Juan Manuel Díaz de Guereñu Juan Manuel D Habeko Mik (1982 ... · Euskal komiki ahalegina 1982an...

Juan Manuel Díaz de GuereñuHabeko Mik (1982-1991)Euskal komiki ahalegina

1982an HABEk, Eusko Jaurlaritzako erakunde autonomiadunak, helduentzako komiki aldizkari bateuskaraz argitaratzea erabaki zuen, Habeko Mik, euskalduntzeko tresna didaktikoa izan zedin eta

euskal komikia sustatzeko. Habeko Mikek 55 zenbaki plazaratu zituen bi hilean behineko maiztasunez, eta 18 ale berezi, istorio osoak kontatzen zituzten albumak, hain zuzen ere. Erakundeen argitalpenetan

aitzindaria izan zen ekimen honek 3.000 orrialde inguru eman zituen argitara eta gaur egun erehelduentzako euskal komikiaren historian multzorik garrantzitsuena eta esanguratsuena osatzen dute.

Liburu honek argitalpenaren arrazoi pedagogikoak arakatu, historia editoriala azaldu, ezaugarriakdeskribatu eta edukia aztertzen du, azken finean, Habeko Mikek euskararen pedagogiari eta euskal

komikiaren historiari egin dion ekarpena ebaluatzen du.

Juan Manuel Díaz de Guereñu Deustuko Unibertsitateko Komunikazio Saileko katedraduna da Donostiako campusean eta komikiari eta narrazio grafikoari buruzko eskolak ematen ditu bertan.

Literatura garaikidearen inguruko ikerlanak argitaratu ditu eta, besteak beste, Juan Larrea, Luis A. Piñer,Gabriel Celaya, Fernando Aramburu eta Emilio Prados idazleen obrak prestatu ditu. Komikien kritikak

egin ohi ditu Trama aldizkari espezializatuan eta beste argitalpen batzuetan.

Juan Manuel Díaz de Guereñu

(1982-1991)

Euskal komiki ahalegina

Hab

eko

Mik

(198

2-19

91)

Eus

kal k

omik

i aha

legi

naJu

an M

anue

l Día

z de

Gue

reñu

DDeustuko Unibertsitatea

Donostia• • • • • • • •

Deustuko UnibertsitateaDonostia

• • • • • • • •

Cubierta Habeko Mik (E) 21mm 2/11/04 11:22 Página 1

Guardas Habeko Mik 28/10/04 10:08 Página 1

Habeko Mik(1982-1991)


00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 3

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 4

Juan Manuel Díaz de Guereñu

Habeko Mik (1982-1991)


2004Astiberri / Deustuko Unibertsitatea

Donostia

Argitalpen hau, zatiz edo osorik, azalaren diseinua barru da-goela, ezin kopia daiteke, ez eta bildu edo igorri inola ere, delaelektrikaz, dela kimikaz, dela mekanikaz, dela optikaz, delagrabazioz, dela fotokopiaz, baldin eta lehendaurrez argitarat-zailearen baimenik ez badu.

Azalaren irudia: Mikel Madinak egina, José Ibarrolaren bineta batean oinarrituta.

Argitalpen hau paper ekologikoan inprimaturik dago.

Irudiak: euskera, © de HABE otros idiomas, © de sus respectivos autores

Itzulpena: Iñaki Ugalde

© Astiberri S.L.Apartado 485 - 48080 BilbaoE-mail: [email protected]

© Deustuko UnibertsitateaPosta Kutxa 1 - 48080 BilboE-mail: [email protected]

ISBN: 978-84-9830-742-9

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA

Paki eta Peperentzat, igandero komiki batekin

esnatzen baikintuzten

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 7

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 8

Aurkibidea

Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. Komikiak argitaratu zituen erakunde harrigarria . . . . . . . . . . . . . . . 19

Habeko komikia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Eta binetak argitaratzen hasi ziren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2. Irakaslearen asmakizun handiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Komikia ikasgelan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Euskarazko komikia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Testu editorialak: makina bat lan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Aldizkariaren tarteko gehigarriak: ikasgela bat komikian . . . . . . . . . . . . 55

3. Ezkutuko zuzendaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Mandatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Artistak eta funtzionarioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Honako eta beste lekuetarako komikiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Gidoigileak, itzultzaileak, errotulu-egileak eta bideo-kamerak . . . . . . . . 90

4. Marraztua eta bihilabetekaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Guztiak, komiki berriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107Zuretzat bereziki: albumak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

5. Profesionalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Helbideratuak eta pasadizokoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Curriculum haiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Batzuk, profesionalak; besteak, ez hainbeste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

6. Komiki-stocka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Azken batean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

9

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 9

© Deustuko Unibertsitatea - ISBN 978-84-9830-742-9

Poliki-poliki bertako gaiak eta pertsonaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Hitzez hitz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Abentura bila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Eta gerrara joan zen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180Beltzak ikusi (eta kolore guztietakoak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184Imajina ezazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Gure ogia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Barre egitekoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

7. Argitalpen berrien HABE liburutegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Katalogo-zenbaki batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Sorginak eta beste legegabeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223El Doradoren bila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Isurbideak eta estoldak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251Azken horizonteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Mundu barreiatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278Pilotaria eta elkar hartuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290Arkitektoak eta azpikariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300Bakardadeak eta labirintoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

8. Pasarte honen amaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Habeko Mikeko aurkibideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Autoreen aurkibidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

Beste edizioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395

Aurkibide onomastikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

10

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 10


Hitzaurrea

1982an, aurreko urtean sortu eta laster, HABEk (Helduen Alfabe-tatze-Berreuskalduntzerako Erakundeak) aldizkako argitalpen-sarea zabal-tzea erabaki zuen, Habe aldizkariari beste bat erantsiz, helduentzako eus-karazko komiki-aldizkaria, Habeko Mik izena jarri ziona. Hasierakoaleetan adierazi zen bezala, HABEren jardueretan tresna didaktikoa iza-tea eta euskal komikia indartzea ziren helburu nagusiak.

Hurrengo urteetan, 1991 arte, Habeko Mik bihilabetekariak 55 ohikoale argitaratu zituen eta 18 ale berezi, istorio luzeez osatutako albumak,1994ra arte. Egindako lanak helduentzako komiki-argitalpenetan euska-raz egin den kopururik garrantzitsuena eta adierazgarriena osatzen du.Gainera, era honetako argitalpen batean estatuan egin zen aurreneko eki-mena izan zen, euskarri instituzionalaren babesarekin argitaratuz hiribu-ruko Udalaren laguntzarekin atera zen Madriz ospetsua ere baino lehe-nago sortu baitzen, eta gehiago iraun ere bai.

Lehendik eskarmentu profesional dezente zuten egile euskaldunek ar-gitaratu zuten Habeko Miken, eta berriek ere bai: Astrain, Berzosa, Fruc-tuoso, Garay, Harriet, Hernandez Landazabal, Ibarrola, Mina, Mata,Oses, Redondo, Resano eta Valverde, besteak beste. Horietaz mintzo diraondoko orrialdeak. Horietako autore batzuek beren komikirik onenak es-kaini zituzten aldizkariaren orrialdeetan eta beren jarduera artistikoanjarraitu dute beste alor batzuk landuz; beste batzuek, adibidez Mauro En-trialgo edo Luis Duran gazteek, ofizioa ikasteko aprobetxatu zuten etagero beren gaitasunaz hornitu. Habeko Mikek ekoiztutako lanek eta ko-miki-sailek ezagutu zituzten zenbait hizkuntza europarretan egindakoedizioak, nahiz eta aski gutxi izan ziren gaztelaniaz kaleratuak.

