1

BiografíaJenofonte hijo de Grilo, del demo de Erquia, incluido hasta en el número de los filósofos en la bi-ografía que escribió Diógenes Laercio, ateniense, fue discípulo del sofista Pródico y después de Sócrates (Anábasis III 1, 5 ss). Nació en Atenas, sobre el 430 a.C. y era un apasionado del deporte de la equitación. En el año 401 (con veintitantos años, pues) se dejó convencer (A tenor del texto de la Anábasis [I 1, 11; I 3, 1; I 4, 11], los expedicionarios no debían de conocer al principio las verdaderas intenciones del pretendiente) por su amigo Próxeno de Beocia para enrolarse en las levas (13000 mer-cenarios) que estaba haciendo por encargo de Ciro para derrocar a su hermano, Artajerjes II. La batalla de Cunaxa, que ganaron las tropas de los griegos aunque la deslució bastante la muerte de Ciro y, sobre todo, la áspera retirada por la alti-planicie de Armenia hacia el Mar Negro fueron material más que atractivo para que este periodista avant la lettre compusiera, por así decir, la crónica del primer corre-sponsal de guerra de la Historia. Como espíritu rebelde y de ten-dencias oligárquicas que era apoyó la expedición contra Ciro que era promovida por los espartanos, cuyo

líder Agesilao era para él un autén-tico ídolo, hace poco enemigos de Atenas. Al ser asesinados a traición los cinco jefes de la expedición que capitaneaba el espartano Clearco, Jenofonte se convirtió en uno de los líderes que condujeron a los mercenarios de vuelta a Bizancio. El viaje duró cinco meses y los su-pervivientes fueron 7000: ésta es la expedición que relató Jenofonte en la Anábasis.Por pertenecer a círculos filoespar-tanos fue desterrado. Pero no le importó a este aventurero, que fue bien acogido por los espartanos quienes lo distinguieron con car-gos y le regalaron una preciosa ha-cienda (Anábasis V 3, 7) cerca de Olimpia donde gozó de buenos ár-boles y praderas para la caza. Más tarde se quebró este idilio cuando los eleos se apoderaron de la ciudad de su finca y tuvo que refugiarse en Corinto. Poco después del 371 en un clima de entendimiento entre Atenas y Esparta se le levantó el destierro, pero no sabemos si llegó a volver a Atenas. Lo cierto es que dejó a sus dos hijos que sirvieran en la caballería ateniense. Su muerte acaeció entre el 359 y al 350 aprox-imadamente, es decir, a los setenta y tantos años.Obras.- Anábasis, Helénicas, Ciro-pedia, Agesilao, Memorabilia,

2

Apología, Económico. Consti-tución de Esparta.

Jenofonte, AnábasisResumen de la Anábasis. Consta de siete libros (capítulos). I-VI, ‘anábasis’ propiamente dicha, o sea la subida hasta el interior del país. En el VII se narra la batalla de Cunaxa y a continuación la retirada hacia el Mar Negro y viaje posteri-or hasta reunirse con el resto de los espartanos, al mando de Tibrón. Si acaso se le puede achacar que, para ponerse a sí mismo más de relieve, deje en segundo plano al auténtico jefe de la expedición, que era el es-partano Quirísofo.

Resumen del libro IMuere el rey de Persia, Darío II y le sucede su hijo Artajerjes II. El hermano de éste, Ciro, comienza a reclutar un ejército de diez mil mercenarios griegos para ocupar el trono de Artajerjes (1.1-1.11). Comienza la subida (anábasis) de la expedición a través del territo-rio persa, en la que viaja Jenofon-te. Avanzan desde Sardes (Lidia) pasando por Frigia, Licaonia, Capa-docia y Cilicia hasta Tarso (2). Allí los mercenarios se niegan a contin-uar porque afirman haber sido en-gañados sobre el destino real de la expedición (3). Finalmente siguen

avanzando por Siria hasta Tápsaco, donde Ciro comunica a los griegos el verdadero objetivo de la misión y, para convencer a los griegos, les aumenta el sueldo (4). Mientras recorren Arabia surge un altercado entre los generales griegos (5) y un noble persa, Orontas, es ejecutado por traición (6).Discurso de Ciro a los griegos y enumeración de las fuerzas de cada bando(7). Batalla de Cunaxa, en la que vence el ejér-cito griego, pero Ciro es asesinado y su ejército derrotado (8). Elogio postrero de Ciro (9). Las fuerzas de Artajerjes invaden el campamento de Ciro y lo saquean (10). LIBRO PRIMEROIDarío y Parisátide tuvieron dos hi-jos: el mayor, Artajerjes; el menor, Ciro. Enfermó Darío, y sospechan-do que se acercaba el fin de su vida quiso que los dos hijos estuviesen a su lado. El mayor se encontraba ya presente, y a Ciro lo mandó a llamar del gobierno de que le había hecho sátrapa, nombrándole al mismo tiempo general de las tropas que se estaban reuniendo en la llanura de Castolo. Acudió, pues, Ciro, llevando consigo a Ti-safernes, a quien tenía por amigo, y escoltado por trescientos hoplitas griegos a las órdenes de Jenias de

