Kla’ak Semanal 28 Outubru 20082 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

Hau hakfodak tebes bainhira le (sa-ni,red) edisaun kla’ak online, furakno kapas tebes. Hau hanoin oin-saatu kontribui intelektualmente bahariku publikasaun ida ne’e.

Hakarak Fo Kontribuisaun

Primeiru Ministru Governu AMP, Xanana Gusamo foin lalais ne’e liu husi konferencia ba imprensa iha Palacio do Governo, amesa sei uza liman besi atu “kaer” lider

balu Fretilin nian se Fretilin hodi-biit haloduni marxa ba Pás ne’ebe planeia ona. Ka-rik tanba tauk marxa ne’e mai atu doko governunia kadeira la metin ou hanesan presaun deitba Fretilin para labele realiza marxa ba Pazne’e?

“Nudar xefe do governu, hau la kohi atumoe tan dala ida. Se buat ruma mosu taniha ita nia rain hanesan 2006, hau la preoku-pa atu bolu hau ditador ka bolu saida. Bahau seguransa estadu nian ba povu bo’ot liuduke naran ne’ebe ema soe mai hau. Buatruma akontese la persiza atu ema balu rezig-na an, maibe hau sei kaer ema balu karik,tanba hau iha ne’e atu garante seguransa bapovu tomak,” Xanana halo ameasa ne’e rela-siona ho marxa da pas ne’ebe Fretilin preparaatu hala’o.

Hatan ba deklarasaun Xanana nian ne’e,liu husi konfrensia ba imprensa iha sala ban-kada Fretilin nian, vise-prezidenti Fretilin, Ar-senio Bano sadik tan primeiru ministru Xa-nana atu kaer metin ninia liafuan hodi dehankatak Fretilin nein hakfodak tanba “Fretilinhatene hela Xanana sei koalia deit no sei latau ba pratika”.

Iha deklarasaun ne’e mos Arsenio husu ba“militantes no simpatizantes sira atu lalikahakfodak no tauk ho deklarasaun PM de-faktu nian tanba Fretilin la tauk ema ida, sorespeita deit ba konstitusaun. Arsenio realsanafatin durante konferensia ne’e kona baFretilin nia direitu atu organiza marsa da Páshanesan “direitu kualker sidadaun sira nianne’ebe konsagra ona iha lei inan Timor Leste”.

Iha konfrensia ne’e Fretilin garante nafatinkatak marsa ba pas sei realiza nafatin no ex-plika katak organizador sira sei servisu ha-mutuk ho PNTL atu evita violensia hanesangrupo balu halo iha krize 2006 nian.

“Fretilin, hahu kedas ho formasaun go-vernu AMP, la rekoinese governu AMP hodikonsidera governu ne’e inkonstitusional.

“Fretilin la fiar Xanana sei uza liman besiatu kaer ema balu, tanba knar atu fo ordemkaer ema iha Tribunal nia liman, laos iha pri-meiru ministru.

“Fretilin la hakfodak ho deklarasaun PMXanana atu sai ditador, tanba esperiensiahatudu ona ditador sira sei monu no sei res-ponsabiliza sira nia hahalok.

“Ba sira ne’ebe simu ordem atu kaer liderFretilin nian sei simu konsikuensia iha lorornikus tanba viola direitu ema nian i kumpri deitordem mais la tuir lei,” tuir deklarsaun Fretilinnian ne’e.

Sr. Xanana hateten wainhira nia tomanema ruma organiza grupo oan ruma atu

“Hau husu, liu-liu Dr Alkatiri, Maun Xa-nana no irmaun Ramos-Horta, imi sira ne’emak uluk inspirador ba ukun rasik an agorahau husu bainhira mak imi hamutuk parakoalia diak ba malu atu ita nia rai ne’e labelemonu tan ba krize,” Sr. Reak Leman apela.

Deputadu Manuel Tilman hosi bankadaAD mos hateten katak marsa ba pás ne’edireitu no liberdade sidadaun sira nia atuejerse sira nia hanoin no hakarak ba estaduida ne’e. Ida ne’e garante ona iha konstitui-saun da Republika, deputadu Tilman hak-tuir.

Deputadu Tilman mos husu ba PrimieruMinistru Xanana Gusmao atu labele deit kaerema ne’ebe halo violensia iha marsa ba pás

maibe kaer mos ema ne’ebeimpede ema seluk atu ba

tuir marsa ba pás.“Se governu ba im-

pede ema atu mai tuirmarsa ba pás signi-fika impede fali emania direitu entaun haukonkorda ho PM nialia-fuan kaer. Entaun

ba kaer mosema ne’ebe

impede ema tuir marsa ba pás,” dehan Tilmaniha sesaun plenaria.

Entertantu, deputadu Francisco Brancohosi bankada Fretilin hatete katak prosesuhatun hasae malu hahu ona iha 2006 wainhiraXanana ho ninia aliadu sira uza grupo baluhalo violensia iha 2006 para hatun governuFretilin hodi ikus mai obriga Dr. Mari Alkatirirezigna an. Tanba ne’e AMP labele preokupase Fretilin mos uja meius de asaun marsa bapas atu hatun governu, Branco responde bapreokupasaun hosi bloku AMP.

“Hau mos hateten katak ita husik onapresedente ne’ebe la diak tanba governu idauluk ukun seidauk to’o tinan, ita ba hatun ti-ha ho meius violensia hanesan iha 2006.Komesa iha 2004 sira doko governu Fretilin.Sira doko, doko to’o 2006 sira hetan sira niaobjetivu i governu monu duni. Entaun ba hauita mak husik ona presedente at ba ita niaistoria i nudar sidadaun hau lamenta tebes

Xanana Ameasa Kaer Lider Fretilin,

Fretilin Nein Hakfodakho presedente at ne’ebe lider sira husik helaba futuru oin mai,” dehan Branco.

Hatan ba ida ne’e Riak Leman hatetenkatak governu Fretilin laos AMP mak halo mo-nu.

“Kestaun momentu ne’eba governu mo-nu tamba problema governu Fretilin nianduni, tanba iha momentu ne’eba sira bukamak soke deit lider seluk. Ita nia povu ne’ela gosta ofende malu, ida kolia seluk ida maisoke. Ida tan mak kazu peti-sionarius. Hoida ne’e mak halo governu monu. Se momen-tu ne’e governu iha inisiativa hodi rezolvepetisionariu nia proble-ma, ohin loron la sainune’e karik,” de-han Riak Leman.

Tuir depu-tadu PSD ne’e,agora proble-ma sira ne’ebeakontese iharai laran rezol-ve ona, hane-san problemape t i s i o -

nariu nian, IDP nian, ho rebelde AlfredoReinado ho ninia membru sira. Oras ne’esitasaun hakamtek no paz ona, la iha onaproblema, tanba ne’e Fretilin laiha razaunatu halo marsa ba pás.

Hatan ba kestaun ne’e, deputadu ManuelTilman fo hanoin katak governu oras ne’e,problema ki’ik ka bo’ot fahe osan deit. Mem-bru governu nian ba pasiar mos hetan sub-sidiu, gasta osan arbiru deit hodi halo go-vernu agora ne’e sai tiha “governu de sub-sidiu”.

Nune’e mos tuir xefi bankada Fretilin, Ani-ceto Guterres katak, governu AMP oras ne’efakar osan barak. Osan tinan lima nian ba ti-nan ida deit, maibe realidade povu la senteninia benefisiu.

Eis komisariu CAVR ne’e mos lamentatebes ho preokupasaun ba marsa da pas ne’eboot liu fali duke isu korupasaun iha governuAMP nia laran.

danu FREITAS estraga komunidade, estadu iha kbi’it parahanehan tiha, tamba estadu mak garantesiguransa.

Arsenio Bano hateten, Xanana nia hanoinno hahalok oras komesa ona hanesan dita-dura maibe Fretilin la preokupa tanba hohanoin hanesan ne’e Fretilin bele organizaan diak liu tan.

Jose Manuel Fernandes, adjuntu sekre-tariu jeral Fretilin, fo hanoin tuir experien-sia iha nasaun Zimbabwe, dehan, “limanbesi sei la dura naruk”.

“Ita labele adora ema demais, dehannia mak lutador. Experiensia Robet Mugabenian iha Zimbabwe hatudu, uluk lutador ikusmai sai ditador, i Xanan mos sei bele nune’e.Fretilin la tauk hasoru Xanana tanba niaindividual, Fretilin ne’e instituisaun ida,” JoseManuel Fernandes, ne’ebe mos hola fatiniha konfrensia ne’e, explika.

Maske Fretilin la apoia deklarasaunXanana nian atu uza liman besi, blokuAMP iha Parlamentu Nasional fo apoiutomak.

Iha plenariaiha Uma Fu-kun, Tersa-feira 21/10,Jose

Manuel Carrascalao, xefi bankada ASDThusi bloku AMP, apoia deklarasaun Xananania atu uza liman besi hodi kaer lider baluse mosu violensia iha asaun nia laran. Niamos husu ba lideransa Fretilin atu simukonsikuensia wainhira hakarak realiza marsaba pas.

Reak Leman husi bankada PSD ba jor-nalista sira dehan nia triste tebes ho lideransasira ne’ebe lakohi tur hamutuk ho ulun ma-lirin atu halo dialogu para rezolve diferensane’ebe iha, maibe buka deit dalan violen-sia.

Nia husu ba lider sira liu-liu Xanana noAlkatiri atu buka dalan oinsa tur hamutukhodi bele halo dialogu no lalika lori povu paraestraga malu. Tuir Leman povu nasaun ne’eterus demais ona iha tinan 24 nia laran nooras ne’e povu buka atu moris hakmtekhodi dezenvolve sira nia an.

Membru Parlamentu Nasional (PN) Bankada FRETILIN. Husi Karuk; Aniceto Guterres,Arsenio Bano no Jose Manuel.

AbeleUniversity of Western Australia+61430279XXX

Redasaun: Obrigado ba ita nia

apresiasaun mai kla’ak. Ita belekontribui kla’ak ho opiniaun kainformasaun nebe kla’’ak belepublika.

Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, anita MARQUEZ, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, olegario de JESUS, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, basilio12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Pintor logo : Alit AmbaraResposavel online: atero

“...Sofrementune’ebe akontese iha

mundu, labelekompriende didiak,

kuandu sira be terusne’e maka labarik

inosente sira”

- Albert Camus

Numeru 33/20 Outubro 2008

“Hau la hatene tanba sa ema preokupaliu ba marsa ba pas duke preokupa ba korup-saun ne’ebe oras ne’e nab-naba iha governuAMP. Fe’en ministra fo single source ba niala’en kaer projetu. La’en ministru fo single

souce ba nia fe’en kaer projetu. Agora idane’e ita husik tiha, preokupa fali liu mak bamarsa Fretilin nian hanesan fali isu nasional,”Aniceto deklara.

I ha fulan Setembru Kompania Mi- dori hatama pedido ho nia nome- ru No.0017/AP25/09/08 ba Di- resaun Nasional Transportes e Terrestres (DNTT) atu aprova sira

nia do kumentus ba kareta tolu ne’e-be atu importa mai. Kareta hirakne’e ho nia modelu MitsubishiV45W, Mitsubishi E-V45 noHonda E-TJ40S ne’ebe hakerekiha pedidu ho tinan produsaun1998. Maibe wainhira bachek kareta sira ne’enia produsaun ida iha1997, no rua seluk laiha tinan produsaun.

Tuir Diretor Dire-saun Nasional Trans-portes no Ter-restres(DNTT), Basilio Te-xeira ba jornalistakla’ak iha nia servi-su fatin katak foin la-lais ne’e kompaniaMidori hatama pe-dido ba iha DNTTiha fulan Setembrunia laran. Iha pedidone’e nia laran hate-ten katak kareta sirane’ebe importa mai Timor-Leste ne’e, tinanprodusaun iha 1998. Maibe wainhira ekipainspeksaun ba halo inspeksaun hetan katakkareta sira ne’ebe iha pedidu tinan pro-dusaun 1998 lalos. Tanba hafoin check

Kareta Luxu ba PN,Midori FalsifikaDokumentusKompania Midori husi Korea do Sul ne’ebe mak DiretorParalamentu Nasional fo single source atu sosa kareta luxuba deputadu ida-idak iha Parlamentu Nasional, haloazeneiras hodi halo falsu dokumentus ba Kareta besi tuane’ebe ho tinan produz iha tinan 1997 no 1998 hodi harukamai fa’an iha rai laran.

danu, gerson afinal kareta sira ne’e balu produs iha tinan1997 no balu nia tinan produsaun la iha.

“Sira fo pedidu mai ami katak karetasira ne’ebe atu importa mai ne’e, tinan pro-dusaun iha 1998. Maibe wainhira ami niaekipa ba check, ami hetan kareta balu haloiha 1997 no balu la iha tinan produsaun.Tanba ne’e ami tahan hela iha Alfandega,”

dehan Basilio Texeira ba jornalista kla’akiha Kinta-feira foina lalais ne’e ihaninia kna’ar fatin DNTT, Balide.

Kona ba kareta besi tua ne’ebemak kompania Midori haruka maiiha Timor-Leste atu fo deputadusira sae, tuir Basililo katak husi niaparte, nia fo ona atensaun atu la-

bele halo tan. “Maibe kom-pania ne’e halo tan fali

dokumentus falsu bakareta sira seluk

atu importa mairai laran,” teniknia.

Basilio es-plika liu tankatak sir-kular Pri-meiru Mi-nistru ni-an, kareta

ou vekulusira ne’ebeimporta mai

Timor-Leste atu fa’an, maximu nia tinanprodusaun labele liu tinan 10. Se liu husine’e, DNTT sei la autoriza importa mai hodifa’an iha Timor-Leste.

Basilio Texeira, Direitur DNTT(Diresaun Nasional Transportes e Terrestres)

ba pajina 5

HALIRI

Ha’u-nia belun ida hatete mai ha’u katak oinsá ita rekorda lider hotu-hotu iha istória la’ós depende ba ninia entrada iha lideransa ne’e maibéoinsá nia husik ninia lideransa. Ha’u fó ezemplu hosi lider na’in rua ihamundu kontemporáneu: Nelson Mandela hosi Áfrika du Súl ho RobertMugabe hosi Zimbábue. Ha’u lalika explika tan buat barabarak maibé ita

hotu hatene katak maske lider na’in rua ne’e husik hela istória ida nakonu hosabedoria, korajen ho izensaun (ema ne’ebé sakrifika nia an atu luta ba ema seluknia di’ak), ohin loron sira na’in rua ramata ho fama (reputasaun) la hanesan. NelsonMandela kontinua hanesan estadista ida ne’ebé hetan respeitu, la’ós de’it hosi niniapovu maibé povu mundu tomak, i Robert Mugabe sai ema ne’ebé ema hotu-hotuhakribi, iha ninia rain Zimbábue ka iha rai-seluk.

Iha ita-nia rain, prosesu hakerek istória kona-ba ita-nia luta sei nurak hela, kariktanba ita-nia istória ba libertasaun maka seidauk ramata. Asua’in sira ne’ebé monuona iha funu-laran, sira nia istória hein de’it atu hakerek, maibé asua’in balu seikontinua luta nafatin hodi kaer kargu polítiku nu’udár prezidente ka primeiru ministru.Karik sakrifísiu ne’ebé sira halo durante tinan 24 nia laran seidauk hotu, tan ne’esira sei ejije nafatin espasu atu fó últimu sakrifísiu ba sira nia povu? Ka sira ladúniha konfiansa ho buat ne’ebé sira alkansa bainhira sira lidera luta ba ukun-rasik-an?Asua’in sira ne’e loke nafatin sira nia an ba mundu tomak atu halo julgamentu finálba sira nia an.

Rober Mugabe halo duni buat ne’e. Hafoin lidera ninia povu kore-an hosi rejimeema-mutin nian iha Rhodesia, Mugabe hakarak kontinua nafatin lidera ninia povuiha era libertasaun no Rhodesia muda tiha naran ba Zimbábue. Maibé ohin loronmundu tomak hateke ba Robert Mugabe nu’udár lider ida aat liu iha Áfrika hafoin niahalo manobra tun-sa’e para mantein nia an iha podér enkuantu ninia povu hetanviloénsia, hamlaha ho terus oioin. Hosi asua’in sai fali ba ema ne’ebé mundu tomakhakribi tan de’it ambisaun ba podér.

Iha Áfrika du Súl, Nelson Mandela mós lidera ninia povu atu kore-an hosi rejimeema-mutin nian. Bainhira hetan tiha libertasaun, Mandela hetan pressaun hosi niniakonterráneu sira no mós nasaun sira seluk atu lidera nafatin ninia povu ba oin.Maibé liu tiha ninia primeiru termu, Nelson Mandela husik kedan ninia kadeira hodientrega ba lideransa foun. Ba ida ne’e Nelson Mandela hetan respeitu maka’as liutan, hosi ninia nasaun no mós hosi mundu tomak.

Saida maka ita nia lider sira iha ita nia rain bele aprende hosi ne’e? Ita haree baita nia lider karizmátiku, José Alexandre Gusmão, koñesidu liu ho naran funu, KayRala Xanana. Hafoin ukun-rasik-an, hanesan Nelson Mandela, Xanana hetan pressaunhosi ninia povu ho nasaun sira seluk atu lidera nafatin Timor-Leste ba oin. Maibédiferente hosi Mandela, Xanana buka meiu oioin atu nia kontinua nafatin kaer podérpolítiku. Nia forma fali partidu ida atu konkorre iha eleisaun para sai primeiru ministru.Rezultadu hosi Xanana nia desizaun ne’e hanesan dezastre boot ida, ba ninia prestíjiuno mós ba ninia povu.

Iha eleisaun jerál, Xanana ho ninia partidu CNRT lakon boot maske iha tinan limaliubá povu tomak hateke ba naran Xanana ho CNRT nu’udár objetu sagradu ne’ebéhalibur Timor-oan tomak, hosi lorosa’e to’o loromonu, hosi tasi-feto to’o tasi-mane.Piór liután, oras ne’e Timor-oan barak liu maka hateke ba Xanana hanesan liderne’ebé iha maka ambisaun ba podér. Balu até du’un ba nia hanesan autór ba krizeiha 2006 hodi liga mós nia ho atentadu iha 11 Fevereiru. Ninia prestíjiu iha komunidadeinternasionál mós monu. Até agora nia seidauk sama ain iha Portugal, maske nasaunamigu ida ne’e iha relasaun ida espesiál tebetebes ho ita-nia rain.

Indikasaun hosi instituisaun internasionál sira seluk mós hatudu katak Xananala’ós lakon de’it ninia prestíjiu maibé lakon mós ninia moral polítika, se nia iha duniuitoan. Timor-Leste sai koñesidu ho korrupsaun dezde Xanana kaer kargu primeiruministru. Depois, foin daudaun Xanana ameasa atu kaer ema ne’ebé expresa sirania polítika liu hosi demonstrasaun. Xanana haluhan tiha katak nia primeiru ministrude’it, la’ós juís, nein polísia.

Se ita haree fali ba Robert Mugabe nia istória, iha paralelu (buat hanesan) barakentre figura rua ne’e. Robert Mugabe konsege dura liu tinan 20. Xanana foin komesaiha tinan ida nia laran. Se Xanana sai figura ida koñesidu iha livru istória kona-baTimor-Leste iha aban-bain-rua, iha tendénsia atu hatudu katak figura ne’e sei koñesiduliu ho ninia paralelu ho figura sira seluk hanesan Robert Mugabe, Idi Amin, GeneralSoeharto ho Mobuto Sesi Seko duké Xanana nia lideransa iha luta ba ukun-rasik-an.Ba Timor-Leste nia di’ak, ita hein katak istória sei la hakerek nune’e.

Xanana:Mandela ka Mugabe?