Begi erneekin erreparatzen dionak ez du zalantza askorik, beraz, al-dizkariak argitaratu zituen komiki askoren kantitateari eta kalitateari bu-

11

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 11


ruz. Hala ere, banaketaren alorrak, euskaraz argitaratzeagatik izugarrimugatua izaki —kontuan har dezagun egun haietan euskara gutxiagotuazela gaur egunean baino—, banaketa mugatu horrek ekarri du ia ezeza-guna izatea gure geografia hurbilenetik harantzago. Aski izango da datuadierazgarri bat, hori frogatzeko. Ikerketa honetan zehar berriro aipatukodudan Jesus Cuadradoren Atlas español de la cultura popular. De la his-torieta y su uso 1873-2000 komiki penintsularrari buruzko kontsultakegiteko zaleek eta profesionalek gehien erabiltzen duten liburua izanik,Habe sarreran, —ez Habeko Mik sarreran—, hauxe dio hitzez hitz:

Habe (Helduen Alfabetatzerako eta Berreuskalduntzerako Erakun-dea). San Sebastián-Donostia (Euzkadi), 1981. Argitaratzailea. Era-kunde publikoa, Eusko Jaurlaritzak sortua, alfabetatzerako eta euskararenirakaskuntzarako. Komikiaz arduratu zen zenbait monografiarekin etaargitalpen batekin (Habeko Mik, 1983; gutxienez 16 ohiko ale). Eta ho-rietan babestu zituen bertako autoreen lanak (Acarregui, Aldama, Ale-man, Alvarortega, Arotz, Astrain, Berzosa, Corcuera, Jesus de Miguel,Rober Garay, Harriet, Ibarrola, Landazabal, Mauro, Milicua, Mina) etagonbidaturen bat (Fructuoso, Murillo, Oses, Resano).

Bestalde, Cuadradok taxuzko sarrerak eskaintzen dizkio aldizkarianparte hartu zutenen arteko 31 autoreri, eta horrek frogatzen du, bere hu-tsegite eta omisioekin, normalean ondo informatuta dagoela eta datu-ko-puru izugarria bildu duela. Horretxegatik, erreferentzia kontzeptu lausoaeta zehazgabea («zenbait monografia») eta, batez ere, osagabea izateakaskoz ere txundigarriagoa eta adierazgarriagoa gertatzen da. Oso ondoerakusten du aldizkaria erabat ezezaguna zela euskararen geografiatik ha-rantzago. Eta beldur naiz ez ote zen hain ezaguna izan euskararen geogra-fian, ezta ohiko komiki-irakurleen artean ere.

Baina ezjakintasuna ez da datu-faltarekin bakarrik egiten, baita gutxi-asko alderdikeria interesatuekin ere. Hori baino harrigarriagoa da orain-dik, adibidez, Alex de la Iglesiak, zinema egin aurretik komikiak eginaizaki, behin eta berriz esatea Euskadiko komikiak Trokola aldizkari bil-botarrean hasi zirela eta bertan bukatu, berak argitaratzen zituen aldizka-rian, jakina. Hori esatea, eta oraingoan ez da ezjakintasunez esana, askodu munduko zilborra dela uste duen sortzaile eta bilbotarraren boutade-tik. Baina uste hori elikatzen dute, baita ere, produktu instituzionalen aur-kako ohiko aurreiritziek, baziren eta badira, komikien alorrean ari dire-nen artean. Eta, horrekin batera, aldizkariaren banaketa negargarria, baitasorreran gogoan izan zuen eremu geografikoan eta linguistikoan ere, on-doren gogoratu beharko dudan bezala.

Gauza jakina da, beraz, aldizkaria, ez ohiko kopurua eta kalitateaedukirik ere, arrotza dela oraindik ere komikiaren alor espezializatuetan,

12

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 12


edo horien mundutxoan, batzuetan nahastu egiten baitira biak. Antzekozerbait gertatzen da, nik dakidanez, euskararen normalkuntzaren alde la-nean ari direnen artean ere. Aldizkaria izan zenari eta argitaratu zituenhain material ugari eta baliotsuei buruzko ezjakintasuna dela eta, mailaia-ia erabatekoa izanik, merezi du nire ustez horiei monografia bat es-kaintzea, lan honetan egituratu dudanaren antzekoa. Habeko Miken his-toria eta orrialdeak aztertzeak esan nahi du euskarazko komikien sorkun-tza eta argitalpena babesteko mekanismo instituzional batek martxanjarri duen ahalegin serio bakarra ikertzea. Hauxe da lan honen asmoa:haien helburuak, historia eta lorpenak baloratzea, eta ez zait hain gutxidela iruditzen.

Lana honi heltzean, eragozpen bereziekin aurkitu dut neure burua,aurre egin behar izan diedan materialen kopuruak eta desberdintasunak.Oinarrizko arazoa, hasieratik, hauxe izan zen: nola eman ia ehun autorekhamarkada batean zehar sinatutako milaka komiki-orrialderi buruzkoikuspegi argia. Liburu honetako aukera metodologikoen eta deskribatzai-leen asmoa material oparo horiek eta HABEk horiek biltzeko eta argiraateratzeko egituratu zituen mekanismoak argitzea da. Aitortzen dut, ezbaitago eredu garbirik ikerketa-alor honetan, une bakoitzean obligaziobakarra jarri diodala neure buruari: zorrotzenak, emankorrenak eta onura-garrienak iruditzen zitzaizkidan hurbilpen-metodoa eta molde narratzai-lea aukeratzea.

Liburu honen asmoa da aldizkariaren sorrera bere testuinguru politi-koan eta kulturalean azaltzea, sustatu zuten arrazoi pedagogikoak azter-tzea, argitalpen-historia esplikatzea, hau da, edizio-prozedurak, materia-len hautaketa, itzulpena eta horien euskararen mailetarako egokitzapena,argitalpenaren ezaugarriak deskribatzea eta argitaratu zituen komikiakikertzea. Informazio horrekin guztiarekin uste dut, azken batean, posibleizango dela Habeko Mikek euskararen pedagogiari eta euskal komikiarenhistoriari ekarri diona ebaluatzea.

Kapitulu bakoitzak gaiaren alderdi bat jorratzen du, izenburuek horigardenki azaltzen ez badute ere. Izan ere, nire azterketak maneatzean gogai-karri izateko arrisku eta guzti zorroztasuna nahiago badut ere, oso gaizkijasaten dut azalpen akademikoak edo akademikoegiak sortzen duen go-gaitasuna. Zorteak edo irakurle amorratuen zaindari santuren batek bizikigustatzen zaizkidan sormen-lanak, idatziak edo marraztuak, ikertzekoofizioa eskaini dit, eta horiek betidanik bultzatzen naute askatasuntxo ba-tzuk hartzera azalpen erudituaren zorroztasunekin. Lizentzia hartu dut,horregatik, kapitulu bakoitza, erdi-broman erdi serio, lanak, argitalpenak,pertsonaiak edo komiki-irakurleen konbentzio ezagunak aipatzen dituenizenburuarekin bataiatzeko. Ezagutzen ez dituenak ez du horrekin ezergalduko eta niri jolas horrek material horiek prestatzeko lan astun eta lu-

13

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 13


zea arindu dit. Argitasunaren izenean, hala ere, orain kapitulu bakoitzekoasmoak aipatuko ditut laburki, beren hasieran ageri diren asmoak, jakina.