3

Parrasia. Muerto Darío y proclamado rey Artajerjes, Tisafernes acusa a Ciro ante su hermano diciéndole que conspiraba contra él. Créelo el rey y prende a Ciro con intención de darle muerte. 1.3-1.6ἡ δὲ μήτηρ ἐξαιτησαμένη αὐτὸν ἀποπέμπει πάλιν ἐπὶ τὴν ἀρχήν. [4] ὁ δ᾽ ὡς ἀπῆλθε κινδυνεύσας καὶ ἀτιμασθείς, βουλεύεται ὅπως μήποτε ἔτι ἔσται ἐπὶ τῷ ἀδελφῷ, ἀλλά, ἢν δύνηται, βασιλεύσει ἀντ᾽ ἐκείνου. Παρύσατις μὲν δὴ ἡ μήτηρ ὑπῆρχε τῷ Κύρῳ, φιλοῦσα αὐτὸν μᾶλλον ἢ τὸν βασιλεύοντα Ἀρταξέρξην. [5] ὅστις δ᾽ ἀφικνεῖτο τῶν παρὰ βασιλέως πρὸς αὐτὸν πάντας οὕτω διατιθεὶς ἀπεπέμπετο ὥστε αὐτῷ μᾶλλον φίλους εἶναι ἢ βασιλεῖ. καὶ τῶν παρ᾽ ἑαυτῷ δὲ βαρβάρων ἐπεμελεῖτο ὡς πολεμεῖν τε ἱκανοὶ εἴησαν καὶ εὐνοϊκῶς ἔχοιεν αὐτῷ. [6] τὴν δὲ Ἑλληνικὴν δύναμιν ἥθροιζεν ὡς μάλιστα ἐδύνατο ἐπικρυπτόμενος, ὅπως ὅτι ἀπαρασκευότατον λάβοι βασιλέα. ὧδε οὖν ἐποιεῖτο τὴν συλλογήν. ὁπόσας εἶχε φυλακὰς ἐν ταῖς πόλεσι παρήγγειλε τοῖς φρουράρχοις ἑκάστοις λαμβάνειν ἄνδρας

sed mater eum, precibus suis con-donatum, ad principatum remittit. Is ubi periculo objectus et adfec-tus ignominia discessit, consilia init quo pacto in potestate fratris esse desineret, atque etiam, si fieri posset, ejus loco regno potiretur. Et Parysatis quidem mater a Cyri partibus stetit, quippe quae magis hunc, quam Artaxerxem regem, diligeret. Ipse autem, si quis ad se a rege veniret, eos omnes sic affectos remittebat, ut sibi magis, quam regi, essent amici. Praeterea curabat ut barbari, quos habebat secum, et ad gerendum bellum ido-nei et benevolo essent erga ipsum animo. Graecas vero copias, quam poterat occultissime, cogebat, ut regem imparatissimum offenderet. Hoc igitur modo eorum delectum confecit. Quotquot militum prae-sidiarium custodias in urbibus habebat, earum praefectis singulis mandabat, ut Peloponnesios quam plurimos optimosque compararent, quasi Tissaphernes urbibus insid-iaretur.

4

Πελοποννησίους ὅτι πλείστους καὶ βελτίστους, ὡς ἐπιβουλεύοντος Τισσαφέρνους ταῖς πόλεσι.Próxeno[11] Πρόξενον δὲ τὸν Βοιώτιον ξένον ὄντα ἐκέλευσε λαβόντα ἄνδρας ὅτι πλείστους παραγενέσθαι, ὡς ἐς Πισίδας βουλόμενος στρατεύεσθαι, ὡς πράγματα παρεχόντων τῶν Πισιδῶν τῇ ἑαυτοῦ χώρᾳ.Reclutamiento de tropas en Sardes2. ἐπεὶ δ᾽ ἐδόκει ἤδη πορεύεσθαι αὐτῷ ἄνω, τὴν μὲν πρόφασιν ἐποιεῖτο ὡς Πισίδας βουλόμενος ἐκβαλεῖν παντάπασιν ἐκ τῆς χώρας: καὶ ἁθροίζει ὡς ἐπὶ τούτους τό τε βαρβαρικὸν καὶ τὸ Ἑλληνικόν. ἐνταῦθα καὶ παραγγέλλει τῷ τε Κλεάρχῳ λαβόντι ἥκειν ὅσον ἦν αὐτῷ στράτευμα καὶ τῷ Ἀριστίππῳ συναλλαγέντι πρὸς τοὺς οἴκοι ἀποπέμψαι πρὸς ἑαυτὸν ὃ εἶχε στράτευμα: καὶ Ξενίᾳ τῷ Ἀρκάδι, ὃς αὐτῷ προειστήκει τοῦ ἐν ταῖς πόλεσι ξενικοῦ, ἥκειν παραγγέλλει λαβόντα τοὺς ἄλλους πλὴν ὁπόσοι ἱκανοὶ ἦσαν τὰς ἀκροπόλεις φυλάττειν. [2] ἐκάλεσε δὲ καὶ τοὺς Μίλητον πολιορκοῦντας, καὶ τοὺς φυγάδας ἐκέλευσε σὺν αὐτῷ στρατεύεσθαι, ὑποσχόμενος αὐτοῖς, εἰ καλῶς καταπράξειεν

Etiam Proxenum Boeotium, ei hos-pitem, cum quanto posset maximo militum numero venire jussit, qua-si vellet adversus Pisidas, ut qui agrum ipsius infestarent, exercitum ducere.

Cum autem in superiorem Asiam ei movere visum esset, causam belli eam prae se ferebat, quasi Pisi-das vellet omnino ex regione sua ejicere: atque tanquam adversus hos pugnaturus tum barbaricas tum Graecas huc copias cogit: Clear-choque denuntiat, ut cum exer-citu, quem haberet, ad se veniret; et Aristippo ut, compositione cum civibus inita, copias, quas habe-bat, mitteret: Xeniae item Arcadi, qui praeerat copiis exteris, quas in civitatibus alebat, imperat ut ad se cum suis veniret, relictis tantum iis, qui tuendis arcibus satis erant. (2) Arcessivit et illos, qui Miletum obsidebant, ipsosque exules Mile-sios secum in aciem exire jussit; pollicitus se, si bellum, quod tunc suscipiebat, ex sententia conficeret, non prius conquieturum, quam eos