Kla’ak Semanal 28 Outubru 20084 LENO

Atu hanesan akontesimentudalabarak iha tempu rezime di-tadura Orde Baru Indonesianebe nia parlamento no gover-nu sempe rezeita total ho lian

frontal ba ralatoriu hirak husi Amnesty In-ternational no orgaun internasional selukbainhira tau Indonesia iha fatin nebe ladun“morin” iha komunidade internasional nialet, ohin loron publiku Timor-Leste mos ko-mesa “horon” fali ona figura politiku rezimeorba nian hanesan Moerdiono, Harmoko,ka Alatas iha bloku AMP. Figura hirak nebetemi neé, sempre hasai sira nia statementupolitiku nebe frontal hasoru orgaun inter-nasional.

Maski ho lingua-zen nebe la frontal,Prezidenti Parla-mentu Nasional Ti-mor-Leste hakereksurat ba TI, husu atuTI fo evidensia kona-ba korupsaun ihagovernu AMP. Liuhusi sesaun plena-ria Segunda-feirafoin lalais ne’e, Fer-nando Araujo hate-ten katak, Parlamentu Nasional sei bolu TImai Timor-Leste atu klarifika lolos baseiaba saida maka tau TL iha risku aas ba ko-rupsaun .

Oin sa TI atu resposta karta nebe PNTimor-Leste manda ba, ka TI sei la liga kartaPN ne’e tanba Timor-Leste laos nasaununiku husi 180 nasaun nebe TI hatama iha

nia relatorio.Maibe ita nia Par-

lamentu Nasional ha-nesan fiar-an los,liu-liu husi bloku AMPsenti katak sira ihapower duni atu haru-ka TI mai. Tuir Pre-zidenti PN ne’e, im-portante teb-tebesba TI, mai esplika lo-los para evita aku-zasaun hasoru go-vernu AMP i atu nu-ne’e governu AMPbele foti medidas ha-soru ema ne’ebe ha-lo korupsaun.

“Hau hanoin sira(TI) tenki mai atu ha-lo esplikasaun, tanbasira halo deklarasaunne’e pasti sira hatene,importante sira tenkihatudu faktus no evi-densia,” Lasama ex-plika ba Jornalista si-ra hafoin remata ple-naria.

Desizaun Prezi-denti PN bolu TI maiatu esplika korup-saun Timor Leste he-tan pro no kontra husi

deputadu sira entre opozisaun no bloku AMP.Maibe iha parte seluk, Deputadu ban-

kada PSD, Mario Carrascalao husi bloku AMPnebe iha asuntus politiku balun hatudu niasikap politik nebe la konkorda ho nia kolegasira iha bloku AMP, iha asuntus kona-ba kar-ta nebe prezidente haruka ba TI, Mario

hatudu tan nia pozisaun nebe diferente honia kolega sira iha bloku AMP katak, la kon-korda idea Prezidente PN. Mario hateten,TI la hateten espesfikamente se mak halokorupsaun, maibe TI hateten deit katak ko-rupsaun iha TL monu husi nomeru 127 banomeru 145 baseia ba indikasaun ne’ebesira justifika.

“Hau mak iha TI hau sei la mai, tanbamai Timor-Leste signifika ba mos nasaunsira seluk atu halo esklaresimentu,” diskor-da eis governador tempu Indonesia nianne’e.

Tuir Mario, Timor-Leste la presiza boluTI mai explika ba kestaun indikasaun ko-rupsaun, tamba TI mos la iha dever atumai Timor-Leste hodi prova katak korup-saun ne’e los ka lae.

Mario realsa liu tan, importante mak go-vernu buka meius oinsa atu bele kombatekorupsaun ne’ebe iha, tanba realidade ihaduni korupsaun iha governu AMP nia laran.

Atual Prezidenti PSD ne’e dehan, estaduTimor-Leste mak tenki buka atu investigaklean liu tan, laos husu fali ba ema selukmak atu hatudu faktus.

Nune’e mos tuir Estanislau da Silva de-putadu husi bankada opozisaun katak, diakliu prezidenti PN lalika bolu TI mai explikatanba la lojika e halo moe an deit se bolu ins-tituisaun internasional ida mai para esplikakazu korupsaun iha rai ida.

“Ho respitu tebes, ita boot, diak liu lalikabolu sira mai para esplika maibe oinsa go-vernu ne’e iha vontade para kombate ko-rupsaun, hare ba realtoriu sira ne’e,” dehaneis primeiru ministru hosi terseiru governune’e.

Tuir Estanislau, problema korupsaunsempre afeta se deit mak governa tan ne’eimportante mak oinsa bele hare meka-nismu hodi kontrola korupsaun ne’e.

Nia hatuan, governu AMP lolos halo ava-liasaun ba sira nia an rasik saida mak laodiak no lao la diak no mos tenke investigalolos korupsaun ne’e mosu iha parte ne’ebe.

“Laos TI mak mai dehan fali korupsauniha ne’e ka iha ne’eba. Se jornalista sira

Foin tinan ida resin bloku AliansaMaioria Parlamentar (AMP) ukun,“dezenvolvimentu” boot ne’ebe nialian sae makaas iha publiku nia letmaka korupsaun nebe buras. Emahotu hakfodak ho relatorio Trans-parency International (TI), tanbarelatoriu TI ne’e tau Timor-Leste iharisku korupsaun nebe as tebes (142).Relatoriu TI ne’e rasik halo lideran-sa iha bloku AMP—iha governu no-mos Parlamentu sai moe no ofen-didu tebes ho relatoriu TI ne’e.

Moe Ho Risku Korupsaun Nebe Ás,Lasama Hakerek Karta ba TI

danu FREITAS

hakerek kona ba korupsaun iha liur karik,sira sei bolu mos atu husu korupsaun ihane’ebe? Hau hanoin ita halao sasan la tuirnia dalan karik,” dehan Estanislau ba jor-nalista sira.

Kazu korupsaun mosu iha governu AMPne’e hetan mos rekoinesimentu husi ju-ventude ne’ebe hanaran an juvendute AMP.

Iha koferensia de imprensa foin lalaisne’e sira husu ba sira nia lider iha AMP, liu-liu primeiru pinistru Xanan Gusmao atu tauatensaun ba kestaun ida ne’e no husu atuhasai membru govenu ka sekretario de estadone’ebe iha indikasaun halo korupsaun.

Hatan ba ida ne’e Primeiru Ministru XananaGusmao hafoin halao tiha sorumutu ho Pre-zidenti da Repulika, hateten nia labele haloremodelasaun lalais.

“Remodelasaun la signifika ita atu torkahotu ministru ka sekretario de estadu maibehare oinsa sira nia servisu durante tinan ida,”dehan Xanana ba jornalista sira.

Entertantu tuir fontes ne’ebe husu atulabele publika nia naran afirma ba kla’akkatak, tuir loloos primieru ministru XananaGusmao espulsa ona ema sira ne’ebe halokorupsaun. Maibe ida ne’e nudar dezafiusba PM Xanana tanba governu ne’ebe niakaer ne’e nudar governu koligasaun. Se PMXanana espulsa membru governu (ministru/a ka secretario de estado) ne’ebe koruptu,nia tauk partidu balu ne’ebe nia spulsa beledada an husi AMP e halo governu monu.Tanba ne’e Xanana kuidadu tebes molok atufoti desizaun ne’ebe fo risku ba AMP, maskeXanana rasik hatene ona se mak halo helakorupsaun.

“Hau la fiar Xanana sei halo remodelasaunlalais para troka ministru no secretario deestadu ne’ebe konsidera servisu lalos no haloKKN, tanba molok nia atu foti desizaun ne’enia tenki kuidadu tebes atu labele ameasa sirania bloku AMP. Porezemplu se Xanana hasaiema PD ou PSD husi ministru ka sekretariode estado, bele ameasa AMP rahun. Tanbane’e mak Xanana tauk foti mediadas hasoruema AMP ne’ebe halo korupsaun maske haremomos hela,” dehan fonte ne’e.

“Hau hanoin sira (TI) tenkimai atu halo esplikasaun,tanba sira halo deklarasaunne’e, pasti sira hatene, im-portante sira tenki hatudufaktus no evidensia.”

Fernando Araujo,Prezidente Parlamentu Nasional

“Hau mak iha TI hau sei la mai,tanba mai Timor-Leste signifikaba mos nasaun sira seluk atu haloesklaresimentu.”

Mario Carrascalão,Deputadu Bankada PSD

“Laos TI mak mai dehan fali korupsauniha ne’e ka iha ne’eba. Se jornalista sirahakerek kona ba korupsaun iha liur karik,sira sei bolu mos atu husu korupsauniha ne’ebe? Hau hanoin ita halao sasanla tuir nia dalan karik.”

Estanislau da Silva,Deputadu Bankada FRETILIN

Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008 5LENO

Tuir Diretor ne’e katak laos foin primeiravez mak kompania Midori ne’e halo falsudokumentus. Maibe kompania Midori halobei-beik ona. “Tanba ne’e husi parte DNTTsei la fo tan lisensa atu importa kareta maiiha Timor-Leste,” afirma Diretor DNT ne’e.

Prosesu inporta kareta mai iha Timor-Leste esplika Basilio katak uluk nain simupedidu husi kompania ne’ebe refere. Katakkareta sira ne’e atu mai fa’an ka uza ba pri-vadu. Se fa’an, tinan produsaun ne’e labeleliu tinan sanolu. “Hafoin pedidu los ona husiDNTT no halo aprovasaun ba kompania ne’e-be hatama kareta, maibe wainhira to’o ihaportu Dili, ekipa DNTT check mesin, iha rea-lidade halo fali check fiziku hodi bele hatenetuir. Kareta ne’ebe importa ne’e tuir onapedidu ou lae. Se tuir pedidu, bele husik maifa’an. Se lae trava iha alfandega. Kompaniane’ebe responsabiliza, tenki lori fali ba fatinne’ebe sira tula mai,” afirma Basilio Texeira.

Wainhira jornalista kla’ak halao konfir-masuan ho fontes ida iha DNTT katak mas-ke kompania Midori nia kazu sei dauk rezol-ve no kareta hirak ne’e DNTT sei tahan ihaPortu Dili. Maibe iha fulan Outubro ne’ekompania Midori hatama tan kareta balun.“Ne’e tuir ami nia haree katak iha konkali-kong ho ema boot balun iha nasaun idane’e,” afirma fontes ne’ebe lakohi para nianaran publika iha jornal kla’ak ne’e.