Aurreneko kapituluak, «Komikiak argitaratu zituen erakunde harri-garria» helburua du aldizkaria argitaratu zuen HABE erakundea aurkez-tea, eta aurkeztu zuen edizio-testuingurua laburki deskribatzea. Bi-garrena, «Irakaslearen asmakizun handiak», azalpen bat da oinarri izanziren arrazoi pedagogikoak aztertzeko, baita euskal komikia sustatzekohelburuak ere, betidanik azalpen publikoetako asmoetan azaldu baitziren.

«Ezkutuko zuzendaria» ibilbide honetako hirugarren kapituluak izenpropioa du ezinbestean, ze aldizkariaren argitaratze-tramitea deskribatzeada asmoa eta horren konplikazioak, hau da, Enrike Larrartek, erakundeakaldizkaria aurrera ateratzeko ardura eman zion HABEko lankideak aldiberean burutu behar izan zituen lanak.

Laugarren kapitulua «Marraztua eta bihilabetekaria» aldizkariaren etalagun izan ziren albumen ezaugarri fisikoak azaltzera eskainita dago,baita edukien antolakuntzarenak ere.

Ondoko hiru kapituluak, horiek osatzen baitute liburu honen zatirik za-balena, saiatzen dira Habeko Mikek argitaratu zituen komikien ezaugarriakdeskribatzen, hau da, edukiak berezkoena duena aztertzen. Bosgarrenak,«Profesionalak», autoreen ikuspegitik aztertzen ditu komikiak, hauen sor-kuntzari aurre egiteko molde desberdinak adieraziz. «Komikien stocka»genero-motatik abiatuta deskribatzen ditu lanak, aldizkarian nagusitu zi-ren eta ildo editorial inplizitua markatzen duten komiki-lanak. Azkenik,zazpigarren kapituluak, «Argitalpen berrien Habe liburutegia» aldizka-rian edo albumetan agertu ziren lan batzuk aukeratu ditu, funtsean bestehizkuntzetan argitaratzeko oniritzia jaso zutenak, lasaiago irakurtzeko.Uste dut hurrenez hurreneko hurbilpen hauek aski ideia zehatza emangodiola irakurleari laurogeiko hamarkadan Habeko Mik aldizkaria euskalkomikiarentzat izan zenari buruz. «Pasarte honen amaia» orrialdeetakonire ibilbidea ixten duen kapituluaren helburua gai honi buruz atera ditu-dan ondorioak laburki azaltzea da.

Era honetako azterketa bat, gaia hain neurri zabalekoa izanda ezinbaitu osorik ikertu, beste ondorengo ikerketa batzuetarako abiapuntu de-lako onesten da neurri handi batean. Horregatik, ongi iruditu zait nireikerketaren ondoan aurkibideak eta erreferentzia bibliografikoak jartzea.Aldizkariaren aurkibide zehatzak prestatu ditut, alez ale aipatuta, ale be-rezi gisa atera ziren albumak, eta istorioetatik abiatuta HABEk egin zituenbideo-komikiak. «Autoreen aurkibidea» atalean bakoitzaren sormen-lanakzerrendatzen dira, bakarka eginak edo beste norbaitekin elkarlanean. Aur-kibide hauetan bildutako datuek azalpenaren barruan kolaborazio bakoi-tzaren datuen aipamen errepikakorra saihesteko era eskaintzen didate.Uste dut, gai honi dagokionez, irakurleak aski izango duela egilea eta ar-

14

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 14


gitaratu zeneko izenburua, hala balegokio, aurkibideetan deskribapen bi-bliografiko osoa aurkitzeko. Datu horiek testuan azaltzen direnean ez dutorri-barreneko oharrik jartzen. Komikien izenburuetan, komatxo arteanjartzen ditut aldizkarian argitaratu zirenak, bai istorio laburrak edo ko-miki-sailak zatika emanak, eta kurtsiban album formatuan argitaratuak.Bi formatu horietan agertu ziren titulu gutxi batzuen arazoa, Harrieten etaBerzosaren Hontza, Harrieten eta Fructuosoren Indianoa eta HernandezLandazabalen Tutuan barrena itzuri, azalpenaren momentu bakoitzeanera bateko edizioa den edo bestekoa den aipatuz konpontzen dut arazoa.

«Beste edizioak» atalean, euskarazko jatorri-bertsioan ez den bestehizkuntzetan argitaratutako istorioei buruzko informazioa ematen da,nahiz eta album formatuan argitaratu zirenetara mugatzen den, eta aldebatera uzten, zatika aldizkarietan atera zirenak.

«Aurkibide onomastikoa» atalak ixten du liburua eta bertan aipatu-tako pertsonen izen propioak, argitaletxeak eta goi-buruak sartzen dira.Uste dut eduki horiekin aski ondo burututa geratuko dela irakurlearen-tzako iparrorratzaren funtzioa.

Bibliografian liburu honen idazketan zuzenean baliozkoak izan zaiz-kidan tituluak bakarrik zerrendatzen dira, ia beti zuzeneko aipu gisa edo,gutxienez, informazio edo kontzepturen bat oinarritzeko erreferentzia be-zala. Lana den bezalakoa izanik, ezinbestez mota askotako lanak biltzendira: zentzuzko tratatu akademikoak, dibulgazio-lanak, ebazpen adminis-tratiboak, iturri literarioak, komikiak edo prentsako albisteak, baina bata-sunari eutsi diot, eta sarreren eten gabeko deskribapenari, ze uste dut ho-riek edozein sailkapen gutxi-asko motibatutan banatzea ez litzatekeelairakurlearentzat nahasbide besterik izango.

Baina, sormen-jarduerak eta argitalpen aski berriak kontatzea daikerketa honen asmoa, eta protagonistek nik zapaltzen ditudan kale berakzapaltzen dituzte, horregatik lana hornitzen duten informazioak ezin zi-tezkeen idatzizkoak bakarrik izan. Harremanei buruzko datu asko, sor-tzeko edo argitaratzeko prozedurak, komikiari buruzko artisten iritzi per-tsonalak eta perspektibak edo edizio-tratamenduari buruzko azalpenakinteresatuen testigantza pertsonaletatik datoz. Sarritan, elkarrizketak egi-tera jo dut, aurrez aurre edo telefono bidez, eta mezu idatzietara, informa-zioa betiko postaren edo posta elektronikoen bidez jasoz. Eta horrela iturrihoriek, inongo zerrenda bibliografikoan azaltzen ez badira ere, askotanaipatzen ditut liburu honetan, batez ere haiek esandako edo idatzitako hi-tzak aipatzen ditudanean. Ahal izan dudan neurrian, saiatu naiz historiahonetako protagonistek eskaini zizkidaten ahozko informazioak doku-mentatzen edo zehazten, edo gutxienez beste iturriekin egiaztatzen. Denadela, irakurlea konturatuko da testigantza horiek sarritan protagonista ho-rien perspektiban kokatzen dutela nire deskribapena, eta hori eragozpen

15

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 15


handirik gabe onartzen dut, ze ikuspuntu horrek ahalbidetu baitit haienlanaren zirrikituak ezagutzea. Nolanahi ere, beti adierazten dut zein infor-matzailek eman didan halako datu edo iritzia.