5

ἐφ᾽ ἃ ἐστρατεύετο, μὴ πρόσθεν παύσεσθαι πρὶν αὐτοὺς καταγάγοι οἴκαδε. οἱ δὲ ἡδέως ἐπείθοντο: ἐπίστευον γὰρ αὐτῷ: καὶ λαβόντες τὰ ὅπλα παρῆσαν εἰς Σάρδεις. [3] Ξενίας μὲν δὴ τοὺς ἐκ τῶν πόλεων λαβὼν παρεγένετο εἰς Σάρδεις ὁπλίτας εἰς τετρακισχιλίους, Πρόξενος δὲ παρῆν ἔχων ὁπλίτας μὲν εἰς πεντακοσίους καὶ χιλίους, γυμνῆτας δὲ πεντακοσίους, Σοφαίνετος δὲ ὁ Στυμφάλιος ὁπλίτας ἔχων χιλίους, Σωκράτης δὲ ὁ Ἀχαιὸς ὁπλίτας ἔχων ὡς πεντακοσίους, Πασίων δὲ ὁ Μεγαρεὺς τριακοσίους μὲν ὁπλίτας, τριακοσίους δὲ πελταστὰς ἔχων παρεγένετο: ἦν δὲ καὶ οὗτος καὶ ὁ Σωκράτης τῶν ἀμφὶ Μίλητον στρατευομένων. [4] οὗτοι μὲν εἰς Σάρδεις αὐτῷ ἀφίκοντο. Τισσαφέρνης δὲ κατανοήσας ταῦτα, καὶ μείζονα ἡγησάμενος εἶναι ἢ ὡς ἐπὶ Πισίδας τὴν παρασκευήν, πορεύεται ὡς βασιλέα ᾗ ἐδύνατο τάχιστα ἱππέας ἔχων ὡς πεντακοσίους. [5] καὶ βασιλεὺς μὲν δὴ ἐπεὶ ἤκουσε Τισσαφέρνους τὸν Κύρου στόλον, ἀντιπαρεσκευάζετο.Κῦρος δὲ ἔχων οὓς εἴρηκα ὡρμᾶτο ἀπὸ Σάρδεων: καὶ ἐξελαύνει διὰ τῆς Λυδίας σταθμοὺς τρεῖς παρασάγγας

domum reduxisset. Parebant illi perlibenter; quippe qui Cyro fidem haberent: ac sumptis armis Sardes accesserunt. (3) Ac Xenias quidem cum iis qui ex urbibus colligebantur, quatuor fere peditum gravis arma-turae millibus, Sardes venit: Proxe-nus cum gravis armaturae militibus mille quingentis, et quingentis le-vis armaturae aderat: Sophaenetus Stymphalius, cum gravis armatu-rae mille; Socrates Achaeus, cum gravis armaturae circiter quingen-tis: Pasion Megarensis cum trecen-tis fere gravis armaturae militibus totidemque peltastis advenit: erat autem hic cum Socrate de illorum numero, qui Miletum oppugna-bant. (4) Hi quidem Sardes ad eum veniebant. Haec Tissaphernes cum animadvertisset, adparatumque majorem arbitratus esset, quam qui adversus Pisidas instrueretur, quam celerrime poterat, cum quingentis equitibus, ad regem contendit. (5) Ac rex quidem ubi de exercitu Cyri a Tissapherne certior factus fuit, et ipse ad bellum sese parabat. Cyrus autem cum iis quas dixi copiis, Sardibus movit; et per Lydiam tertiis castris, parasangas viginti duas ad Maeandrum fluvi-um progreditur

6

εἴκοσι καὶ δύο ἐπὶ τὸν Μαίανδρον ποταμόν.

Encuentro con Epiaxa, reina de los cilicios Epiasa y la broma del des-file2.[12] ἐνταῦθα ἀφικνεῖται Ἐπύαξα ἡ Συεννέσιος γυνὴ τοῦ Κιλίκων βασιλέως παρὰ Κῦρον: καὶ ἐλέγετο Κύρῳ δοῦναι χρήματα πολλά. τῇ δ᾽ οὖν στρατιᾷ τότε ἀπέδωκε Κῦρος μισθὸν τεττάρων μηνῶν. εἶχε δὲ ἡ Κίλισσα φυλακὴν [καὶ φύλακας] περὶ αὑτὴν Κίλικας καὶ Ἀσπενδίους: ἐλέγετο δὲ καὶ συγγενέσθαι Κῦρον τῇ Κιλίσσῃ. [13] ἐντεῦθεν δὲ ἐλαύνει σταθμοὺς δύο παρασάγγας δέκα εἰς Θύμβριον, πόλιν οἰκουμένην. ἐνταῦθα ἦν παρὰ τὴν ὁδὸν κρήνη ἡ Μίδου καλουμένη τοῦ Φρυγῶν βασιλέως, ἐφ᾽ ᾗ λέγεται Μίδας τὸν Σάτυρον θηρεῦσαι οἴνῳ κεράσας αὐτήν. [14] ἐντεῦθεν ἐξελαύνει σταθμοὺς δύο παρασάγγας δέκα εἰς Τυριάειον, πόλιν οἰκουμένην. ἐνταῦθα ἔμεινεν ἡμέρας τρεῖς. καὶ λέγεται δεηθῆναι ἡ Κίλισσα Κύρου ἐπιδεῖξαι τὸ στράτευμα αὐτῇ: βουλόμενος οὖν ἐπιδεῖξαι ἐξέτασιν ποιεῖται ἐν τῷ πεδίῳ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῶν βαρβάρων. [15] ἐκέλευσε δὲ