Jornalista kla’ak hakarak halo konfirma-sun no atu halo notisias ne’e sai duni noti-sias ne’ebe mak balansu, maibe Diretor Alfan-dega, Uldarico Maria Rodrigues ne’ebejornalista kla’ak hasoru direitamente iha

portu Dili, maibe jornalista kla’ak filaho gravasaun no suratahan mamuktanba husi nia parte la hetan autoriza-saun husi Ministra Financas. “Hau labe-le fo informasaun ba imi (jornalista-red) tanba tenki hetan auotrizasaunhusi Ministra Financas, Emilia Pires.

Objetivu jornalista kla’ak ba ihaportu Dili ne’e atu hatene lolós kom-pania Midori halo falsu duni dokumentukonaba kareta ba membru ParlamentuNasional ne’ebe produz iha tinan 1997no 1998 ka lae? Maibe dala ida tan,jornalista kla’ak tenki fila ho kasetemamuk tanba Diretor Alfandega, Ul-darico Maria Rodrigues lakohi loke ibun.“Senhor ami bele hatene kareta husikompania Midori ne’ebe hatama karetamai maibe halo dokumentus falsu.Karik kareta ne’e sei iha ne’e ou kom-pania lori fila-fali ona ba iha Korea duSul,” husu jornalista kla’ak.

Hatan perguntas ne’e, Diretor Alfan-dega ne’e hateten katak Ministra la foautorizasaun ba nia atu koalia. “Haudehan ba imi, Ministra Financas la foautorizasaun para hau atu koalia ho itabo’ot jornalista sira,” dehan Diretor Al-fandega hodi hakotu nia lian ho jorna-lista kla’ak. Informasaun ne’ebe jorna-lista kla’ak hetan husi funsionariu Alfan-dega katak kuandu Diretor ruma mak foinformasaun ba jornalista sira konabakazu ne’ebe refere, ku-andu MinistraFinancas hatene, Ministra bolu sira noameasa direitor hirak ne’e.

Guvernu Aliansa Maioria Par-lamentar (AMP) ne’ebe liderahusi Primeiru Ministru, XananaGusmao la seriu no la iha ka-pasidade hodi hatan pergun-tas husi interepelasaun partidoOpozisaun hanesan Fretilin,KOTA no PUN. Kuaze pergun-tas ne’ebe hato’o ba iha Pri-meiru Ministru, la responde tuirperguntas ne’ebe fo no pergun-tas balun, la hatan.

Interpelasaun ne’ebe bankada opo-zisaun Fretilin hato’o relasionaba prosesu ezekusaun orsamentutranzitoriu 2007 no nudar interpela-saun ba dahuluk iha Parlamentu

Nasional dezde Parlamentu lejislatura an-terior. Depois de intervalu, ba jornalista kla’akXefi bankada Fretilin, Aniceto Guterreslamenta tebes ho prezensa guvernu niantanba kuaze pergunta ne’ebe hato’o ba go-vernu, Primeiru Ministru la seriu hatan notenta dezafia fali ba buat seluk ne’ebe laiha ligasaun ho perguntas.

“Pergunta barak ne’ebe konkretu atuhetan resposta konkreta, mas sira dezafiaba buat seluk. Ezemplu, ami husu konabaeletricidade kestiona konaba jeradores,derepenti PM tama fali ba politika manu-tensaun nian fo sala fali ba kompania Ma-nitoba. No sira sempre buka dezafia deit,”dehan eiz Komisariu CAVR ne’e.

Aniceto hatutan tan katak guvernu AMPmos la iha serieadade hatan ba interpela-saun opozisaun. “Tanba interpelasaun ne’eFretilin husu ona iha 26 Abril liu. Tuir rezi-mentu tenki implementa loron sanolu hafoin

Hatan Interpelasaun OpozisaunGovernu AMP LaTransparansia no La Iha Kapasidade

lidera husi Xanana Gusmao ne’e iha aninleten deit. “Sira fo resposta inkompleta. Sirania resposta ne’e iha anin leten deit. Haloami mos la kompriende. Ezemplu kontratuba hola fos, sosa jeradores ne’e se mak

manan. Ami mos presiza hatene naran kom-pania sira ne’e no náin kompania sira ne’e,”kestiona Fernanda Borges.

danu FREITAS

Kareta Luxu ba PN,Kareta Luxu ba PN,Kareta Luxu ba PN,Kareta Luxu ba PN,Kareta Luxu ba PN,.... husi pajina 3

hatama pedidu, maibe liutiha fulan barak mak foingovernu simu,” esplikaXefi bankada Fretilin bajornalista kla’ak semanakotuk liu ba iha Uma Fu-kun. Tuir interpretasaunXefi bankada Fretilin ne’ekatak guvernu AMP de-mora interpelasaun ne’etanba problema barak ihagovernu nia laran.

Perguntas barak husipartido opozisaun hato’oba governu AMP konabaezekuasaun orsamentutranzitoriu. Maibe gover-nu rasik la bele hatan per-guntas oi-oin ne’ebe makhato’o husi partidu opo-zisaun. Tuir Prezidente Par-tido Unidade Nasional(PUN), Fernanda Borgeskatak duvidas no pergun-tas ne’ebe hato’o husi par-tidu opozisaun kona-baezekusaun orsamentutranzitoriu, tanba iharelatoriu hateten ezekutaosan barak demais. “Maiberealidade ahi mate nafatin no seluk tan,”tenik Xefi bankada PUN ne’e.

Fernanda esplika katak tuir lolos gover-nu tenki hatan perguntas sira ne’e paralabele hamosu duvidas. “Maibe wainhira amikestiona konaba eletrisidade, guvernutau todan fali ba ema seluk seluk. Mai-be realidade AMP mak agora kaer jes-tun tanba ne’e guvernu AMP labele fa-se liman hodi tau todan fali ba emaseluk,” sublina Fernanda Borges iha UmaFukun Parlamentu Nasional depois deinterpelasaun ba governu.

Fernanda hatutan liu tan katak res-posta ne’ebe mak guvernu AMP ne’ebe

ba pajina 6

“...ami husu konaba eletricidade, kestiona konabajeradores, derepenti PM tama fali ba politika ma-nutensaun nian, fo sala fali ba kompania Manitoba. Nosira sempre buka dezafia deit.”

Aniceto Guterres, Xefi Bankada FRETILIN

“....Sira nia resposta ne’e iha anin leten deit.Halo ami mos la kompriende. ...kompania sirane’e no náin kompania sira ne’e.”

Fernanda Borges, Deputada bankada PUN(Partidu Ubidade Nasinal

Kla’ak Semanal 28 Outubru 20086 LENO

Bainhira merkadu finanseiru rahun no kreditu global la lao ameasa ekonomia ‘real’ hotu- hotu, governu sira iha Latin Amerika dudu ba oin planu ba

arsitetura finanseiru foun, troka sistema atualnebe bangkrut.

Povu iha mundu “la suporta tan” sistemabankaria nebe privatiza, Presidenti Hugo Cha-vez hateten. IMF nudar instituisaun ida ne-be responsabiliza ba krize finanseiru. Tenkidezolve an no halakon tiha husi mundu ne’e.Ministru Politika Ekonomia Ecuador, PedroPaez hateten sosiedade tenki “reklama pa-pel lideransa nebe poder ekonomiku no po-litiku hadau tiha ona husi ita…sistema kapi-talista ne’e laos uniku opsaun”.

Proposta ba sistema finanseiru founapoiu husi konferensia internasional eko-nomista politiku iha Caracas. Iha relatoriukonjunta ba governu Venezuela (haree ihakraik) grupu ne’e husu atu iha asaun ime-diata atu sosializa banku no proteje osannasioanal nebe rai atu la monu ba investorprivadu sira nebe bangkrut tiha ona.

Proposta Amerika Latina diferente ho buatnebe akontese iha Estadus Unidus no Eropa,nebe buka atu salva lakon husi setor privadusira no restora sistema finanseiru nebeprivatiza.

Planu hirak ne’e presiza vontade politikasubstansial no kapasidade nebe koordenadu,maibe agora iha neba. Amerika Latina “laosona” rejiaun fraku no komplikadu hanesaniha 1980, Presidenti Ekuador Rafael Correahateten. Tusan nebe sae no adjustamentestrutural, rejiaun ne’e haree iha sustentabi-lidade kresimentu ekonomiku, haluan nianrezerva no iha governu independente nofoun.

Venezuela dada sai tiha sira nia osan re-zerva $ 40 biliaun husi Estadus Unidus, nokria banku domestiku foun no banku inter-nasional nebe estadu mak jere. Ida ne’e planu

ba kresimentu ekonomiku nebe signifikante,maski presu mina tun fali ba $ 60 kada barril.

Ekuador liutiha ona konstituisaun founnebe diak liu, husi buat diak balun mak, estadulabele responsabiliza fali tusan privadu, ha-nesan sira nebe haree husi ‘Paulsen Plan”’husi Estadus Unidus. Liutiha komisaun au-ditoria ba ‘tusan ilijitimu’, Ecuador animadutebtebes ho redondu foun husi tusan no fi-nanseiru.

Nasaun 6 husi Amerika Latina no Karibiasai membru ba ALBA ( Kuba, Venezuela, Bo-livia, Nikaragua, Honduras no Dominika)kria tiha ona sira nia banku rasik. Venezuelafoin lalais kria tiha ona sira banku ho Iran,Russia no Xina, ho komitmentu $ biliaun 12.Chavez mos hakarak atu hamoris proposalOPEC atu harii banku ba nasaun esportadormina.

Bancosur (Banku ba sira husi Sul) planeiatiha ona iha tinan hirak liu ba, hetan apoiumakas husi Amerika Sul. Instituisaun ne’esei troka IMF, Banku Mundial no Inter Ame-

rican Development Bank nebe Wa-shington kontrola makas, hodi pro-move liberalizasaun kapital.

