunttunez baino!

GABRIELA.-Beztitzerat noha ... Agoztei:ttant bat bere beha!

PANTxo.-Ba, nik ere ganberaraino joan behar dut, biz,ar hunen poxi bat lehuntzerat! (Biak jalitz,en dira ... Benita eta Benat mant bat ixilik dagotzi.)

BENAT.-Zure aita noiz jinen da hunarat! BENITA.-Ixtantean, nik uste ... (Ixilik ixtant

bat) Errazu, mendirat joaitian, nere aita izan­go baituzu k,anpero, harekin komi:tione zon· beit bialduko dauzkitzut.

BENAT.-Zer komixione? BENITA {Ezin atrebituz bez,ala).-Ez baituzu

hemen nihor familiatik... Familiakoa banintz bezala... (Ixtant bat ixilik daude.)

(Letxero eta Rantxero sartzen dire, pixka ,bat edarlak harrotuak.)

III

LETXERO, RANTXERO, BENITA, BENAT, HOTELERO

LETXERo.-Eheup! Agur, Benita,... Agur M, gazte, ... ,Laster maitatu duzie ziek elgar!

BENAT.-Agur ... Laster jujatzen duzu, zuk ere, elgar maite dugula!

LETXERO.-Ba... Hiru lerrotan adinez pasa~ tua nuk gero ... Eta, hanitz ikusiz¡ last,er juja­tzen ikasten duk ... Hoo ... Ez diat gero errai­ten gaizkirik egiten duziela ... Ez, ez, ... (Oihuz) Hotelero! ... Ean, hunarat wizky bana.

JlOT¡¡;L,E:Ro.-lfe~du, heldu!

54

BENITA ....... Bai, €Ita Benat eta Ini zuen l.agun­tzalle, ttunttun eta txistuarekin.

BENAT.-Nik, ardi-joale-sQñua nayago det ttunttun·sQñua bañO'.

GABRIELA.-Jaztera nQa. Zauldete pixka bat nere zai.

PANTXQ.-Ba, nik ere gelarañokQa egin bear det, bizar au pixka bat leuntz·era. (Biok irteten dira. Benita eta Benat une b,atean ixilik dau­de.)

BENAT.-Zuen aita noiz dátoT onern? BENITA.-Oraintxe laister, nÍlk uste ... (Ixilik

berriz ere) Benat, mendira joatean, gure atta izango baitdezu kanpeTQ, arek1n bialdukQ di­zut zenlbaitenkargu.

BENAT.-Z'er enkargu gero? BENITA (Ezin atrebitu bezela).-E.z bait-dezu

zuk em.en iñor familia1k()rtk, fanüliakoa banintz bezela .. _ (Berriz ere unetxo bat ixilik)

(Letxero eta Rantxero sartzen dira, ptzka bat edanez arrotuak.)

III

LETXERO, RANTXERO, BENITA, BENAT, OSTALARIA

LETXERo.-Eheup! Agur, Benita, ... Agur t, gazte. Laister maitatu dezute zuek alkar!

BENAT.-Agur! Laister egin dezu zuk ere, al­ur maite degun jU:!Jgua.

LETXERo.-Ba, irurog,ei urtetika!Il igaooanauk I gero ni... IDta, aSlko i'kusiaz, laister juzgu egi.

ten ikasten dek ... Ez diat esaten, ordea, ezer gaizldrik egiten dezutenik. Ez, eL! (Oy1(.ka) Os· talar!! la Qnera wixki bana 1

OST~lUA.-EuU;¡t. ell.iu!

LETXERo.-Bota hunarat baso bat! ... Nik uso. te, hamabortz garrena diagu, bainan edan de­zagun aintzinat ... Edariak kontserbatzen omen, dik!

BENAT.-Hemengo edateko moldean -bako·· txak bere aldian denen turnada pagatuz, osta­lerotik has te- hertzeak g,azterik idortzen bide: dira!

LETXERo.-Ha, gazte! ... Zer hu? Wizky xorta: batek izitzen?... Ez bahiz wizky xorta baten; jasaiteko ona, hail etxerat ... Hail etxerat! ... Hortako ez' bahiz, hobe hin, hire etxetik ez: mugitu... Nik ez zekiat zertarat jiten diren. Ameriketarat euskaldun gazteak!

BENAT.-Zertarat? Zu jin zinen bezala, ar·, tzaingotik diru pozi baten egiterat, dudarik ga­bel

LETXERo.-Dirua, dir::a! ... Ez 'duka ordean ikusten, ardien prezioak bethi beheiti ari dire­Za? ... , M endian pekatuko dukalarik, bakarrik han nunbait galdua, zazpi aldiz omino, nik era­bili gogoeta berak eginen dituk! ... Zertarat jin .. hizen hunarat!... Zerendako ez hizen han be· rean, zerbait laneri lotu... Sinhets nezak, gaz-tel .

BENAT.-Eni eman kontseilua, zerendako ez zinuen zuhaurek segitu? ... Nolaz uelditu zira hemen?

LETXERo.-Ha, gazte! ... Hanitz hunarat jin Eskualdunen ixtoria, eta enea, berdin dituk ... Jin nindian, bortz, sei urtheren, hamar urthe­ren buruan gehienik, etxerat berritz itzultzeko xedearekin. Bainan itzultzeko urt.heak jin zire· larik, bethi urthe bat gehiago hobe niela he· men etsitzea, pentsatzen nian, holako edo ho­Zako ajera 011, baten erreusitze1co ... Eta, emeki emekif urtheak ioan dituk... EtJa ni bethi he·

56

LETXERO.-Bota, bota baxo bato Amabostga· rrenaedo badiagu gaur bañan edan dezagun oraindik beste piX'ka bat ... Edarlalk indartzen amen dik eta.

BENAT.-Emengo edateko moduan ---bakol· tzak aldian gu~tion erronda pagatuaz, ostala· riatik asita- esteak gazterik legortUiko 'z;aizk1· zute!

LETXERO.-Ah, gazte-! Wixki-ttantta batek izutzen au? Wixki-ttantta b!lit edateko gauza ez baa~z, 090 etxera. Oa etX'era; Ortarako; obe uan etXletik ·ez mugitu! Nilk etL,ekiat zertara etortzen dlran Ameriketara euska1dun gaz· teak ...

'BENAT.-Zemara? Zu etorr! ziñan bezela: aro tzantzan diru pixka bat egltera, noski.

LETXERo.-Dirua ... dirua! Ez al, dek, ordea, lkusten, ardien báUoa beti beera dijoala? Men­di~m nekatuko aizeneaiJ1; €Or! bakarrik, an nun­balt ga1dua, I1:Rzpi aLdiz baño' ge.yago, nik' egin

. nituan gogoeta berak egingo dituk ik ere: "Z~tara eto!'ri intzan onera? Zel1ga~lik ez in· tzan an bertan edoz.ein lanetan sayaJtu?" ... Si­nista zaidak, gazte!

BENAT.-Kontseju or1 z:ergatik etzenduan segitu zeorrek? Nola gelditu 'zera emen?

LETxERo.-Alh, gazte! Onuntz etortzen diran euskalduiJ1 asko!'eu1 historia eta ne!'ea, elkarren­be!'diñak dituk. Etorri nindukan, sel urteren, ama:r urtel'en buruan luz1eenik berriz ere etxe­ra biurtzeko aSfIl1otan. Bañan, itzultzeko urteak etorri 'ziranean, betti urt,e bat g'eyago obe nua­Ja 'etsitze1a, olako ado a,lako lalnean sayatz;eko. Eta poliki pol,iki urtoeak joan dituk. Eta ni beti

67

men! ... Sitthets nezak, gazte! ... Har-z,ak xedea, bortz sfi 1¡,rtlueren ,buruan, Q'eríatzen dena ger­ta, etxerat itzultzeko ... Eta, tenorea jitean, ez adila egun bat gehiago hemen z,aluar.

BENAT.-Orai, zertarik bizi zira?

LETXERQ.-Ni letxero nuk, eta hau '/1antxe­ro ... Mendia {In dUk gaztentzat, bainan zahar­tuz geroz, ixterrek toki lehunak' nahi ditie.

RANTXE~o.-Bai, mendia, orai phitsik ez , duk... Orai biranazka dituk, eta mendi zolan han die beren "roulota", radio eta su-gazare­kin ... Ez zuan hola to, gure denboran!

LETXERo.-Hire denboraz hiza arrangura? Zer erran hezak,e ene denboraz? Guk, etsai gi­nitian, ez bakarrik otso-ku;oteak, ga.tu-basa eta sugeak ... ez bakarrik eritasu>nak ... bainan de­nak bainc; tzarrago, bakeroak ... (Errabiarekin) Bo¡IG(~ro ~darikatu ustelakl

RANTXEl'tO.-Konda-ozu hum ere. behin ur egin zautzuten!

UNITA.-Bon, ni. Gabrte14 ~er biZakatun den, ikust~rat noha. (JalLtzen da.)

LETxEM.-Zer duzu? ... Sob,era ezagutz,en ene ixtorioa? Berdin du ... (Benati) Bakeroak,' behi­·zainak dituk ... Hastapen hetan, ez zian behi arthalderik hemengo mendietan, bainan baka­rrik ardi arthaldeak ... BelJ,iak muntatu eta, hasi zitian kalapitak, artzain et,a bak,eroenartean. phazka-lekuen gainetik... Batzuk eta bestek, phazka-leku berak nahiz.

Behin, ene kcmporat jin zitian, bi bakero. ene ardiak, ziren tokitik alda netzadan lehen­bailehen, behiak behar ziuztela han ezarri ... Ezetz, ez nintiela 4rdiak fl4ndik alcl4tuko. Lo-

.emen! ... Sitnista nazak, gazte! Artu zak asmo, bost sei urt.eren buruan, gertat~n dana gerta dedilla,et:x:e'ra biurtzelro ... Eta gara;ya datOI'Ire' nean, ·ez adilla 'egun bat geyago €Imen zaartu.

BENAT.-Orain zertatik bizi zera? LETXERO.-Ni l,etxero nauk, esne·zale. Eta

au, rant:x:ero. Mendia ona dek g.azteentzat; ba· ñan zaartu ezkero, iztarrak toki ,leuna nai di· tek.

RANTXERo.-Bai, bañan mendia orain ez dek ezer. Orain binaka bizi dituk, eta mendietan ere an ditek beren "roulota", radio, su.gasa ta guzti ... Ez uan ola, ez, gura denhoran.

LETXERo.-Ire denboraz k,ejatzen aiz? Zer esango Uikek nere denboraz? Guk etsai geniz. kikan, ez otsoak eta. basakatilak eta sugeak bakarrik, ·ezta gaxot,asunak baikarrik; etsal ge­nizkikan ayek baño alSkotaz gat~toagoak zira· nak: baikeroak. (Amorruz) Bakero madarlkatu zerriak!

RANTXERo.-Kontatuyoru 0111 ere, bakeroak bein zer egin zizuten.

BENITA.-Ni, Gabriela zertan dagon iltustera noa. (Irteten da.)

LETXERo.-Zer esan na! dezu? Len ere bada· kizula nere kontua? Berdin da. (Benati) Bake­roak, bei.zaya1k dituk. Asiera artan ez uan be1-talderik mendi oetan, artaldeak bakarrik bal· zik. Beyak jarri ziranean, asi itukan emen asa· rreak eta' demandaik art.zai eta bakeroen aro t'ean, bazka·lekuen gañetik; batzuek eta bes. teak bazka·leku beretan ba'zkatu nai beren ga. naduaik.

Bein batean bi bakero etorri zttzaizkidaken ' nere barrutira, kentzeko lenbailen nere ardiak andik, beyalk sartu bear zituztela... Ezetz, ez ni~uala ardiak aldatuko zeuden lekutik.Eta

tu ginitian ka1apitan. Bahakika zer egin zau· ta.ten? ... Rartu ... Kristo bezala, arbol bati este­katu, eta han utzi ... Eta, ene bi zakurri, ene k·anpoko bi untzi buztanet~k estektitu eta de· bruetarat igorri hek eta heiekin ene bi miZa ardiak.

Gau bat eta egun bat, han egon nindian es­tekatua, kanperoak atzeman artio, kordez kol­patia, ahuldia, salbu hi eta, ene beharrez gal­tzak orhatuak ... Huuuu, bakero zik,inak! ...

Baduk hemen oraino, ene denborako bake­ro tzar bat!.. Jiten duk hunarat noize·an-behin­ka... Orai aberastua, nausi handi bilakatua duk ... Bainan, bakero alimale on bat izan duk to hori! Ez diagu ez, harek eta: nik, konpli· mendu hanitzik elgarri egiten!

HOTELERO.-N oren turnada orai? BENAT.-Enea!

HOTELERo.-Edanausarki! hunek kentzen dik ~rip,ako mina!.

BENAT.-Noren tripako mina?.. Zurea ala gurea?

HOTELERO (Ero! kexu).-Hik edanak, ez dik hanitzik nehorrenik kenduko! ... Nik ez zakiát, nolaaltxatzen dituzten Eskual-Herrian oraiko ga:zteak! Ez dute, ostaturat sar-eta, edaten ere zonbaitek! (J alitzen da.)

BENAT.-Dudarik gabe, oraiko ostalerek eZ dakite heien laket-arazten ostatuetan.

LETXERO (Aphaletik).-Hunek bethi, bere zazpi a:halak ibiltzen ditik, hunarat sartzen di­reneri, bere edariaren sakatzeko ... Lotkorra duk, lotkorra, gizona!

BENAT.-Ez dakit sobera on den ostaler bat lotkorregi izan dadien... Enekin segurik, sal nahiaren izaría beiratuz, gehiago sal lezake.

00

as! gifian demandan ... Badakik zer egln zida· ten? Artu, Kristo bezela arbol batí lotu, eta an utzi. Eta nere bl zakurrel, nere txabolako bi Ollltzi lsatsetilk lotu, eta milla deaibrutara bl· dali zakurrak eta zakurrekin nere bi milla aro diak.

Eta gau bat eta egun bat antxe egon nln· dukan lotuta, kanperoak arkitu 'ninduan arte, korde gabe, dana auldua, eta -i salbo ta- ne­re bearki'zunez galtza,k orakatuak... Huuuu, bakero zikifiak!

Badek emen oraindik, denibora ayetalko bao ke'l'o tzar bato Etortzen dek onuntz noizean bein. Orain aberastua ero nagusi aundi e3.1· fia. Bafian batk'ero animaU bat Llana dek or1. Etztoalgu, ez, orrek eta nik alkarri loxintxa asko egLt'en.

OSTALARIA.-Noren erronda da orain? BENAT.-Nerea. OSTALARIA.-Edan tasai! One!{ kentlzen diz·

kik tripako mifiak. BENAT.-Nor,en trilpako mifiak? Gureak ala

zurealk? OSTALARIA (Erdi aserre).-Ikedanak, bein·

tzat, ez dik asko ifioren mifiik kenduko. Nik etzekiat nola eralkusten dieten Euskalerrian oraingo g,a'zteeri. Ez ditek, ostatura sartuta, ezer er,e edaten zenibaitek. (Irteten da.)

BENAT.-Nunlbait oraingo ostalariak ez daki· te gazlteeri "bertan.goxo" eragiten.

LETXERO (Ixil·antzean).-0nek, orratik, beTe zaz¡pi aalak zur erabiltzen di.~ki,k emen sartzen danalr!· bereetda,ria sarrara'zteko. Lapurradek gizOIIla, lapurra.

BENAT.-Ez dakit, sobra on duan ostalariak sayatue¡gi matea. Nerekin beintzat, saldu·naia· ren neur.ria gordeaz, geyago irabaziko luke.

61

UTXEttO.-To ... llótet huntan, zonbait eta zonbait artzainek, menditik jau,t.sj,-e1.a ut.zi ditie beren sakelako sosak. Eta frangok, berén ira­bazi guziak!... Kasu emak, gazte, menditik. jautsiko hizalarik... Izigarri duk orduan ten-o tamendua, phestan eta zurrutean, behere hau­tan bizitz,eko ... Eta, hanitzek, penatuki luzaz irabaziak, hemen, ixtan batez garbitzen ditie.

BEN;\T.-Ez zitela kexa ... Hemengo moldez argiturik, heldu gira oraiko gazteak.

LETXERO.-To, to,... Huna nun heldu den, oxtian f,Liphatu, bakero tzarrt;l ... Debru muthur beltzal '

IV

BAKERO, HOTELE:RO, LETXERO, BENAT, RANTXERO. Gero MOTO ta INDIANO

BAKERO (Bakeroen xapel handia burnan ... Salutantzi eder batez dio):-Arratsalde on, jau­nak!

(Denek ihardesten diote, salbu Letxerok ... Esku zartaka, deitzen du Hotelero.)

HOTELERO (Agertuz. Gaitz·eko errespetureJdn, bere mahain, kadera, ,p1.patzeko, apihailattzen dazko.)-Arratsalde on, jauna!

LETXERO. - Ba dik ba horre,'/c. konplimen­du ... Baitu huntatik (Diru keinua) Bere ma~­haina ere 'bethi erresalbatua dik horrek he­meno

HOTELERO (Letxerori). Zuk, othoi, gizon ho­n ixilik utziko duzu. (Bakero zerbitzatzen du.)

LETXERO.-J akin-eta gizon hori zer mrmdila izana den, horren ikusteak bérak, barne ouzia nahasten daU,ak ... Phu, zikina! Horren kon-

62 /

LETXERo.-Hotel ontan, orratik, makiña bat artzai gaizok, menditik jetxi ta utzl di'Zkik em'en be're sake1eko txanponak. Etáez gutxik, beren irabazi <gIuztiak. Kontuegitak, gazte, menditik jetxi aizela. ¡'zugarria izaten dek oro duan, emen bean fes tetan eta zurrutean bizi izat,eko tenta:zio txarra. Eta askok eta aslrok, luzaroan penaturik egindako lrabazia.k, da­nak egun batzutan ga~bitzen dizkitek.

BENAT.-E'z ikar¡:i,tu ... Emengo moduaz esko­laturik gatoz oraingo gazteak sobra ere.

LETXERO.-To! Ara! arra nun' datorren, mutur bel1lza! arestian aipatu degun bakero tLalT~. _. Deabru

IV

BAKERO, OSTALARIA, LETXERO, BENAT, RANTXERO, MORO, INDIANO

BAKERO (Bak,eroen buruko aundia buruan. Agur eder bat egiñez).-AITatsalde on, jau. nak! (Danok erantzuten diot,e, Letxerok ez ezik. Txalo joaz dei egíten dio ostalariari.)

OSTALARIA (Agertuaz, itzal aundiz prestatzen dizkio bere mai, eser-alki, pipatz,eko auts-ontzi etab.).-Arratsalde on, jauna..

LETxERo.-Orrek bal kunplirnentu!! Bai bait­-du ontatik (diru-k:eiñua). Bere maya ere be­reiz gOI1dea 'zaukak orrek beti emen: ots, re-seI1batua. '.

OSTALARIA (Letxerori).-Zuk, mesedez, ixilik utziko diozu gizOirl orri. (Bakerori serbitzen dio.)

LETXERo.-Gizon orl zer ganadu izan dan ja­kinda, orren ikusteak beraJk ere barru guztia naasten zidak ... Phu! zikiña! OrI1en kon1lzien-

63

~zientzia eta zerrí-zota, berdín garbi ditu1c ... HOTELERO (l'zigarri kexu).-Zu... Zoazi kan·

(Ba(l~erori) Bakero ustel zikina! porat hemendik, eskandala eman nahia bazi· ra hemen!

LETXERo.-Joanen nuk, joanen nuk, hotele· ro, . ooiti egin nahia emaiten daitak gizon ho· rren ikusteak berak ... (Rancherori) Heldu hi­za to! (Bak'erori, jalit;z'eail1) Bakero ... Urdea! ...

HOTELERO. - Higuin tzarrak! ... (Bakerorl) Barku-ozu ... Edaria da mintzo!

BAKERo.-Bego, bego ... Ez da deus! HOTELERo.-Urruntzeko hobeak dituk, bazter

nahasle horiek! Nik, denekin behar diat gero bizi... Ez diat horien arteko saltsan phitsen beharrik.

To, horra nun heldu diren bertze bi her· bail ... Errana zioteat ba, sar ditela bakarrik ostatuan, nehor ez deLarik ... Bertzenaz, ez! ...

MORO eta INDIANOA.-(Agertzen dira ... Lehe­nak -bwkarrean dauka keza bat 'z,apeta ziratzeko puskekin. Bigarrenak bi taula badauzkaain­tzin gibeletan, :bera "zandui,ch" dagola erdian ... Taula hetan izkiriatua da edozoin phesta edo sal.gailuen erreklama, itxurazko apthaindura zonbaitekin. Erre1klama, anglesa'z izan bedi.)