(12) Ibi tum Epyaxa, Syennesis Ci-licum regis uxor, ad Cyrum venit; et magnam huic pecuniam dedi-sse ferebatur. Itaque tunc exercitui Cyrus mercedem quatuor mensium persolvit. Habebat Cilicensis haec et circa se satellites Cilices et As-pendios: ac cum ea Cyrus etiam consuesse dicebatur. (13) Inde cas-tris alteris, parasangas decem pro-greditur, ad Thymbrium, urbem in-colis frequentem. Hic propter viam fons erat, qui Midae Phrygum regis fons dicebatur; ad quem Midas Sa-tyrum illum venatus esse fertur, cum fontem vino miscuisset. (14)Hinc castris alteris, parasangas decem pergit ad frequens oppidum Tyri-aeum; quo loco triduum mansit. Ac regina Cilicensis Cyrum rogasse dicitur, ut sibi exercitum osten-deret: cum itaque vellet ostendere, tam Graecorum quam barbarorum in campo recensum agebat. (15)Graecis autem mandabat, ut, sicut iis mos erat, ad pugnam instructi starent, ac suos quisque disponeret. Itaque in quaternis dispositi sunt: et dextrum quidem Menon cum

7

τοὺς Ἕλληνας ὡς νόμος αὐτοῖς εἰς μάχην οὕτω ταχθῆναι καὶ στῆναι, συντάξαι δ᾽ ἕκαστον τοὺς ἑαυτοῦ. ἐτάχθησαν οὖν ἐπὶ τεττάρων: εἶχε δὲ τὸ μὲν δεξιὸν Μένων καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, τὸ δὲ εὐώνυμον Κλέαρχος καὶ οἱ ἐκείνου, τὸ δὲ μέσον οἱ ἄλλοι στρατηγοί. [16] ἐθεώρει οὖν ὁ Κῦρος πρῶτον μὲν τοὺς βαρβάρους: οἱ δὲ παρήλαυνον τεταγμένοι κατὰ ἴλας καὶ κατὰ τάξεις: εἶτα δὲ τοὺς Ἕλληνας, παρελαύνων ἐφ᾽ ἅρματος καὶ ἡ Κίλισσα ἐφ᾽ ἁρμαμάξης. εἶχον δὲ πάντες κράνη χαλκᾶ καὶ χιτῶνας φοινικοῦς καὶ κνημῖδας καὶ τὰς ἀσπίδας ἐκκεκαλυμμένας. [17] ἐπειδὴ δὲ πάντας παρήλασε, στήσας τὸ ἅρμα πρὸ τῆς φάλαγγος μέσης, πέμψας Πίγρητα τὸν ἑρμηνέα παρὰ τοὺς στρατηγοὺς τῶν Ἑλλήνων ἐκέλευσε προβαλέσθαι τὰ ὅπλα καὶ ἐπιχωρῆσαι ὅλην τὴν φάλαγγα. οἱ δὲ ταῦτα προεῖπον τοῖς στρατιώταις: καὶ ἐπεὶ ἐσάλπιγξε, προβαλόμενοι τὰ ὅπλα ἐπῇσαν. ἐκ δὲ τούτου θᾶττον προϊόντων σὺν κραυγῇ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου δρόμος ἐγένετο τοῖς στρατιώταις ἐπὶ τὰς σκηνάς, [18] τῶν δὲ βαρβάρων φόβος πολύς, καὶ ἥ τε Κίλισσα ἔφυγεν ἐπὶ τῆς ἁρμαμάξης καὶ οἱ ἐκ τῆς ἀγορᾶς καταλιπόντες

suis obtinebat; laevum, cum suis Clearchus; in medio ceteri duces erant. (16)Cyrus primum barbaros spectabat, qui in turmas et cohortes instructi progrediebantur; deinde Graecos ipse curru praetervehens, Cilissa vero harmamaxa. Habebant autem omnes aereas galeas, et tu-nicas puniceas, et ocreas, et scuta detersa. (17)Cum omnes praeter-vectus esset, currum ante phalan-gem mediam sistit, ac Pigrete in-terprete ad Graecorum duces misso mandat, ut arma objicerent, totaque phalanx ut procederet. Illi militibus haec denuntiabant; atque ubi clas-sicum cecinisset, armis objectis procedebant. Deinde celerius iis cum clamore progredientibus, ultro milites ad tabernacula cursu se con-ferebant. (18)Barbaris autem cum multis aliis metus injectus erat, tum Cilissa ex harmamaxa fugiebat: et turba forensis, relictis rebus ve-nalibus, fugam itidem capiebat; at Graeci cum risu ad tabernacula se recepere. Cilissa splendorem atque ordinem, quem viderat, exercitus admirabatur. Cyrus vero laetatus est, cum barbaris metum a Graecis injectum cerneret.

8

τὰ ὤνια ἔφυγον. οἱ δὲ Ἕλληνες σὺν γέλωτι ἐπὶ τὰς σκηνὰς ἦλθον. ἡ δὲ Κίλισσα ἰδοῦσα τὴν λαμπρότητα καὶ τὴν τάξιν τοῦ στρατεύματος ἐθαύμασε. Κῦρος δὲ ἥσθη τὸν ἐκ τῶν Ἑλλήνων εἰς τοὺς βαρβάρους φόβον ἰδών.