Apoiu husi Brazil no Argentina baBancosur ne’e krusial, maibe nasaunrua ne’e mos iha kompromisu ho grupuinvestimentu privadu nebe forte teb-tebes. Governu hirak ne’e sei bele ihakomitmentu ba banku foun nebe fortehodi favorese investimentu publikuno projetu sosial ita presiza atu haree.

Ho Wall Street nebe rahun, Vene-zuela konvida ekonomista politika baCaracas, atu debate krize no propoinalternativa. Konferensia ho titulu‘Resposta husi Sul ba Krize Ekono-mia Global”. Lidera husi Ministru Pla-nu no Dezenvolvimentu Haiman ElTroudi no Luis Bonilla husi Sentru In-ternasional Miranda, grupu nebe apre-zenta sira nia hanoin no debate du-rante loron hat, molok hatoo ba governu

Venezuela ho deklarasaun konjunta.Maski iha issue luan nebe diskute, relatoriu

uluk ba Konferensia Politika Ekonomia Interna-sional foka ba reforma finanseiru no mone-tariu. Grupu ne’e sei hasoru malu fali iha ini-situ 2009.

Tuir mai sumariu husi reko-men-dasaun husi relatoriu pri-meiru:

1. Estadu husi rejiaun tenki foti kontrolaimediatu husi sira nia sistema bankaria, la-ho kompezasaun, tuir prinsipiu konstituisaunEkuador foun (290.7: nasionalizasaun batusan privadu proibidu). Sasukat ne’e haloatu prevene osan semo. Iha nesesidade baestadu ida-idak atu taka mekanismu bankuiha tasibalun. Supervizasaun ba banku tenkihametin atu ajuda halo banku sai transpa-rante ba sira nia depozitu ba povu, no ser-visu publiku. Ida husi servisu ne’e tenki ga-rante iha nivel investimentu nasional minimuhusi aset likidu.

2. Iha nesesidade ba kordenasaun mo-netariu atu prevene funu husi ‘devaluasaunnebe kompetetivu’ nebe sei halo at liu tan

krize, blokeia resposta rejional no la fo valorba integrasaun prosesu UNASUR (prosesuintegrasaun Amerika Sul hahu iha 2007 nebesei iha moeda kontinental foun). Tenki iha si-nal klaru husi Amerika Latina relasiona hoakordu monetariu no definisaun sistema pa-gamentu nebe bazeia ba moeda Amerika La-tina, nebe sei fo sasukat ba likidade bankusentral no ‘ultrapasa dogma neoliberal’. Horespeitu ne’e ami propoin Fundu ba Sul nudaralternativa ba IMF.

3. Foti benefisiu husi reserva nebe barakhusi nasaun ida-idak atu kria sistema paga-mentu, ami propoin implementasaun ime-diata Banku Sul (BancoSur), bazeia ba sis-tema demokratiku nasaun ida ho votu ida.Banku ne’e sei sai ‘fuan’ ba transformasaunrede banku nebe eziste. Nesesariu atu es-tabelese kontrola troka atu proteje reservano prevene osan semo.

4. Nasaun husi rejiaun tenki konsiderasuspensaun ba pagamentu tusaun publiku,nudar tranzisaun sasukat atu proteje rekursusoberanu husi krize no prevene atu hama-muk tesoreiru.

5. Ami propin fundu sosial emerjente atusuporta soberania aihan no enerjia, mos atuatende problema migrasaun no po-sibilidadeatu kua osan nebe manda (remittances).Fundu ne’e sei funsiona iha Bancosur ka BankuAlba.

6. Tuir prinsipiu atu asiste povu no laosbankeriu sira, programa sosial tenki mantein,prioridade mak: seguridade empregu, ren-dimentu universal, saude, edukasaun no umapubliku.

7. Ida ne’e nudar oportunidade ba nasaunhusi rejiaun atu ses an husi Inter American De-velopment Bank, IMF no Banku Mundial no hahukria arsitektura finanseiru internasional.

Tim Anderson nudar partisipante iha kon-ferensia internasional ne’e. Artigu ne’e tra-duz husi Greenleft Weekly.

Alternativa husi Latina: Sistema Finanseiru FounTim Anderson

Tim Anderson

Fernanda Borges hateten nune’e tanbatuir ninia observasaun durante ne’e ihaalegasaun oi-oin ne’ebe mak hato’o ba ihapubliku liu husi media nasional no mosmedia internasional. “Alegasaun barak onane’ebe sai iha media no povu rasik moskestiona ba ami konaba kontratu sira ne’e.I sai mos iha Transparancy Internasionalkatak ita nia nomeru korupsaun ne’e riskutebes,” observa Fernanda.

Iha realidade, tuir Fernanda Borges ka-tak kontratus barak mak governu AMP halola ho transparansia. “Tanba ne’e ami haka-rak hatene didiak kontratu sira ne’e fo base. Ami presiza dadus konkretu. Ami haka-rak hetan mos kopia kontratus hodi beleverifika. Tanba dala barak ami husu ba sira(governu AMP-red) nunka konsidera. Idane’e mak halo ami tresti tebes,” tenik nia.

Tuir analiza ne’ebe mak Fernanda fosai katak durante tinan ida governasaunAMP, nakonu ho falta transparansia. Maskenune’e tuir Fernanda nudar reperezentantepovu sei husu nafatin ba governu atu belehetan kopia kontratu entre guvernu hokompania. “Tanba iha alegasaun katakmembru governu fo projetu deit ba sirania familia no maluk partido. Atu nune’ehalo verifikasaun katak kontratu sira ne’etuir regras no lei ka lae,” esplika nia.

Fernanda mos hatutan liu tan katak dalabarak guvernu ba iha Parlamentu Nasionalhatudu deit numeru orsamentu ezekusaun,maibe iha realidade la iha mudansa.

“Ami rona deit numeru bo’ot. Katak go-vernu ezekuta hotu ona osan. Nia pro-sentase ne’e bo’ot liu. Maibe realidade re-zultadu la kondis ho osan barak ne’ebe siraeszekuta hotu ona. Presiza iha informasaunosan be sira gasta ne’e ba

saida,” kestiona Fernanda. Realidade ne’ebe Fernanda Borges

haree katak iha Orsamen tu Jeral do Estadu(OJE) sira aloka osan 4 miloesn dollareshodi hola jeradores para atu hadia tiha ahimate ne’e. “Maibe la hatene halo saida.Tanba to’o oras ne’e ita haree ahi mate piorliu fali ida uluk ne’e. Ida ne’e mak ami pre-siza hatene. Osan be gasta ne’e ba ne’ebe.Tanba saida mak gasta tiha osan ne’e maibela iha rezultadu. Sa estratejia mak governune’e implementa para ami hodi belehatene. Tanba orsamentu barak mak alokaona la’os deit jerador maibe mos hola kom-bustivel. Ne’e mos ami presiza hatene kopiakontratu se mak fornese mina,” kestionaFernanda Borges.

Laos deit ida iha parte eletrisidade maksai perguntas ba partidu opozisaun ihaParlamentu Nasional, informasaun ne’ebemak partidu opozisaun rona katak membrugovernu AMP barak mak hetan kontratu.“Kuandu ida ne’e akontese, ida ne’e ladundiak ba povu ida ne’e,” tenik FernandaBorges.

Perguntas no duvidas ne’ebe makpartidu opozisaun fo sai iha interpelasaunne’e, bloku AMP senti ofendidu. Deklara-saun ne’ebe bankada PSD hato’o liu husiFernando Gusmao katak husi nia parte, niala konkorda ho deklarasaun Fretilin. “Katakrelatoriu orsamentu tranzitoriun mai ho nu-meru deit. Tuir deputadu ne’e katak go-vernu AMP aprezenta dokumentus rua. Idamai ho numeru no ida seluk mai ho kriasaunatividade guvernu,” esplika .

Xefi bankada PSD ne’e esplika katak go-vernu AMP konsege ezekuta ona $. 104miloens husi total $.116 miloens. Ne’e ha-tudu katak governu AMP konseege ezekuta

ona $. 166 miloens ba perioudu trazitoriu.Hodi hateten katak guvernu AMP konegeezekuta 90.1% no gasta tan orsamentucarry over 55% neébe governu tuan husikhela. “Ida ne’e hatudu katak guvernu AMPhalao servisu extra,” gaba deputadu ne’eba guvernu AMP.

Hatan argumentu ida ne’e, Xefi ban-kada Fretilin, Aniceto sublina katak depu-tadu AMP buka defende guvernu hodi takabuat barak ne’ebe tuir lolos guvernu es-plika kona ba ezekusaun orsamentu tran-zitoriu. “Tanba tauk povu atu hatene inkapa-sidade guvernu AMP, ho nune’e guvernuAMP hakarak tak ba publiku,” katak Aniceto.

AMP BoikotaTuir observasaun jornalista kla’ak,

molok intervalu Prezidenti ParlamentuNasional deside tenki tama fila fali iha tukurua hodi bele kontinua sesaun interpe-lasaun. Maibe wainhira to’o tiha oras ne’ebedeterminante, korum la to’o tanba maioriadeputadu bloku AMP mak la marka pre-zensa. Nune’e Prezidenti Parlamentu Nasio-nal deside hodi taka tiha plenaria no Pri-meiru Ministru ho membru governu desidifila fali ba ida-idak nia ministeriu.

Realidade ida ne’e, halo partidu opo-zisaun Fretilin senti tristi. Tanba perguntabalu ne’ebe pendenti ne’ebe atu husu baguvernu, maibe la bele hato’o. Ba jornalistakla’ak, Aniceto esplika katak governu lahatene hatan interpelasaun bankada opo-zisaun. “Meja Parlamentu Nasional halokongkalikong (futu lia) ho guvernu hodiboikota tiha interepelasaun,” afirma Ani-ceto.

Tuir Xefi bankada Fretilin ne’e kataktanba interpelasaun ne’e Fretilin mak husu,

entaun (AMP) boikota tiha. “Antes ne’e amiprevene ona katak sei akontese hanesanne’e duni. Afinal akontese duni,” dehanAniceto. Xefi bankada ne’e hatutan liu tankatak lolos ne’e Prezidenti Parlamentu tenkiiha fleksibilidade hodi hein korum. Tanbabai-bain sesaun lokraik sempre hahu tukutolu lokraik.