H9TELERo.-Beltzak debruetarat! INDIANO.-H ere is no apartheid. (Pronomia:

Hier i5 no apa,rzei.) lt is the law! (Ite iz z'e o). HOTELERO.-Ez dezaket llgor ... Legea hola·

da! BAKERO.-Belg'o... Be~din du ... HOTELERo.-Orai artio, larru koloratu gizo·

nak ez zituan libro, larru zurien osta:tuetan ... Orai, lege zikin bat egin ditek ... Horiek ere non-nahi h"aizu dituk.

64

tziaeta ~erdtegia, be~dIn garbi dituk. (Bak6-rori) Bakero zikiña ... zW'l'ia, zerria!

OSTALARIA (lzugarri asarre).-Zu! Zoaz kan­pora .emendilk, pakean egon nai ez badezu emen!

LETXERo.-Joango nauk, ostalari, "'joango nauk. Gora-naya ematen zidak gizon ori ikus­teak berak... (Rantxerori) Ba al atOI'? (Ba.ke­rori, irtetean). Bakero ... uI1dea! ...

OST ALARIA_-N azkagal'ri tzarrak! (B akerori) Ez kasórik egin... moskoclTa ,(lago.

BAKERO.-Ez dio ajolari'k. . OSTALARIA.-JoateJko obea·k dituk, baztal'

naasle oyek. Nik, danokin bear diat bizi. Ez diatoyen arteko saltsa bearrik ...

To! Orra r¡,un datozen orain beste bi arlo­te ... Esan zeotet, ba, amaika aldiz, ez etortLe­ko OS tatuan iñor d~oanean ...

BELTZA ta INDIOA.-(Agertzen dira. Batek oñe­tako garbitzeko kaja sorbaldan; besteak bi anuntzio aundi, aurrean eta atzean, bular eta bizkar; anuntzioa, alegia, edozein festa edo saltzeko gauzarena, zirri-borro ap.añekin. Anun-tZioa, inglesez.) .

OSTALARIA.-Ospa! ospa zuek ere! INDloA.-Here is nóarpartheid. (Esan beza:

Hiore is no ap.arzei ... ) It· is the law! (lte ize ze lo!).

OSTALARIA.-Ezin bialdu ditzaket. Lege.a da. BAKERO.-UtLi, ez dio ajolalI'ik.· OSTALARIA.-Orain arte, larru kolol'edun gi-

zonek ·etzikaten libI1e larru zuri,em. ostatuetara sartzea. Orain, oIldea, lege r.>.:,ikin bat eginditek, eta orain nun-nai libre 'ditek.

65

BENAT.~Zertako ez Iiezke h4izu? HoÑ'k ere, gu bezaIa, gizonak ahal dire!

HOTELERO.~Ha ... Ageri duk ez ditukala eza­gutzen arraza horiek! Utz horieri utz, zangoa hire etxean sartzerat ... Last,er berak eta bere jamil~ ere sartuko dauiate, eta ihau.rre. kan· porat emanen!

BENAT.-Ba, anartean, zonb,ait eta zonbait dolar zuretuko ditutzu, hori,er saldu wizkiare· kin. .

BAKERO (Morori).-H ello!, l?OY! .... Zapatak! MORo.-Bai jauna, berehala!... (MQrok za·

pa/tak Baloororl zilratlZen da1zko.)

VI

. LEHENGOAK eta PANTXO, BENITA eta GABRIELA

PANTXO (Benateri).-Ale! ... Heldu hiza aja· riterat, Etxegarayen hotelerat! ...

BENAT.-Ez... ník hobé diat hemen egon, kanpero arrats hunt~n heldu bada ere!

BENITA.-Bai,gero ere izango dezu, bai, ha­rekin egoiteko astía.

PANTXO (Irriz Morori begira).-So egizak, so egizak, nola ari den! Ofizio bat duk ba hau ¡

ere!,.. Ez zaitak iduritzen ofizio mota horieri eskualdun bat aise lot daitakela ... Edo behar likeie arrunt erre kan !

BENAT.-Beren bizia ho,Za,jalitzen badie, arra-' zoin die ... Ez dik ojizioa behatu behar, bainan zer emaiten duen.

PANTXO.-To, nik segurik, ene burua hola ikusi baino, nahiago ni!k'ek errekarib,ehcra aur­thiki ere ...

, IENAT . ....;.Eta ZerS-atik ez dute Ubre izan bea1'?' Oyek ere, gu bez'ela~e, ez al dira gizonak?

OSTALARIA.-Ah! ez.agun dek ez ditukala eza· gutzen ondo. Utziek ire etxean oña sartzen.

, Laister dituk berak eta beren famili guztia lre etxear·en 'jaun da jabe. Eta i kanrpora.

BENAT.-Bañan bitartean zuk dolar ederrilk sakeleratu ere bai, oyei sa1dutako wixkiren truka.

BAKERO (Beltzari).-Hello, boy! ..• Zapatak! , BELTzA.-Bai jauna ... banoa ... (Beltzak Ba· kerorízapatak garbitzen dizkio.)

,/

VI

LENGOAK, PANTXO,BENITA" GABRIELA

PANTXO (Benat'eri).-Tira! Bai al atar gure­kin ¡lfaltzera,Et~egaray·r,en Hotelera?

BENAT.-Ez. Nik ohe diat emen e'gon, kan· peroa arrats ontan 'eltzen bada ere.

BENITA.-Gi:wna, gero izango dezu, bai, are­kin, ·egoteko beta.

PANTXO (Farrez, beltzari begira).-Begirayok, beglra, nola ari dan! Ofizio bat dek au ere! Ez diat uste, euskaldun batek olako ofiziorik aixa artuko lu~eanik. Edo·ta oso errekan ikusl bearko dik bere· burua.

BENAT.--Oyek ere, beren bizia ola ateratz,en badute, ondo ari dituk.E'z dik begiratu bear ofizioa ederra dan ala itxusi; z'er ematen dun baizik.

PANTxo.~Ala i'zanlgo dek; bañan nik bein· tza:t leen a,go botaiko diat bere burila putzura, olako ofizioaren jabe egin baño. '

67

l'fiN'AT.-Nork zakik, egun .batez, ez baren holako ofizio batez behartuko, bizitzekotz?

PANTxo.-Debruak erabilki-hia?... Ez araiz? BENAT.-Nork zaktk. GABRIELA.-Ale... Goazen bestarat! BENITA.-Athoz, zu ere, Benat! BENAT.-Ez, Bénita, zure aita ikusi artio! BENITA.-·Bon, beraz, ni ereez naiz joango ...

H emen na{Jo. BENAT.-Ez ... Ez zaite~a ni {Jatik {Jeldi... Hitz

ernaiten dautzut ... Egonen niz, ixtant bat, zure aitaren beha... Eta, ez bada jiten, edo jiten bada ere, gure solasak ~rabili,eta, zuen (Janako niz! .

BENITA.-Faltarik gabe (Jero ... Hitza atxiki· ko ahal dezu?

BENAT.-Ba ... Ene hitza hitz da. GABRIELA.-Goazen, Benita, ... Jinen dun {Ji·

beletik Benat! ... Ixtante artio, Benat. (Jalitz.en dire.)

BENAT.-Bai, ixtante artio. (Ixilik ... Moroak bere lana finitzen du, saria

eskuratz'en eta wisky baJt manatzen.)

VII

LEHENGOAK eta ANTON

HOTELERo.-Hi, bakarrik hemen? ... Zer ha· {Jo? ... Kanperoren beha?

BENAT.-Ba ... Egun bederen, ez ahal niz de· baldet·an egonen?

HOTELERo.-Berakerakusterat emanen dik ... To, kanperoa ez bada ere, hor bertze hire adix­kide bat heldu duk!

BENAT.-Nor?

68

BENAT.--Ala diok lk; bañan novk zekik ori? Suertatu giñezk,ek olako baten bearrean, bi'Li izatelkQ. r

PANTxo.-Milla demoniño! Ez oraingo ltxu-raz!!

BENAT.-NoIlk z·ekik? GABRIELA.-Tira! Goa'zen festara. BENITA.-Atoz zu ere, Benat! BENAT.-Ez, Benita, zueri alta ikusi arte. BENITA.-ZU ez ba'Loaz, ba, ni ere ez; emen

egongo naiz. -BENAT.-ElZ; etzaitezela nigatik gelditu. Itz

ematen dizut. Pixkatxo bat bakarrik egongo naiz oraindtk aitaren zai; eta etortL'en ez bada, edo etorrita, gure itzak berealako baten egin ondoren, an naiz ni ere zuen, andora.

BENITA.-Aztu gabe g,ero! Ea itzaren jabe lzaten zeran.

BENAT.-Bai; nere itLa itz da. GABRIELA.-Goazen, Benita. Etorriko den Be­

nat ondotik. Laister arte, Benat. (Irte ten dira.) BENAT.-Bai, laister arte. (Ixilik ... Beltzak bere ~ana bukatu, bere sa­

ria jaso ta wiski bat eskatzen du.)

VII

LENGOAK eta ANTON

OSTALARIA.-Zer? BaJkarrik emen? Zertan ago? Kanperoaren zal?

BENAT.-Bai! Gaur bederenlk elZ al naiz al· p,errik egongo ...

OSTALARIA.-Ikusi beintzat... To! Kanperoa bera ez bada ere, emen zetorrek ire adiskide bato \

BENAT.-Nor gero?

69

ANTON (Sartuz).-Agur, jaunak r BENAT eta HOTELERo.-Agur! ... ,(Hotelero ja­

litzen da.) ANToN.-Hor hiza oraino? ... Ez'hiza Etxega­

ray baitarat heldu? BENAT.-Sarrixago... Ixtantean, hemen iza­

nen omen baitiagu k,anpreroa ... Haren beha na­(Jok.

ANTON (Ahapale'z).-Ontsa ezagutua duka hotelero a?

BENAT.-Zerendako? ANToN.-Mesfida adi hortaz... Baliatzalea

omen duk... Sosa sendi badu, klianta atxik ahala atxik artzen omen duk... Kanperoak berdin erosiz, ahal bezen luze jin diten heme,n dagotzinen xe'l1karat!

BENAT.-Zer nahi duk egin dezagun? ... Eta, M, ari haiz hire lana¡"i ohartzen?

ANToN.;...-.Ba ... las ter hartu díat ene osabaren garaja hura. Baditiat lau lanoile me,neko •

..BENA'l,'.-Biba hi! ... ANTON.-Ustediat, osabaren gostuko izanen

nukala! ' ,

BENAT.-Hobe, hobe! ... ANTON.-:-Bon ... , Errak, berant aire nuk ja­

da ... Beraz, gurekin izanen hiz ixtantecm? BENAT.-Ba ... Halako xedetan nuk. ANTON.-Ixtant,e artio beraz, eta (ahapetik)

mesfida-hadi hotelero'az. (Ja.litzen da.) (Moro eda Indaianoak, lastereta ixil, wis~

botoilatik, baso bana wisky -ebasten duté ... Ho­telero sartzen da ... OharrLen da, zel'beit behar ez den badabi¡ala airean, bainan ez daki nor tiJkusa.)

HOTELERO.-E:~ zakiat, h,emen, zerrik,eria ez othe 4en nausit-¡,t.(l!

70

ANTON (Agertuaz).-Agur, jaunak! BENAT eta OSTALARIA.-Agur! (Ostalaria irte·

ten da.) ANToN.-Or al aiz oralndik? Ez al aiz Eltxe­

garai-r,en Hotelera joan? BENAT.-Geroxeago. Emen omen dek berea·

laxe Ik,anperoa, eta aren zal natxiok. ANTON (Aop'ean, ixilt,xo).-Ondo ezagutzen

al 'de~ ostalaria? BENAT.-Zer bada? ÁNTON ....... E'z adi fida geyegi. Baliatzallea

omen dek. Datorren mutilla, diruduna baldin bada, eutsi-alla-eutsi arltzen on'lenzayok. Balta kanperoak erosi eve" mutillaren billa aal be­zain berandu etorri ditezen.

BENAT.-Zer na! dek nik egj¡tea? ... Eta i as! alalz lam:lan?

ANToN.-Bal, bai, ... Berealaxé ekin zioat osa· baren garajeko lanarl, eta dagoneko badJ.:zkiat nere mendean lau langille.

BENAT.-Ori dek ori! . ANTON.-Uste diat osabaren gustokoa izan·

go naizela. BENAT . ......Qbe, obe! ANTON.-':"Aizák eta, berandu xama.r ere bao

diat oraintxe eta... beraz, gurekln i'uurgo aiz !aister?

BENAT.-Ala diat asmo. ANToN.-Gero arte, beraz; eta (aopetik) ez

adi fidatu ostalariaz. (lrteten da.) (Beltza eta indioak, la,sterka ta ixilik, wix·

ki·botillatik, baso bana wixki lapurtzen dute ... Ostalaria sartzen da ... 'Konturatzen da zer· bait oker badarabilf,eUz ostatuan, bañan ez da­ki zer.)

. OSTALARIA.-EIt,,¡;'elclat blllaukeriren oot ez ote dabillen emen ...

71

BENAT (Bizi·bizia).-Gogoeta bera naukan ene battan. .

HOTELERO.-Hik?... Zer zerrikeriaz duk errenkura?

BENAT.-Hamabortz egun hauta1i kanperoa ez ageri·eta. nun dagon ez othe ze~ hor jiku­tria zerbait. haren hemendik. ahal bezen luza. urrunt begiratzeko.

HOTELERo.-Zer jikutria nahi duk izan dlJlo dien?

BENAT (Idorki).-Ba omen baiUra kanperoak, hotelerako treina huts egUen dutenak. hotele· roak hala galdatuz.

HOTELERO (Kexu).-Beha zak!... Lehenago ere erran dauiat. nik ez diatela deus hobenik, hire kanperoa hoin berant heldu bada ... Has· teko. ez bahaiz hotela huntaz konf..en.t.. bert~e· tara libro haiz.

BENAT (ldor).-Baditake lehen eta azken al· dikotz hartu dudan hemen ene ganbera!

HOTELERo.-Lehena haiz. hola errenkuraka hemen en~zuten dudana, Ez zituen hola.ko hire aintzineko gazteak. ez eta ere hire lagun Pan­t:co hori!

BENAT.-Ez... Beharbada ez ziren hola, ez baitzut.in. nik bezala, aski bekokirik pentscz,. tzen zutenaren erraiteko.

HOTELERO.-To ... Horra hire kanperoa non den... Kontsola hadi... Agur, Bi:cente,... Zer modu?

VIII

KANPERO.HOTELERO,BENAT

KANPERo.-Agur, agur deneri... Gu, ondo ... Zuek ere bai?

t

BENAT (Bizi bizi).-Gauza befa neukan nlk ere gogoan oraintxe.

OSTALARIA.-Ik? Zer biJl'aukeria gero? BENAT.-Amabost egun otan lkanperoa ageri

ez eta saltsaren bat· tartean ez ote dab~llen nengoan oraintxe, ura aal bez,ain luze emeíldik urruti eukitzeko.

OSTALARIA.-Zer saltsa uste dek tartean da· la?

BENAT (Zakar).-Bai omen dira kanperoren batzuek, ostalariak ala eskaturilk, trena gaLtzen dutenak.

OSTALARIA (Asarre).-Begira ~k! Len ere esan diat, nik ez dedal(1 kulparik kanperoa orren berandu etortz·e ontan... Beraz, emen ocontentuez baaiz, joan inteke beste ostatu ba­tera.

BENAT (Legor).-Bai eta, baditeke, lenengo ta azkenengo dala emen lo egiten dedana.

. OSTALARIA.-Lenengoa aiz i, emen errenku­raka entzuten dedana. Ez dituk ola mintzatu izan, ire aUrretik emen izan diran gazteak; eta irekin etorritako Pantxoori ere.

BENAT.-E<Z, ala da; ez bait"zuten nik bezela bekokirik asko, pentsatzen zutena esateko.

OSTALARIA.-To! Orra nun datorren ire kan· peroa. Poztu adi. Algur, Bixente .... Zer modu?

VIII

KANPERO. OSTALARIA. BENAT

KANPERO.-Agur. agur denoi... Ni, ondo; eta zuek?

73

HO'l'ELE~O.-Bc:ti. bai... Ori. momento onean héldu zare... Baditutzu hemen aspaldi zu ikusi nahituak!

KANPEROA.-Ha. gazte, ... Hi haiz, bí berrie­tarik bat ... Non auk bestea! (Emeki mLntzo da .. : Eskuara pixka bat arroZltua du.)

BENAT.-Ba.~ ni Agerrelcoa niz... Etxebeste­koa Etxegaráy baitan da ... Urthe mugako ala­riCi baitute ...

ItANPERoA . ...,..Hala duk. hala duk... Boozak ...,..gure nagusia duk Booz,(J¡- esana zaitaian bí sheepherd(pronomliía ohepeurld). bí artzain baziréla ethortzekoak huncerat... Ordu onean heldu zerate;' .. Sheep-man. gizon' b,atek baditik bortz' mila ardi zuen gomendio ... Bi mila eta erdi. bakotxak izanen dit,utzue. Chewer-Lake­ko mendian alharazteko ... Bakotxak zuen ar­diak zain. eta gauaz elgarretarat bil. , HOTELERO.-':"Wizky?

ltANPEROA.-Ez ... Eskerrak! Segido Etxegar raflhOtelerat goatza ...

BENAT.-Noiz izanen dugu lana haste? J:ANPEROA.-:.Bíhar berean ethorriko zarete

nerekt"n... Orai bildots gehienak salduak ditia­gu ... Ardiak motz. marro,ak eman. karnizeroa­ri azk,en saltze,ak egin. eta libro i,zcmen ~rete ~endirat ... Hogoi bategun iz,ango ditutzue beherean egoiteko. hemengo buru beltzen, za­kurrekin eta, gobernatzen ikasi artio. (Xuti­tzen dlra.)

BENAT.-Bildotsak saldu ditutzila? ... Ardiak zertarik egiten ditutzi?

KANPERoA.-Bildotsen hazkuntza, Nevada-n egiten ditek .. : Handik eros ten ditiagu ardiak. [kasilco duk ba orai hemengo modua... Bue­no ... ,Athoz nerekin ... Agur, hotelero .... Bihar artio!

74

, OSTALARIA.--Ondogu .re ... Orrlu onean eto­rri zera. Badituzu emen zu ikusteko zaleturik aspaldi ontan zeudenak.

KANPERO.-Ah, gazte! I al atz, bi artzai be­rtietan bat? Nun dek bestea? (Goxo mintza­tzen da, amerikano antzera; euskera pixkaren bat zaildua.)

BENAT.-Bai, ni Agerre-koa naiz; Etxebes­te-koa, Etxegaray Hotelean da. Urte-mugaren batea.to afarla omen dute.

KANPERo.-Aa! 'bai! Ala dek ... B~-k --.gure nagusia dek Booza ori- esan balJt-z1-dan b1 sheepherd (esan beza x6perd), bai b1 artzai ba'zirala etortzek-oak onuntz. Ordu onean eldu zlerate. Sheep-man, gizón batek bazeuzkak bost milla aJ1di, zuek zaitzako. Bakoitzak b1 milla ta eJ1di izango ditu~ute, Chower-L8.cheko mendian bazkatz,eko_ Bakoitzak bere ardiak zaitu, eta gaba egitera elkan"ell1gana blldu.

OSTALARIA.-Wixkl? KANPEROA.-E'z; eskerrik asko! Etxegaray·

oren Hotelera goaz ber,eala ... ,BENAT.-Noiz asiko gera lanean? KANPEROA.-Bigar bertan etorrlko 2lerate neo

r,ekin ... Orain bi1dots geyenak salduak dizkia· gu. AJ1diak moztu, aa.'riak €man, arakiñarl az· ken kontuak egin, eta libJ1e i.:zango ~erate meno dira joatelko. Ogei bat egun izango dituzute oraindik, emen bean egoteko, em,engo buru beltzak, zakurrekin eta, gobernatz,en ikasl aro tean. (T:futitzen dira.)

BENAT.-Bildotsak saldu dituzutela? Eta aro diak, nundik ateratzen dituzute?

KANPEROA.-Bildotsalk Nevada·n a'zLtzen di· tuk. Guk andik erosten dizkiagu arrliak. Ika· siko dek, bai, emengo legea. Tira orain; ator nerekln. Agur, ostalari. Bigar arte.

75. -

HOTELERo.-Bai, Bixente, bai! (Jalitz:en qi­ra.)

Ausarta tzarra! ... Nere nahiz, kanpreroak treina huts egin duela! ... Nahi nikek jakin nork argitzen dituen hola, orai hunarat heldu diren uazteak!

OYHALA

78

OSTALARIA.-Bai, Bixente. (Irte ten dira) AusaI1t:a-tzarra! Orl'elk nerl esateko, nlk nai.

ta kan¡peroak trena galtzen dutela !Jaikin nal nill2ek n'Üirk argit~en dituan ola, orain onera etortzen diran ga'zteak!

OYALA

LRUGARREN GERTALDIA

1

PANTXO, BENAT

JOKA-LEKUA.-(Mendian argi zirrin:tza, Kan­po bát ... Ohe, arma, su-ltoki, nahi bada belaZlko­-etxol ~ta hola. Pantxok, hastetik buru, bO'la grinatsu, minbera du ... Biek bizarra larri duo ~e.)

