Jorge Rodrigues Gomes: «A etnografia linguística e o seu uso nas aulas»

33
A etnografia lingüísti e o seu uso nas aulas

Transcript of Jorge Rodrigues Gomes: «A etnografia linguística e o seu uso nas aulas»

A etnografia lingüística e o seu uso nas aulas

O termo GÍRIA Vocabulario Popular Galego-Castelán publicado

en 1926 por Filgueira Valverde, Tobío Fernandes, Magariños Negreira e Cordal Carús

Alonso Estraviz (1986), Dicionário da Língua Galega

Freixeiro Mato (1999), Manuel Ferreiro (2001) Verbo dos Arguinas Compiladores: Carvalho Calero (1983), Solla

Varela (2002), Varela Pose (2004) Etimologia. Coromines:*gíriga < geringonça <

gergons ‘gorjeio’ (occ.). Em asturiano xíriga.

Gíria, criptolecto

Verbo, latim, baralhete

Lafrada, lapizarro, lainte, galramento...

GÍRIA GREMIAL:Linguagem secreta de um grupohumano que se dedica a um mesmo ofício

• Verbo dos Arguinas

• Lafrada• Verbo dos

Cabaqueiros• Verbo dos

Chafoutas• Verbo dos

Bogardeiros• Baralhete

dos Granhudos

• Verbo dos Xingreiros

• Baralhete da Chaira

Recursos de criaçom lexical

-Derivaçom externa

-Derivaçom interna

-Composiçom

-Modificaçom semántica: metonímia e metáfora

-Empréstimos: galego-portugueses eestrangeirismos

DERIVAÇOM EXTERNA

• Afixos derivativos com valor “naturalizador”: cafúrrio, delaca

• Podem caracterizar umha classe de palavras: -eces (pron. no Bar.), xabr- (num. no Xingr.), -ene (num. no Lap.), su- (adv. lugar nos Cab. e Chaf.).

• Afixos lexicalizadores.• Afixos “universais” ou “gerais”.

DERIVAÇOM INTERNA

oreta ‘água’

oretar ‘chover’

oreteira ‘fonte’

oreteiro ‘rio’

oreto ‘caldo’

DERIVAÇOM INTERNA (Verbo dos Bogardeiros)

• garula ‘uva’ > garuleira ‘vide’

• rufo ‘lume’ > rufento ‘fósforo’

• zurica ‘peseta’ > zuriquento ‘rico’

• gandir ‘comer’ > gandimento ‘comida’

• caneiras ‘música’ > caneirante ‘músico’

• picoeira ‘garrafa’ > picoeiro ‘xerro’

COMPOSIÇONS LEXICAIS

despechenta-guainas (abre-casas)‘ladrom de casas’ (bar.)

anisca-batuelhos (tira-testículos) ‘capador’ (arg.)

areona-fusca (vaca-negra) ‘comboio’ (arg.)

aguça-fuças (olha-caras) ‘espelho’ (chaf.)

estafa-copos (mata-saos) ‘médico’ (xingr.)

COMPOSIÇONS SINTAGMÁTICAS(Verbo dos Bogardeiros)

bolianho do iscariote (carro do ar) aviom

gomesende pitis (mesa pequena) cadeira

repela do Brasil (sal do Brasil) açúcar

morrom do coime pias (home da casa grande)alcalde

orfo pias (rio grande) mar

METONÍMIAS

• garlanta ‘língua’

• chiám ‘carro’

• fianha ‘roupa’

• calcanheiros ‘peúgas’

• mireus ‘olhos’

• folhato ‘guarda-chuva’

• papilosa ‘carta’

• escamela ‘sardinha’

• moina, zoina ‘crego’

• arteleira ‘bruxa’

• luz ‘dia’

• grunho ‘porco’

METÁFORASBARALHETE

arar ‘escrever’caruncheiro ‘carpinteiro’grilo, ‘relógio’relha ‘lápis’, ‘caneta’terra ‘açúcar’feladeira ‘guerra’deixantar ‘esquecer’