Lan hau, esan dudan bezala, ezinezkoa izango zen Habeko Mik eginzutenen lankidetza adeitsua eta pazientzia handikoa izan ez banitu: batzuekistorioak marraztu zituzten edo argitaratu, beste batzuek beren oroitzape-nak gogoratu zizkidaten eta nire galderei erantzun zieten agian batzuetandesegokiak izan baziren ere, eta beharrezko materialak eskuratu zizkida-ten. Nire zorra jasota dago testuko etengabeko aipamenetan, baina nireesker ona bereziki Joxe Joan Gonzalez de Txabarriri eta Enrike Larrarteriazaldu nahi diet, horiek izan baitziren Habeko Mik izanaren eta izan zenmoldekoa izanaren errudunak. Orduko eta oraingo HABEko horien lan-kide askok arreta jarri didate eta lagundu, besteak beste, Luis AlbertoAranberri «Amatiño», Felix Ibargutxi, Imanol Irizar, Begoña Martinez,Maria Jose Insausti, Mikel Olaziregi eta Martin Etxeberria.

Esan gabe doa, autoreak —gidoigileak edo marrazkilariak— lagun-tzaile onak izan ditudala neure lan honetan. Informazio zehatzak bainazertxobait gehiago zor diet Gregorio Muro Harrieti eta Mauro Entrialgori,horien memoria onak eta artxibo bikainak bilaketa aspergarrietatik libratubainaute, eta susmoa dut, materialak halakoak izanik porrot egingo nuelabilaketa horietan behin baino gehiagotan. Beste adiskide hauek ere lagun-tzaile onak izan dira paperak eta denbora libre nire zerbitzuan jarriz: Al-varortega, Javier eta Luis Arturo Hernandez Landazabal, Jose Ibarrola,Javier Mina, Pedro Oses, Jose Manuel Mata (material grafikoa eta adeita-suna gainezka eskaini baitizkit), Luis Astrain eta Daniel Redondo. Histo-ria honekin zerikusi gutxiago zutenek ere partaide izan ziren: JoaquinDelgado «Kini», Julen Lizundia eta Ernesto Santolaya editorea.

Habeko Mik aldizkariari buruzko lan bati ekitea erabaki nuen oraindela pare bat urte, komikiari buruzko beste ikerketa batzuen lagungarriizan zedin. Ikerketa horiek lizentziatura-eskoletan, artikuluetan edo dok-toretza-ikastaroetan bideratu ditut. Aspaldiko irakurketek bultzatu nin-duten, euskara ikasten aritzen nintzenean eta aldizkaria aprobetxatzennuenean ikasle-obligazioa eta irakurle-debozioa bat eginez. Animatu nin-duen, baita ere, hain gaizki ezagutzen den material horrek errebisio erneabehar duela konbentzituta egoteak. Garai batean Fernando Tarancon Asti-berri argitaletxeko arduradunarekin izandako elkarrizketek konbentzituninduten aldizkariari asko jota albiste bat besterik izango ez zen artikulusoil bat idazteko ez ezik, monografia bat lantzeko moduko gaia zela, osointeresgarria hagitz estimatzen dudan komiki-editore batentzat. Fernan-dok berotasunez onartu zuen liburua Astiberrik eta nire Deustuko Uniber-

16

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 16


tsitateak elkarrekin argitaratzeko proiektua, eta lagundu zidan lanari epebat jartzen, 2004ko abenduko Getxoko Komiki Saloia. Haren bultzadaketengabe lagundu dit eta harremanak eskaini dizkit eta informazio biblio-grafikoak.

Beste adiskide komikizaleek ere nire lanaren zerbitzua jarri dituzteberen liburutegiak, eta pazientzia. Antonio Altarriba bihotz handiko adis-kideak beti izan du erantzun azkarra eten gabe egin dizkiodan galderen-tzat. Angel Diaz de Guereñu nire anaia behin baino gehiagotan aritu zenmiatzen bere bilduman istorio bila, askotan datu zehazgabeetatik etaosatu gabekotatik abiatuta. Iñaki Gilek eta Mikel Madinak asko lagundudidate besterik gabe adiskideak direlako eta nire zaletasun bera dutelako.

Argitalpen hau, azkenik, ez zen kaleratuko Jokin Azkue HABEkogaur egungo Zuzendari Nagusiaren eta Javier Torres Deustuko Unibertsi-tateko argitalpenen arduradunaren arreta eta interesa izan ez banitu.

Eta nik ezin nukeen liburua idatzi Montsek eta Norak lan honetan so-segurako opari eman didaten denborarik gabe, eta gehigarri ematen dizki-daten poz eta zalaparta-aldiak gabe.

Donostia 2004ko maiatza

17

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 17


00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 18


1

Komikiak argitaratu zituen erakunde harrigarria

Habeko komikia

Habeko Mik aldizkaria HABEren (Helduen Alfabetatze-Berreus-kalduntzerako Erakundea) argitalpenetako bat izan zen eta, beraz, ha-siera-hasieratik erakunde horren helburuen baitan jarria: helduen arteaneuskara irakastea eta horren erabilera normalizatzea.

1981ean, Karlos Garaikoetxea Lehendakari zela, eta Ramon La-baien Kultura Sailburu, Eusko Jaurlaritzak HABE sortzeko erabakiahartu zuen, ziur baitzegoen ezinezkoa izango zela AEK-ko (Alfabetatzeeta Koordinatze Koordinakundea) euskara-irakasleen jarduerak formali-zatzea edo normalizatzea. Horrek, zuten egitura zutelako eta bolunta-rismo militantearen kultura bizi zutelako, ez zuen administrazio publi-koan sartu nahi, ze gobernu autonomoaren ikuspuntutik beharrezkoakziren gutxieneko kalifikazio-irizpide akademiko batzuk, eta horrek la-nean ari ziren irakasleen arteko hautaketa bat ekarriko zuen. Aurrenekoaldiz historian euskararen alde ari zen mugimendu herritar bat hizkun-tza horren garapenerako eta normalkuntzarako lana egin nahi zuen ad-ministrazio publiko baten aurrez aurre zegoen. Aldi berean, aurrenekoaldiz hau ere, euskara-irakasleen belaunaldi batek ordura arte debeka-tuta zuen alor batean sartzeko aukera zuen, eta erakundeetan nolabai-teko statusa lortzeko ere bai.

Baina, balizko mekanismoak aztertzeko harremanak martxan jarri zi-renean AEK-k bere kolaboratzaile guztien baterako integrazioa proposa-tzen zuen, eta barne-egitura administratibo osoarena ere bai, baina horiezinezkoa zen aurrekontuen ikuspuntutik eta lege aldetik begiratuta, eta

19

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 19


Euskararen Sustapenerako Zuzendaritzako taldea HABEren aurkezpen-ekitaldian,1981eko irailaren 4an. Ezkerretik eskuinera: Pello Esnal, Jon Aurre, Joxe Joan Gonza-lez de Txabarri, Luis Alberto Aranberri «Amatiño», Koro Lasarte, Antton Iñurritegi,

Jon Ajuria eta Borja Barandiaran.

desegokia eraginkortasun pedagogikoaren aldetik1. Eusko Jaurlaritzakbere irakaskuntza-egitura martxan jartzea aukeratu zuen, eta helduen al-fabetatzerako bere eskaintza propioa egitea, koordinakundearen antola-kuntzaren parean.