PANTXO (Ohean e~di etzanik).-Atzo arra· tsean, ez bahintz jin, zer bi~akat1Na nintzen ikusterat, ez hin eni bertze bisita baten eyite­ko lanik ukanen. (Edaten du bidun bat,etik.)

BENAT (Lurreko SU!lIn, kafea berotz,en ari).­Zer eyingo hin? ... Hire buruaz, fin gaixto?

PANTXO.-Arrunt etsitua ninduan... Zonbait lerra banitian izkiriatuak etxekor. Papera hor diat o~aino portofullian!

BENAT.-Yes! ... H oin gazte, hola etsitua! PANTXO.-Ba ... Erenehun, 30 ardi falta utzi

nitian, dakikan bezala. Atzo, egun guzia, he.ien ondotik ibili-eta, bat ez nezakela arrapa ikusi nielarik, burua galdua nian.

!l8

IRUGARREN G~RTA"I)I-!l

1

PANTXO eta BENAT

JOKA·LEKUA.-Mendian eounsentia, kanpoan ... Di, arma, su·tok~, nai bada oyalerk.o txabola eta alako zerbait. Pantxolk, asiera.t~k eta bukae· ra arte, eztarria lakar ta boz,a mindua du ... Biok bizarra naiko aundi.

PANTXO (Dyean erdi etz,anik).-Bart arrra· tsean etorri ez baintlz noIa nengon ikustera. ez uan beste bein ni ikustera etortzeko lanik izango. (Edaten du bidoi batetik.)

BENAT (Lurreko suan k«fea oerotzen ari da;) Zeregingo uan ba?... Ere buruari erremate txarra?

PANTxo.~Zearo etsia neng'OIkan. Lerro bao tzuek idatziere egin nizJdkan etxekoentzat. Papera oraindik or z,edukat poUxikoan.

BENAT.-Jes! oo. Orren gazterik ola etsIa? PANTxo.-Bai. Erenegun ogei ta amar ardi

galdu z.aiZikidak. dakikan bez·ela. Atzo. egun gumía ayen onrdotik ibilli. eta, bat ere ez neza· kela topa ikusirik, burua zearo galdu nlan.

19

BENAT.-.Lau, bortz galtzea, egun batzuz, gertatzen lLena duk hemen ... Bainan, 30 sobe­

I raxko 'duk. PANTXO.-Zer behar zioiat, zer erran kanpe­

roari? ... Zer bilakatu direla ene ardiak? (IDct'a· ten du.) Eritasunez hU direla erraiteko, hilik ez bizirik, ez diat frogatzat ... Basa alimalek, kujotiek edo hartzek eraman ditu~tela ere errai­teko, 30 soberaxko duk, bereziki arrastorik ga­be ... Ha, ene bizia! ... Abantxu bi urthe baditik hemen girela mendian, basak bezala bizi, eta sos bat, -aáitzen duk, sos bat ez diat oraino bazterrera emanik.

BENAT.-Irab,azi egín duk ba ... Bainan beira­tzen ez dakík.

PANTxo.-Jada, bizpahiru aldiz, muthilgotik kanpo abantxu ezarri bainik kanpcroak, orai­Twan ez diat eskaporik.

BENAT.-Beldurtzeko duk ... Bera hemen iza-nen cJ,uk ixtantean!

PANTxo.-Zer behar zioiat erran? BENAT.-To ... nik eZ.zakiat! PANTxo.-Ha ... Ene burua oarbitu banu be-

deren atzo aratsean! (Edaten du.). BENÁT.-UtZ atzik holako zozokeriak bere gi­

sa ... Eta, gutixago edan zak ... Gau guzia hor hako hireed,ari horri lotua ... Ez hu horrek on­dúko!

PANTXO (Kexu).-Errak! Nik nahi badiat edan, ez nuk hik debekatuko!... Enetik ari nuk, ez hiretik!

BENAT (Kexu hau ere).-ErraJk, Pantxo, edak nahi baduk, bainan zozokeria guti ibil-zak (Je­ro enekin!... Gau oso a airean nuk, hiregatik eta askitsu badiat.

(Kalapitan lotzen' <lira.)

80

13ENAT.-LaU €Ido bost galtz,ea, zenbait aldi'z: gertatzen dana dek emen; bañan ogei ~a amar, as~otxo ere badek, bai.

PANTxo.-Zer esan bear zioat orain kanpe­roari? Zer gertatu zayela ne:r:e ardiai? (Edaten du.) Gaxoz il dira.la ,esateilw, etzeukat er¡;¡.kus· teko, ez bi:zirik ez illik... Basa-rpiztiren batek -otso edo ,artzak- eraman dituala esatekoere, ogei ta amar ardi askotxo dituk, batez ere arrastor~k ut:zi gabe ... Ah! neve bizia! Laister dituk bi urte emen gaudela, mendian, basatiak bezela bizi iza,ten; €Ita txanrpon bat -adit.l,en al dek?- txanpon bat ere eZ dlat esku artean sobraturik.

BENAT.-Irabazi egin dek, bao Bañan gorde­tz,en ez dakik eta.

PANTxo.-Biedo iru aldi:z K,anperO'ak erabilli natxiok morrontzatik la botarik; oraingoan ez diat eskarporik.

BENAT.-Bi1durtzeko dek, bai. Bera emen izango dek laister.

PANTxo.-Zer esan bear zioat ni.lk? BENAT.-Etzekiat ba nik. PANTXO.-Ah! Neve burua garbitu banu be­

del'en bart arrats,ean ... (Edaten du) BENAT.-Vtzi itzak olako zozokeriak a1de bao

bera. Eta edan zak gutxiago. Gau guztian or ago ire edari 01'1'1 tiraka. Vste al dek orrek er:r:emediatulw auala?

PANTXO (Asarre).-Aizak! Nik edan nai ba­diat, ik ez nauk galeraziko! Neretik ari naUik., ez iretik!

BENAT (Asarre au ere).-Aiz,ak, Pantxo: edan zak nai badek; bañan zozolkeria gutxi erabilli­ko dek gem nevekin! Gau guztian ez diat be­girik itxi iveg,atik, eta badiat naikoa.

(Ixk,anbillan asten dira.)

81

PANTxo.-Hire faltak' dituk denak... Hire falta duk, ardiak eskastu baz'aizkiat! ...

BENAT.-Nolaz ene falt.a?

PANTXO.-Zerendako ez dituk z.aind.u, ni be­herat jautsia ninduan denboran!

BENAT.-Hire ardil1k bethi zaindu dauzkiat eta zainduko ere, beheiti joait.en bahiz .beha­rrez, bainan ez beheiti joaiten bahiz plaze.rrez.

PANTXO.-Hik, zer dakik ni zertarat joaite­koa nindian beheiti, orceiko aldian?

BENAT.-Ez zakala uka ... Berdin argitua nuk leku seguretik: N eska 'tz,ar bat esp,erantza hin hire "roulotterat", eta hari buruz jautsi hiz ... Ardiak bakarrik utzi dituk, eta anartean ba­rreatu zauzkik ... Hanbat gaixto hiretzat ...

PANTXO.-Ez hiz hi gehiago adixkide b,at! BENAT.-Errak, hi eta ni ere, noiztenka jau­

tsi izan gituk, bi hiru egunentza.t hagin bat jce­litzeko edo bertz,e holako afera serios,ez. Or­duan, bethi elgar lagundu d~agu, bate'k ber­tzearen artl¡,aldea zainduz... ez duka hori ho­la?

PANTXO.-Zerendako ez dautcek zerbitzu ae-ra egin, oraiko aldian? .

BENAT.-Oraiko aldian, ez ... Ez b·ahakik z·e­rendako? Zeren eta, ncehi badiat izan lagun­tzaile, ez baitiat nahi izan hire ibilpid,e maku­rren tapagailu.

PANTXO (EdaJten du).-Hik, ene ibi.lpidetan, ez duk deus ikust.ekorik!

BENAT.-Ez adila be'f'laz eni pleini, dirurik ez baduk baztertz.en ... eta ekak edari hori hu­ncrrat... Aski baduk edanik!

82

PAN'l'Xo.-lre faltak dituk danak. Ife faIta dek, neri a'.l1dirik ga1du bazaát.

BENAT.-Nere falta nola? PANTxo.-Zertan ·ez dituk ondo zaitu, ni

errian izan naiz,en garayan? DENAT.-Ire al1diak beti zairt:.u izan dizkiat

ni:k, eta baIta z'qituko ere, errira joaten baaiz bearrez; bañan ez errir,a joaten baaiz atsegl· ñez.

PANTxo,.-Ik zer dakik ni zertara joan naizen beera oraingo,an?

BENAT.-Etzakela ukatu. BLde onetik zekiat. Neskatzar bat ire onldora ekarri-lZurrian jo,an aiz... Eta ardiak, bakarrik utzi ortarako; e'ta aI1diak bitarte,an banatu eta galdu. Orixe dek guztia.

PANTXo,.-Ez aiz i emendik aurI1era ner'etza:t adisl1dde.

BENAT.-Aizak: i eta: ni ere, no,iz .. beinka je· txi izan g,aituk eI1rira, bi edo iru egunerako, a~in bat ateratf,ea dala ecto, beste olako, zer-egin benetako, batera. Eta orduan beti elkarri zin· tzo, lagundu zioagu, batak bestearen artaldeaik 'zaitua'Z. Ez al da o,ri o,la?

PANTXo,.-Eta zertarako ez didak egin serbi· tzu bera o,raingo, aldian?

BENAT.-Oraingo aldian, ez. Eta bai al dakik zeI1gatik? Lagunaren laguntzalle nai diat izan; bañan e:z lagunaren ibiLplde makurren tapa· tzalle.

PANTXo, (Edaten du).-Ik ez dek nere Lbllpi· deetan 'ezer ilkustekorik.

BENAT.-Ez adilla ari, beraz, neri lanturik jotzen, dirurik etz,aikel.a esku art,ean so,bratzen etaabar ... E.ta ekatzakedari orl onera; edan dek·,eta nahlroa.

83

Í'ANTxo.-Errak, manatuko duk (Jero hire b'Ur ruari, eta ez eni. \

BENAT.-Ek,ak hori hunarat! (Bldona mendu nahi dio.)

PANTXO.-Ez ... Ez duk ukhanen. BENAT.-Beharko eman! (PiXllm bat ha,tozka·

tUL, kentzen dio.) Lehenago zainak eri dituka~ la-eta, ez nauk erho zain hemen egongo!

PANTxo.-Kanibeta sa,rtzen deiat (Jero ez ba­dautak edaterat emaiten!

BENAT.-Bakea emak! PANTxo.-Ikusiko duk harma hartzen l/a­

díat! BENAT.-On huke '[5i$ka 'bat pen·tsatzen ba­

hu, i$tanMan kanperoa hemen izanen baituk, zer erranen dio kan hire ardiez ... Engoitik, ba­tzuz ala b·ertzez jakintsun egina bide duk he­m,en g,ertatuez.

PANTxo.-Ba, ni salatzek'o hobeak dituk ba, hemen(Jo inguruko artzain ust.elak, eni ebat:si

. ardien itzultzeko baino! BENAT.-Zer froga duk ardiak ebatsi dauzki­

tela? PANTxo.-Segur nuk, eni eskastu ardiak,

hil-eta jaten ari direla! BENAT.-Ho: Hori hem,engo leg·ea duk ... Ar­

di gla.ldua, arrapatzalearen duk ... Hik eta nik er,e, ardi errebelattl!ak hiltzen ditiagu jateko ... Hori ez duk ardien eb,astea.

PANTXO (Nigarrez).-Ho, ene ama gai$oa ... Ez nuzu ikusten! (Ixtant brut ixilik.)

BENAT (EzrtJago mintlzo).-To, har-zak kafe :corta bat beroa ... Hunek on eginen dauk! .. . Mendien kasko zuriak argitzen hasiak dituk .. . Hire eta ene ardier behako bat behar zioteiat eman... Gain hartako basa perre:cilarekin hain

PANTXP.-Alizak! Aglnldu alklok ere buruarl, eta ez llieri.

BENAT.-Ekaúzak ori onera. (Bidoya kendu 'nai dio.) ,

·PANTXO.-EZ; ez dek izango. BENAT.-Beal"ko eman! (Bultza.dako bat ema·

nez, kentzen dio.) Lendik zañalk gaxo ditukala ta, €IZ nauk emen ero zai egongo.

PANTXO.-Labana sartuko di.at, gero, ea: bao didak edatekoa ematen.

BENAT.-Eman zak pake! PANTxo.-Ikusilko dek, arma artzen badiat. BENAT.-Obe ukek pixka hat pentsatuko hau,

kanlPeroari z,er :esan bear diokan ire ardiez, emen bait4dek oraintxe laislt'er. Onezkero bate'k edo bestek jakiñaren gañean jarriko bait·zuan, emen gematu danez.

PANTxo.-Bai, ni salat'z,eko obeak dituk, bal, amen inguruko artzai ustelalk, lapurtu dizklda· ten al"diak neri biurtzeko baño.

BENAT.-Nundik dakik, ardiak lapurtu <liz. kitekela?

PANTxo.-Se1guru naUik, neri galdutako aro diak, i1 eta jaten ari dirala.

BENAT.-O;h, ... Ori emengo leg¡ea dek: "Ardi g,aldua, billatzallearena". Ik eta ni'k ere, ardi al"kituak ,ilt~en dizkia'gu J.a¡tet1ro. Orf e'z dek ardia lapurtz,ea.

PANTXO.-Oh! (Negarrez) Nere ama gaxoa! Ez nauzu ikulSten. (Une b,atean ixilik.)

BENAT (Goxoago mintzatuaz).-To: artzak kafe pixka bat beroa. Onek on egingo dik. Men· di·tontorzuriak argitzen asiak dituk. Ir·e eta nere ardiei begiratu bat eman bear zieat. Aln dituk zoratualk gain artako ~.perrejilaren·

85

dituk erhotuak! ... Beherean baino goizago ero natz,en dituk! (JaliJtzen da.)

PANTXO (Bakarrik ... Kafea edanez).-Ha, zer bizia! ... Bakarr.ik! ... Begien aintzinean bethi mendi borthitz basa ... Ardiak, bi zakur eta as· to bat lagun ... Sekulan ez norbaiten elhe go· x~ bat ... Izan larruraino busticc, eri sukharre· tan, edo iduzkiez kixkalia, nehor ez urrikaldu· ko denik ... Ez igande, ez astelehenik ... Baka· rra denet(1ko: jateko, garbitasun, jostura egi· te ... Bethi gauza bera! ... Zertarat jin niz ni hunarat? ... Zer zozokeria!... Ha, Eskual·H e· rria! Ene herria!... Ene etxea! (El1di etzanik, goxoki kantat'zen du.)

Sor·lekua utziz getoz ondikotz hala beharrez, ...

Ha zer kanta! ... Nola bihotza jotzen duen!

Oroit.adi, bai xoria, herri maiteko berriez, nere aitaz, nere amaz, nigarrez han nik utziez, mintza hakit aurhidez eta mintza lagun on hekiez, mintza nihor ahantzi gabe maite nintuen guziez.

Ha, balakite han ni zer sentimendutan na· (Jon hemen! ... Zertarat jin bainaiz ere hunarat! zer erhokeria! ... Atzo aratsean, ardi galduen ondotik, egun osoa :i.bili-eta, leher~ua, kanporat

86

tzat ... Be a1dean baño gotzago ernatzen <utUk mendian. (Irteten da.)

PANTXO (Bakarrik, kafea artuaz).-Ah! Zer bi'zia auxe!. .. BakarrLk!. .. Begien'aurrean be­ti mendi Í'zugarri o~ek ... Ardiak, bi zalkur eta asto bat lagun. 8ekulan ez norlbaiten itz goxo bato Zaudela larruraño bustia, edo sukarretan eri, €Ido eguzkiak kixikalia, iñor ere ez erruki· tuilm zaizunik... Ez Ílgande, elz ast,elen,... Ba­karrik danetarako: ja1teko, gal'bit.asunerako, jostura egiteko,... BeU gauza bera... Zertara etorri nai'z ni onera? Nolakozozokeria! ... Ah Euskal1erria! N ere erria! Nere etxea! (Erdi etzanik goxoki kantatzen du.)

Sor-lekua utziz geroz ondikotz ala bearrez, ...

t< Oh! Nolako kanta! ... NaJa biat:.z;a jotzen

duan!

Oroit adi, bill, txoria, erri maiteko berriez, nere aitaz, nere amaz, negarrer.?: an nik utzi~, mintza aktt aurridez eta mintza lagun on aikiez, mintza iñor ahantzi gabe maite nintuen guziez.

Ah! Balekite an, ni zer sentimentut.an na­gon emen! Z·ertaraetorri nin tzan, o~dea, one­ra? Nolako erokeria!· Atro arrats'ean, aroi gal­duen OIIldotik !egun osoa ~biHi ondo,veIIl, le'ertua

87

ttzuli ntzelarik, ardirik ga'Qe, ha, arrunt Qurua nahllsi zaut... Fin gai:cto egiterat deliberatua nintzen... Azken letra hor dut oraino!... Or­hoitzeko izan en baitut:

"Etxeko maiteak; etsiduraz dut fin gaixto egin... Badakit gaizki egiten dudala, bainan ahalge niz bizitzeko .... Ez penarik OOr ... Ez da. dieZa gazterik jin hunarat ... Ez dadieZa! ... Ha, aita entzun b,anu!

BENAT (Sartuz).-Gure ardiak oraino multzo multzoan dituk ... Ahatikl, ez luzakotz. Badiat uste kanperoa heldu den. Ez urrun, astoaren urOOts,ak entzun ditiat bethi.

PANTXO (ASta/1datua).-Kanperoa! ... He, kan­peroa!,

BENAT.-B.a, nik uste!... BaTen tenora duk hau! '

PANTXO.-HO'; ha, ho! ... Nik, zer behar zioiat erran?

BENAT.-To ... ez zakiat nik, egia hoberenik .. ,' Berdin denetaz argitua bide duk ... Ez duk lehen aldia ardiak galtz,en direla mendi hautan!

PANTxo.-Xahu nuk! ... Errak, ene ,alde mino tzatuko hiza?

BENAT.-Ez hut zikinduko... Salba ahala salba, hire alde arika nuk ... Ez ditiat beharre­ne,an ene adi:ckideak ukatzen.

PANTXo.-Uste duka. badakieZa beheiti izan nukela, ardiak berak utzirik?

BENAT.-Ez zakela dudarik egin, sahetsetik ontsa argiturik jinen dela!

PANTxo.-Ho, ho, ho, ... (Ixtanrt bat ixilik da­go, eskuz bisaia rtapatuz.) Ek,ak edaterat!

Bli:NAT.-B·akea emak ••• Baduk aski edanik ...

88

barrutira eldu nintzan'ean arldlrik galbe ... ah! barua zeaI10 naastu zitzaLdan. Errem.ate txa· rra egiteko ere banengon ... A'zken karta ere 01' daukat gordertk, bet,bko oroitJzagarri izan dezadan:

"Etxeko maiteak: Gauza onik ez dedala ets! eta il det nere burua. Badakit gaizkiegit,en de· dala; bañan asp,ertua nago bizitzeko. E'z;. artu penarik ... Ez dediUa ·etorr,i ifior g,a,¡zterik one· ra; ·ez dedillaetorri! Al, aLta'~en esana entz;un banu! ... "

BENAT (Sartuaz).-Gure ardiak oraindik bil· duak zeudek. Bañan uste diat gure kanpero ori laisteretorriko dala. Urruti gabe aren as· toaren pausoak entzun di'z;kiat.

PANTXO (Asaldatu,a).-Eh? KaniPeroa? Kan· peroa!?

BENAT.-Bai, nillt uste. Auxe dek aren ero. rl'i·garaya.

PANTXO.-Oh, oh, oh!... Nik zer esan bear zioat?

BENAT.----Etmekiat nik. Nolanai ere, egia esa· tea, onena. Onuzkero dana baz,ekik... Etaez dek lenengoa, mendi aue~an aI'idiak galtzen di· rana.

PANTxo.-Garbituko niOlk (natxiok)! Airzak, nere al de mint:zatuko al atzayo?

BENAT.-EZ aut g.alduko. Salba ala salba, ire alde ariko nauk. Ez d~kiat nik adiskideak bea· rrenean Ulkatzen.

PANTXo.-Uste al de'k badakiala, aroiak ba· karrik utzi ta errira jetxi naiz·enik?

BENAT.-Uste dezakek ibayetz. Sayetsetik bat;edoren"batek ondo argituta etorriko dek.

PANTxo.-Oh, oh, oh! (Une batean ixilik, es­kuz aurpegia estalirik.) Ekat~ak ada,ten.

BENAT.-tEman ~k !pa~ea! Badek asko len

89 "

Eta, ez bccduk ho·b'eki loasu emaíten, edanak galduko hu.