“Ami lamenta teb-tebtebes meja niniainfleksibilidade. “Dixiplina maibe dixpilinaida kaku nian. Realidade PN hein korumhanesan ne’e laos foin mak halo. Tanba in-terpelasaun bankada opozisaun Fretilinnian,entaun perguntas barak mak guvernulabele responde no hakarak taka deit. Ne’emanobra,” tenik nia.

Tuir Aniceto ninia observasaun katakbankada Fretilin diskonfia Prezidenti mejamak hakarak halo manobra hodi travainterpelasaun bankada opozisaun nian.“Ne’e hatudu katak Presidenti meja makhakarak trava direitu deputadu atu halointerpelasaun,” afirma Aniceto.

Iha fatin hanesan Presidenti PN, Fer-nando de Araujo sublina katak nia tenkitaka sesaun ba parte lokraik tanba korumla to’o. “Membru governu sira ne’ebe maiiha ne’e, servisu laos pengangguran deitinklui mos nia.

Iha interpelasaun, bankada opozisaunFretilin no PUN kestiona kona ba ezekusaunorsamentu tranzitoriu ho numeru ne’ebebo’ot maibe nia rezultadu la kondis horealidade. Perguntas hirak ne’ebe interpelantekestiona mak prosesu fo tenderizasaun bahola foz. Prosesu hola jerador ba EDTL.Osan ba veteranus sira. Kkontratu fornesekombustivel no seluk tan. Hatan perguntashirak ne’e Primeiru Ministru, Xanana Gus-mao deklara katak, perguntas sira ne’ebebankada interpelantes sira hato’o la tauiha fatin no la vale ona.

Hatan Interpelasaun Opozisaun.... husi pajina 5

Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008 7TASIBALUN

Sidney-liu povu 100partisipa iha enkontrupubliku iha Outobru 17nebe Maria EugeniaGuerrero, feton husi

prizioneriu nain 5 Antonia Guer-rero mak koalia.

Guerrore vizita Australia atuhasae publiku nia atensaun nohakbiit kampaña ba libertasaun

Sistema kapitalista de-zenvolvidu ohin loroniha krize nia laran.Maibe, ida ne’e laoskrize bain-bain nebe

akontese liu tiha ona, laos moskrize traumatiku iha tinan 1930,maibe krize nebe at liu desde mun-du hahu lao tuir modelu kresimentuno dezenvolvimentu.

Krize atual husi sistema kapita-lismu dezenvolvidu akontese bain-hira imperiu ne’e komesa atu mudania lideransa iha eleisaun nebe seihahu iha loron 4 fulan Novembru.

Kandidatu husi partidu prinsi-pal rua nebe sei hateten sira nialian ikus iha eleisaun ne’e koko atuinfluensia votante sira-nebe barakhusi sira nunka hakarak atu vota-katak kandidatu ba presidenti nebesei asegura moris diak no konsu-merismu husi buat nebe sira des-kreve hanesan povu husi klase me-dia, maski sira planu atu introduzmudansa lolos ba buat nebe kon-sidera nudar sistema ekonomianebe perfeitu nebe mundu ne’ehatene.

Mundu hanesan nebe iha sira

Krize Ida Nebe At Liu Hotu-Hotu

nia hanoin, la dun importanteba sira nia alegria ba populasaun300 miloens deit nebe kuran husi5 % populsaun mundu.

Destinu ema 95 %, paz no fu-nu, lao ka la lao ba anin nebe itarespira, sei depende makas ba de-sizaun husi lider administrativuimperiu ne’e.

Rasismu iha abut makas ihaEstadus Unidus, iha nebe ema mi-loens nia hanoin bele rekonsilia honosaun ema metan, ho nia fen nooan bele moris iha White House, ne-be ema bolu “white”.

Fidel Castro Milagre ida tamba kandidatudemokratiku ne’e seidauk hetandestinu hanesan Martin LutherKing, Malcolm X no sira seluk ne-be iha dekade balun liu ba mehiatu iha justisa no igualidade (nosira ema oho hotu).

Halo meditasaun ba tusan pu-bliku Estadus Unidus-US$ 10.266tillion-nebe Presidente George Bushtutur hela iha nia kabas ba jera-saun foun iha nasaun, Hau kalkulatoo tempu bainhira atu ema nebebele konta tusan nebe nia halo saiduplu iha tinan 8 nia laran.

Ema servisu oras 8 loron ida,laho lakon segundu ida, no konta100 $ 1 bil ba kada minutu, duranteloron 300 iha tinan ida, sei presizatinan 710 biliaun atu konta mon-tante osan ne’e.

Hau labele hetan dalan grafikubalun atu deskreve volume osan ne-be pratikamente mensiona loron-loron agora.

Ita bele hakfodak (ba sasukat go-vernu Estadus Unidus recente) bakontribuisaun husi administrasaunBush ba sosializmu. Maibe, ita labelehalo kontenti an iluzaun nebe deit.

Bainhira operasuan banku saifali ba normal, imperialista sei fofila banku ba bisnis privadu hane-

san nasaun balu iha mundu ne’ehahu tiha ona.

Povu sai nafatin ain ba konta

hirak ne’e.Opsaun ida deit nebe mak iha

ba sosiedade umana ne’e mak atuultra pasa kontradisaun ne’e; selae, sei labele moris tan.

Iha tempu ne’e, osan barakne’ebe fakar tiha ba mundu finan-seiru husi banku sentral iha nasaunkapitalista dezenvolvidu sira nebeenfrenta hela anin boot iha merka-du finanseiru husi nasaun nebe aturezolve instituisaun hodi halo esforsuba ekonomia nebe la dezenvolvidu.

Kuba laiha merkadu finanseiru.Ita presiza sertamente buka dalanrasional no dalan sosialista liu atufinansia ita nia dezenvolvimentu.

Krize atual no sasukat brutal hu-si administrasaun Estadus Unidus atusalva nia an rasik sei hodi infla-saunboot liu tan, devaluasaun ba moedanasional, iha lakon barak iha mer-kadu, presu kiik ba komodity bazikuba esportasaun no troka nebe lajustu.

Maibe, sira sei hodi mos povuatu koñese lia los, konsiensia boot,rebeldes barak no revolusaun barakmos.

[Reflesaun Fidel Castro ihaloron 11 Outobru nebe asesu ihawww.cuba.cu

Kampaña ‘Solta Prizioneiru Nain Lima’Kubanu nain 5 nebe kastigu ihaEstadus Unidus tamba defendeKuba hasoru atuasaun terorismunebe grupu Miami halao. Tur ne’eorganiza husi Partidu KomunistaAustralia.

Reflete ba apoiun publiku nebemakas husi kampaña internasionalba libertasaun sira nain lima, fo-rum iha Sidney nebe sekretariu

FIDEL CASTRO

Primeiru vise-prezidente Cuba nian, Jose R. Ma- chado Ventura hasoru malu iha Tersa-feira ho Francisco Guterres “Lu

Olo”, prezidente Frente Revolucio-nária do Timor-Leste Independente(FRETILIN), ne’ebé vizita helaCuba.

Guterres, ne’ebé koñesidu ihaTimor-Leste ho ninia naran fununian “Lu Olo”, involve iha movi-

mentu gerilla iha ninia rain ihatinan 24 nia laran. Hafoin inde-pendénsia, nia sai primeiru prezi-dente iha Assembleia Constituintetuir fali sai prezidente parlamentunasionál.

Durante ninia enkontru ho Ma-chado Ventura, Lu Olo hanoin hi-kas fali ninia luta ne’ebé naruk atuninia povu hetan ukun-rasik-an, nomós dezafiu boot ne’ebé ninianasaun hasoru hafoin tinan atus-

Machado Ventura hasoru lider Timor-Lesteba-atus iha kolonializmu ho explo-rasaun nia okos. Lu Olo fó obriga-du ba Cuba ba nasaun nia koope-rasaun iha kampu medisina. PovuTimor-Leste iha asesu ba saúdeiha zona ne’ebé izoladu tanba asis-ténsia ida ne’e.

Machado Ventura realsa asis-ténsia Cuba nian ba Timor-Lestehodi nota katak hafoin ukun-rasik-an, Timor-Leste nia votu uluk liuiha Assembleia Geral Nasoins

Unidas nian maka atu fó apoiu barezolusaun atu hakotu blokadeEstadus Unidus nian hasoru Cuba.

Lu Olo hasoru mós ho RicardoAlarcon de Quesada, prezidenteparlamentu Cuba nian no mós hala’oprograma barak inklui enkontruoioin no mós vizita ba sentru kulturál,sosiál, istóriku no ekonómiku ihasidade Havana ho Matanzas.(Hosi diáriu Granma, 23 Outubru2008)

CFMEU NSW Andrew Andrew Fer-guson; sekretariu Uniaun Mariti-mu Australia Paul McAleer: Mem-bru Parlamentu husi Liverpool PaulLynch; NSW Greens MLC JohnKaye; eis NSW MLC Meredith Burg-mann; reprezentante partidu ko-munista Sudan Osama Yousif; noprofesor direitu iha univesidade

Macquarie Gill Boehringer.Guerrero sei koalia mos iha

Perth no Melbourne. Atu hetaninformasaun kompletu bele asesuiha www.fiveheroes.blogspot.com

Traduz husi Greenleft Weekly,18 Outobru 2008

Kla’ak Semanal 28 Outubru 20088 KNUA

Iha Salele, Labarik FetoInvolve Iha Vida Prostituisaun“Sex bele sosa ho osan, domin labele sosa ho osan”

almerio ALVAREZ

Liafuan badak iha leten ne’e hau lee direitamentu iha hau nia email, wain- hira kolega ida haruka tutan mai hau konaba

liafuan proverbia koñesidu husiXina ne’e. Tebes duni, sex bele sosa,maibe domin ne’e susar atu sosa.“Ema basuk wain mak involve aniha sexu livre, ka prostituisaun, tanbasira ladauk hetan saida los mak do-min. Domin ne’e hatudu katak emaida hadomi nia fen ka nia laen, to’onia husik mundu. Ida ne’e mak dominlolo’os,” esplika João Soares (57),wainhira jornalista kla’ak ne’e ha-soru nia iha Suai fulan Setembruliu ba.