Euskalduntze-Burugoak 1981eko irailaren 4an jendaurrean aurkeztuzuen erakundea2. Euskaraz oraindik ere duen izena eman bazioten ere,gaztelaniaz «Zerbitzu» gisa definitu zen, eta ez «Erakunde» edo «Ins-titutu» bezala, ze EAJ-k ez zuen lortu Eusko Legebiltzarrean izaera-mailahori emateko behar zen beste talde politikoen akordio politikoa. Denadela, HABEk ardura hartu zuen «hizkuntzaren irakaskuntza instituziona-

20

1 Luis Alberto Aranberri «Amatiñok» gogoratzen du 2003ko irailaren 11an egindakoelkarrizketa batean, egin zirela beharrezko kalkulu ekonomikoak, integrazio horrek bate-rako integrazioaren bideragarritasuna jakiteko, ze «errazago izango zen, eta arinagoa,AEK administrazioan sartzea, etsaiak irabaztea baino, baina, betiere gutxieneko baldintzabatzuekin, jakina». Kalkulu horren emaitza izan zen integrazio hori gauzatzea hiru aldizgarestiagoa izango zela Eusko Jaurlaritzaren Kultura Saileko orduko aurrekontu osoabaino. Elkarrizketa horretan lortutako informazioak erabili ditut ondoko azalpenetan ere.

2 Deiak 1981eko irailaren 5ean eman zuen aurkezpen horren inguruko informazio ins-tituzionala «Un proceso decisivo para el futuro del euskera», azken orrialdeko artikululuze batean. Harrigarria bada ere, ez zen inolako aipamenik egin Autonomia Erkidegoanbanatzen zen beste egunkarian, Eginen.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 20


lizatzea bideratzeko plana», 18-40 urteko helduentzat, Hezkuntzako Sai-lak haurrentzat garatutakoen osagarri izan beharko zuena.

«Zerbitzua» sortzera bultzatu zuen arrazoia, arduradunek aurkezpe-nean esan zutenez, zera izan zen, urte hartako ekainaren 24an Euskal-tzaindiak, 15 urte lan horretan jardun ondoren, utzi egin zuela helduakeuskalduntzeko eta alfabetatzeko herritarren ekimenei laguntza emanezegina zuen lana, hasieran gau eskolei eta ondoren euskaltegiei. Adminis-trazio publikoaren txanda heldu zen, eta kontrolak ezarri behar ziren,hizkuntza-irakaskuntzaren eraginkortasuna bermatzeko, metodo pedago-gikoak koordinatuz, programak eta horien ikasgelako aplikazioak arau-tuz. Hasierako planen artean zeuden: irakasleen heziketa, curriculum he-zitzaile bat lantzea, jarduerak gidatzeko material didaktikoak sortzea, etaikasleak lortutako ikaskuntza-maila jakin batzuetan oinarritutako dirula-guntzetarako politika jakin bat arautzea. Informazio horrek zehaztu zuen110 milioi pezetako aurrekontua ezarriko zela berehala hedapen-lanakbabesteko, komunikabideak eta argitalpenak, eta 106 milioi pezetakobeste bat aurrekontu jarriko zela bereziki irakaskuntzarako. Aurreneko eki-mena zazpi irakaskuntza-zentro «eredu» jartzea izan zen, mailak, dedi-kazio-denborak eta hizkuntza ikasteko epe egokiak ebaluatzeko baliokozutenak.

Aurkezpen publiko horren albistea zabaldu zen egun berean bezperanaurkeztutako Eusko Jaurlaritzako Helduen Alfabetatzerako eta Berreus-kalduntzerako Zerbitzuaren iragarki publiko bat azaldu zen bertako pren-tsan, eta argibide orokor batzuk ematen ziren irakaskuntzarako metodolo-giari eta hizkuntza ikasteko behar zen denboraz, baita euskaltegientzataurreikusten ziren dirulaguntzei buruz ere. Hala zioen:

Euskararen Zuzendaritza, bere Helduen Alfabetatze-Berreuskaldun-tzerako Zerbitzuaren (HABE) bidez Glotodidaktika Aplikatuaren Sailasortu du Euskal Herri osoaren zerbitzuan.

Zuzendaritza honek, 1981/82 ikastaroan zehar, ikasketa-plan batzehaztuko du eta ikaskuntza-metodo guztietan osorik betetzeko eska-tuko da3.

Ordura arte Euskal Herri osoan gogo handiz baina egiturarik eta iametodorik gabe eta, beharbada, ez hain era eraginkorrean egindako ahale-gin guztiak berehala koordinatzeko eta arautzeko asmoa gardena izan zenalor honetan beraz, erakunde berriaren aurreneko agerpen publikotik ha-sita. Borondate politikoa zegoen euskararen erabilera sustatzeko eta

21

3 Adibidez, iragarkia Deian argitaratu zen 1985eko irailaren 5ean, 11. or.; eta Eginen1981eko irailaren 5ean, 12. or.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 21


berehala hasi ziren horretarako bitarteko publikoak aplikatzen. HABEdenborarik galdu gabe hasi zen lanean, eta euskarazko irakasle-taldehandi bat bildu zuen Angoston, barnetegi erregimenean heziketa-ikastarotrinko bat egiteko hiru astean. Hori izan zen aurreneko jarduera adieraz-garria. Era berean, berehala sortu zituen bere argitalpenak eta, horrekinbatera, material didaktikoen prestaketa teknikari kalifikatuen eskuetan jarrizuten.

Habe aurreneko aldizkariaren Zero alea urte hartako (1981) azaroankaleratu zen, apenas bi hilabete igaro eta gero. Editorialean berariaz aipa-tzen zen irailaren 4ko aurkezpen publikoa, eta aldizkaria euskara ikastenedo irakasten ari zirenentzat argitaratzen zela adierazten. Beharrezkoazen jarduera hauek azkar eta kemen biziz burutzea, ze HABEk bere era-ginkortasuna azaldu beharra zuen AEKren jardueren aurrean. Argitalpenberriak bete-betean asmatuko zuen, ze koordinakundeak ere handik gu-txira aurkeztu zuen Aizu! bere aldizkaria, Haberen arrastoari jarraituz.

Garai hartako euskaltegirik gehienak AEKren baitan jarduten zuten,nahiz eta koordinakundea aski berria zen, 1980ean sortu baitzen. Horre-gatik, jaio berria zen HABE erakundearen presentzia eta seriotasuna ezinziren nabarmenki ikusi ikasle-irakasleen kopuruarekin konparatuta, zorroz-tasun zientifikoaren ikuspuntutik begiratuta baizik, eta proposatuko zi-tuen gida didaktikoengatik, eta aplikatuko zituzten euskaltegi ereduenjarduerak ikusita. Erakunde berriaren erabakia izan zen mendebaldean bi-garren hizkuntzen irakaskuntzan sendo erabiltzen ziren parametroak etametodoak euskararen irakaskuntzan aplikatzea, batez ere ingelesaren ira-kaskuntzan frogatutakoak. Beste ezaugarri bat argitalpenen kalitateaizango zen, Aizu!ren fanzine itxuraren aurrean. Hori dela eta, HABEk eus-karazko aldizkari dezente jarri zituen martxan oso denbora laburrean.

Hala ere, HABE zerbitzu gisa agertu zen, Hezkuntza Saileko ardura-ren baitan4 1983ko azaroko legea publikatu zen arte, honek «Erakunde»moldean sortu baitzuen, Hezkuntza eta Kultura Sailari atxikitako era-kunde autonomo bezala5. Lege horren helburua zen «benetan elebidunizan dadin herri bat finkatzea helduen alfabetatzerako eta berreuskal-duntzerako bide luze-zabal baten bitartez». Horretarako erakundearen

22

4 «Hezkuntza Saila. Apirilaren 16ko 50/1981 Dekretua Eusko Jaurlaritzako Hezkun-tza Sailaren behin behineko arau organikoei buruz», Euskal Herriko Agintaritzaren Al-dizkaria, 1981eko maiatzaren 12, 811-820 orr. 5. artikuluak Euskalduntze Burugoariegozten dio irizpideak finkatzeko eta euskalduntze-alfabetatzerako programak lantzekofuntzioa, baita beharrezko material didaktikoa lantzeko ere.