Cap V.- Por Arabia5. ἐντεῦθεν ἐξελαύνει διὰ τῆς Ἀραβίας τὸν Εὐφράτην ποταμὸν ἐν δεξιᾷ ἔχων σταθμοὺς ἐρήμους πέντε παρασάγγας τριάκοντα καὶ πέντε. ἐν τούτῳ δὲ τῷ τόπῳ ἦν μὲν ἡ γῆ πεδίον ἅπαν ὁμαλὲς ὥσπερ θάλαττα, ἀψινθίου δὲ πλῆρες: εἰ δέ τι καὶ ἄλλο ἐνῆν ὕλης ἢ καλάμου, ἅπαντα ἦσαν εὐώδη ὥσπερ ἀρώματα: [2] δένδρον δ᾽ οὐδὲν ἐνῆν, θηρία δὲ παντοῖα, πλεῖστοι ὄνοι ἄγριοι, πολλαὶ δὲ στρουθοὶ αἱ μεγάλαι: ἐνῆσαν δὲ καὶ ὠτίδες καὶ δορκάδες: ταῦτα δὲ τὰ θηρία οἱ ἱππεῖς ἐνίοτε ἐδίωκον. καὶ οἱ μὲν ὄνοι, ἐπεί τις διώκοι, προδραμόντες ἕστασαν: πολὺ γὰρ τῶν ἵππων ἔτρεχον θᾶττον: καὶ πάλιν, ἐπεὶ πλησιάζοιεν οἱ ἵπποι, ταὐτὸν ἐποίουν, καὶ οὐκ ἦν λαβεῖν, εἰ μὴ διαστάντες οἱ ἱππεῖς θηρῷεν διαδεχόμενοι. τὰ δὲ κρέα τῶν ἁλισκομένων ἦν παραπλήσια τοῖς ἐλαφείοις, ἁπαλώτερα δέ. [3] στρουθὸν δὲ οὐδεὶς ἔλαβεν: οἱ δὲ διώξαντες

Inde per Arabiam, cum Euphratem haberet ad dextram, castris quinque in solitudine positis, parasangas triginta quinque progreditur. Hoc loco regio campestris erat, tota maris instar aequabilis, absinthio plena: si quid aliud in ea inerat vel fruticis vel arundinis, ea vero uni-vesa instar aromatum erat fragran-tia: arbor certe in ea inerat nulla. Ferae autem variae inerant, silves-tres quidem asini quamplurimi, ac struthiocameli non pauci: inerant etiam otides et dorcades: atque has feras equites nonnunquam inseque-bantur. Et asini quidem isti, cum quis eos insequeretur, procurrere et deinde restitare solebant; quippe multo velocius equo currebant; ac rursus ubi adpropinquaret equus, idem factitabant: adeo ut nulla esset eos capiendi ratio, nisi per interval-la collocati equites venarentur, alii alios recentibus equis excipientes. Erant autem eorum, qui capieban-tur, carnes cervinis quidem similes, sed aliquanto teneriores. At stru-

9

τῶν ἱππέων ταχὺ ἐπαύοντο: πολὺ γὰρ ἀπέσπα φεύγουσα, τοῖς μὲν ποσὶ δρόμῳ, ταῖς δὲ πτέρυξιν αἴρουσα, ὥσπερ ἱστίῳ χρωμένη. τὰς δὲ ὠτίδας ἄν τις ταχὺ ἀνιστῇ ἔστι λαμβάνειν: πέτονται γὰρ βραχὺ ὥσπερ πέρδικες καὶ ταχὺ ἀπαγορεύουσι. [4] τὰ δὲ κρέα αὐτῶν ἥδιστα ἦν.Cunaxa 8.14 ss[14] καὶ ἐν τούτῳ τῷ καιρῷ τὸ μὲν βαρβαρικὸν στράτευμα ὁμαλῶς προῄει, τὸ δὲ Ἑλληνικὸν ἔτι ἐν τῷ αὐτῷ μένον συνετάττετο ἐκ τῶν ἔτι προσιόντων. καὶ ὁ Κῦρος παρελαύνων οὐ πάνυ πρὸς αὐτῷ στρατεύματι κατεθεᾶτο ἑκατέρωσε ἀποβλέπων εἴς τε τοὺς πολεμίους καὶ τοὺς φίλους. [15] ἰδὼν δὲ αὐτὸν ἀπὸ τοῦ Ἑλληνικοῦ Ξενοφῶν Ἀθηναῖος, πελάσας ὡς συναντῆσαι ἤρετο εἴ τι παραγγέλλοι: ὁ δ᾽ ἐπιστήσας εἶπε καὶ λέγειν ἐκέλευε πᾶσιν ὅτι καὶ τὰ ἱερὰ καλὰ καὶ τὰ σφάγια καλά. [16] ταῦτα δὲ λέγων θορύβου ἤκουσε διὰ τῶν τάξεων ἰόντος, καὶ ἤρετο τίς ὁ θόρυβος εἴη. ὁ δὲ [Κλέαρχος] εἶπεν ὅτι σύνθημα παρέρχεται δεύτερον ἤδη. καὶ ὃς ἐθαύμασε τίς παραγγέλλει καὶ ἤρετο ὅ τι εἴη τὸ σύνθημα. ὁ δ᾽ ἀπεκρίνατο: Ζεὺς σωτὴρ καὶ νίκη. [17] ὁ δὲ Κῦρος ἀκούσας,

thiocamelum nemo cepit; eamque avem ex equitibus qui insequeban-tur, cito desierunt: nam fugiendo se longe subducebat, pedibus quidem cursu, alis vero, cum eas tolleret, tanquam velo usa. Otidas autem, si quis celeriter suscitet, licet capere: nam breve ad intervallum volant, tanquam perdices, et cito fatiscunt. Carnes harum erant suavissimae.8.14. Atque eo tempore aequabilier procedebat: Graecus, utpote qui in eodem adhuc loco stetit, ex iis qui subide accedebant, instruebatur. Et Cyrus equo provectus non prorsus ipsum iuxta exercitum, utrosque eminus spectabat, conversis tum in hostiles tum in copias sociales oculis. Eum vero de Graecorum exercitu Xenophon Atheniensis ubi vidisset, equo nonnihil incitato ut ei occurreret, num aliquid imper-aret, quaerebat: qui cum substitis-set, dixit et omnibus nuntiari iussit, exta et hostias pulchra ostentare. Haec proferens, tumultum ordines pervagari audiit, et quis esset ille tu-multus quaesivit. Aiebat Clearchus tesseram vice iam altera per aciem ire. Et miratus est is, quis eam dari iusserit, interrogavitque adeo quae-nam sit tessera. Respondit ille, Iup-piter Servator et Victoria. Quod ubi Cyrus audivisset, Accipio, in-quit, atque haec esto. Haec locutus, suum in locum revectus est, nec