PAI>\TXO (Koskatua).-Ez baduk eman nahi, nihaurrek hartuko diat gero! (Xutitzen da.)

BENAT.-So-egizak, untzi hori hor utzak! PANTXo.-Eg·arri niok! BENAT.-Hor duk ithur-hotza hurbil! PANTXO (Oldartuz).-Ez nezakela kex.araz ge­

ro'! Nik hortarik ncchi diat! BENAT.-Ez dji,k huntarik edanen! PANTXO (Errahian, huribilduz).-Zer b,ehar

duk? .. Hifr, manatu nik noiz edan? He, hik! BENAT (Lepotik hartuz).-So egizak!. .. Bi za­

flako ez badituk hartu naM, ago hire tokian geldirik!

II

KAN PERO, BENAT, PANTXÓ

KANPEROA (Aigertuz).-Zer da! ... Zet da! BENAT (-Berexten dire).-Ha, hemen zira, kan­

pero! '" Muthiko hau da puxk.a bat ahuldua! KANPERo.-Ha! Zer hau! ... Mendiko minak

hartu hi ere? Ez haiz lehena! ... Bakarrik gain' hautan bizitzeko, gogo bihotzak fermu behar ditik ... Chewer-laloeko mendi hau, ez duk ge­ro Irauko edo KurkuZako bortua.

BENAT.-Ba, nahi gabeak ere iz,an ditu-eta, kuraia galdua du! .

KANPERo.-Jakinak ditiat xehetasunak! ... Kuraia galdu duela ... Eta, ardi multso bat ere ba ... Ez dituk, dudarik gabe, berrite atzeman?

PANTXO.-Ez! KANPERO.-Boozarekin egon nauk! '" Hire

or6;aina hor diat nerek·in ... Hire puskak har­-azkik eta k,arrea astoaren g,ezme.an hotelerClt

90 ,

eré ... Eta kóntuz ez baabil, edan'ak ga~du t>ear au 1.

PANTXO (Asarre).-Ez badidak aman nai, ne-ronek a1'tuko diat. (Txutitzen da.)

BENAT.-Beirok ge1'o! Utzi zak ontzi o1'i 01'. PANTxo.-Egarri niok (natxiok). BENAT.-01' daukak itu1'1'i otz,a u~bil asko. PANTXO (Bero).-E'z nazakela ,ase1'razi ge1'o!

Nik o1'tatik nai diat! BENAT.-ffiz dek ba ontatik edango. PANTXO (Oso aserre. Arengana joanaz).-Zer

nai dek? Ikagindu, nilk noiz edan? E? Ik? BENAT (Zintzurretik elduaz).-Beirok! Ago

ire lekuan ge,1dirik, bi zapla'1Jtako artu nai ez badituk.

II

KANPERO, BENAT, PANTXO

KANPEROA (Agertuz).-~er da! Zer da! BENAT (Bereixten dira).-Ah? Emen al gera,

kanpe1'o? Ba, mutil au ptXlka bat au1dua. KANPERoA.-Z'er? Mendtko miñak artu al au

1 ere? Ez aie; lenengoa. Gain auetan bakarrik bizi izateko, gogo-biomak sendo bear dituk, Chewer-lake-ko mellldi au ez dek gero Urbia·ko edo Aralar-ko zelaya.

BENAT.-Ba... naigabeak ere Í'z;an ditu eta. jakiña, adorea galdu duo

KANPERoA.-Jakin dizkiat xeetasun guztiak. Adorea ga1du duala... eta arldi sail batere bal... Ez al dituk berriz billatu?

PANTXO.-Ez. KANPERoA.-Nagusl Booza·rekin egon: nauk ...

Ire tan-s aria emen diat nel'ekin. Orain, ire pus­kak al1tu itzak, eta asto gañean Hotelera era· /

91

itzuliko hauku... Illbabete hau ()sorik pagatua izanen zauk! ," Gero, hi-ne bizia aphai¿atuko duk ahal dukan bezala.

(PantxOk, trixteki hurua belheititzen du.) BENAT.-Ez duzia oraino, pixka bat gehiago,

hemen utzi nahi?... Azken ents,egu baten egi­terat! .:.

KANPERO.-Ez,... Art·ooldJea bem utzirik urruntzen den artzaina, ez duk artzaina. Eta ez dik lehen aldia, ardiak, k,asu eman eska· sian, errebdatzen dituela!

PANTXO (Bizi"bizia).-Hartzak edo kujotiek jokatu badituzt.e, nik zer kulpa dut?

KANPERo.-Beheretan, pinotegi ,et,a elhorri turienartean, ez duk bethi errex ardien zai~ tzea eta biUzea! ... Bainan gain hautan, urrun bixtatzen ahal dituk ... Hemen ez duk arrazoi­nik hoinbertze betan errebelatzelko!

111

INDIANO. KANPERO. BENAT, PANTXO

INDIANO.-Good mbrning! (Asto a deskarga· tzen ari da... Errepustaematen diote hitz be­rez.)

KANPERO.-To, horra ardien gatza!. .. Jatekoa ere hor duzwe bientzat ... Aste batena ... Bere tana aski diok erakustea huni! ...

BENAT.-Zer dau~azu? ... Indiano hori ematen taguntzat? .

KANPERo.-Ba ... Ez dJiagu, mementokotz, ber· tze artzainik esku~pean! Ez duk gizon gaix· toa! ... Ahatik, kasu eman behar diok pixka bat ... Horren makurra: zurruta dik sobemxko maite ... Ari haiz pixka b,at hemengo mintzai­rez?

92

/

zn.a,nlg'oáugu. tUaibete au osorlk pagatuko zaik ... Gevo, eroIiI'iek eraJtuko dek ere bizia, al dekan OOzlela.

(Pantxok, triste-triste burua beeratz.en du.) BENAT.-ili1z, al diozu ovaindik pixka bat ge­

yago utzi nai... az~en sayo bat egin de'zan? KANPEROA.-Ez. Arta1dea bere gisa utzlrik L

joaten dan ar1Jzaya, .ez dek artzaya. Eta ez dik lenengo a1dia, badakik, aI1úura gabez galtz.en dituana.

PANTXO (Bizi bizi).-Artzak elta koyotiak ja­ten badituzte, nik zer erru det?

KANPERoA.-Beetan, piñutegi taelorrt txuri artean, ez d€lk beti errex aIdiak zaiúzea ta bil­tzea. Bañan, gain auetan, urrutira ere ikusten dituk. Emen ez dek arrazoirik, orrenlbeste ardi batean galtzeko.

III

INDIOA, KANPIDROA, BENAT, PANTXO

INDIOA.-Good roorning. (Astoa deskarga.tzen ari da ... Itz berez erantzuten diote.)

KANPEROA.-To! Orra aIdientzako gatza. Ja· tena ere or dezute biontzat, aste baterako. Era· ikutsi akiok oni bere lana egÍlten.

BENAT.-Zer? Indio orl ematen al didazu la· gun?

KANPERoA.-Bai. Ez diagu, orailligotz;, beste artzairik esku artean. Ez dek giz,on gaiztoa. Bañan begiratu bear diok rpixka bat. Orren roa· kurr.a, orra: zurruta dik g·eitxo maite ... Ikasi al dek pixkaren bat emengo izkunbza?

93

BEN,AT.-Egin-ahalak egiten ditut trebatze-.ko! ,

KANPERO.-Ez zakiat aise kompreniko du­zuen elkar! 000 Horrek ere bere mintzaira ba­dik, eta hemengoa guti komprenitzen dik! ... Agian, lagun fermua gertatuko zank! o ••

BENATo-Bon .. o

KANPERO (Pantxori)o-Hire ohea bilzak eta karga ... Indianoak b'erea heda dezan ...

(Pantxoeta Indianoa ax:i dira kaI1ga eta deskaI1ga.)

BENAT.-Pantxok atzemanen ahal du lana be­here hetan?

KANPERO.-Agian ba! ... Hori ez duk nere egitekoa.

BENAT.-Ez diozu hem,engotz fama txarrik emanen?

KANPERO.-Ezo.. Bertzeentzat b'ezala, eriz jautsia dela menditik, erran en diat, eta nahi badu, ageria ere emango zioiat, bere artzain lana ondo egin duela! (IXltant bat ixilik, oku­patuak daude.)

BENAT.-Zerbait bero hartuko duzia, urrun­du aintzin?

KANPERO.-Ezo.. Segidan bear diat itzuli ... Egun, goiz iduzkiak berotuko dik .. o Zerua ur­dindu baino lehena,go nahi nike.k Uzalean sar­tu! (Pantxori) Bon ... Kargatu dituk denak, phitsik ahcmtzi gabe?

PANTXO.-Ustez ba! ... (Jalitzen da.) KANPERO (Benateri, ,aphaletik).-To, {Jure

neska horrek, potreta ttiki hau hiri emateko esan dantak!. .. Hitz bat Mduk barneano .. Ber­tzalde, postaz ethorri dituk bi letra ... To-itzik. (Gorago) Bon ... Goazen aurrerat! Zonbait egu­nak artio, Benat,... (Indianoari) Good bay!

PANTXO (Benateri, eskua luza'.Il tinkatuz,bi-

94

BENAT.-<Egiña,lak ,egUen ditut pixka bat tre­batzen.

KANPEROA.-Erzekiat, alkar aixa konp~endi­tuko ote dezuten. Orrek ere badik bere iZikun· tza jatorra, eta emengoa gutxitxo zekik ... Agi­danean lagun ~intzoa aterako zaik.

BENAT.-Baiki! KANPEROA (Pantxori).-Bi.lt:zalk, eta karga ire

oy;a, indloak berea ipiñi dezan. (Pantxo eta indioa, karga eta deskarga, la·

nean.) BENAT.-Pantxokarkituko al du lana errian? KANPERoA.-Agidanean bal. Ori ez dek nere 1

egUekoa. BENAT.-Ez diozu, noSlki, emengotz fama txa­

rrik emango? KANPEROA.-Ez. BestJee:nt~at be'z,ela, orren~t

ere, gaxoz. jatxi dala menditik, esango díat. Eta nai badu, ageri.a ere emango zíoat, bere art'zai­·lana ondo egin duala. (Une but ixilik, bakoitza bere lanean.)

BENAT.-Z,el1bait bel'lo artuklO al dezu, joan baño len? ,

KANPEROA.-Ez. Bereala i1lzuU bear diat. Gaur eguzkiak gotz berotUlko dik. Z·erua urdindu ba­ño lenago, nai nikek itzalean sariu. (Pantxori) Kargatu al dituk danak, ez,eraztu gabe?

l'ANTXO.-Ustez bai. (Irtet.en da.) KANPEROA (Benat·eri ixiZ antzean).-To! Gu­

re neska orrelk, bere irudi txiki au iri emateko esan zidak. Idam,itxo bat e~e badik barruan ... Ortaz glañera, korreoz., bi karta e>iorri dituk iretzat. Toitzik. (Goyago) TílI'a, gloazen aune­ra! Beste egun batJzuek arte, Benat! (Indio a­ri) Good bayo

PANTXO (Benat-eri, esku,a luze es.tut1,WZ, biotz

95

hotz barneUk).-Benat, ... Milesket ••. Barkct ~ dazkik gaizki erabiliak!

BENAT.-Xantza on, Pantxo!... Goberna-adi ontsa!

PANTXO (Indianoari).-Good bay! (Indianoak errepostu bera. Biak urruntz'en

dira.) BENAT.~Berritz er-e lagun b,erria! ... Nor ero

zer othe da gizon hau! ... L.ehenago guti ~a.gun, eta omi bat ere ez I ... Ha, zer biziaren setJ'-da! ... H emen irabaziak, irabaziak direw gero! Zakur bati ez b,aita desiratzeko hemengo bizia!

Ean z.er dion Kanpero alabak. (Paketa ide­kitzen dueta karta irakurtz,en.) "Lephoko hau, ni,haurek trikotatu dautzut, zure 25 urtheren ohoretan ... Bihotz bihotzez zurekin nago! ... Be· nita!"

To, hala dUk, 25 urthe b'ethe ditiat! ... Gaizo neska! ... N ola ilusitua ahatik! ... Ez diot ba den gutieneko esp'er.antzarik eman, eta ez emango ere!

To ... Terex,aren bi letr.a ... Ha, zer plazerra, hrerriko berrien errezebitzea, t.oki urrun hau' tan! (Irakurtzen hasten da.)

INDIANOA (Irriz).-Good, good letter! ... BENAT.-Yes, yes,... Good! ... Ba, ba, gaixo

Terex ... Jainkoaren ondotik, horrek nu gehie· nik susteng,atzen, hemengo oren hitsetan!

(Letra irakurtzen du ainrtzina.) ,

OYHALA

96

l1arrunátTC) ~enat" .. Milla eskler! SarIta zarzo ktdak gaizki esanak! .

BENAT.-Suerte on, Pantxo! Goberna adi on­do.

PANTXO (Indioari).-Good b~e. (lndioak erantzun bera. Biak urrutiratzen

dira.) BlllNAT.--BerrÍ'z ere lagun berria. Nor eta zer

ote da ,gizon au? Leenago lagun gutxi; eta olMUn,. nOS1ki, bat ere ez. A z,er bizimodua! Emengo irabaziak, bai ando irabaziak! Zakur baili ereez bait~da opa izateko emengo biZia!

Ea z'er dion karupero alabak? ( (P.a:ketea ideo ki du eta karta irakurri.) "Lepoko bufanda au, ne~onek egtn die;ut, zure og'ei tq boot urteren gogoangarri. BiotL biotzezzur,ekin nago! ... Be­nita".

To, ta ala dek! Ogei ta bost urte bete dlz­kiat! ... Neska gaxoa! Nolako ametsetan sartua gero! Ez zioat, ba, dan gutxieneko esperan­tzari!k eman, eta ezta emango er,e!

Ara! Terexaren bi karoo ... Nolako atsegiña, erriko berriak jakitea toki urruti auetan! (Ira­kurtzen asten da.)

INDlOA (Parrez).-Good, good letter! BENAT.-Y'es, yes ... Good! ... Bal, bal, Terexa

gaxoa! ... Jaungoilkoaren urren, aretxek blzkor. tz.en ruau g~enik 'emengo ovdu trlstetan.

(Eskutitz irakurtzen jarraitzen du.)

OYALA ,

LAUGARREN GERTALDIA

JOKA-LEKVA.-Bi¡garren gertaLdiko bera.

1

ANTON, HOTELERO, GABRIELA

ANToN.-(Kallilpitan hoteIeroarekin).-K'Opeta behar duzu ger'O! Eni 'Ot'O,a er'Osi, hilabetheka pagatzek'O. Lehen hilabethea pagatu dautazu, eta 'Ot'Oa saldu duzu! Eta ger'Oztik,ez dautazu pilik eman!

HOTELERo.-Pagatuk.'O daíat. Hf:lr z·ak pazierv tzia pi3;ka bat!

ANToN.-Zer, pazientzia hartu? Badu sei hir labethe pazientzía hartzen dudala! Oraí aski badut harturik. Hasteko, fama txarrak ditu zu­re hotelak ... Errekarat adi dela ... Edo ekazu zor dautazuna, ed'O sesia egiten dautzut!

HOTELERO.-Nork erran dauk errekarat ari naizela? Gezurra duk hori!

ANTON.-Ez dakit gezurra den hori! ... Maíz barne hau hutsa ikusten dut segurik ... Eta, ez

98

, LAUGARREN GERTALDIA

JOKA-LEKUA_-Big.arren gertaldikoa bera.

1

ANTON, OSTALARIA: GABRIELA

ANTON (Ost.a.lariarekin ixloanbillan).-Kope­ta bear da g'ero! Neri aulloaerosi, illabeteka pagatzeko. Eta lenengo illacbetea pagatu dezu; etagero ·autoa saldu; eta geroztik ez didazu zuriko bat ere emano

OSTALARIA.-Pagatuko diat. Artzak pazien· tzia pboka bato

ANToN.-J>azientzia artu? ... Bada urte erdí pazientzia artzen dedala. Naikoa det oralntxe. Gañ'elra soñü txaI'lrak dira zure ostatu onentzat. Porrot egitera zoaztela edo. Biretan bat: edo­-taekatzu zar didazuna, edo-ta enbargoa egiten dizut.

OSTALARIA.-Nork esan dik iri porrotean gau­dena? Gezur garbia dek ori!

ANTON.-Ez dakit ge,wrra ala e,gia dan; ba­ñan aspaldtan uts xam.ar ikusten det barru au.

ziuztete P·antxo eta haren iduriko laounek bizi­-o.raziko!

HOTELERO.-Muthikoa, konpreni zak!... Ala. ba, hoinbertze denboraz klinik-an eaon zaiJak! Horreritzat behar nian dirua". Hortako diat otoa 's,aldu!

ANTON.-Nik ez dut phits ik~tekorik zure familiako ixtoriotan! Nik ene" hartzekotan nahi dut sartu!

HOTELERo.-Pagatzeko astia utz datak! Ez nauk deus oabe. Badiat banko,an diru pixka bat! ,

ANToN.-Zure bankoko diruak ez nu ni on· tzen! Hastek-o ez dut sinesten, han dirurik bao duzulá1

HOTELERo.-Zer, ez dudala bankoan dirurik? Nahi duk nerekin bankoraino ethorri? '

ANToN.-Ba eta segidan nahi baduzu! HOTELERO (Koleran, zel1bitzatzeko tauliera

kenduz).-Debru barne idor presatua!". Boon ... Ez diat bankorat laguntzarik behar ... Bainan haugi hunarat nik banko itzulia egin orduko, eta, dena ez bada, part,e on bat bederen emanen deat.

ANToN.-Ontsa da! ". Ikusiko duzu ixtan· tean! Eta, ez baduzu zure hitza beiratzen, ja· kin azu behar diren ibilpideak. ibiliko di tuda· la, onez onean ematen ez duzuna, bortxaz eman beharko baituzu! (Jalitz·en da.)

HOTELERO (OLhuz).-Gabriela! O, GabrieLa! GABRIELA (Agertuz).-Zer da, aita? HOTELERo.-Zerbitza-azu hemen, ni berritz

ethorri artio! GABRIELA.-Urrun zoazi! HOTELERO.-Ez ... Bankoraino ... Behar ditut

100

Nolanai ,d'ala, Pantxo batek eta orren antzeko' 1agun.ak etzaltuzte bi'zi-araziko.

OSTALARIA. - Motell, konprendizak... Alaba orrenbeste denboran klinikan izan diat. Orta­rako bear nian dirua; ortarako sa1du diat au· toa.

ANTON.-Nilk ez det batere zer ikusirik zure familiako gora·heeratan. Nik nere artzekotan sartu nal det.

OSTALARIA.-Utzi zadak asti pi:x;ka bat paga· tzeko! Ez nauk ezer gahe. Badiat. bankoan di· ru piXika bato

ANToN.-Zure bankuko diruak ez nau n! pozo ten. Gañem, el. det misten bankuan diruri:k daukazunik. .

OSTALARIA.-Zer? Ez deda1a bankuan dlru· r~k? Na! al dek nereroin bankuraño etorri?

ANTON.-Bai, eta berealaxe, na! badezu. OSTALARIA (Aserre, serbitzeko mantal,a ken.

duaz).-DeáJbru, bloltz 1egor, irpurt-errea! OIJdo z,egok. E'z: diat bankorako 1aguntza bearrik. Ba· ñan ator onera berrlz-, nilk bankuko joon·etorria egin oI1durako; €'ta, dana ez bada ere, puska on bat emango diat.

ANToN.-Ondo dago! Eta ikusiko dezu: ez badezu zure ltza betetz:en, nlk ibllliko dltut bear diI'lan ibil-pldeak, onez ematen ez de~una, indarrean ta bortxaz eman dezazun . . (Irteten da.)

OSTALARIA (Oyu eoi1iez).-Gabrielal O, Ga· briela!

GABRIELA- (AoertuazJ.-Z,er da, alta? OSTALARIA.-SeI1bi zazu emen, ni berriz eto­

rri arte. GABRIELA.-Urrutira al zoaz? OSTALARIA.-Erz, iban!kuraño. Ama zanaren

101

\

ama ~enaren joiak estimara~i eta, hek berme; dirua behar dut athera!

GABRIELA.-Ho ••• Ama zenaren orhoitz.ape­nak!

,HOTELERo.-Zer nahi duzu! Bortxatuak gI%­re! (Jalitzen da.)

(Ixtant bat bakarrik.)

II

BEN~T.GAeRIELA. KANPERO

BENAT eta KANPERO (Sartuz).-Agur. Gabrie. Za!

GABRIELA.-Agur. jau,nak.! KANPERO.-Wizky banal (Ixtant bat lxilik ...

Gabrlela jalitzen da, .zel'bitzatu ,eta.) Beraz. be-rritz bahoa Eskual Herrirat! .

BENAT.-Ba .•• Joaiten niz ... Etzi dut avíona. KANPERo.-Zonbat urthe . hemen haizela? BENAT.-Sei urthe. KANPERo.-Serioski lanean así izan haiz .•.