Hau la imazina iha futuru Saleleatu sai oinsa? Wainhira hau alugaojek ida, joven foinsae ida mak lorihau hodi hatudu fatin balun no umabalun mai hau konaba labarik fetosira ne’ebe mak involve direitamenteiha problema prostituisaun. Amitama iha uma piku ida. Katuas noferik maiz ou menus idade 60 ha-nesan ne’e tu’ur hela iha barandaoin, iha sira nia uma. Oan feto ida,foinsa’e mos tuur hamutuk ho niniainan-aman; tuur tesi lia hela.

Besik tiha iha uma ne’e, jovenfoinsae ida ne’ebe mak lori hau bafatin ne’e hateten katak uma ida

mak ne’e. Joven oan ne’e koalia ihalian bunak nian. Hau la komprendesira koalia saida. Maibe depois husiktiha fatin ne’e, joven ida ne’ebe maktula hau ho ojek ne’e, esplika maihau katak nia atu husu ba oan fetone’e. Karik involve hotu iha problemapros-tituisaun.

Kuaze uma haat to’o uma neenhanesan ne’e mak joven foin saene’e hatudu mai hau. Hau hareeno hatene, oinsa inan-aman rasikmos fo apoiu tomak ba nia oanrasik atu involve aan iha vidaprostituisaun ilegal. “Ne’e ladundiak, kuandu inan-aman rasikhakarak involve ninia oan ihamundu prostituisaun,” liafuan ne’esai husi hau nia ibun hodi res-ponde argumentu joven foinsaene’ebe dehan inan-aman la ban-du nia oan sira, tanba iha Salelefeto no mane iha direitu hanesanatu buka osan ka buka servisu.

Ami la konsege dada lia kleurho ferik-katuas ne’ebe mos foapoiu ba nia oan sira atu involveaan iha vida prostituisaun ilegalne’e. Ami lao fali ba fatin seluk,iha Salele laran. Iha loron manasnia laran, iha familia barak makajoga karta tau osan. Sira mesakjoven feto no mane foinsae sira.

Ami tama iha uma ida, fetofoin-sa’e, ida ho idade 28 tuurmesak iha uma ne’ebe mak haloho tali-tahan. Hau la hatene, feto

foinsae ne’e involve iha prostitui-saun. Joven ne’ebe mak hodi hautama ih a kintu-kantu sira ne’e ha-teten mai hau nune’e: “Ita tamato’ok iha uma ne’e. Husu to’ok nia,karik nia ema ida mos,” esplika jo-ven foinsae ho ninia motor bebekne’e.

Ami tama uma ne’e. Feto foin-sa’e ho naran inisial (Amelia Fa-tima, la’os naran los-red), tur me-sak iha uma mamuk ida. Feto foin-sae ne’e konfesa mai ami kataknia rasik involve iha vida prostitui-saun durante tinan barak nialaran. “Hahu kedas hau iha tinan14, involve an hodi buka osan bahau aan rasik. Inan-aman mesakema agrikultor deit. Familia hotufo apoiu mai hau, atu involve ihavida ida hanesan ne’e (vida pros-tituisaun-red),” konfesa Amelia Fa-tima ne’ebe mak hela iha Salelene’e.

Hau tur nonok deit hodi rona,fraze hirak ne’ebe mak sai husifeto foinsae ne’e nia ibun laran.Hau hakfodak, wainhira rona tandehan ema selu nia ho osan $ 1.00to’o $ 2.00 (dolar ida to’o dolar rua)deit. Hau husu ba feto ho naraninisal Amelia ne’e katak nia ulukeskola ka lae?

Amelia Fatima hatan mai amikatak nia uluk eskola maibe to’odeit iha eskola Pre-Primária klase5. Amelia Fatima gosta liu buak

COVALIMA servisu ho vida prostituisaun dukéhili eskola. Triste, tebes wainhirarona feto foinsae ida koalia liafuannune’e ba jornalista ida. “FuturuTimor-Leste atu sai saida, kuandufoinsae sira komesa hili ona dalannakukun,” liafuan ne’e sai husihau nia kakutak laran, wainhiralao haleu Salele, fatin ida ne’ebeema bai-bain temi fatin ne’ebekonesidu ho fatin nakukun ne’e.Iha Amelia nia uma laran, iha su-ratahan ida hakerek nune’e: “Ten-ki prevene aan husi moras HIV/AIDS.”

Hau husu ba nia, se mak fosuratahan ne’e, nia esplika kataknia alin mane sira mak hetan husiSuai. “Perigu tebes, feto foinsa’esira involve aan iha vida prostitui-saun ilegal,” hau hateten sai frazene’e ba joven foinsa’e ida ne’ebemak durante loron tomak nia laranlori hau ho ninia motor haleu hodihatudu fatin ne’ebe mak konsiderahanesan fatin prostiuisaun ihaSalele ne’e.

Iha Suai, ema la bele identifika,fatin ida ne’ebe mak koñesidu fatinprostituisaun. Kuandu ita matan fo-un mak foin sama ain iha Suai, liliuSalele, susar atu identifika se makinvolve iha vida prostituisaun nomos iha fatin ida ne’ebe mak ko-nesidu hanesan fatin prostitui-saun.

Perguntas barak mak mosuhela deit iha hau nia kakutaklaran. Tanba sa mak inan-amanmos autoriza nia oan feto sira atuinvolve iha vida prostituisaun.Joven mane ida ne’ebe mak lorihau ba haree fatin sira ne’e ha-teten katak tanba iha Suai, adatladun maka’as hanesan iha Dis-tritu seluk. “Iha Distritu seluk,kuandu ema balun bok ema niaoan feto sira, sira sempre lori baadat mak rezolve. Dala ruma ha-mos ema nia naran ho karau,”esplika joven foinsae ne’e ba hau.

Hanoin konaba prostituisaunilegal, laos deit iha Suai. Maibeiha Dili pior liu. Dili, dala ruma ematemi dehan fatin infernu. Ema halotransaksaun prostituisaun ilegaliha bar no diskoteka balun iha Dililaran. Ate prostituisaun ilegal ne’einvolve ema boot balun nia naran,tanba hatama ema estranjeirusne’ebe halao servisu iha vidaprostituisaun ilegal ne’e tama maiiha Timor-Leste.

Padre no Madre sira ka ema sirane’ebe mak servisu ba iha misaunumanu-sosial nian, bele hakilarmaka’as oinsa bele ‘hasai’ emahusi nakukun laran, maibe kuanduema pessoal ne’ebe mak involveiha vida prostituisaun ilegal ne’erasik la kohi sai husi fatin nakukunne’e, susar tebes atu kombateprostituisaun husi Timor-Leste,jeralmente.

Wainhira iha kalan ida, tamabar ema estranjeirus nian, mesaknakonu ho ema estranjeirus ne’ebemak halao vida prostituisaun ilegal.Timor oan lubuk ida, mesak foinsa’e deit mos involve iha vida pros-tituisaun ilegal. Padre no Madre sirahakilar, maibe susar atu rona.Razaun katak ema ne’ebe makinvolve iha vida prostituisaun ne’esira nia direitu.

“Dilematika tebes. Iha parte idaita hakarak hakilar atu kombateprostituisaun, maibe ema sirane’ebe mak involve iha vida pros-tituisaun ne’e la iha ona konxien-sia atu husik vida prostituisaunne’e,” esplika Madalena Soaresne’ebe hela iha Suai vila ne’e bajornalista kla’ak foin lalais ne’e liuhusi via telefone. Saida mak halofoinsae sira involve iha vida pros-tituisaun, laos domin maibe tanosan. Ho osan bele sosa buat furak‘mundu’ ne’e nian, maibe dominrohan laek, labele sosa ho osan.

nico zecoro SANTOS

Hametin Baze Fretilin Lori Infreta Dizafiu Eleisaun kandidatu Suco Aisirimou Distritu Aileu

AILEU

Suku Aisirimou distrituAileu hanesan fatin his-toriku ida ba luta liber-tasaun nasional, fatinne’e hatudu fila fali nia

ezistensia liu husi atividade rea-justamentu ne’ebe halao husi par-tidu Fretilin. Sorumutuk ne’ebe ha-libur lideransa husi aldeia iha sukuAisirimu, ho objetivu atu hili stru-tura foun partidu nian no atu ha-metin fila fali baze fretilin lori in-frenta disafiu ne’ebe partidu his-toriku ne’e hasoru dadauk .

Enkontru ne’ebe halao iha lorn13/09/08 tuku 09.00 to kalan ne’ehetan partisipasaun masimu husimilitante, simpatezantes no struturasuku no aldeia sira, Iha sorumutukne’e konsege hili ema nain 9 husikandidatura 14 ne’ebe reprezentasuku Aisirimou. Sira nain 9 ne’ebe

eleitu sei kontinua atu sai kan-didatura iha sub-distritu no dis-tritu.

Elidio Maufelu sefe husi kan-didatura ne’ebe eleitu iha nivelsuku, hatete katak “ tenke servisumakas atu serve povu ho inisiativaba interese ne’ebe diak ba futuru,laos uja fali kargu ne’e atu estragano sobu povu ne’ebe hili ona ita”.Nia suzere ba kandidatura siraseluk atu fo sira nia sakrifisiu lorihalo atividade partidu nian, ihaloron sabadu no dominggu tanbaiha loron segunda too sexta ujaba sevisu uma laran nian.

Maufelu hamenon atu ema ho-tu matan moris no neon nain na-fatin no labele dukur, tanba kargune’ebe sira simu laos todan idamaibe kna’ar ida ne’ebe prinsipalatu leba no tane a’as iha prinsipiupartidu nian atu nune’e ema seluklabele tama hodi sobu estrutura.