10

ἀλλὰ δέχομαί τε, ἔφη, καὶ τοῦτο ἔστω. ταῦτα δ᾽ εἰπὼν εἰς τὴν αὑτοῦ χώραν ἀπήλαυνε. καὶ οὐκέτι τρία ἢ τέτταρα στάδια διειχέτην τὼ φάλαγγε ἀπ᾽ ἀλλήλων ἡνίκα ἐπαιάνιζόν τε οἱ Ἕλληνες καὶ ἤρχοντο ἀντίοι ἰέναι τοῖς πολεμίοις. [18] ὡς δὲ πορευομένων ἐξεκύμαινέ τι τῆς φάλαγγος, τὸ ὑπολειπόμενον ἤρξατο δρόμῳ θεῖν: καὶ ἅμα ἐφθέγξαντο πάντες οἷον τῷ Ἐνυαλίῳ ἐλελίζουσι, καὶ πάντες δὲ ἔθεον. λέγουσι δέ τινες ὡς καὶ ταῖς ἀσπίσι πρὸς τὰ δόρατα ἐδούπησαν φόβον ποιοῦντες τοῖς ἵπποις. [19] πρὶν δὲ τόξευμα ἐξικνεῖσθαι ἐκκλίνουσιν οἱ βάρβαροι καὶ φεύγουσι. καὶ ἐνταῦθα δὴ ἐδίωκον μὲν κατὰ κράτος οἱ Ἕλληνες, ἐβόων δὲ ἀλλήλοις μὴ θεῖν δρόμῳ, ἀλλ᾽ ἐν τάξει ἕπεσθαι. [20] τὰ δ᾽ ἅρματα ἐφέροντο τὰ μὲν δι᾽ αὐτῶν τῶν πολεμίων, τὰ δὲ καὶ διὰ τῶν Ἑλλήνων κενὰ ἡνιόχων. οἱ δ᾽ ἐπεὶ προΐδοιεν, διίσταντο: ἔστι δ᾽ ὅστις καὶ κατελήφθη ὥσπερ ἐν ἱπποδρόμῳ ἐκπλαγείς: καὶ οὐδὲν μέντοι οὐδὲ τοῦτον παθεῖν ἔφασαν, οὐδ᾽ ἄλλος δὲ τῶν Ἑλλήνων ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ ἔπαθεν οὐδεὶς οὐδέν, πλὴν ἐπὶ τῷ εὐωνύμῳ τοξευθῆναί τις ἐλέγετο. [21] Κῦρος δ᾽ ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας νικῶντας τὸ

iam tria quattuorve stadia phalan-ges ab se invicem distabant, cum Graeci peaena cantabant, et adver-sus hostes ire incipiebant. Cumque, progredientibus iis, pars quaedam phalangis fluctuum instar sese prorueret, ea a tergo quae relicta erat, citato cursu ad illam tendere coepit; simulque, quemadmodum Enyalio ἐλελεῦ canere solent, om-nes conclamarunt, cucurrerunt om-nes. Nonnulli aiunt eos etiam scutis ad hastas adlisis sonitum excivisse, quo terrorem equis incuterent. Pri-usquam vero sagitta utroslibet ad-sequeretur, barbaris inclinatis eq-uis fugiunt. Atque ibi tum Graeci totis viribus insequebantur, aliique aliis clamabant, ne cursu in hostes citato tenderent, sed ordine servato sequerentur. Currus autem partim per hostes ipsos, aurigis vacui fer-ebantur. Quos cum ex his quidam praevideran, ordines laxabant; fuit etiam qui deprehenderetur tanquam in equestri curriculo, loco decus-sus; et ne quidem quidquam mali passim esse prodidere nonnulli: nec alius quisquam Graecorum hac in pugna quidquam passus est, nisi quod ad latus laevum sagitta qui-dam percussus dicebatur. Cyrus au-tem, cum Graecos hostium agmen sibi obiectum vincere ert insequi cerneret, laetitia adfectus et ven-eratione licet iam ab iis, qui circa

11

καθ᾽ αὑτοὺς καὶ διώκοντας, ἡδόμενος καὶ προσκυνούμενος ἤδη ὡς βασιλεὺς ὑπὸ τῶν ἀμφ᾽ αὐτόν, οὐδ᾽ ὣς ἐξήχθη διώκειν, ἀλλὰ συνεσπειραμένην ἔχων τὴν τῶν σὺν ἑαυτῷ ἑξακοσίων ἱππέων τάξιν ἐπεμελεῖτο ὅ τι ποιήσει βασιλεύς. καὶ γὰρ ᾔδει αὐτὸν ὅτι μέσον ἔχοι τοῦ Περσικοῦ στρατεύματος. [22] καὶ πάντες δ᾽ οἱ τῶν βαρβάρων ἄρχοντες μέσον ἔχοντες τὸ αὑτῶν ἡγοῦνται, νομίζοντες οὕτω καὶ ἐν ἀσφαλεστάτῳ εἶναι, ἢν ᾖ ἡ ἰσχὺς αὐτῶν ἑκατέρωθεν, καὶ εἴ τι παραγγεῖλαι χρῄζοιεν, ἡμίσει ἂν χρόνῳ αἰσθάνεσθαι τὸ στράτευμα. [23] καὶ βασιλεὺς δὴ τότε μέσον ἔχων τῆς αὑτοῦ στρατιᾶς ὅμως ἔξω ἐγένετο τοῦ Κύρου εὐωνύμου κέρατος. ἐπεὶ δ᾽ οὐδεὶς αὐτῷ ἐμάχετο ἐκ τοῦ ἀντίου οὐδὲ τοῖς αὐτοῦ τεταγμένοις ἔμπροσθεν, ἐπέκαμπτεν ὡς εἰς κύκλωσιν. [24] ἔνθα δὴ Κῦρος δείσας μὴ ὄπισθεν γενόμενος κατακόψῃ τὸ Ἑλληνικὸν ἐλαύνει ἀντίος: καὶ ἐμβαλὼν σὺν τοῖς ἑξακοσίοις νικᾷ τοὺς πρὸ βασιλέως τεταγμένους καὶ εἰς φυγὴν ἔτρεψε τοὺς ἑξακισχιλίους, καὶ ἀποκτεῖναι λέγεται αὐτὸς τῇ ἑαυτοῦ χειρὶ Ἀρταγέρσην τὸν ἄρχοντα αὐτῶν. [25] ὡς δ᾽ ἡ τροπὴ ἐγένετο, διασπείρονται