Ondo irabazi duk. Jakin izan duk guardiatzen! Hi bezalakoentzat. Amerikak Amerika dituk! :eta nola ikusten duk hire biziaren segida?

BENAT.-Ho. han ikusiko zer molde kausi­tuko dudan!

KANPERo.-Beha-zak. Benat •... Nik ondo eza-. gutzen eta hanitz estimatzen haut! Alaba hor diat... Hau bakarra diagu. Nahi baduk harekín aphailatu hire bizia. nere ontasunak eta kan­perogoa. hiretz·at dituk. ntus-hak ehorrek!

BENAT.-Milesker ... Bainan lehenik. Eskual Herrirat joango dut. Handik berritz itzuli-eta. itzultí:Cn Q(miz, zuk crrane:r; orho4'/J¡kQ, ni;:!

102

pitXl taJ~alk estimaraz1 bear ditut, eta oyen gañ,ean dirua at'era. ,

GABRIELA.-Oh! .. , Ama zanaren oroipenak! OSTALARIA.-:Z'er nai dezu!? Beartu agiten

galtuzte. (Irtet,en da.) (Une batean Gabriela bakarrik.)

H

BENAT, GABRIELA, KANPEROA

BENAT reta KANPEROA (Sartuaz).---iAgur, Ga· briela.

GABRIELA.-AJgur, jaunak! KANPEROA.-W1xki banal (Une bat iziUk ...

Gabriela irteten da, serbitu ta gero.) Bera'z, baoa berriz Euskalerrira. . BENAT.-Bai, banoa. Etzi det 81bioya.

KANPERoA.-Zenbat urte €IIIlen aizela? BENAT.-Sei urte. KANPERoA.-.Benetan say¡atu ai'z lanlean. On·

do irabazi dek. Jalkin izan dek gordetJzen. I bezelakoent.llat, AmeI1ikak Amerika dituk. Eta zer asmo dek orain?

BENAT.-Ori an ikusi beal'lko: la zer bizi"bide topatz·en dedan.

KANPERoA.-Begira, Benat. Nik ondo ezagu· tzen eta ix1imatzen auto Aliaba 01' diat. Alaba bakarra. Nai badek arekin lotu ire bi'~ nere ondasunak eta kianperotza iretzat dituk. Ilkus zak eorrek.

BENAT.-Milla esker! Bañan ienengo, Eus­kalerrira joan bear d~. Andik berriz !tzul· tlzean, itzultzen banai'z¡. z$ ~a!\<i~o~ oroitu·

103

MementoTcotz ene geroaz ez daTcit deus segu­rrik! Eskual·Herrirat·eta, han ikusiko dut zer egin!

XANPERo.-Hire geroaren jabe haiz ... Egi­nazkik hire pentsaketaTc... Bahakik Benitak nola hitaz burua hartua duen... Agian, ondo atherako zarete, ba hi eta ba hura ... Bon, esa· nak esan ... Gure artean dagotzila. Eta agur! (Jalitzen da ... Gabriela agertzen ere baita.)

BENAT.-Ba, agur ... (Gabrielari) Aita nun du, zu?

GABRIELA.-Ez da urrun, ez! BENAT.-Eta Pantxo, bethi hemen muthil da.

{Jo? GABRIELA.-Pantxo ez da gehiago hemen mu,

thil, bainan hemen hartzen du pentxionea. BENAT.-Zer lanetarik bizi da? ' GABRIELA.-Ho! Ahal duen bezala! Memen.­

toan, zapeta ziratzetik .. , Ez duzu íkusi pasa­tzean? Hor du bere ttattola, karrika buruan!

BENAT.-Gizagaizoa! ... Hortaratua dea? Us­te nuen bethi hemen muthil zela!

GABRIELA.-Ez ... Lehenik baxera garbitzeko eta lan larrietako hartu ginuen. Gero eritu zen. Luzaz egon zen ospitalean... Orai ez du osa­garri haundirik. Eta guk ere, ez ginuen geMa­{Jo harentzat lanik. Eta hor dago miserable! I

BENAT.-Gaizoa! Zer zortea! GABRIELA.-Zer nahi duzu!

111

BENITA, BENAT

BENITA (Sartzen da, arrunt asaldatua ... Ga­briela jalitzen da).-Agur, B enat!

BE;NA.'t.-Z'e! A{lur • .!Jenita! ~u hemen?

104

ko naiz. Oraln oraingot! nefe geroaz ez dakit ez.er segururik. Oraln betntl:at Euskalerrira. eta an ikusiko det zer egin.

KANPERoA.-Ire geroa,nm jabe alzo Egin.it'l:ak 'ire pentsaketalk. BadakiJ{ gure Benitak nola ltaz burua artua duan. Agidanean. ondo aterako zerate. bai i eta bal ura. Baiki! Esanak esan .. . daudela gure ar1lean. Eta agur! (Irteten da ... . ta Gabriela agertzen.)

BENAT.-Baá. agur! (Gabrielari) Alta nun dezu?

GABRIELA.-E'l: da urruti. BENAT.-Eta Pantxo beti emen. Inorrol? GABRIELA.-Pantxo ez da emen morral; emen

bizi bai. baño. BENAT.-Zer lanetatik b!z! da? GABRIELA:-Oi! Al duan bezela. Oralngo al·

dian zapata gal'lbitzetik. Ez al ¡iezu ikus! bi· dean? Or du bere ttattola, kale buruan.

BENAT.-Grz;alg'ajoa! Ortarañotua da beraz? Uste nuan orain ere emen morrol zegola.

GABRIELA.-Ez. Lendabi~! bai. ontz! garb!· tz€lko ta lan larrletarako artu genduan. Bañan gero gaxotu egin zan. Luzaro ospitalean egon izan. Orain ez du osasun aundirik. Eta guk ere el: genduan arentzako lanik. Eta or dabil erru· karri.

BENAT.-'-Gizagajoa! Zer suertea! GABRIELA.-Zer na! dezu?

!II

BENITA. BENAT ,

BENITA (Sartzen da zearo asaldatua. Gabrie· la irten.)-Agur. Benat! , BENAT.-Oi! Benita! Zu emen?

105

BENITA • ....,..Ba, zure ondotik; nabil... BENAT.-Zer duzu? Bahakizu, dudarik gabe,

atzo menditik jaut.sia nizela eta etzi aviona har­tzen dudala!

BENITA (Erdi negarrez).-Ez zaite la hemen­dik aldara! Ez zazula avionik har!

BENAT.-Zerendako ez? BENITA.-Zaude hemen! Ez othe gare biak

bizitzen ahal? Zaude hemen. BENAT.-Gibelerat itzuliko niz... Etxekoen

ikusterat j()an behar dut! BENITA.-Ez, ez zira gibelarat ethorriko! Ba.­

dakit! Ez zira gehiago ethorriko! BENAT.-Zer dakizu zuk? BENITA.-Ha ... Badakit, norbaiten letrak· be­

til,ixuxen errezebitzen ditutzula! Nik zuri bial­dueri, ez zinue1l: arrapostarik ere egiten! Eta hari, abantxu aste guziez!

BENAT.-Ez dautzut lehen ere deus hitze­man! Ez deusetan en(Janatu!

BENITA.-Ho, nik zu zaitut maite ... Hilen naiz bazt·errer,at uzten banauzu!

BENAT.-Zaude ixilik! Denborak denak kon­tsolatzen ditu!

. BENITA.-Bederen, zurekin Europctrat ereman nezazu ... Ale ... Heldu naiz zurekin!

BENAT.-Ez zazula burua gal! Zaude hemen deskantsuan! Eta, .nork daki? Beharb,ada, hiru nilab,ethe gabe, berritz hemen ikusiko nuzul

.6ENITA.-Ba, aise! Zuk esa ten bal! BENAT.-Zendako ez?' iJENITA.-Egin-azu peraz juramentu betikotz

ethorriko zarela! Hale! Juramentu egin-azu! BENAT.-Ho ... Hori sober,a galdatzen dauta-

zu! . BENITA (Ntgarre.z:).-Ba.... Ikusten dut ... Fi­

ni, fini zera neretzat.

106

BENITA.-Bai; zure ondo.tik nabl1. BENAT.-Zer dezu? Badakizu, dudarik. gahe,

atzo. mendUilk j'etxi nintzala eta etd abioya al'· t~en dedala.

BENITA (Erdi negarrez).-Etlzaitezela emen· dik jo.an iño:r:a! Etzazula abioyik artu!

BENAT.-Zevgatikez bada? BENITA.-Zaude emen! E'z; al giñezke biok

J,'lizi? Zaude emen! BENAT.-Berr:iz etorriko naiz. Etxekoak 1Jkus·

tera jo.an bear det. BENITA.-E:z, etJZera berrlz eto.rriko. Badakit!

Etzera geyagoetorriko.! BENAT.-Zer daki'zu zuk? BENITA.-Bai. Badalkit, no.l'baiten kartak beti

lzaten dituzula. Nik zuri egindako.ai, etzenden erantzunik 'ere egitlen. Eta ari, berri:z, iaastero.!

. BENAT.-Ez dizut iñoiz ere nere itzdk eman .. Etzaitut .ezertan engañatu.

BENITA.-Qh! Nik zu 'zaitut mal:te. Ilko naiz, bazterrera uzten banazu!

BENAT.-Zaude íxilik. Denborak danaik az. tuerazten ditu.

BENITA.-Bedel'en, zU:l'eklJn Europara eraman nazazu. Tira! Banoa zurekin!

BENAT.-Etzazula bururik rgaldu! Zaude emen ge1di! Eta, nork daki? Beal'bada, itu illa· bete gabe, berriz ,el'e emen ikusiko nauzu.

BENITA.-Bai! Aixa! Zukesan bal! BENAT.-Zel'gatik ez? BENITA.-Egizu, ba, juramentu, beti:ko ero·

rriko z,erala. Tira! Elgizu juramentu! BENAT.-Oih! Ori geitxo' eskatzen dida'zu. BENITA (Negarrez).-Bai... Ikusten det...

Alkabo.! ~a;bo zeraneretzat.

107

BENAT.-Benita, 'I'bOrbait heldu da! \ BENITA.-Bueno ... Banca ... Berritz ikusiko

zaitut. (Jal~tzen da.)

IV

ANTON, BENAT, HOTELERO

ANTON (Sartuz gurutzatzen du Benita).­Agur, Benita!

(Benlitak ez dio erreposturik ematen.) ANTON (Benateri).-To, hor hiza? Zer zian,

to, ho~ako sapan, neska horrek.? BENAT.-Bihotza pixka bat hautsi zmok, iku,.

sizhemendik urruntzen nukela! ANTON.-To, xantza duk! BENAT.-Nolaz díat xantza? ANTON.-Ho~ako alaba on baten etxecm sar·

tuko baihiz. Badie gero horiek .ontasun iruzki­tan !

BENAT.-Bizkitartean ez zioiat onhartu! ANToN.-Zer arrazoinez? BENAT.-Batetik, gorapen eta behempen so­

bera aise dituen neska bat baituk hori. ANToN.-Ba:.. Hemengo neska gehienena

duk hori! Han baino beroago eta basago dituk gero hemen!

BENAT.-Bertzetik, ez nuk diruarekin ezkon· duko, bainan bihotzarekin!

ANTON.-Bihotzarekin? Zer, oraino hortan hi­za? Uste balín baduk hire bihotzari kasu ema­nen duten neskatxek, hirekin ezkontzeko! Di­ru hanitz izan-zak, eta bihotz .erakusle frango izanen duk! Dirua die gu baitan xerkatzen, eta ez bihotza!

BENAT.-Baduk, hetan ere orotarik!

.108

lJENAT.-Benita: no:rbait badatot. BENITA.-Banoa. Berriz dkusiko zaitut. (Irte.

te'n da.)

IV

ANTON, BENAT, OSTALARIA

ANTON (Sartuaz, t01Jo egUen du Benita).­A.gur, Benita!

'(Benitakez dio erantzuten.) ANToN.-(Benat'eri).-To! Or al intzan? Zar

zian, olako be'l1otasunean neska orrek? BENAT.-Biotza pixka bat autsi 'zayok, emen·

dilk banoala ikusiaz., ANToN.-Suertea dek orratik! BENAT.-Nola gero suertea? ANToN.-Olako alaba baven etxean sar.aea,

alegia. Baditek, gero, oyek txanponÍlk erruzki. BENAT.-Nik, ba, etzioat on-artu. ANToN.-Zer arrazoi deik, ez on·artzeko? BENAT.-Batetik, gora ta beera askotxo iza·

ten dituala. \ ANToN.-Ba ... Emengo neskarik geyenak di·

t€k ori. An baño beroago tia basatiago dituk gero emen.

BENAT.-BesteUk, berri'L, ez naiz,ela diruare­kin ezkonduko, biotzarekin balzik.

, ANTON.-Biotzarekin? Zer? Oraindik ortan aÍ'L? Uste al dek, ive hiotzari begiratzen dio· tela neskatxak, irekin ezkontzellw? Diru asko Í'Z!an z,ak, eta biotz.it¡;:ur.a asko irz;ango dek in· guruan. Dirua bear izaten dia,gu etxean, eta ez biotza.

BENAT.-Era guztietakoalk izaten dituk nes· katxak bazterretan.

109

AllTON.-Sinhets nezak. 13atinbaduk ahala neskat:ca dirudun 1)atekin ezkontzeko, hura har-zak emazt·etzat lehenbailehen .. _ Bihotz eta amodiozko i:ctorio pili:cta horiek, utz-atzik be­re gisa haurrendako. M oltsa jori baduk, nahi ditukan bihotz guziak berdin hireUJj,.o . dituk. Oraí eta flero ere!

BENAT.-Ez diat bizi berduratu batí lotugo ... Emazte bat, bakea familian, lana, Eskual-He­rriko flo:cotasuna, horietan oiz#zeko :cedea diat.

ANTON.-Ni ez nuk batere emazte hartzeaz flriñatua! Berdin, gero ere, dotzenean hamai­hiru hor izanen ditíat. Biziaz nahi diat lehe­nik ontsa baliatu... Eta anartean, ez diat, emazterik sahetsean nahi ere nardagailu!

BENAT.-Bakot:cak bere flustU! Badiat uste ahatik, hire. haurreko kati:cimatík, pi:cka bat baztertua hizen!

ANTON.-Puh ... Aphezen erraneri behar ba­ginikek jarraiki, baginikek to zer egin!. .. Has­teko hemen baduk asko erlijione mot·a ... Hail, to, hi jChkriterat, zoin den hoberena!

BENAT.-Dugulakoaz eta dugunaz bederen, segur b·ehar ginikek.

(Ixtant bat ixilik daude.) ANToN.-Pant:co ikusia duka? BENAT.-Ez ... Zer diok hartaz? ANTON.-Phitsik ez· duk hura ... Eskale erres-

ta bat bilakatua duk. BENAT.-Po:ci bat lagunduz, errekatik jali.

tzen ahal bagin'u! . ANToN.-Hura jali den hainetik? Ez dik it:cu-

rarik? ' I

HOTELERO (AgertU'z).-To, hor háiz et.a, hi ere Benat! Zer haiz? Itsaso bertzaldera abian?

BENAT.-Ba ... Hala niz!

110

AHTON.-Sinls1.a n~zak. 13aldln badek eradk neskatxa dirudun batekin eZlkont~eko, ezkon adi lenbailen beraI'iekin. Biotz eta maitetasu, nezko Ílpui pO lit oyek utzi itlzak bazterrera umeentzako. Diru-[loltsa beterik badaUlkak, na1 ditukan biotz guztiak iretzako dituk... Orain eta ger,o.

BENAT.-Ez diat, bizi ustel bati lotu na1 nere burua. Emazte bat, pakea familian, lana, Eus. ka1errtko goxotasuna: lau gauza oyetan bizi izatekó asmoa diat.

ANTON.-Ni ez nauk batefie, emazte art'zeko bero. Berdin gem ere or Ílzango dizkiat "doze­nan amairu". Biziaz ondo baliatu nai diat le­nengo. Eta artean ez diat ema'zterik baztarrean nai, narda ta aspergarri.

BENAT.-Bakoitzak bere gustu. Uste diat, orratik, il'e txikitlandikako kristau legetik pix, karen bat ba:ztertu aizela.

ANToN.-Apaizen legetik? A.pai~en esa-mesai begira bagaude, izango di,agu zer egin ... Gañe· ra emen baldek erlijio klaserik asko. Auskalo zein dan onena!

BENAT.-Degula eta degunaz beintzat seguru bizi bear genik:ek.

(Une bat ixüik daude.) ANToN.-Pantxo ikusi al dek? BENAT.-Ez. Zer diok ar,entzat? ANTON.-Ezler ez dek ura. Eskale-ondar egi·

ñik ~egok. ' BENAT.-PiXika bat lagundua'z, errekatik ate·

ratzen lagun bagenezayo ... ANToN.-Ura atera, dagon izaeratik? Ez diat

uste. OSTALARIA (Agertuaz).-To! Or aiz i ere ta,

Benat. Zer abi1? Itxasoz beste aldera abian? BENAT.--J3ai, alaxe naiz.

111

aOtELERO.-Ez haiz hanitzik a.gertu hunarat. mendirat iganez geroz! Zer hintzrm? Hire mol· tsa zain egoiten?

BENAT.-Ohoinak sendi direlarik. guardian egoitea hobe!

HOTELERo.-Engoitik, hoin xuhurki biziz, do­lar meta pixkorra ere bildu bide duk hik! P,a,ntxori pixk,a bat pasatzen ahal diok. Hire­kin ethorria, ez baituk hire hein berean!

BENAT.-Hein hortarat jauiten lagundu du. tenek, berritz altxatzen lagunduko ahal dute!

HOTELERo . ..,-Zer naukak? Ni hobendun. ho· rren miseriaz?

BENAT.-Ez du bethi iduri, hemengo muthil­ootik hanitzik ondu dela! .

HOTELERo.-Hanbat gaixto beretzat! Aski zi'lln ontsa goberncctzea! (Antoni) Anton, heldu haiz óibeleko .salaraino! Behar ditiagu\ bi solas era­bili.

(Anton jalitzen da.) BENAT (Bakarrik).-Zer den ahatik bizia!

Duela sei urthe, barne huntan berean ginen. jin berriak, hiru eskualdun gcczte, hein bert.su­koak. N ola biziak elgarretarik urrundu gituen! Alta, sei urthe, ez dira ba mende bat!

v

PANTXO,BENAT.ANTON

PANTXO.-(SaI1tz¡en da, bere keza bizkarrian. He bizarrak luze. errumes bezti, ... samzen da .... Behin. Benatekez du ez.agutzen ere.)

BENAT (Azkenean ezaguturik).-Yes! Hi! Hi. ez hiza Pantxo?

112

óstÁLAtiIA.-Zetn gUtx1 azalc1u at~en onera, mendfra igo intzan ezkero? Zertan egon izan aiz? Ire boltsatxoa zaitJzen?

BENAT.-Lapurrak senti diranean, guardia egitea obe.

OSTALARIA.-OnuzkJero, orven xuurki bizi !'.z:a· nez, dolar·pilla polita bildua izango dek lk! Pantxori piXika bat ematen al diok. Irekin eto· rria izan arven,ez bait.dek ura ire mallara el· du i:i?an.

BENAT.-Dagon malla ortara erortzen lagun. du diotenak, berriz ere altx;at¿;en lagunduko al diote!

OSTALARIA.-Z'er? Ni egin nai al nauk erru· dun, orren egoera gaxoaz?

BENAT.-Ez dirudi beintzat, emen zuen mo· rroi egon zanean askb ondu zanik.

OSTAI.ARIA.-Anbat gaxtoago beretzat! Asko zian, ondo ta zuz,en gobernatzea. (Anton·i) An· t.on: ator atzeko salaraño. Itz bi egin bear diz· kiagu elkarrekin.

(Anton irteten da.) BENAT (Bakarrik).-Zer dan, orratik, biz:ia!

Orain sei urte ,ostatu ontan bertan giñan, eto· rri berriak, iru eu~ka1dun gazte, irurok malla beretsukoak. Bi'ziak nola elkarrengandik urru· tiratu gaituan! Sei urte ez dituk, ba, gizaldi bat ere!

V

PANTXO, BENAT, ANTON

PANTXO (Sartzen da, bere zapata garbitzalle kaja 'bizkarrean, ille ta bizarra luze, arlote jan. tzian ... Benat'ek ez du ezagutzen ere.)

BENAT (Azkenean ezagutürik).-Jes? 11 1 e¿; al aiz Pantxo?

113

PAN'rxo.-Benat 1 BENAT.-Agur, Pantxo gaizoa! Yes, yes, yes!

Ez hintuan ezagutzen ere! Hi, hi, Etxebesteko semea, hortaratia?

PANTXO (Buma beheitituz).-Ba, ahalge nuk nihaur!

BENAT.-Bainan muthikoa, nolaz hiz holaka. tu'?