V. dos ARGUINASsaraiva ‘arroz’gandir o naifo ‘limar’areona-fusca ‘comboio’anubrar ‘esconder’

LAPIZARROandorinha ‘correio’cachoeira ‘garrafa’gaiola ‘choupana’segar ‘barbear’

EMPRÉSTIMOS DO BASCO

arguina < hargina ‘canteiro’

ardoa < ardoa (‘o vinho’) ‘aguardente’

guiche < gitxi / gutxi ‘pouco’, ‘pequeno’

bai ‘si’

chacurro, chaco < txakur ‘cam’

GALICISMOS

moi ‘eu’ (lap...)

borna ‘cego’ < borgne, ‘vesgo’ (bar.)

lapim < lapin ‘coelho’ (chaf.)

motó < mouton ‘carneiro’ (arg.)

formage < fromage ‘queijo’ (quadr.)

xera < chair ‘carne’ (bar.)

EMPRÉSTIMOS DO ROMANI

quilar ‘copular’ < quilé (arg...)

racha ‘noite’ < rachi (bar.,arg.)

bato,-a ‘pai’, ‘nai’ (bar.)

lúmia ‘prostituta’ (arg.)

larcha < lacha ‘vergonha’ (arg.)

OUTROS EMPRÉSTIMOS

INGLÊS

naifa (erg.)

creis (xingr.)

grepe (arg-Olv)

CASTELHANO

gambrina (arg.)

CATALÁNS

ruques (bar.)

míchi (bar.)

ITALIANOS

nente (lap.)

ASTURIANO

chumar (xingr.)

LATIM

maguíster (lap.)

PROVENÇAL

Intervar (bar...)

• charpela ‘cárcere’

• lorda ‘merda’

• calmar ‘bater’

• estafar ‘matar’

• bunda ‘nádegas’

Outros recursos

• Metáteses: lafrar, lepros (lafrada)

• Personificaçons: Jam Coelho ‘juiz’Inácio ‘médico’ Maria Queimada ‘aguardente’os do Noé ‘animais’as de Arlindo Pessoa ‘dívidas’ (Piação do

Ninhou)

Conhecimentos básicos

• Entidade das gírias gremiais

• Gírias gremiais galego-portuguesa

• Verbo dos *arxinasarguinas

• Importáncia para a cultura galega destas linguagens especiais

Ensino da Gramática. Ensino da Gramática. Exercícios lúdicosExercícios lúdicos

Metonímia e metáforaMetonímia e metáfora Derivaçom: prefixos e sufixosDerivaçom: prefixos e sufixos Metáteses: fonemas, sílabas...Metáteses: fonemas, sílabas... Empréstimos: inglês, francês...Empréstimos: inglês, francês... Criaçom de gírias...Criaçom de gírias... Evocaçom fónica doutras línguasEvocaçom fónica doutras línguas

afixaçomafixaçom

prata > prat-prata > prat-umelaumela

ganhar > ganh-ganhar > ganh-utarutar

saber > sab-antarsaber > sab-antar tu > tu-ecestu > tu-eces aqui > aquí-bisaqui > aquí-bis tarde > tard-ufatarde > tard-ufa

unha > delunhasaia > del-aia

cinco > del-inco-ssítio > del-ítio-s

Metonímia de acçom/causa-efeitoMetonímia de acçom/causa-efeito

chiámchiám (o que chia) ‘carro de bois’ (o que chia) ‘carro de bois’ fungueirasfungueiras ‘nariz’ ‘nariz’mosqueiromosqueiro (o que atrai as moscas) ‘mel’ (o que atrai as moscas) ‘mel’saltantesaltante ‘coelho’ ‘coelho’piconapicona ‘costureira’ ‘costureira’geadeirogeadeiro ‘inverno’ ‘inverno’