ipsum erant, tanquam rex exceptus esset, tamen ne sic quidem ad in-sequendun concitatus erat; sed cum sexcentorum, quos secum habebat, equitum turma conglobata quid rex futurus esse studiose observabat. Norat enim eum mediam exerci-tus Persici aciem obtinere. Quin etiam omnes barbarorum principes medium suos inter ordines locum tenentes, ducis exequuntur officia, quod existimant, ita se in tutissimo esse, si vires ipsorum utrinque col-locatae sint, et si quid imperatum velint, exercitum id tempore dimid-io breviori animadversurum- Et rex quidem eo tempore quamquam aci-em exercitus sui mediam obtinere, tamen ultra Cyri cornu laevum erat. Cum autem nemo in ipsum ex ad-verso pugnaret, nec in eos qui ante ipsum dispositi fuerunt, inflexione tanquam in hostes circumvenien-dos uti coepit. Ibi vero Cyrus veri-tus est ne, postquam a tergo floret, Graecorum concideret exercitum, adversus provehitur; atque facto cum sexcentis illis impetu, vincit eos qui ante regem erant dispositi et illos sex mille equites in fugam vertit: quin et ipse manu sua Art-agersen eorum praefectum interfe-cisse dicitur. Ut autem fuga facta est, Cyri etiam illi equites sexcenti ad insequendum impetu invecti, dissipantur: verumtamen pauci

12

καὶ οἱ Κύρου ἑξακόσιοι εἰς τὸ διώκειν ὁρμήσαντες, πλὴν πάνυ ὀλίγοι ἀμφ᾽ αὐτὸν κατελείφθησαν, σχεδὸν οἱ ὁμοτράπεζοι καλούμενοι. [26] σὺν τούτοις δὲ ὢν καθορᾷ βασιλέα καὶ τὸ ἀμφ᾽ ἐκεῖνον στῖφος: καὶ εὐθὺς οὐκ ἠνέσχετο, ἀλλ᾽ εἰπὼν τὸν ἄνδρα ὁρῶ ἵετο ἐπ᾽ αὐτὸν καὶ παίει κατὰ τὸ στέρνον καὶ τιτρώσκει διὰ τοῦ θώρακος, ὥς φησι Κτησίας ὁ ἰατρός, καὶ ἰᾶσθαι αὐτὸς τὸ τραῦμά φησι.

Muerte de Ciro[27] παίοντα δ᾽ αὐτὸν ἀκοντίζει τις παλτῷ ὑπὸ τὸν ὀφθαλμὸν βιαίως: καὶ ἐνταῦθα μαχόμενοι καὶ βασιλεὺς καὶ Κῦρος καὶ οἱ ἀμφ᾽ αὐτοὺς ὑπὲρ ἑκατέρου, ὁπόσοι μὲν τῶν ἀμφὶ βασιλέα ἀπέθνῃσκον Κτησίας λέγει: παρ᾽ ἐκείνῳ γὰρ ἦν: Κῦρος δὲ αὐτός τε ἀπέθανε καὶ ὀκτὼ οἱ ἄριστοι τῶν περὶ αὐτὸν ἔκειντο ἐπ᾽ αὐτῷ. [28] Ἀρταπάτης δ᾽ ὁ πιστότατος αὐτῷ τῶν σκηπτούχων θεράπων λέγεται, ἐπειδὴ πεπτωκότα εἶδε Κῦρον, καταπηδήσας ἀπὸ τοῦ ἵππου περιπεσεῖν αὐτῷ. [29] καὶ οἱ μέν φασι βασιλέα κελεῦσαί τινα ἐπισφάξαι αὐτὸν Κύρῳ, οἱ δ᾽ ἑαυτὸν ἐπισφάξασθαι σπασάμενον τὸν ἀκινάκην: εἶχε γὰρ χρυσοῦν: καὶ στρεπτὸν δ᾽

admodum circa ipsum reliqui fuere, fere qui mensae participes dice-bantur. (26)Hos cum apud se hab-eret, regem equitumque circa illum globum conspicit, statimque se non continuit, quin cum dixisset, Video hominem, in ipsum impetu rueret; atque adeo pectus ei ferit, et per loricam vulnus infligit, uti Ctesias tradit medicus, qui se etiam vulnus illud curasse narrat.

Cyrum vero, eum dum ferit, palto quidam acriter vibrato sub ocu-lum percutit: atque ibi tum et rege et Cyro inter se dimicantibus, et utriusque pro utroque stipatoribus, quot ex iis qui circa regem erant perierint, refert Ctesias (nam apud illum tunc temporis erat): Cyrus et ipse morte occubuit, et super ipsum octo ex stipatoribus eius iacuere praestantissimi. Artapates autem, fi-delissimus et inter sceptuchos min-ister, posteaquam Cyrum cecidisse vidit, ab equo cum desiliiset, super eum procubuisse fertur. Et nonnulli tradunt regem cuidam praecepisse, hunc uti super Cyrum iugularet; alii seipsum eum iugulasse, stricto acinace; acinacem enim aureum habebat: quin et torquem gestabat,

13

ἐφόρει καὶ ψέλια καὶ τἆλλα ὥσπερ οἱ ἄριστοι Περσῶν: ἐτετίμητο γὰρ ὑπὸ Κύρου δι᾽ εὔνοιάν τε καὶ πιστότητα.