PANTXO.-Eritasunak ... Mendikotz ez on ... Hirian, nehon ezin arrapa ene heineko lanik! Horra to!

BENAT.-Muthikoa, behar duk bertze zerbei· tetarat entseatu! Hori ez,duk ofizio bat! Orai­no gazte hiz!

PANTXo.-Sobera behera eroria 'nuk, berritz jalitzeko!

BENAT.-EZ duknehor hain behera erori ·ezin baitzukek jali ... Jalitzeko nahia behar dik!

PANTXO.-Enia engoitik egina duk! BENAT.-Gaizo Pantxo! To, ni etxerat abian

nuk ... Etzi hartzen diat aviona! Gabriela, eka· tzu bi wizky! Gaizo hi! Eta, hire familian bahakie nola hizan?

PANTxo.-Nekez! Eta hik othoi ez zakela deus sala!

BENAT.-Bainan... Hola ez hintazke egon! So egizak ... Ni partitzen bainuk, ene arropeta­rik emanen dauzkiat, poxi bat bezti hadin ... Dirua ere utziko deat ... Bezti adi, eta bertze lan zerbait.etarat entsea adi!

PANTXO (Buruarekin e'z eginez).-Orai, be­rantegi duk!

ANTON (Sartuz, harroki mintzo da Pantxo· ri).-To, hor hiza, hi ere buhamia! Ontsa jina hiz ... (Jartzen da eta 'Zangoa luzatzlen dako.) Goizean zapetak ziratu gabe, jali bainuk etxe­tik, to, zira-hazkidak orai! Hola ikusiko dik

114

PANTXO.-Benat! . BENAT.-Pantxo gai~oo.!. .. Moten! Ez indu·

danezagutz,en ere. l? 1, Etxebest'e--ko semea, ortaraño eroria?

PANTXO (Burua beeratuaz).-Bai. Lotsa nauk neroni ere.

BENAT.-Motell, bañan nola ortaratu aiz? PANTxo.-Gaxotasuna... Mendirako on e'z:;'

eta kalean ezin arikitu nere moduko lanik. Ori· xe izan dek guztia.

BENAT.-Motell: Beste z'eozertara sayatu bear dek. Ori ez dek· ivetzalw ogi·bidea (ofizioa). Oraindik gazte ¡üz.

PANTxo.-Beeragi erorita nIok (natxiok), be­rri'z: altxat:ue-ko.

BENAT.-Ez dek iñor erori iñoi:z, berrÍ'z ezin altxatzeraño. Altxatzellm gogoa: odxe bear dik.

PANTxo.-Onezkero ba, nereak egin dik. BENAT.-Pantxo gizagajoa!... Ni, ba, etxera

abian na.uk. Et,zi artz,en diat abioya ... Gabrie· 'la, ekait,zu bi wixJd. Gizagajoa! Eta zuen etxean bai al z,ekit'ek nola egon?

PANTXO.-EZ noski.. Bañan ik e'z nazakela salatu.

BENAT.--'Bañan .bañan... Ola ezin inteke egon! Begira! Ni banitxe'ak, eta iretzat nere erropa ,erabilliak. Jantzi adi pixka pat. Eta di· J'U puxkla bat 'ere utziko diat. Jantz:i adi, eta sayatu beste zevbait lanetan.

PANTXO (Buruari eragiñez).-<EIZ; beranduegi dek.

ANTON (Sartuaz, arra mintz.atzen zaya Pan­txo'ri.-To! Or al intzan i 'erle, ijitu ori? Onda etorriko atzakit. (Exeri eta anka luzatz.en dio Pantxo'ri) Goizean zapaúaJk garbitu gabe irten nauk e~etik, eta garbi .ezazkidak orain ik. Ola

115

,

Benatek ere, zoin abilki pratikatzen dukan hi­re ofizioa! To, wizkll turnada on bat irabaziko duk!

\ (Pantxo xutitzen da. bere lanar! buruz.) BENAT (Idorki).-Pantxo ago hire tokian! ANTON (Irri larri batekin).-Zer! Utz·hak

zonbait sosen irabazterat ... Badik beharra! BENAT (Serioski).-Errak, Anton! Bahakika

zer ari izan?' Ez hiza ahalge holako lan baten galdatzeko adixkide eta herritar bati?

ANTON (Kexu).-Zer kalte egiten zioiat? Ira· bazia emaiten zioiat!

BENAT.-Batere gizon bahaiz, gisa hortako irabazíak emanen dituk nahi du.l,enerj" &ainan ez huni.

ANToN.-Zer Tr-iz hi ere? .. Herresten lauzkan abiatia? Lehenagoko apostolua haiz ba orai ere!

BENAT.-Nahi baduk ... hura bera nuk ... Eta nizen bezalako nahiago díat, diruz hanpatu moltsa idor bat izan baino!

ANTON (Xutitzen da, koskatua).-Eta, ez z,a­kiat zueri zendako kasurik egiten dudan ere! Nardatzen nuzue azkenean! Ez zukek gehiago mintza ere! Iduri eta zuen beharretan nizan! (Jalitz,en dela.) Eta hemendik harat, bakea ema­nen duzi eni!

BENAT.-Haíl nahi baduk bethikotz! Ez hiz berdin gu arterat, guk galdeginik jina! (Baka· rrik) Ze debru da holako! Ez dela gure beha­rrean ... Hori, zerbait gutarMe nahi duelarik da, beraz, bakarrik, gure adixkide nahi! Eta guk, hortarik zer.baít behar badugu, orduan ez gitu ezagutzen ere! Beretzat na'hi luzken fJ¿san, nahi ditugu, guk ere guretzat, adixkideak! Egun txarretan ere, lehíal e[Jonen direnak, e.~a

116

ikuslk'O dlkB,enat'ek 'ere, Z'eñ'en abillti' egiten dekan ire ofizIo berria. Wixki baterako aña , 'at/erako dek.

(Pantxo zutitzen da, bereZanean asteko.) BENAT (Legorki).-Pantxo: ago i~e lekuan! ANTON (Parre larri batekin).-Zer? Utzayok

diru pixka bat iraba'.z:ten. EtziOik kalterik egin­go.

BENAT (Bekoki illun).-Alzak, Anton: bai al dakik zer egiten dekan? Ez al dik lotstk ema· ten olako lan bat adiskide ta erritar bati es· katüeak?

ANTON (Aserre).-Kalterilk egiten al zioaf? Irabazia ematen zioat.

BENAT.-Batere ,gizon baai'.z:, nai dekanari emango dizkiok olako irabaziak, ez oní.

ANTON.-Zer aiz i ere? Narras guztien la­guntzalle? Ondo lengo apostolua aiz, bai, orain ere.

BENAT.-Bai, nai badek. Lengoxe bera nauk. Eta nai'Zen bez·elakoa izan nayago diat, diruz pUlZtutalko boltsa legorra izan baño.

ANTON (Txutitzen da, mindua).-Etzekiat, zertarako itz egiten dizutedan ere. Nazkat.z:en nauzute azk:enereko. E'zta itzik ere geyago zue· kin! Uste al dezute zuen bearrean naizela? (Kanpora abian) ..... Eta emendik aurrera, pa;kea emaidazute neri!

BENAT.-Joan adi, nai badek, betiko! Len ere e'.z: aiz etorri, guk deituta. (Beretzako) Zer deabru da ori olakoa? Ez duala gure bearrik ...

i Gure bearrean danean bakarrtk da, beraz, gu­re adiskide? Eta gu aren bEfllrrean geranean, orduan ez gaitu ezagutzen ere. Berentzat nai ginduzteken neurrian nai ditugu, ba, guk ere guretzat adiskideak: egun txarretan ere leyal

111

, . ez bakarrik aizea eskualde dugun egunetan. (Ixilik ixtant bat.)

(Pantxori) Hik, Pantxo, behar huke hire go­go hori poxi" bat sendatu! Hik dukan eritasu­na, ez baituk gehienik gorputzean, bainan izpi,. rituan.

PANTXO (Tllixteki).-Orai berantegi duk! BENAT.-Nolaz berantegi! Jalitzeko nahikun­

dea pitz hak ... Oldar bat egi·zak. PANTxo.-Orai berantegi duk! BENAT.-To, Pantxo, pena egiten dautak!

Nahi diat sakrifizio bat egin hiretzat ... Nahi auka enekin jin? Piaia pagatzen daiat!

PANTXO (Gogoetatua aphur bat egonik).-Ez! BENAT.-Zendako ez? I

PANTXO (Trixteki).-Ez! BENAT.-To ... Nik ez zakiat ba zer egin gehia­

go hire oneUm! ... Barri haugi Etxegáray bai­tarat... Elgarrekin afalduko diuk! Emanen dauzkiat hitzemanak eta erabiliko ditiagu az­ken solasak ... Barri artio! (Jalitzen da.)

PANTXO.-Ba ... Barri artio! (Bakarrik ... Wizky ondarra edaten du ... Ix­

tant bat, gog,oetatua dago ... Bat batean sepan ni~arrez lotzen da.)

OYHALA

,

118

i'zango diranak, eta €IZ a1zea gul"e aLde degu· netan bakarriik. (Une bat iXilik.)

(Pantxori) Ik, Pantxo, ire gogo ori pixka bat sendotu egin belar ukek. Ik daukak,en ga· xotasuna, 'ez delk go:nputzekoa, biotzekoa ta animakoa baizik.

PANTXO (Tristeki).-Drain beranduegi dek. BENAT.-Nola gero, beranduegi? Altxatzeko

gogoa pixka bat piztu zak. Bayo bat eginzak. PANTxo.~Orain beranduegi delk. BENAT.-Pantxo, Pantxo: pena ematen di·

dak. Geyago egin nai diat iretz:át... Etorri nai al dek nel"ekin? Biajea neronek pagatuko diat.

PANTXO (Gogoet.an apur bat egon ondoren).-Ez.

BENAT.-Zergatik ez? PANTXO (Tristeki).-Ez. BENAT.-Etzekiat, ba, zer gey.ago egin iretzat.

Etorri adi laister Etxegaray·ren Hotelera. El· ,ikarrekin afalduko diagu. E,sango dizkiat itz. -'€manak,eta alipatuko dizkiagu azken itzak. Laister arte! (Irteten da.)

Pl\.NTXO.-Bai... Laister arte! (Bera bakarrik... WiXki ondarra edaten

du ... Une batean gogoetan dago ... Bat batean, aogor negarrari ematen dio.)

OYALA I

119

BORTZGARREN GERTALDIA

J'OKA-LEKUA.-Lehen gertaldiko hura bera.

1

BENAT, TEREX

BENAT.-Sei urthe egunez egun, hemen be­rean ginela!

TEREx.-Phesta hau bera zen, orduan ere! Ahatik, egungo egunak ordukoak ez bezalako begitartea du guretzat!

BENAT.-Zuk errazu! Orduan gure arbola, landatu berri... Eta orai, arbola lilita:n.

(Aphur bat ixilik.) TEREx.-Luze izan dira sei urthe, zutarik

urrun ... Halere, zure letreri esker, bethi zuta­rik urbil bizi izan niz!

BENAT.-Nik ere aithor dul, zure letrek ha­nitz lagundu eta beiratu nutela! Eta, bahaki­zu, othoitz hura! Bethi erran dut yero!

TEREX.-Nik ere ba zuretzat! (Aphur bat ixilik.)

i20

BOSTGARltEN GERT AtDIA

JOKA·LEKUA.-Lenenoo oertaldikoa bera.

1

BENAT, TEREXA

BENAT.-Sel urte, egunik egun, emen bertan giñala.

TEREXA.-Festa au bera zan orduan ere. Gau~ko e'gun onek, orratik, o¡,dukoak ez beze· 18Jko aurpegia du gur,etzat.

BENAT.-Ori 'esan! OIlduan gure arbola, lan· daIle berri zan; orain, ordea, arbola loratu.

(Apur bat ixilik) TERExA.-Luze izan ditut sei urte, zugandik

urruti. Ala ere, 'LUre k1artai eSkerrak, beti ere zugandik urbil bizi izan naiz.

BENAT.-Nik ere aitortz·en det, zure kartak asko lagundu ta gOIlde naut'ela. Eta aginduta· roo otoitz ura? ... Beti esan det gero.

TEREXA.-Baita nik ere zuretzat. (Apur bat ixilik)

121

BENAT.-Eta hemen nehork badakia, gure art,eko atxikim,endua?

TEREX.-Ez! nehork! BENAT.-Oas! Orhoit zirea, Karmenen egun

hartako sarkidea? Izkiriatu zauntan gero! Bai­nan, ez diot behin ere erreposturik eman!

TEREx.-Ba, gaixoa, oraino hor dago erra­bian ezkondu nahia!

(Aphur bat ixilik.) BENAT.-H a, zer goxotasuna, berritz ere he­

rrian aurkitz,ea, urrun tokietan ibili ondoan! Iduritzen zaut, osta:tu huntan ene bizia, zure­kin zeru bat izanen dela.

TEREx.-Enetzat ere hala-hala izanen da.

11

MENTABERRY,BENAT,LEON,TEREX

MENTABERRY (Agertuz).-To, hor hiza? Hi ikusi beharrez nindabilaian. Ontsa hiza? Noiz jina hiz?

BENAT.-Erenehun aratsean ;ina ... Eta kon­tent jinik.

MENTABERRY.-Nola arrapa tu dituk herria eta herrikoak, hango hedaduren ondotik?

BENAT.-Oraino, zozotua bezala niz ... Ezin sinhetsia dut hemen nizala.

MENTABERRY.-Orhoit nuk nihaurren .lehen itzultzeaz! Zer loria! Zer atsegina!

BENAT.-Ba, ... Eni ere, zonbait aldiz jin zauz­kit pertsu xaharrak gogorat: (Kantu:¡o;),

BENAT.-Eta emen lñork bai al daiki gu bion arteko zera?

TEREXA.-E:zta iñork ere. BENAT . ...,-Aizu, eta gog,oan al dezu egun aro

tako Karmen'·en atoeraldia? Karta elle egin zi· dan. Bañan nik ,ez nion erantzunik eman, eta kito!

TERExA.-Ba, gaxoa 01' dago oraindik e~kon· du nai bizi bizian.

(Apur bat ixilik) BENAT.-Zer goxota'zuna, berriz ere errian

al'kitzea, urrutietan ibilli ondoren! Iduritz,en zait, nere bizia ostatu· ontan, zUIlekin, zeru bat izango dala.

TEREXA.-Neretlat el'e alaxe izango da.

II

BENTABERRI, BENAT, LEON, TEREX~ •

BENTABERRI (Agertuaz).-To! Or al intzan? 1 ikusi bearr'ean nenbillekan. Ondoal aiz? Noi'z; etorri aiz?

BENAT.-Erenegun arrats,ean. Eta pozik, eto­rria.

BENTABERRI.-Nola arkitu ditwk erria eta errikoak, ango ibillien ondotik?

BENAT.-Oraindik zozotua bezela nago. Ezin sinistu det emen nagola ere.

BENTABERRI.-Gogoan diat nik ere nere le­nengo andikako etorrera. Nolruko poza! Nola­ko atsegiña!

BENAT.-Bai. Neri ere zenbait aldi'z etorr! zaizkit berltso x.aa,rra¡k! go'gora: (Kantari)

123

Herrialde guzietan toki onak badira, bainan bihotzak dio: zoaz EskuaZ-Herriratl

MENTABEJtJtY eta BENAT_-(Betan doblatzen dute:)

Bainan bihotzak dio: zoaz Eskual-Herrirat.

(Bi gazte. Leon eta Joseph, agertzen dira.) MENTABERRY.-Eta, osagarriz ontsa hiza? BENAT.-Ba, ber, ... Joaitean bezin sanhol MENTABERRY.-Hobe, hobe! LEON.-Agur, Benat! BENAT.-Agur! nor hitut hi? LEON.-Ni Leon. Eta hau Joseph. BENAT.-Ui, ui, ui! Nola handitu zirezten?

"Ene bi lehen auzoak ez ditut gehiago ezagu­tzen... (Eskuaemaiten diote.) Zonbat urthe di­tutzi orai?

LEON.-Hogoira urthe! BENAT.-Nola jendeer kanbiatzen den! MENTABERRY.-Ba, ••• Adin hortan bereziki. BENAT.-Etxecrn ontsa zireztea denak? LEoN.-Ba, ba, ... Denak ontsa! BENAT.-Bon, jinen nuk agur egiterat! Zer

hartuko duzi? Jar zizte! LEON.-Phitsik. Edan berriak gira, eta bu­

ruak behar ditugu xuxen atxiki, gure kargua ontsa bethetzeko egungo phestan!

BENAT.-Biba zik! Biba zik! MENTABERRY (Txalpela kenduz Benati).-Ean

124

Ern-alde guztietart toki onak badira. bafían biotzak dio: "zoaz Euska1errira".

BENTABERRI eoo BENAT.-{Biok batean)

bafían biotzak dio: "'zoaz Euskalerrira".

(Bi gazte, Leon eta Jose, agertzen dira.) BENTABERRI.-Eta osasunez ondo al ago? BENAT.-Bai. bai. Joatean bezin sendo. BENTABERRI.-Obe olaxe, obe. LEON.-Agur. Benat! BENAT.-Agur! Nor aut i? LEON.-Ni Leon; eta au JOIs,e. BENAT.-Ui, ui, ui! Nola. aunditu zeraten!

Nere bi auzo urkoenak ez ditut ezagutzen. (Es· kua luzatuaz) Zenbat urte dituzute orain?

LEoN.-Ogeina urte. BENAT.-Nola aldatzen geran orratik! BENTABERRI.-Éai. Adin ortan batez e.re. BENAT.-Etxean ondo ~erate danok? LEoN.-Bai, baL Danoik ondo. BENAT.-Baiki, baiki! Joango nauk agur egi·

tiera ... Zer artuko dezute? Exeri zaitezte. LEON.-Ez degu artuko ez,er. Edan berriak

gera; eta buruak zuz·en euki bear ditugu. gaut· klO festan geren egin,bearra ondo betetz·eko.

BENAT.-Gora zuek! Gara zuek! BENTABERRI {Sonbrerua Benati burutik ken-

125 •

xapel hau buruan nola zirezten? (Entseatzen dio Leoni.) To, ez hintazke b;atere gaizki ... Egun batez, ho~ako bat beharko zinukete, zuek ere bainan bakotxak zuena!

LEoN.-Nork daki ez dugun, izanen! MENTABERRy.-Hau har zazue etsenplutzat ...

Sei urthe sakrifikatu ditik han, bainan orai, bere bizia deskantsuan irag.aiten ahalko dik.

LEoN.-Erreusitzekotz, entseatzea balio lu­ke... Errazu, Terex, plaza gaineko bandera, zuen etxean galdatu behar omen da. Emanen dautazia othoi! Behar ginuke han ezarri!

TEREx.-Ba, muthikoak ba, gogotik... Sar zizte! (Hiruak jalitzen dire.)

MENTABERRy.-Berritz joaitekotan jina hiza? A~a alderat?

BENAT.-Ho, alderat, alderat! Badut hccngo­tik aski!

MENTABERRy.-Hirekin joanak zer bilhakatu dituk?

BENAT.-Anton, arrunt hangotua... Pantxo berritz trixte bat bilhaltatua!

MENTABERRy.-Ba,... Zerbait entzuna diat... Ez nuk estonatzen ... Guriegi zian, guriegi, mu­thiko hori, hangotz! Berririk ez zutela eta, ha­ren ama izana zaitak, zerbait jakin nezan gal­dezka. Emazte hori xori-buru bat duk! Ez dai­taka eskandala eman nik galdu dio tela semea! Andere nahi, emazte ttula!

BENAT.-Te... Ez dea hura bera, hantxet heldu?

MENTABERRy.-Ba, ... Hura bera duk ... Bar­nerat sartzen nuk ... Nahiago diat horrekin ez gurutzatu!

BENAT (Bakarrik).-Hauxe duk maite ez du­dana! Lagunen berri txarren kondatzen! Eta {luziz beren ameri!

126

duaz).-Ia sonbr,em au buruan nola de:.\Uten? (Ipintzen dio Leoni.) To! Ez daukak batere gaizki... Egunen bate'an olako bat bear zen­dunekezuek lell'e; lJañan balwitzak berea.

LEoN.-Nork daki Ízango ez ote de,gun? BENTABERRI.-Ikasi e'za:zut~e onengandik. Se!

urtie an egin dizkik gogotik lanean, bañan oraÍn bere biziaemen igal'oko dik atsegiñe'z. .

LEoN.-Ondo ateratz,ekotan, sayatl,ea mere­zi lUlke ... Aizu, Térexa: plaza gañeko bandera zuen etxean eskatu bear omen da. Emango al diguzu mesedez? Ipiñi bear genduke.

TERExA.-Bai, mutikoak,bai, sartu zaitezte. (Irurak irteten dira.)

BENTABERRI.-Berri'l joatekotan etorria al aiz? ala ge1ditz'eko?

BENAT.-Oh, ge1ditzeko, gelditzeü<o! Angotik naikoa egin degu.