5 «Lehendakaritza. 2826. Azaroaren 25eko 29/1983 Legea, horren bidez sortzen baitaHelduen Alfabetatzerako eta Berreuskalduntzerako eta Euskaltegiak Arautzeko Erakun-dea, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 1983ko abenduak 12, 4202-4210 orr.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 22


izaera, funtzioak, gobernu-organoak eta erregimen ekonomikoa zehaztuzituen, baita lehendik zeuden euskaltegiak erakundean txertatu ahal iza-teko prozedurak ere. Legearen motiboen azalpenak HABEren sorrera jus-tifikatu zuen beharrezkoa zelako «araupetutako irakaskuntzan zalantzanjarri ezinezkotzat jotzen diren egoera eta zer-nolako guztiak sortaraztea».Era berean, adierazi zen zerbitzuak «argitalpenak eta aldizkariak sortzekoasmoa duela». Eta erakundearen funtzioak zehaztean, legeak beste ezerbaino lehen aipatzen zituen helduentzako euskararen irakaskuntza, iker-kuntzaren sustapena eta, hirugarrenik, «material pedagogiko-didaktikoensorkuntza eta argitalpena».

Egia esanda, beste jarduera asko bezala, garatzen ari ziren zeregin ho-riek aldizkari ofizialak erakundearenak zirela definitu baino aurretik ere.Erakundeak argitaratu behar zituen lau aldizkarietatik hiru aldian-aldianargitaratzen ziren lege hau promulgatu baino lehen: Habe gai orokorrakukitzen zituen, Zutabe irakasleentzako gai teorikoak lantzen zituen, etaHabeko Mik komiki aldizkaria. Unesco-ren Albistaria, UNESCOren Al-dizkariaren euskarazko bertsioa geroago jaio zen6. Instituzionalizatze pu-bliko berriaren nahasmendu-egunak ziren, gobernu autonomoarenak etahorren organismoenak, eta horregatik jarduera instituzionalaren eta horiarautzen zuen normaren arteko desfase horiek ez ziren hain arraroak. Ga-rai hartan instituzio jaio berriak eta horien eraikuntzan parte hartzen zute-nak jardueraren sukarrak jota zeuden: herria eraiki behar zen, gauzakegin behar ziren, zenbat eta gehiago hobe. Habeko Mik izan zen HABEkekin zienetako bat. Erakunde-egituraren sorkuntzak eta biltzen zuen ge-nesi-klimak giro ezin hobea sortu zuen aldizkaria martxan jartzeko, etahorrek esplikatzen du neurri handi batean ondoko historia.

Joxe Joan Gonzalez de Txabarri, hasiera-hasieratik de facto ZuzendariTeknikoa eta Zerbitzu-burua, izan zen HABEko aurreneko Zuzendari Oro-korra legez erakunde autonomo bihurtu zenetik. Kargu hori 1984ko hasta-penetatik 1989ko urtarrila arte izan zuen7. Berez, Gonzalez de Txabarrihasiera-hasieratik izan zen benetako zuzendaria, nahiz eta ardura horiez zegoen izendapen ofizial batek babestuta, Zerbitzu izatearen egoera

23

6 Habe hilabetekaria izan zen eta 1981eko azaroaz geroztik argitaratu zen; Zutabe, lauhilabetekaria, 1983az geroztik argitaratu zen; Unesco-ren Albistaria, hasieran hilabeteka-ria, 1985. urtean hasi zen.

7 Izendapena eta kargu-uztea hemen dokumentu hauetan ageri dira: «Otsailaren 6ko44/1984 Dekretua horren bidez Juan José González Chávarri jauna HABEko ZuzendariOrokorra izendatzen baita», Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 30. zenb, 1984kootsailak 11, 1054. or.; eta «Abenduaren 20ko 317/1988 Dekretua, horren bidez Juan JoséGonzález Chávarriren HABEko Zuzendari Orokorraren kargu-uztea ezartzen baita», Eus-kal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 4. zenb, 1989ko urtarrilak 9, 94. or.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 23


Joxe Joan Gonzalez de Txabarri HABEko bere bulegoan 1985 urte inguruan.

legalak ezinezko egiten baitzuen hori. Horrela azaltzen da aipatua era-kundearen aurreneko argitalpenean, l981ean8. Ondorengoa Martin Etxe-berria izan zen, HABE 1993ra urtera arte zuzendu zuena eta Habeko Mikbertan behera uzteko erabakia hartu zuena.

Eta binetak argitaratzen hasi ziren

Habeko Mik argitaratzeko erabakia HABEko arduradunek hartu zuten,artean formalki erakunde ez zenari bere gain jarri zizkioten zereginetarakobalioko zuten argitalpenak diseinatu behar izan zituztenean. 1981eko irai-letik, Eusko Jaurlaritzak erakundea sortzea erabaki zuenean, arduradunekgai hori ondo hausnartuta zeukatela erakutsi zuten. Luis Alberto Aranberri

24

8 HABEren Helduen euskalduntzerako programazioa, Eusko Jaurlaritza, Donostia,1981, 9. or.; erakundearen aurkezpeneko prentsaurrekoan parte hartu zutenen artean«HABEren Zuzendaria» bezala aipatzen da.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 24


Habe aldizkariaren 0. alea. Azala, ondorengo zenbait aletan bezala, Javier Agirresarobek diseinatu zuen.

«Amatiño» zerbitzu berria bere barnean hartu zuen Euskararen Sustape-nerako Zuzendariak eta Joxe Joan Gonzalez de Txabarri orduan Glotodi-daktika Zerbitzuko buru, eta geroan HABEko Zuzendari Orokorra izangozenak egitura orokorra elkarrekin diseinatu zuten9. Biak Israelera joanakziren estatu hebrearrean hizkuntza normalizatzeko politikak eta proze-dura zehatzak aztertzera. Handik funtsezko kontzeptu batzuk ekarri zituz-ten, besteak beste, komunikabideak erabili beharra eta, beraz, era desber-dinetako materialen probetxua.

Aipatu dugun bezala, HABEk hurrengo urteetan azaltzen joan zirenlau aldizkari ekoiztu zituen: Habe, Habeko Mik, Zutabe eta Unesco-renAlbistaria. Aurreneko aldizkariaren osagarri izateko funtzioa ezarri zi-tzaion Habeko Mik argitalpenari, irakasle-ikasleentzako material didaktiko

25

9 Ondorengo informazioa funtsean Gonzalez de Txabarrirekin izandako elkarrizkete-tan oinarritzen da, batez ere 2003ko urtarrilean egindakoan; eta «Amatiñorekin» 2003koirailaren 11an izandakoan. Txabarrik HABEren kargua hartu zuenerako Jo-ta-ke euskaraikasteko metodoa sortua zuen. (Elkar, Donostia, 4 liburuki, 1979-1981).

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 25


Aizu! aldizkariaren 1. alearen azala, 1982ko urtarrila.

gisa. Horregatik izenburu osoa aurreneko aletik 54. era arte izan zen:Habeko Mik. Euskara ikasten ari garenon komiki-aldizkaria. Gardenazen Habe. Euskara ikasten ari garenon aldizkaria erakundearen aldizkariorokorrarekin jarri nahi izan zioten lotura. Dena dela, hizkuntza-erabileranormalizatzea helburu zuen erakunde publiko batek komiki-aldizkari batargitaratzea aski harrigarria zen. Horregatik azaldu zituzten argitalpena-ren arduradunek jarduera berri hura justifikatzen zuten arrazoi pedagogi-koak. Zehatzago ikusiko dugun bezala, funtsezko arrazoia zen komenizela hizkuntzaren erabilera komunikatiborako zuzeneko elkarrizketa-ge-neroan narrazioan baino gehiago erabiltzen diren materialak erabiltzea,komikia adibidez.