10.16 ἐνταῦθα δ᾽ ἔστησαν οἱ Ἕλληνες καὶ θέμενοι τὰ ὅπλα ἀνεπαύοντο: καὶ ἅμα μὲν ἐθαύμαζον ὅτι οὐδαμοῦ Κῦρος φαίνοιτο οὐδ᾽ ἄλλος ἀπ᾽ αὐτοῦ οὐδεὶς παρῄει: οὐ γὰρ ᾔδεσαν αὐτὸν τεθνηκότα, ἀλλ᾽ εἴκαζον ἢ διώκοντα οἴχεσθαι ἢ καταληψόμενόν τι προεληλακέναι: [17] καὶ αὐτοὶ ἐβουλεύοντο εἰ αὐτοῦ μείναντες τὰ σκευοφόρα ἐνταῦθα ἄγοιντο ἢ ἀπίοιεν ἐπὶ τὸ στρατόπεδον. ἔδοξεν αὐτοῖς ἀπιέναι: καὶ ἀφικνοῦνται ἀμφὶ δορπηστὸν ἐπὶ τὰς σκηνάς. [18] ταύτης μὲν τῆς ἡμέρας τοῦτο τὸ τέλος ἐγένετο. καταλαμβάνουσι δὲ τῶν τε ἄλλων χρημάτων τὰ πλεῖστα διηρπασμένα καὶ εἴ τι σιτίον ἢ ποτὸν ἦν, καὶ τὰς ἁμάξας μεστὸς ἀλεύρων καὶ οἴνου, ἃς παρεσκευάσατο Κῦρος, ἵνα εἴ ποτε σφόδρα τὸ στράτευμα λάβοι ἔνδεια, διαδιδοίη τοῖς Ἕλλησιν (ἦσαν δ᾽ αὗται τετρακόσιαι, ὡς ἐλέγοντο, ἅμαξαι), καὶ ταύτας τότε οἱ σὺν βασιλεῖ διήρπασαν. [19] ὥστε ἄδειπνοι ἦσαν οἱ

et armillas, et alia, quemadmodum Persarum praestantissimi solent: honore enim a Cyro ornatus erat, tum propter benivolentiam tum propter fidem.

Atque hic Graeci substiterunt, et sub armis conquiescebant: simul mirabantur, Cyrum nusquam adpar-uisse, nec alium ab ipso quemquam adfuisse; neque enim mortuum eum esse norant, sed vel insequen-dis hostibus intentum abiisse, vel ad occupandum aliquid provectum esse coniiciebant: ipsique adeo consultabant, num illic commorati impedimenta eo adducerent an ad castra discederent. Ipsis tandem visum est discedere; atque adeo sub coenae tempus ad tentoria perveni-unt. Et hic quidem huius fuit diei finis. Offendunt autem cum alias fortunas maxima ex parte direptas, tum quidquid potulentum escu-lentumve fuerat; et plaustra farina vinoque referta, quae Cyrus sibi paraverat, ut si quando gravis ex-ercitum incesseret inopia, Graecis ea distribueret; plaustra autem ipsa numero fuisse dicuntur quadrin-genta: haec vero etiam regis tum diripuerant copiae: adeo ut maxima Graecorum pars cenae careret, cum ne pransi quidem fuissent: nam priusquam ad prandium in castra diverteret exercitus, rex adparuit.

14

πλεῖστοι τῶν Ἑλλήνων: ἦσαν δὲ καὶ ἀνάριστοι: πρὶν γὰρ δὴ καταλῦσαι τὸ στράτευμα πρὸς ἄριστον βασιλεὺς ἐφάνη. ταύτην μὲν οὖν τὴν νύκτα οὕτω διεγένοντο.

Atque hanc quidem noctem sic ex-egerunt.

Fontes:* Graecus textus editus est in TLG.* Versionem Latinam, ab Ambro-sio Firmino Didot editam (Parisiis), conscripsit J.F. Dübner.

Textum Latinum scripserunt dis-cipuli qui linguae Graecae Lati-naeque student, Xeri, in aedibus Lycei Colomae a. MMXI:Alonso Montes, AndreaBáez García, CintaBáez García, Juan MaríaCaballero Lobatón, MartaChacón Núñez, CarmenGálvez Jiménez, GabrielGuillén Castro, PatriciaLópez Sánchez, Mª del CarmenNavarro Poley, DaviniaPérez Celis, GregorioPérez Salazar, CarmenRuiz Bernal, Cynthia

15

16

ἄνθρωποςἀντί-ἄριστοςἀρχήαὐτόςβιβλίονβίοςγαστήργῆγράφωγυμνόςγυνήδέκαδέρμαδῆμοςἐγώεὐ-ζῷονἥλιοςθάνατοςθεόςθεραπείαἰατρόςἱερός ἵπποςκαρδία κεφαλήλίθοςλόγοςμέγας

μέλαςμέτρον μικρόςμισῶμόνοςμορφήνέοςνεκρόςνόμοςὁδόςὀδούςὄνομαπάθοςπαῖςπαλαιόςπᾶς πᾶσα πᾶνπέντεπερίπνεῦμα πόλιςπολύςπούς ποδόςπρῶτοςπῦρσῶματόποςτραῦμαὕδωρφέρω

17

φίλοςφόβοςφωνήφώς, φοτόςχείρχρόνοςχρῶμαψευδήςψυχή