Metonímia de cor, forma, matériaMetonímia de cor, forma, matéria

brancabranca ‘neve’ ‘neve’ branquinhobranquinho ‘arroz’ ‘arroz’ claraclara ‘manhá’ ‘manhá’ negrinhanegrinha ‘pulga’ ‘pulga’ redondoredondo ‘mundo’ ‘mundo’ redondaredonda ‘laranja’ ‘laranja’molesmoles ‘sopas de ‘sopas de

pam’pam’

metáforametáfora

aradaarada ‘carta’ ‘carta’ biortabiorta ‘gravata’ ‘gravata’ remoremo ‘garfo’, ‘garfo’,

‘braço’‘braço’ caruncheirocaruncheiro

‘carpinteiro’‘carpinteiro’ anublaranublar ‘esconder’ ‘esconder’

sinédoque

trolha ‘alvanel’

Antecedentes e delimitaçom do tema de estudo

O problema terminológico. Criptolectos A caracterizaçom das gírias gremiais entre

as linguagens especiais (calom) A funcionalidade: secreto e signum de

grupo. A lenda Os estudos anteriores O nosso estudo

Gírias gremiais Calom

• Carácter críptico• Elevado grau de

elaboraçom• Correspondência

estrita com o léxico comum

• Fronteira nítida com a língua comum

• Sinonímia limitada

• Carácter identitário• Menor grau de

elaboraçom• Campos semánticos

limitados. Novos conceitos

• Fronteira imprecisa com a língua comum

• Elevada sinonímia. Palavras e conceitos eixo

LOCALIZAÇOM DOS PRINCIPAIS CRIPTOLECTOS GREMIAIS DA PENÍNSULA

IBÉRICA

1. Latim dos Canhoteiros: gíria dos canteiros de Carreço, Viana do Castelo.

2. Gíria dos Erguinas de Beiriz: gíria dos canteiros da Póvoa de Varzim.

3. Gíria dos contrabandistas de Albergaria-a-Velha.

4. Galramento ou Verbo dos Afifes: gíria dos alvanéis de Molelos.

5. Verbos dos Arguinas de Oliveira do Hospital: gíria dos canteiros deste lugar.

6. Gíria dos contrabandistas de Quadrazais.

7. Lainte: gíria dos vendedores ambulantes de tecidos de Castanheira de Pêra.

8. Piação do Ninhou: gíria dos cardadores e negociantes de lã de Minde, Alcanena.

9. Verbo dos Arguinas galegos e minhotos.

Derivaçom interna

• Flexom de género: gaurra > gaurro

• -nte,-a: ria > riante. GALEGAS E PORT.

• -mório: gandir > gandimório, agoupar > agoupamório. VERBO DOS ARGUINAS.

• su-/-inho,-a: rulo > surrulo, chachaio > chachainho. VERBO DOS CABAQUEIROS.

Notas gramaticais

Flexom de género: calhéu-calhoa Verbo polivalente = ser, estar, ter, haver Conjugaçons: primeira e terceira. Pronomes pessoais: formas tónicas únicas.

A 1ª pessoa pode exigir o verbo em 3ª. Pronomes possessivos: iguais aos pr.pess.

precedidos da preposiçom de Locuçom adverbial de granjo ‘muito’

Classificaçom tipológica

A-1) Cript. galegos, Arg-Olv., Erg-Bz., Galr., Alb., Quadrazenha, Bron e Burón.

A-2) Erg. de Munillas, Pantoja, Xíriga de los Tamargos, Mansolea e Varbéu.

B) Gacería, Tigeleiro e Latim dos Canhoteiros.

C) Lainte.

D) Migaña, jerga de Quintanar de la Orden e Piação do Ninhou.

Elementos constitutivos pertinentes nos agrupamentos de gírias

Verbo polivalente. Adjectivos e advérbios que exprimem os

conceitos positivos e negativos. Sistema pronominal. Sufixos e prefixos naturalizadores,

nomeadamente o “universal”. Usos especiais de sufixos na derivaçom

interna.