Baziren aurrenik edizio-prozedura aski konplexu bat sortzea eta geromartxan jartzea ahalbidetu zuten pedagogiatik kanpoko arrazoiak eta era-gileak ere. Horietako bat AEKrekin lehian aritzeko asmoa izan zen, etazorroztasun akademikoarekin eta eraginkortasunez hizkuntzaren irakas-kuntzako metodoak egituratzeko instituzio-gaitasuna frogatzea, eta zere-gin horretarako onuragarriak izango ziren kalitatezko material idatziaklantzea. Aizu! aldizkariak bere aurreneko editorialetan instituzioetatik kan-pokoa zela aldarrikatzen zuen, eta oso harro aldarrikatu ere, eta kutsu

26

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 26


profesionalik agertu nahi ez izatea, estetika alorreko bere «alternatiba»erakutsiz. Habek eta Habeko Mikek, berriz, taxu profesionaleko aldizka-riak izatea errebindikatuko zuten, eta Habeko Miken kasuan argitaratzenzituen marrazkien kalitatea ere bai. Eta maila halakoa zelako, berez joanzen bere argitaratzea justifikatzen, erabilera didaktikoaz gain.

Marrazki-aldizkari bat argitaratzea egoki sartzen zen estreinatu berria-ren autonomiako erakundeen politika orokorrean, euskara komunikabi-deetan zabaltzeari dagokionez. Alor honetan, euskal administrazioasaiatu zen sistematikoki merkatuan ez zegoena egiten edo sustatzenpartikularraren ekimenetako hutsuneak betez. Horrelaxe esaten zen aur-kezpen-aleko editorialeko ohar batean: «Bitartean, euskara arlo guztietaraeramaten saiatzen ari gara Euskal Herrian»10. HABEk alfabetatze-lanariburuz 1983an argitaratu zuen liburuan zentzuzko gogoeta bat ageri da gaihonen inguruan:

Gaurregun kultura eta informazioaren parterik handiena komuni-kabideen bidez jasotzen da, eta jende gehientsuenaren kultur iturriatelebista eta irratia dira. Gehiengoak ikus-entzunezko kultura du.Datu honek komunikabide horien eragin sakona agertarazten du, etaalfabetatzearen eginkizunean kontuan hartu beharrekoa da. Alfabeta-tze-lanean ezin daitezke medio hauek ahantz, eta ahalik eta gehienerabili behar dira11.

Euskal irrati-telebistaren aurreneko saioak gutxi gorabehera aldizka-ria hasi zen garaian jarri ziren martxan: Euskadi Irratiaren aurrenekosaioa 1982ko azaroaren 23an egin zen Donostiako Andia kalean, HABEkbere egoitza urte batzuetan izan zuen etxetik bertatik. Eta ETB telebista-kate publikoa 1983ko urtarrilaren 1ean estreinatu zen, nahiz eta lege-ba-bes garbirik ez zegoen12.

Urte batzuk pasatuko ziren euskara hutsezko egunkaria kioskoetanikusterako: Egunkariaren aurreneko alea ez zen 1990eko abendura artekaleratuko. Ahalegin horiekin alderatuta, aldizkari bat, idatzia edo marraz-tua, bihilabetekaria, argitaratzea ez zen hain zaila: azpiegitura teknolo-giko txikiagoa behar zen eta ekoizpen-lanak eta, behar zenean, itzulpe-nak egiteak, askoz ere diru-kopuru eta baliabide tekniko txikiagoakeskatzen zituen. HABEk urte haietan baliabide pedagogikoak prestatu

27

10 «Komikia eta euskara: makina bat lan», Habeko Mik, 0. alea, l982ko urria, 35. or.11 HABE: Helduen alfabetatzerako programazioa, Eusko Jaurlaritza, Donostia, 1989,

19. or.12 Rosa DIEZ URRESTARAZUk horren jaiotzaren azalpena egiten du: ETB, el inicio de

una nueva era, EITB, Bilbao, 2003.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 27


zituen beste alorretarako, adibidez, Bai horixe ikus-entzunezko ikasta-roa, ETB telebistak emititu zuena13.

Kontuan hartzekoa da kultura-modernotasunaren seinale ere bazelakomikia Habeko Mik sortu zen garaian. Laurogeiko hamarkadaren ha-sieran gertatu zen komiki-lan espainiarren «boom» deitu izan den aroa,asko baitziren genero horri, erabat edo neurri handi batean, orrialdeakeskaintzen zizkioten aldizkariak, batez ere helduentzako istorioei, era-kusketa asko prestatu ziren, autoreen eta adituen biltzarrak burutu ziren,eta kritika espezializatuaren garapena sustatu zen14. Antonio Altarribakgarai hartako ondo dokumentutako ikerketa batean honela dio aldizkariprofesionalei buruz: «1981-1985 urteetan, tituluak asko ugaritu zirengaraian, ia hogei aldizkari azaltzen ziren elkarrekin lehian kioskoetan,oso antzekoak sarritan, egile berberen lanak azaltzen baitziren aldizkaridesberdin horietan»15. Oparotasun horrek, eta behar bezalako azpiegi-tura editorialik ez izaki, berehala, hamarkadaren bigarren zatian, bat-ba-tean porrota ekarri zuen, hasierako ugaritasuna bezain harrigarria ger-tatu zena.

Hala eta guztiz ere, inor gutxik aurreikusiko zuen orduan komiki-ar-gitalpen horien porrot hurbila. Habeko Mik aldizkaria argitaratzea erabakieta aurreneko alea aurkeztu zen urtean, 1982an, gertatu zen helduen-tzako komiki-lanen gailurra penintsulan, haurren eta gaztetxoentzako ko-miki-astekarien salmenta jaisten ari bazen ere. Editoreen, tituluen eta al-bumen kopurua zertxobait hazi egin zen, baina 1986an bat-batean beherajoan zen eta sektorearen egoera larria agerian utzi16. Gorantz zihoazenkomiki haien «helduentzako» izate hori ezaugarri formalen eta baloredesberdinen amalgama nahasi bat zen, esperimentazio formaletik hasi etaausardiaraino, zentsurak sistematikoki ia ordura arte debekatzen zuenabinetetan marrazteraino. Dena dela, urte haietan komikia baliozkoa ze-neko iritzia nagusitu zen, beste arte-adierazpenek bezala, gizatasunarenalderdiaren funtsezko gaiak eta kezkak errotik aztertzeko. Gai horiek

28

13 Bada bideozko edizio bat (1988) bere ariketa-liburua ere duena: Iñaki ARANBERRI

eta Lourdes ELOSEGI: Bai horixe: euskara ikasteko lehenengo urratsa ariketa-liburua,HABE, Donostia, 1988.

14 Gai honi buruz, ikus Francesca LLADÓ: Los cómics de la transición, Glénat, Barce-lona. 2001, 13. or.

15 Antonio ALTARRIBA: La España del tebeo. La historieta española de 1940 a 2000,Espasa-Calpe, 2001, 320. or.

16 A. REMESAR eta A. ALTARRIBA idazleek landutako datuak: Análisis de un sectoreconómico. La industria del cómic en España. Vicerrectorado de Investigación de laUniversidad de Barcelona, 1986. A. REMESAR adituak bere «La historieta y sus circuns-tancias» jasotzen ditu, Neuróptica, n. 5, Ayuntamiento y Diputación de Zaragoza, 1988,115-122 orr.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 28


lantzen zituzten garaiko komikilaririk onenek, eta horrek duintasuna etafidagarritasun ematen zizkion genero horri.