BENTABERRI.-Irekin joandako irurak, zer nola utzi dituk?

BENAT.-Anton, z'e,aro angotua. Pantxo, be­rriz, lur jota, zearo.

BENTABERRI.-Bai, bai; z'enbait entluna ba­diat. Eta e:z nauk a,rri1:iz·en. Guriegia uan, gurie­gia ura ar~o. Berririk ez dutela ta, aren ama lengo batez izana diat, z'el'bait jakin ot,e neza­k,ean galdezka. Emakume ori, txori-buru bat dek! Eskanda,10 Lpiñi ,el zLdak, 00, semea nik ,gaLdu d10dala ta? Andre nai; te.' emazte tula.

BENAT.-Et? Et? E.z al da bera, an datorren ura?

BENTABERRI.-Bai, uraxe ta bera dek. Barru­ra nitx;eak. Nayago diat arekin tO!porik ez egin.

BENAT (Bakarrik).-Auxe deik atsegin ez de­dan gaUlza: lagunen berri txarvak emateá. Ba­tez er,e beren amari.

127

, lIt

KAROLINA, BENAT, MARGARITA

KAROLINA (Agertuz).-Agur, Benat! ". Itzuli zira beraz gibelerat? Bethi ontsa?

BENAT.-Ba, ba, Jainkoari esker. Zu ere ba? KARpLINA.-Ba, osagarria badugu". Noiz jina

zira? BENAT.-Erenehun! Ez naiz oraino nehorat

alhatu". Zuen etxerat jitekoa nintzan berrie­kin!

KAROLINA.-EZ dea, (Jure hura gibelarat itzul­tzekotan?

BENAT.-Ez,,,. Orainoez da hortarik ari! KAROLINA.-Bulta bat huntan, ez du berririk

emaiten". Artzaingoa utzi eta, hotel batean lotzen zela lanean, izkiriatu zaukun ... Geroz­tik letrak bakanduz jin ziren ... Aspaldian be­rritz ez dauku sekula izkiriatzen. Ontsa da du­darik gabe?

BENAT.--Ba, bao Arras ontsa da! KAROLINA.-Eta hotela bere (Jain hartua dia,

edo zer kondizionetan da? BENAT.-Bere gain, beharbada hartuko du

e(Jun batez, bao M ementoan irabazian bizi da! KAROLINA.-Alabainan, hasteko partzuer da

usaia han, emeki emeki nausi bilhakatu artio! BENAT.-Ba, hala da hango usaia. KAROLINA.-Eta, ez dautzu letrarik edo deus

eman etxekotz? nENAT.-Ez du asti handirik izan, holako zer­

baiti pentsatzeko ere! Doi:doia presaka elgar ikusi dugu eta!

KAROLINA.-Ba, konprenitzen dut ba haren bizw ... Hango hoteletan, hemengotan bezala ...

128

In

KAROLINA, BENAT, MARGARITA

KAROLINA (Agertuaz).-Agur, Benat! Etorri gerala, beraz? Ondo?

BENAT.-Bai, bai, Jainkoari eskerrak. Zuek ere ondo?

KAROLINA.-Bai, osasuna degu. Noiz etorri ziñan?

BENAT.-Erenegun. El naiz oraindik iñor fikusten asi. Zuen etxera joatekoa nlntzan, ano go berriekin.

KAROLINA.-Gure ura ez al da onuntzako as­motan?

BENAT.-Ez, oraindik ez da alako asmotan. KAROLINA.-Aspalditxo Qntan ez digu berri·

rik ematen. Artzantza utzl ta ostatu batean lanEian asi zala eskribitu zigun. Geroztik kar· ta'k bakan.tzen joan ziran. Eta aspaldl ontan ez diguezertxo ere eskribitu. Ondo da, ;noski?

BENAT.-Bai, bal; oso ondo da. KAROLINA.-Eta ostatu ori bere gain artua

al du dagoneke? edo Ziertan da? BENAT.-Bere gain, bear bada, artuko du

noi'z;bait. Orain irabazian ari da. KAROLINA.-Izan ere, asieran, sozio·lagun iza·

teko oitura da an, poliki poliki nagusi egin arte.

BENAT.-Bai; ala da ango oltura. KAROLINA.-Eta ez al dizu kartarLk edo ezer

eman etxerako? BENAT.-Ez degu astí aundirik izan olako

zerbait prestatzeke ere. Doi·deya, presaka al· kar ikustea egin degu eta.

KAROLINA.-Bai, bai; konpl'enditzen det ano go aren bizia. Auge ostatuetan, emengoetan

.129,

Gau eta egun, bethi ptésaka ... Egiten nuen ba, hortako ez zaukul.a izkiriatzen! Eta, aipha· tu daut~ia bere bizia han egingo duen,. edo emazte hártzerat jingo duen, edo zerbait?

BENAT.-Erran dautzutana! Ez'dugu solas funtsik ibili. Bahakizu, ni menditik jautsi eta, aviona laster zen. Eta, doi bat b1ertzerik ez gira gurutzatu.

ltABOLINA.-Kontent niz holako berri onen entzuteaz! Bahakizu, jende gaxtoak bethi bai· tira, gezurra nahiago dutenak kondatu¡' egia baino. • .

MABGARITA (Agel1tuz).-Ha, arrapatzen zituti ' andere Kdrólina, ... Zer zinen? Zure semé :tar­mant horren berri galdez jina?

R;ARoI:.INA.-.:.:..Ba, preseski, Margarita. Kontens· ko bainiz ukhan ditudan xehetasun onez!

MARGARITA.-zér da? ZaP1et,a ziratzetik abe· rastu?

kABOLINA.-Ba, badakit zer famak hedatu dituzun harentzat! Bainan egia bertzela· da.

MARGARITA . ....::.Ene a'labak ere, haren egon to­kitik, ukhaiten ditu aero b,erriak! Baí eta, ha' ren potreta ere badu, nahi baduzu ikusi.

KAROLINA.-Zer dabila? tUTe alaba oraino haren óndótik?

MAR'GAliITA.-Bere haurraren aita aMJáu, andere Karolina!

K;\ROLINA;-Zure alabak ez du zentzu handi­rik, haren pretentzionea balinbadu oraino ere.

MARGARITA.~Alabainan, ene alaba, buhame­tarik!

KAROLINA.-Zuha¡¿reJe diozu! :M:ARGARITA.-Ene alaba buhame, odolez,an·

defe Karolina, .•. Et,a zure semea berritz buha-

130

~ela:~~).l,Í;fl ~~"b~,t,1~~ter~,a. Pe~~~t#~n nuan, bal, arl"egatik etz.lgula ,~s~r1piize:(l ... .1iIta ~ipa,tiI Pel,dtzu, 'Q'eti l:!I:l pi~iP?~ko asmoa duan, ala emazte¡¡. ;art,ze.ra '.ºI)!e~a ~tºrriko ,ate 4an, ,edo Qlako zerbait? -.!~¡;:NA:r.-:-::IjJsan di:zudana: m; degu lzketa lu~ ri'k ~in; nI menditiJK j'aixl eta abioya 'laister ~ªl:I;' .l'Ítª ,Ü;Sk,~i . bat besterik e.z gera el~rre-,ltlI:l ,egbI:l. '.

;B;~QJ,.I~.\.7;P;~k pago Qlakp J,erri ,on~k ~n­~~\l.I:l pn9Qrc€1l. J3al(j~u: betl, !,!r~ hai b?Jt'9a bazterl1etan zenbait jende g~~:l:tq, g~\l.l1',a.Q!i­,nª,~ .J1ay':~a '41,t?Jlijr ~gia ba:(io .

• • MA:~l't¡\ (~g~rt~).~, topat~~nza,iwt, iU)¡,cl.x:~ ,Kw'Olin,a f ,4e.r :zabilt~a? ,Z~re I!tmle. e4e.r ~~WftP .,QeJ;'ri~k .j~tterfl . etorria?

\,KAilQUXA . .".,..Bai, alnxuxen, Mal1ganta. Po­zik bait-nago, jaso (iitu~an ~eetaSJln9na~.1n."

MARGARITA.-Z~r? ,A!b~:~tu .ªl~;:t, z~p~ta gar­\pit,~en?

KAROLlNA.-Bai, badaklt zer l1plakQ Ja;ma ,~aI:l ~~oz\l.n j·e.n,qe arte~n. Bªñªn d¡W¡i ~ezu-,rra.· "

MARGARITA.-GUl'e alabak ere izat·~n.~~u, S,e­.x:o, lurm1de .ayeta~aren perriak~Aren ,e.rl"e­~ra~u pat erebad).l, ikusi n.al bfl~e:z),l..

~K,AROLINA._Z,er da.b~lzuepªlaQ~, .9retn~k \~ arenondqtilt·?

MARGARITA.-Bere aJrrat;el;l a.tYlp.~t~r~Jt ~ du, andl'e Karolina.

KAROLINA.-Zure alabak ez du zentzu aun­dirik, aren ametsetan' badargo oralndik.

MARGARIT¡\.~Iza.n e.re,g).lre aJªpa Jjltu-ku. mea rolan. . .

KAROLINA . .,-;Zerqrl1ek.diozp. )~IARGARITA._G:ure ala,ba, 09P'1~1)i1~. ~n,Q:r:e

Karolina. ;a~ñ/W z:uen ,~~m:ea, ,~Ji~11a" .~7- 9liQl.e~,

me, ez odolez, bainan Z01rez eta zorriz ... Bai, anaeTl~ Ka1'Olina!

KAROLINA . ...,..Holakatuabalitz, ez laiteke ZU1"8 alaba, hura bilau beharrez ariko!

MARGARITA.-Ez, andere Karolina, ... Ez uste izan ene alaba, zure semearen gutizietan dela ... Ez du zure semea galdatzen, bainan harenga· nik paperño bat, haurraren aita dela paperño tUpi bCti. Paperño horrekin, haurrak Etxebe3-teko ontasunetik ezkin bat -ho, ezkin bat ba­karrik- beregana dezan. Konprenitzen duzia, andere Karolina?

KAROLINA (Irri mehe batekin).-Ha, ha! Eza­gun duzu jende iñorcmtetik zirela, uste badu­zu paper mutur batek, holako ahalak ditue~a! Ha, ha, ha! Joaiten niz, ori ... Irri eginaraz· ten dautazu! Agur, Benat, eta miZesker eman dauz.kidatzun berri onez!

BENAT.-Ba, agur, anderea! MARGARITA (Benati).-Zer han{1o ber" saka-

tu diok, to? , BENAT.-Berri batzu, Margarita, behialako

pegarra bezala dira: Urrundik urhez, hurbildu eta lurrez!

MARGARITA.-"Nor niz ni" debrusa! Gu be­zala lurreko lapharret.ik izanagatik, horrek be· thi Phazko lili daukala bere burua, to! Aphal· du beharko dik ba orainobere andere moko hori. (Jalitzen ,cta.)

IV

TEREX, LEON, JOSEPH, BENAT

TEREX (Agertuz, Joseph eta Leonekin, Ban· aera daramakate).-Aski duzi phesta bur.uratu e~a, b(3rr~ hunat bererat itzultzea!

132

, bañ~n ba! zouez eta zorriz. Bai, andre Karo­linao

KAROLINA.-Ola balit'./l, ez litzake zuen alaba, ura bereganatu nayez ola sayatuko.

MARGARITA.-Ez,· ,andre Kfirolina. Etzazula uste, guve ala:ba zuen seme orren ondoren da­billenik. Gur·e alabak ez du eskatzen zuen se­merik; arengandik papert:x¡o bat eskatzen du bai'zilk: aurraren aita da1ako pa¡per txiki bat; paper txiki orrekin aurrak EtX!ebeste-ko on· dasunetatik puxka bat -oh, puxka bat baka· n-ik!- beveganatu dezam. noizbait. Aditzen de­zu orain, andre Karolina?

KAROLINA (Far mee bat ezpañetan).-Ja, ja! Ezagun dezu, jende ez-jaJkiñetakoá zerana, uso te bade'zu paper mutur batek olako indarrak dituala. Ja, ja, ja! Joan nadin, joan nadin! Farra egiüerazien didazu! (Benati) Agur, Be­nat, eta millaesker eman dizkidazun berri on oyentzat.

BENAT.-Bai, agur, andrea! MARGARITA (Benati).-Zer ango berri eman

dLok g·ero emakume ovri? BENAT.-Berri batzuek, "befñolako" pegarra

bezela dira: "UrrutitiJk urllez; bertara eta lu­rrez".

MARGARITA.-,Ah, zer nolako "nor naiz ni" deabruzkoa orf! Gu bezelaxe, lurreko laharre­tik sortua izan arren, orrek beti burua Paz. ku-lore egin bear duala! Makurtu bearko di-k, oraindik beve andre-moko ori! (Irteten da.)

IV TEREXA, LEON. JOSE, BENAT

TEREXA (Agertuaz, Jase eta Leonekin, ban­dera daramatela).-ASlko dezute, festa buka~ tzen danean, terriz elle Ollera ekart:zea.

133

LEoN.-Ba, ... Bego gure gain, eta mileske'1'l! TEREX.-Ez du zeren! (Bl muthikoak jalitzen dira.) BENAT (Irri'z).~[rriz nago, Terex! TEREX.-Zar dautzu, Margaritak, bere usaia-

ko piko hetarik jali! BENAT.-Margarita eta beste, ohartzen niz,

Amerik,etan edo hemen, mundua bethi mundu dela!

TEREx.-Ba, jendea den tokian bethi kausi­tuko duzu jendet,asuna eta haren eza. Jendeta­sun eskasia! ... Errazu, so egizu nor heldu den!

BENAT.-Nor da hori? ' TEREx.-Karmen da ... Bulta huntan hemen

ikusten dut, itzulika dabila! Segur, zurekin mintzatu nahiz!

BENAT.-Jin dadiela! [rri egin behar dugu! Enekin izan zaite, deuz ez balitz bezala {Jure artean, deskantsuan ar{Ji dadien.

(Benatek, bizkarra Karmeni emaiten diQ, alegia zapeta estekatzen okupart:ua.)

v

KARMEN, TE'REX, BENAT

KARMEN.-Agur, Terex, ... Errazu, ene anea ez dea hemen agertu?

TEREX.-Zure anea? Ez ... Ahatik, barnean ere ninlzan eta ez dut biziki so egin!

KARMEN.-Oas! [kusi behar nuen bao (Ez­tul tUpi batzuz nahi luke Benateri so eginara­zi. Ba.inan hau ez zaio itzultzen.) Behar b,ada jaun hunek ikusi duke?

TEREx.-Galde ozu berari!

1:14

tEON.-Ba!, ba!; .beglO gure gafn; eta mina esker!

TEREXA.-Ez da z'eri! (Bi mutillak irteten dira.) BENAT (Farrez).-Farrez nago, Terexa. -TEn;,;xA.-Zer jalki di'zu Margarita orrek be-

l'e betiko mingaln ortatik? BENAT.-Mal1garita edo Bal1garita, Amerike­

tan -eao ,emen, gau.za bat da betiJko gauza: mundua beti rnundu dala.

TERExA.-Bai, bal; j.endea dan tokian, beti arkituko dezu "j-endetasuna" eta "jendetasu­nik'e'za"... Aizu, begira nor datorren.

BENAT . ....,.Nor da, ba, .ori? TEREXA.-Karmen. Aldi onlJan 'emen ikusten

det, joan.da etol'ri dabiUela. 8eguru, zUl'ekin mintzatu nai duo

BENAT.-Datorrela, datorrela. Far pixka bat egin bear degu. Zaude nerekin, gu bion artean ezer ez balitz be21ela, orla bel'e burua al'giago agertu de.zan.

(Benat'ek l{armen'i bizkarra em,aten dio, makurtuta zapat.a lotzen ari alegi.a.)

v

KARMEN,TEREXA,BENAT

KARMEN.-A,gur, T,erexa, ... Aizu, gure anaya ez al da emen agertu?

TERExA.-Zuen anaya? Ez. Bañan, barruan ere ibilli bait-naiz, ez dezak'et esan.

KARMEN.-Jas! Ikusi nai nuan, bao (Eztul txiki batzuek egiñaz, Benat'i oart-erazi nai lio­ke; bañan Benat' ek ez-entzun egiten.) Bear ba­da, jaun onek ilkusi zezakean.

TEREXA.-Galde-yozu berari.

iikNAT (ItzuRzen eta ategl.abarrhua).-Yes! Karmen!!

KARMEN.-Ho, zu Benat'?' Zu hem.en? Ez nuen ori uste zu hem.en arrapatzea!

(Eskuak tinkat:zen dituzte.) BENAT.-Batere ez zira kanbiatu, Karm,en, ...

Duela sei urthe bezain gazte eta fr.esko arra· patzen zitut!

KARMEN (Harrort:ua,ezargun du ez dela bere buruaren jahe).-Zu ere, orduko b,er bera zira! Ahatik hola beztitua, nola ezagutu zu? Oas, orhoit zira? Nola hemen berean ginen, zu he­mendik urrundu aintzin? Ba eta nik hitza atxi­ki nautzun gero! Espresuki zure adreza gal­deginik, bietan izkiriatu nautzun, e.t,a zuk, ez errespustarik ere egin!

BENAT.-Ha, gaixo.a! Zer uste duzu? Kali­forniako mendietan, letrek hem.en bezala ku­rritzen dutela? Ori, orhoit niz elhur handi ba­tzuz, negu guzia letrarik gabe egon baiginen! Fin ttipi bat hartuko duzia?

KARMEN.-Ba, berdin. BENAT.-Terex, zerbitza dazkigutzu bi fin! (Terexak zerbitzat2'ien ditu.) KARMEN.-Nik uste, zuk zer nahi toki eder

ikusi duzu! Izan zirea New-York-en eta San Francisco-n?

BENAT.-Ba, p.asatu ba! KARMEN.-Izigarrizko etxe handiak omen

dira hiri horietan! Karrika guziak berri be­rr.iak, 'eta gaitzeka eletrikaz argituak! Otoak ere inuminia!

BENAT.-Ba, bada gauza ederrik hor gaindi! KARMEN.-Hdn kasik presuna guziek amen

dituzte beren otaak? Etc: hanitzek, Buik ha­rtetarik. Eoia dea?

136

BENAT (Itzultzen da, eta arritua, aLegia).­J es! Karmen!

K>ARMl1:N.-Oi! Zu, Benat? Zu emen? Ez nuan uste zu emen arkitzerik.

(Eskuak elkarri eman) BENAT.-Lelllg'oxea zaude, Karmen. Orain se!

urte. bezain gazte ta fresko arkitzen zaitut. KARMEN (Arrotua, ezagun du ez dala bere

buruaren jabe).-Zu ere, ba, olldUlko ber bera zaude. Bañan, ola jantzia nork ezagutu? Oró!· tzen al zera, U:ola giñan emen bertan, zu emen· dik joateko aurrean? Bai. eta ·nik !tza eman ere nizun, ain xuX'en zure kartaen zuzenbidea galdeturik; eta eskribitu ere bi aldiz egin ni· zun, eta zuk ezta eraritzuniJk egin ere.

BENAT.-Ah, gaxoa! Zer ust'e dezu? Kalifor· niako mendietan kartak emen bezela !biltLen dirala? Ara: oroitzen naiz ederkitxo, elurte aundi batzuek izan ziran al di batean, negu guztia kartarik gabe egon giñan. Kopatxo bat artUiko dezu?

KARMEN.-Bai, berdin. BENAT . .-..!J:'erexa, atera ezazkiguzu bi kopa·

txo. (Terexak atera) KARMEN.-Aizu, eta: toki eder asko ikusiko

zenituan? Izan al z'era New-York-en eta. San Francisco-n?

BENAT.-Bai, pasa ba:i. KARMEN.-Izugarrizko etxe aun'dialk otnen

dira erri oyetan? Kale guztiak berri berriak; eta elektrikaedernez avgituak; autoak ere errUL ...

BENAT.-Bai; bada gauza ederrik baztarre­tan!

KARMEN.-An ia dan!llk hai omen dute beren autoa. Eta a.skok haiga oy,etakoa. E~ al da?

137.

BENAT.-Ba, han oto bat uTehaitia, hemen bí­%iTeleta bat uTehaitia bezala da. Zure osagarria-ri! '(EdaJten dute.) .

KARMEN.-Ba, zure osa:garriari! Eta aire­koan, ez omen da phitsik senditzen, .treinean baino gehiago, eta gain behera, xeheki ikus omen ditazke lur gaineko goiti behera guziak!

BENÁT.-Ba, sal bu lanoak edo ilhuna direla­Tik!

KARMEN.-Oas! ... Zer xantza izan duzun aha­tiTe! ... Nik uste, zer-nahi baduzu kondatzeko. Ha, z~r plazerra nuken zure entzutea horien guzien' kondatzen! ... Zer xantza duzun hola kurriturik! ... Maíz orhoitzen nintzan zutaz! ... Egia gero: bethi, halako zerbait preferentzia bainuen zuretzat, bertze hemendik foanentzat ez nuena!

BENAT.-Plazer da jakitea, adixkide gordeak baditugula.

KARMEN.-Gure etxerat behar zinuke ;in! Aita, ez da jalitzen erromatismekin ... Lorian lit.ake zure entzuteaz hango iztarien k.ov.da­tzen ... Biziki maite ditu hango ixtorioak!

BENAT.-Mementoan, baditut zer-nahi bisita egiteko han direnen familietarat ... Ez niz aise zuen etxeraino helduko!

KARMEN.-Ez zira, dudarik gabe, berrttz Ameriketarat itzuliko?

BENAT.-Ez, ez,... Ene ohantzeaz pentsatze­ko adina jina dut... Eta, hemen nahi nuke kokatu.

KARMEN.-Oas ... Nik ere, ene geroari pen­tsatzeko ordu dut ... Errazu, sarri balean iza­nen zirecL?

BEN4T.-Beharbada, itzulibat eginen dut.

138

BENAT.-Bai; . eta an auto bat izatea, emen bizikleta bat iz.atea bez,ela da ... Zure osasune· rako! (Edlxten dute.)

KARMEN.-Bai, ZUl'e osasuuerako! Eta abio­yean ez omen da sentitz,en ezer, tr.enean baño g·eyago; eta ikusi ere, ikust'en amen dira 1ur gañelko gora:beera gU!ztiak!

BENAT.-Bai, 'egun argi danean eta lañorik ez da~nean.

KARMEN.-Jes! Nolako suertea izan dezun, orratik! Makiña bat gauza izango dezu konta­tzeko! Zer uolako atsegiña nu~ean nilk. ere, zuri entzutea, olako gaU!zak kontatz,en! No1a­ko suertea izan dez.un orl'enbeste ibillirik. Maíz oroitzen nintzan zutaz. Egia g·ero! Beti, a1ruko zel1bait banuam nik zuretret, bes te emendik joandakoentzat ez nuana.

BENAT.-Atsegin da jakitea, adiskidé ezku­tuak er·e baditugula.

KARMEN .-J oan bear zenduke gure etxera. Aita e'z da ateratz'en, bere erreuma-aizearekin; eta poza izango 1U1ke ZUl'e kontuak entzutea. BiziJd atsegin izaten ditu Ameriketalro kon· tuak.

BENAT.---Draingotz baditut beste bisita ba­tzuek ere egin bearrak' an daudenen et:x:e­koentzat. Nekez e1duroo naiz, beraz zuen etxe­ra.

KARMEN,-Etzera noski berrlz joango Ame­riketara?

BENAT.-Ez, ez. Nere kabitxoaz pentsatzeko urtéak etorriak ditut; eta ementxe na! nuke egin "bertan goxo".

KARMEN.-Nik ere, ba, nere et0l1kizunari be­giratzelw garaya badet oraintxe ... Atzu ta, laig· ter dan tzan izango al zera?

BENAT.-Bear bada, agertu bat egingo de~

!l39

KA!tMEN.-LeMn &:mtza, ene gaZdatzen aau­tzut! ... Hitzemaiten duzia?.. Errazu b·ccietz! Nahi duzi", hitz hartzea nun eZgar aurkhituko dugun?

BENAT.-Hortaz jada hitz hartia niz norbat. tekin!

KARMEN.-Norekin?

BENAT.-Ene lagun beharrarekin. (edo Ene emazte-gaiarekin.)

KARMEN (Basca eskutikeskap.atz,en zako ... Arrunt nahasten da).-Zure, zure ... (Ez daki gehiago zer erran.)

BENAT.-Baa, ... Terexekin ... Ez zinakina hau niela ene lagun gaia? I

KARMEN.-Uj! Uf! (Bisaia xukatzen du.) BENAT.-Zer duzu?.. Ez zirea ontsa? KARMEN.-Ez! Phitsik!. .. Ez dakit zer ger-

t.atzen zautan! ... Edaria bururat joan zaut ... Ho ... Joaiten niz hemendik! ... Uf! Uf! Apur ... a{Jur ... (Jalit.len da.) .

BENAT (Irriz).-Gaizo neska! Orhoitzeko ahalgea izanen du ori, horrek!

TEREX (Irriz).-Aitaren bisita, sarriko bala eta gaineratekoak sartu dazkotzu zuk!

BENAT.-Ardi sobera sarkariek noizean be­hinka othe mulko bat muthurrerat on dute.

TEREx.-Badut uste zuretzat zuen sukharrq, ixtant batentz·at hoztu diozun!

VI I

I

MENTABERRY, BENAT, BATTITTA

MENTABERRY (Agertuz).-To ... Azkenean ba.. karrik utzi hute ... Nindagoian luzaz emazte errezebitzen ariko hintzanez!

14Q

KARMEN.-Lf.!n'en:g¡o danttza-aJ¡dla neretzat es­katzen dlzut. I1Jz emang.o al dida'.z;u? Esazu ba­yetz! Nai al dezu nik .esatea a1kar nun arki­tum.o degun?

BENAT.-Gauza ortaz, lendik itz-artua nalz n.orbaiteikin.

KARMEN .-N .orekin? BENAT.-Nere lagun.bearrarekin (000 Nere

ema'.z;te·,gayar,ekin). KARMEN (Basoa eskutik 'erortzen zayo. Oso

naasten da).-Zur,e, zure... (Ez daki zer esan.) BENAT.-Bai, bai; Tevexa'l'~kin ... Ez al zene-

kian au nuala nere ,emazte-gaya? KARMEN.-Puf, puf! (Aurpellia igurtz~az) BENAT.-Z-er dezu? ... Elz al zaude .ondo? KARMEN.-Ez da ezer. Ez dalkit z,er dedan ...

Edaria burma ig;.o zait nunibait. Oh, banua emendik! Puf! Puf! Agur ... Agur ... (Irteten da.)

BENAT (Farrez).-Neska gajoa! Aztuko etza­y.on l.otsa artu du oraintxe!

TEREXA (Farrez).-Aitaren bislta, eta laiste­rreko dantza a1dia eta gañerako berriketak, on­dotx.o aztuerazi dizki.ozu .oraing.oan.

BENAT.-AIIdi mutur-sa!ikariak, nolzean beln­ka .ote-mord.o bat muturrera ematea, on izaten dute.

TERExA.-Zuretzako zeukan sukarra, ederki oztuko zitz.ayon gaur.

VI

BENTABERRI, BENAT, BATISTA

BENTABERRI (Allertuaz).-To! Alare, azke­nean bakarrik utzi aute. Uste nian, usne, .orain­dik ,ere lu.z;aroan emakume bisitariakin egongo intzala.

141

BENAT. - Ameriketarik itzuti anitzek, he­mengoek baino, gisa hortako, ~an gehiago omen dute ... Hola zena zure denboran ere? •

MENTABERRY (Irriz).-Ba, bazukek hol'hola zen! ... Errak, orai jina baihiz, pentsatzen .diat ez hizala Ameriketarat joaitearen kontra min­tzatuko?

BENAT:-Zendako galdatzen dautazu hori? MENTABERRY.-Egia erran... Ene irabazpi­

deen gatik ere ... Zonbait, Amerikaz arras hits­ki mintzatu izan dituk ... Eta, izan ditiat hila­betheak, nehor ez baitzian gehiago hara.t deli­beratzen.

BENAT.-Zer kondatu izan dute Amerikaz? MENTABERRY.-To ••• Nehork nahi ez dituzten

ofizio errefusetan, han Eskualdunak ar-ar~ten dituztda ... Batzu, bortxaz, soldado ere altxatu dituztela. Badirela miseria gorrienean badau,. denak, etsimenduz beren burua garbJ,iu dute­nak ere ... Holako, to!

BENAT.-Horietan egiak ere badira, bainan g(lUzak ez goragotik juj.atzea, alderdikaria izaitea da!

MENTABERRY.-Hortakotz, hi baitan konda­tzen diat, gauzen haxean ezartzeko eta lan ona egiten badautak, ez hut ahantzik-o ene iraba­zietan!

BENAT.-O, Mentaberry, gisa hortako afere­tan, ez dut, zu ganik, hartzekorik nahi! ... Ez konda, nik nehor, edo berotuko dudala Ameri­ketarat, edo harat joaitetik, gibelatuko duda. la! ... Xehetasun galdatzaileri, xehetasun egi­-egiak emanen dazkotet, gero jakinean, bako­txak hauta dezala bere bidea!

MENTABERRY.-Ene ofizioa ez zauka zerbitzu on bat hanitz eskualdun gazteentzat?

BENAT.-Zure ofizioa, Mentaberry jauna, ba-

142

BENAT.-Ameriketatik etorrl berrlak, gal oro tan emengoak baño lan g,eyago izan 01 omen dute ... Ola al zan zuen denboran ,ere?

BENTABERRI (Farrez).-Baleitek'eJk, bai, or­duan ere ola zala... Aizak eta, Ameriketatik ola etorrl eta, ez aiz noski Ameriketara joa­tearen kontra mintzatuko ...

BENAT.-ZeI1gatilk galdetz,en didazu or1? BENTABERRI.-Egia esan, nere iraba:zi.engatik

ere bai, pixka bato Z,enbaitzuek Ameriketaz oso illun mintzatu izan ditUik. ... Eta izan dizkiat z,enbait illabete, iñortxo ere arako berotzen etzanik.

BENAT.-Z,er esan dute, ba, Amerilk'etaJz? BENTABERRI.-An iñork nai ez dituan' ofizio­

tan jartzen dituztela euskaldunak; batzuek in­darr1ean so1dadoere eraman dituztela; badira­la miseri ta bear gorrian bizi diranak; baita etsimen txarrez beren buruak il dituztena,k €I1e_ Eta olakoxeak.

B:ENAT.-Guzti ortan eg!aJ1t ere badira; ba­ñan gauzak gora,g'otik a,rtu bear dira, zuzen juzkatuko badira.

BENTABERRI.-O,z,duan, lagun izango aut gau­zak beI1e lekuan itpintz'en; eta ondo lan egiten hadidaik., gQigoan iZ!ango aut irabazi'e'tan.

BENAT.-Ez, Bentaberri, ez; (l.,lako zer-egiñe­tan ez det zugandilk artz,ekorik izan nai. Ez pentsa, nik iñor, edo-ta berotuko dedanik Ame­riketara joateko, edo-ta oztuko ara joan ez de­din. Galdetzen didatenel¡ X'eetasun guztiak eman ba!, bakoitzak jakiñaren gañean bere bi­dea autatu dezan. Orixe da nik egingo dedana.

BENTABERRI.-Nere ofizio ta zer-egiñ au, ez al deritzaik protX'ugarri euskaldun askoren­tzat?

BEI4AT.-Zure ofizioa, Bentaberri jauna, ba·

,,143

tzuentzat altxagarri, eta berlzeentz.at galgarri! BATTITTA (Agertuz).-Agur, jaunak! MENTABERRY eta BENAT.-Agur, Ba:ttitta! BATTlTTA (Benati).-Gure tria;te hartaz, zer

berri ekhartzen dautak?... Egia nahi diat ja. kin! ... Egia duka herresta bat bilhakatua de· la?

BENAT.-Egia, da! BATTlT,ú.-Za:peta ziratzetik bizi dela? BENAT.-Egia da. BATTITTA.-Bon, aski badiat ikasirik... (Men·

taberryri idorki) Ean? ... Nun gira omi? Nun dira zure, haren partiadako agintza e.ta espan· tuak?

MENTABERRY.-Hau, eta: hura, biak betan urrundu dira ... Hunek egin duena, harek ere egin zizaken! Ez da ene falta ahula agertú b·ada.

BATTITTA.-Aberastu ba, aberastu ... Ez dira ez harat joaiten direna:k aberasten... báinan, harat gazte horien igortzale trafikantak!

MENTABERRY.-Ene ofizio,a, ez Cla trafiku bato Lan zuzen bat da!

BATTITTA.-Trafiku bat, ba, Mentaberry, ... Eta trafikutan hitsena: jenden trafikua ... Han, Amerikano handi.mandi batzu, eskUaldun ha­ragi eske, eta zu, heien\ fornitzale!

MENTABERRY.-Ori! Hola estimatzen baduzu Amerikanoek Eskualduneri egiten diot.e.n fa­gorea!

BATTITTA.-Fagoratu nahi bagituzte, jin di· tela Amerika:no handi hek gutarterat, eta lan­tegiak, hemen berean munta di,tzatela gure gazteentzat.

MENTABERRY.-Aski diozute bereri galdatzea hola egin dezaten ... Beharbada obeituko ziuz. tete!

144

tzuen{.z:at altxagarri eta besteentzat galgarri! BATISTA (Agertuaz).-Agur. jat;nak! BENTABERRI eta BENAT.-Agur. Batista! BATISTA (Benat'i).-Gul'e serne gizag,ajo artaz.

~erberri dakallkLdak? Egia jakin nai diatL .. Elgia al da lur jota dagola?

BENAT.~Egia da! BATIsTA.-Zapata gal'bi1Jzetik bizi dala? BENAT.-Egia da! BATIsTA.-Baiki! Asko diaL .. (Bentaberriri)

Bentaberri: Nun ,gera orain? Nun dira aren joat,eralm agintza ta fantasiak?

BENTABERRI.-Ura eta au, biak batean joan ziran. Onelk egin duana. arek ereegin z,eza· kealll. E.z: da nere falta. aI1gala age'rtu bada.

BATISTA.-Aberastu. aberastu .... Ez dira. ara joaten diranak aberasten; ayek ara bidali ta emen ge1ditzen diranak. aberasten dira. Trafi· kanteak. zuek!

BENTABERRI.-N ere ofizioa erz: da trafiiku bato Lan zuz,en bat da.

BATISTA.-Trafilku bat. hai. Bentaberri •... Eta trafikuetan itxusiena: gi'.z:,a·trafikua. An. Ame· rikano aUlndi-mandi haltzuek euslka1dun aragi· -e'ske. 'eta zu ayen orni1JzaUe.

BENTABERRI.-Ederkiestimatzen dezu zuk. Amerilkanoak euskaldunai egiten dieten mese­dea!

BATIsTA.-Mesede egin na! badigute. etorri ditezela Amerikano jaun aye'k gure err!ra. eta ezarri ditzatela emen bertan lantegiak gure ga'.z:teen tzat.

BENTABERRI.-Berai eskatzea dezute ori ... Eskatu. eskatu .... Bear bada. adituko dizute.

145

BATT1TTA.-GU1'e tolda Amerikak husten ari du, eta eskualduna:k betetzen... Ixtantean arrotz dirudunek Eskual·Herria ezarriko dut'e eskualdunik gabe!

MENTABERRY.-Prediku ederra da: Eskual­-Herria eskualdunentzat, bainan, dakizun be­zala, Battitta, diruduna ez da pr~di.kuaren mu­thil, bainan in tres aren.

BATT1TTA.-Ba, eta zu, dirudunekin hortan phartzuer. Zu zakur handien xakur!

MENTABERRY.-Bakotxa bere buruaren jabe da, nahi duen bizi-moldeari loto

BATTITTA.-Hum! Hala zen harat galtzerat igorri duzun hura ere ... Maluruski, hala zen ... (Urruntzen da.)

MENTABERRY.-Hau,z-e da gizon horren jazar­kundea! Bizkitartean, ez dut nehori bortxarik egiten! Egin-azue ongia! Horra mileskerra! (Espa1dak altxatuta, ostatuan sartzen da.)

VII

TEREX, BENAT,

(Ixtant bat iXilik) TEREX.-Ez duzi iduri denak gogo bereko

zireztela Amerikaz! Zuk, zer pentsatzen du­zu? ... Am,erika gazt,een galtzeko ala ontzeko dela?

BENAT.-Terex gaixoa, gaztea landare bat be­zala da. Landare azkarra desterra ditake eta lur arrotzean sar ... Azkarra delakotz, lur arro· tzean ere, berdin ontsa emanen du ... Landare ahula berritz, hobe da ez desíer.ratzea. Bere sort-lurrerik kan'po, ez baitu deus onik ema­nen! Hala:ber eskualdun gazte funtsezko azka­rrak; edozoin arrotzekin ere on,tsa emanen da.

146

BATISTA.-Eusmalerria Amerika'k ustutzen ari duo Laister amerikano dirudun oyek Eus· kalerria 'euskaldunik gabe utz1ko dute.

BENTABERRI.-Pr'ediku ederra: "Euslkalerria euskaldunentzat"; íbañ'an Ibadakizu, Batista, diruduna ez da predikuaren morroi, interesa· ren morroi baizik.

BATIsTA.-Bai, eta zu ortan dirudunekin zo· ziyo; zu, zakur aundien txakur.

BENTABERRI.-Balkoitza bere buruar,en jabe da, nai duan bizi-moduari eltz'eko.

BATISTA.-Hum! Ala zan, ara bere burua ·gal· tzera btdali 2Jenduan gure gizagajo ura ere. Zo·, ritxarrez, ala zan ... (Kanpora dijoa.)

BENTABERRI.-Eraso ederra, gizlÜn orJ:1ek era­SIÜ diguna! Bañan nLk iñor indarr'ean e!t"am::m al det ba? Egiezute on! Orra zle·r milla eske· rrak! (Sorbaldak aUxatu,ta os tatuan sarizen da.)

VII

TEREXA, BENAT

(Une batean ixilik) TEREXA.-Et.lerate danok iritzi berekoalk

Amerikia'ri buruz. Zuk zer derizkioQ;u? Ameri­keta gazt,een galtzeko ala ontzeko dala?

BENAT.-Terexa gaxoa: gaztea, landare bat bezela da. Landar,e a.likarra lurre.z aldatu diteke eta lur arrotzean 8artu. Alzkarra dalako, lur arnotz'ean eI"e .ondo ema,llIgo du ... Landare arga­la, ordea, obe da ez lUrr,ez a1datzea. Bere 8ort· -lurretik kanpora ez bait,du e:?!er onik emango. Ala berean, euska1dun ga'.lte azkarrak, edozein errialde arrotzetan er.e ongi emango duo 'Bañan

147

Gazte funts gabe ahula aldiz, Eskual-Herrian: jada (Juti izanen da-et.a, Eusk.al-Herrllik kan­Po bat ere ez!

TEREx.-Eta zu, lutngo itzuliaz kontent zi­rea?

BENAT.-Ha, ez dut urriki h.an gaindi ibUi­rik ... Ikusirik, anitz ik.asi dut ... Ahatik, behin, bainan ez bietan. Ez eni, berritz harat joait,e­rik aipha! Nik desiratu Amerika, ene bizi on­darrekotz, hemen da: Ene sort-herria, bere ze­ru ta mendixka airosekin, bere etxe txuri, be­re erreka garbi, phentze ta oihan ederrekin, ... Eta horien erdian, zu, Terex! (Esikua lUiZatLen dio.)

OYHALA

148

euskaLdun aul eta a~alj,\k, Euskalerrian ber· tan gutxi amango du; eta Euskalerritik kan­para, ezer ez.

TEREXA.-Eta orain ZU, ango joan-etorriaz pozik al zera ala damu dezu?

BENAT.-Ez det damu, andik zear ib1llla ... Ikusita, asko ikasi det. OrratjQ{, beln bakarrik; ,ez hitan. Ez aivatu neri berriz ara joaterik. Nik, emendik eta n€'I'e denbora guztirako nai dedan Amerika, emen ,ijago: nere sort-erria, bere zeru ta mendiekin, bere etxa txuri, erre­!ka garbi, belatz ta baso ederrekin ... Eta oyen ~uztien el1dian, ZU, Tarexa!

OYALA

ORAINDA~OKO LIBURUAK

I.--R . . Artlll" SAGARDOAREN .GRAZIYAta besr.e bertso

asko.

".-M. Soroa GABON, ¡Au OSTATUBA!. ANrON KAIKU

3'-P, Apalategui, S. l. EUSKAL MUTILLAK ARMETAN, 1.

4.-Pepe A~tolll USTEZ LAGUNADETAN ta beste bertso

asko.

5'-P, .M. Urruzuno EUSKALERRITIK ZERURA ta beste 1pUI

batzuk.

6.-Toribio Alzaga Anabitarte RAMUNTXO

7.-"{?amos Azkarate GALTZÁUNDI ta beste bertso asko.

B.-A ntero A paolaza PATXIKO TXERREN. (Nobe1a).

9.-Bitorillno [raola (1r;stiguieta OROITZAK ta beste ¡pui asko.

Io.-Bertsolariak ERREGE ECUNEKO BERTSO-SAYOA (I~2)

1I.-Piarres LarzabaJ BORDAXURI

J2.-Bilintx BERTSO TA LAN CUZIAK.

I3.-Mariano ¡zeta DIRUA GALCARRI

14.-Parres Larzabal bu ZIREN

I5·-Bertsolariak EZKONTZA GALDUTAKO BERTSOAK

I6.-Alfonso M.a Zabala GABON CAU BAT ETA BESTE IPUI ASKO

•

151

"" "" "" 111 1027901 JS-891

l MPRESO EN ESPAÑA