Horrela indargabetuta geratu zen aurreiritzi bat, neurri eta denboraldibatean nagusi izan zena, alegia, genero horrek eduki arinetarako etaumeentzako bakarrik balio zuela. Horixe adierazten du gaztelaniak as-palditik komikiari egozten zizkion esateko moduak: «tebeo», «histo-rieta», nolabait ere genero hori gutxietsiz.17 Hirurogeita hamarreko etalaurogeiko hamarkadetan «komikia» hitza finkatu egin zen, eta horreknolabaiteko duintasuna eman zion generoari. Antzeko zerbait gertatu zengure artean ere. Euskarazko «komikia» hitza finkatu zen eta zabaldu.Euskal Hiztegi Modernoan, garai hartan gehien zabaldu zen hiztegiangaztelaniazko «tebeo» hitzaren lehen ordain bezala azaltzen da komi-kia18. Argi dago euskarazko komiki-tradizioa hain urria izanik ez ze-goela beste alternatibarik gaztelaniazkoa besterik. Azken batean kanpo-tik ekarria zen gaztelaniara ere19.

Garai hura autore-komikiaren urteak izan ziren. Genero hori ira-kurlearengan kontzeptu eta sentimendu errespetagarriak, eta maila inte-lektual handikoak, sortzeko gai baldin bazen, autore partikularrak zirenadimen eta estetika-gaitasuna erakusten zutenak horietaz baliatzeko.Horrela, kanpoko kritikak ezarritako baliotasun-frogak betez, batez ereFrantziako Les Cahiers de la Bande Dessinée, edo beste zenbait herrial-detan garatutako ereduak, batzuk inkonformistagoak edo kontrakultura-lagoak ziren besteak baino. Penintsulan ere egilearen firma nagusitu zenkomertziorako pisuzko arrazoi gisa, era industrialeko komiki-lan zaharraordezkatuz, pertsonaia baten entzutea eta ospea aprobetxatzeko. Haladio Altarribak:

29

17 Honela definitzen du «D.R.A.E» hiztegiak: «Historieta»: «cuento breve de aventurao suceso de poca importancia», eta bere bigarren adieran: «serie de dibujos que constitu-yen un relato». «Tebeo» hitzak, hiztegi horren beraren adieran: «revista infantil». Biesaldi finko ageri dira, eta garbi geratzen da horien zentzua: «de tebeo»: zerbait barregarria.Ezaguna da beste hura ere: «Está más visto que el tebeo», originaltasun gutxikoa alegia.Ikus: Diccionario del español actual. Manuel SECO. Aguilar, Madrid, 1999.

18 Xabier KINTANA eta beste: Euskal Hiztegi Modernoa, Cinsa, Bilbao, 2. argitara-pena. «Komiki» hitzari beste hitz bakar bat ageri da: «panpin», gaur egun erabiltzen ezden hitza. Aurreneko euskarazko zenbait argitalpenetan «gomikia» hitza ikusten da, bere-hala «komikia» bihurtuko zena. (Ikus: Ehun kilo. Gomikia euskaraz, Zeruko Argia, Do-nostia, 1979).

19 Jose Maria Unsainek gerra zibilaren aurreko dokumentuetan istoriotxoen izenada: Ipuia «cuento», eta Edestia «narración» bere antologian jasotzen dituen nolabai-teko narrazio grafikoak izendatzeko. Baina, jakina, hitz horiek garaiko gaztelaniaz-koen parekoak baziren ere, ez ziren haiek bezala finkatu oso gutxi erabili baitziren.(Jose María UNSAIN: Antecedentes del cómic en Euskadi (1894-1939), Ttartalo, Do-nostia, 1989.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 29


Askoz ere gehiago saltzen dira bederatzigarren arteko firma ospe-tsuenen lanak, marrazki-literaturaren maisuen handien lanak, gatz etapiperra, zorroztasun kritikoa edo imajinazio argia eskaintzen dituztenaksormen-erakustoki ederra eskaintzen duen aldizkarietan. Gazteei etahelduei zuzenduta, horixe baitute gustukoa, balore garrantzitsuen kri-tika (...); laurogeiko hamarkadako aldizkako argitalpenek marka gisafuntzionatzen dute, modernotasun sasi jakintsuaren ukitua eta apur batbihurri azaltzean gogokoa dutenen artean. Besapean El Víbora, Cairo,Madriz, El Jueves edo 1984 aldizkariak eramatea ikur bat erakustea be-zalakoa da, izateko era bat aldarrikatzea. Laurogeita hamarreko hamar-kadaren hasieran «historietak» ez du korritzen —ez hain neurriz kanpobehintzat— kategoria-seinale bezala baizik. Eusten dio nolabait arteen«enfant terrible» itxurari, baina orekatuago beste produktu ausartetaneta teknologia sofistikatuagoetan baino (323. or.).

Luzarora begira, aldizkariaren formatua eta neurri gabeko ugaritzeaizan zen segur aski uste zuten baino merkatu murritzago hura hil zuen po-zoia. Altarribak berak beste idazlan batean dioen bezala, publikoari«mota desberdinetako produktua» eskaintzen zitzaion, eta oso gutxitan«autore baten aldeko hautaketa egitea, eta gutxiago obra baten aldekoa».Egoera horretan erosteak bitartekoaren edo generoaren atxikimenduaadierazten zuen, edo oro har, ildo editorialena20. Irakurleak aspertzen joanziren maila desberdinetako aldizkako bildumak ordaintzen. Baina, garaihartan «autore-komiki» hori, helduentzat egina, kultura ofizialaren ez be-zalako marka zuten aldizkarietan publikatzen ziren, ze aldizkari ofizialekhain galdua baitzeukaten izen ona, oso arlo erakargarria izan zela admi-nistrazio demokratiko berrien sustapen instituzionalerako maila guztie-tan, herri-mailan, eta penintsula osoan. Gutxi iraun zuen berotasunak:laurogeiko hamarkadaren amaiera aldean, 1989an, Angoulêmeko BandeDessinéeren Nazioarteko Erakusketan Espainiako komikiari leku bereziaeskaini ziotenean, argi eta garbi ikusten zen krisi-garai haiek aldatzen arizirela komikiaren arreta instituzionala eta, beraz, edizioen panorama, pe-nintsulan. Oso zorrotz esplikatu zuten Altarriba eta Groensteen adituek:

Adierazpen-askatasuna iristean sortu zen bozkarioak eta sormen-ez-tandak eraginda, laurogeiko hamarkadaren hasieran, komikia benetakokultura herritarraren eta satiraren edo protestaren arteko topaleku ezinhobea ikusten zen. Poliki-poliki, moda lekuz aldatu da, eta diskurtsoofiziala bera aldatu da: festa-denboraren ondoren ahaleginaren eta in

30

20 Antonio ALTARRIBA: «La historieta española de 1960 a 2000» Viviane ALARY (ed):Historietas, cómics y tebeos españoles, Presses Universitaires de Mirail, Toulouse, 2002,109. or.

00 Comic (E) 25/10/04 13:10 Página 30


Juan Manuel Díaz de Guereñu Juan Manuel D Habeko Mik (1982 ... · Euskal komiki ahalegina 1982an...

Documents

Transcript of Juan Manuel Díaz de Guereñu Juan Manuel D Habeko Mik (1982 ... · Euskal komiki ahalegina 1982an...