Adjuntu Secretariu Jeral, Jose

Manuel ba Militante, Simpatezan-tes hateten katak, ita hamrik faliiha ne’e hodi halo prosesu founida, iha tinan 30 resin kotuk bahalo insurisaun jeral do armadaiha primeira luta ba libertasaunnasional, ohin ita mai halo kum-primentu foun ba iha segunda lutade libertasaun nasional liu husi itania prosesu reazustamentu. Fre-tilin sempre adapta nia a’an horealidade foun, politika foun ou

situasaun foun iha nia rai laran norai liur.

Nia ne’e afirma liu tan, nudarpartidu ida ne’ebe buka adaptaa’an ho realidade, buka nafatin homeios hotu-hotu atu hafoun niaestrutura, hafoun nia espiritu, ha-foun nia determinasaun, liliu atukaer metin nia prinsipiu.

Ba sira ne’ebe eleitu ohin seifo nia a’an tomak hodi defendepartidu nia interese duke interese

privadu, atu nune’e bele lori obje-tivu no prinsipiu ne’ebe Fretilinhatudu ba povu maubere atu belehetan nia soin.

Tuir observasaun ne’ebe jorna-lista kla’ak assite katak, iha ekon-tru ne’e hetan mos partisipasaunhusi partidu ASDT. Militante husipartidu ASDT kestiona objetivuhusi enkontro ne’ebe halao iha sirania suku Aisirimou liu-li konaba ob-jetivu atu hili strutura foun, no husuesplikasaun atu nune bele eskla-residu liu molok tama iha eleisaunstrutura suku nian.

Duvidas husi Militante ASDT nianhetan resposta husi Elizario hanesanmembru CCF no reprezentante par-tidu Fretilin iha Parlamentu Nasio-nal “entre lideransa husi partiduFretilin no ASDT laiha diferensiatanba partidu rua ne’e partidu his-toriku nanis, maibe sistema makadiferente. Partidu Fretilin hahu for-ma nia estrutura husi baze makaba halo kongresu distritu ne’ebe niadelegadu mai husi kraik”.

Membru parlamentu ne’e hatu-tan liutan katak, partidu rua ne’ehamutuk nafatin iha hanoin ida atuhasoru dezafiu ne’ebe maka mosuiha ita nia oin.

Konaba hili strutura foun Elizariuafirma liutan kata, AGM nia modelurua, primeiru hili estrutura suku noida fali hili delegadu atu ba tuir kon-ferensia iha sub-Distrital, depois ihakonferensia sub-distrital sei elezefali estrutura sub-distritu nomos hilidelegadu ba tuir konferensia iha dis-tritu. tanba nee Elizario husu ba lide-ransa hirak ne’ebe inskritu iha ASDTlabele sai fila fali estrutura iha Fretilin,nomos estrutura iha Fretilin labelesai fali estrutura iha ASDT nian.

Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008 9

Hanoin inan, aman hanoin: Violénsia jéneru iha Timor-Leste 1999-2002

Direitu opozisaun nian

cha ida, sira iha Direitu konstitu-sionál hodi halo ne’e, hodi hatuduba governu buat ne’ebé governuhakarak taka matan ba, takamatan ba problema no “hola pazsosiál” ho osan ne’ebé tama baema balun deit nia bolsu, ho ha-hán ne’ebé tama deit ba ema ba-lun nia armazein (gudang) hodifan fali karu liu ba povu.

Nune’e mós dalan ida keta ha-luha katak lia-fuan distúrbiu ha-tete kaos, wainhira distúrbiu ihaita labele moris ho dame. Lia-fuanMarcha hatete progresu, dezen-volvimentu ho dixiplina, dezen-volvimentu ne’ebé hanesan baema hotu, progresu ne’ebé hane-san ba ema hotu3

1 Basea ba hanoin husi Zeloy V2 Jornál Semanário, 11 Outubru 2008 pájina 4: “(..) a nossa economia começa a melhorar”3 Dicionário da Língua Portuguesa (2003), Porto Editora.

KADI

Dala ruma, Na’in ulun sira ne’e hili atu halu- ha. Haluha katak Timor- Leste nudar EstadoSoberanu no Estado de

Direito iha devér no obrigasaun ho-di la’o tuir Timor-Leste nia ukun inamne’ebé ita bolu “Konstituisaun Re-publika”. Tan sá mak ha’u hakerekida ne’e? Wainhira ita loke konsti-tuisaun RDTL iha artigu 70 liña 2ita hetan testu ki’ik oan ida ne’e:“Iha rekoñesimentu ba partidu po-lítiku sira-nia direitu atu hala’o opo-zisaun demokrasia (…)”. Nune’emós ita bele dehan katak ita nia

Na’in ulun sira ne’e, ne’ebé dau-daun kaer kadeira haluha fali idane’e, haluha fali ita nia ukun inanwainhira sira temi katak partidupolítiku sira labele organiza marxaida hodi hatudu katak ema la simudesizaun oin-oin governu nian, nohatudu sira nia neon todan ba re-jime ne’e.

Ha’u la dehan katak, ema ne’ebéhaluha ita nia ukun inan, mós ha-luha abut nasaun maubere no bui-bere no, tan sá mak ema barak mateba ukun rasik a’an.

Ha’u la fiar katak Prezidente daRepublika1, no Primeiru Ministru2

rasik haluha ida ne’e. Wainhira itaharé didi’ak Prezidente ninia en-trevista ba Jornál Semanáriu (loron

Uol gomo

1 TVTL: Deklarasaun Prezidente Repúblika iha Aeroportu2 Diskursu Primeiru Ministru iha Ainaro ne’ebé nia dehan katak nia prontu atu hatama ba komarka partisipante sira balun ne’ebé hatama iha Marcha da paz3 (..)”Se esta marcha de Paz for uma Marcha Partidária para criticar a lejitimidade do IV governo Constitucional, não concordarei” ibid, pájina 44 Dicionário da Língua Portugue- sa (2003), Porto Editora.

11 Outubro tinan ne’e), ita bele harékatak nia hanoin katak opozisaunhalo marcha da paz tamba opozi-saun sira ne’e hanoin katak nia ukunla lejítimu, nune’e mós nia dehankatak nia la simu marcha ida ne’e-bé partidu ida organiza hodi krítikulejitimidade IV governu konstitu-sionál 3 wainhira ida haré informa-saun ne’e ita bele dehan katak, Pre-zidente da Republika hahú haluhafali ita nia konstituisaun, no abut na-saun maubere ne’e.

Lia-fuan lejitimidade mai husilia-fuan ida husi lian latin, “legíti-mu”. Lia-fuan ne’e terik katak buatne’ebé la’o tuir ukun. Wainhira itaharé didi’ak definisaun lia-fuanlejítimu, ita haré katak wainhira

ita terik lia-fuan ne’e, ita hakarakklasifika ka fó hatene ba ema balunkondisaun ida. Kondisaun lejítimu,hanesan kondisaun ida, ne’ebé:harii tuir ukun, ho razaun no jus-tisa4. Se ema barak, (maioria vo-tos) halai ba partidu opozisaun, poisklaru katak ema barak, hanoinkatak justisa iha prosesu hili go-vernu la dun lós, nune’e mós sira,ne’ebé vota ba opozisaun, tuirkonstituisaun artigu 42 iha liber-dade no direitu hodi halo manifes-tasaun.

La iha ema ida iha rai ne’e ne’e-bé bele hapara direitu ne’e, biarema balun prontu atu sa’e ditadórno hanehan povu la halakon povunia direitu, ita sei moris iha Demo-

To’o agora daudaun, ema sei moris iha lona okos tamba distúrbiu 2006. Nune’e mós ema balun hahú halo mani-

pulasaun informasaun no manipu-lasaun sentimentu hodi halo katakema ne’ebé susar no terus tamba2006 hahú ta’uk ko’alia, no fó liansa’e kona ba sira nia problema.

Ema sei moris ho trauma tandistúrbiu 2006, nune’e mós emahotu ta’uk katak ema nia hahaloka’at iha 2006 bele mosu dalan idatan, no kona sira dalan ida tan. Wain-hira ema tauk, ema nia ulun la ma-lirin, nune’e, wainhira ema balunsoe lia-anin, ema simu no hahúburas hanoin violensia iha laran.

Wainhira ita le makerek iha jor-nál ita haré katak Marcha da Pazno korrupsaun mak makás, biarne’e ita nia Na’in Ulun Prezidentehanoin katak ita nia ekonomia sei

di’ak2. Se taxa dez-empregu liu 50% noinflasaun iha Timor-Leste liu 10%, halonusa mak ita nia eko-nomia hahú atu sa’edi’ak? Dala ruma Na’inulun iha informasaunhusi relatóriu balunne’ebé ami seidaukhetan.

Se ita bazeia baipóteze ne’e, ne’ebéema barak la servisuno ema barak iha Ti-mor-Leste osan la to’ohodi hola hahán. No mós aumen-ta variável ida tan katak ema ne’ehetan informasaun husi jornálkona ba kazu korrupsaun iha go-vernu, no informasaun katak ni-vel korrupsaun iha Timor-Lestea’as liu. Ita bele konklui katak Timoroan sei hakarak hatudu sira nianneon todan ba governu no órgaunsoberania sira seluk.

Tamba ema balun hatene ona

“Distúrbiu” la hanesan “Marcha”Uol gomo1

povu nia hakarak, no katak siraprontu atu hatudu sira nia neontodan ba governu tuir manifesta-saun pasifika ida, hanesan mar-cha da paz, sira hahú halo espe-kulasaun katak ema ne’ebé ha-tama iha marcha da paz atu ha-nesan fali kriminozu sira ne’ebésunu uma, ne’ebé tuda fatuk none’ebé organiza, fó osan no hahánba ema ne’ebé hala’o distúrbiu iha

tinan 2006.Ida ne’e sa’e sala boot ida

ne’ebé infelizmente ita nia Na’inulun balun halo. Haré to’o lia-fuan“Distúrbiu” la hanesan lia-fuan“Marcha”. Krize 2006 hahú tambatuir loloos, organizasaun ida ne’ebéimportante tebetebes hodi hame-tin mehi Estadu la dun metin. Or-ganizasaun ne’ebé ha’u ko’alia makfamília.

Wainhira aman no inan hano-rin valor didi’ak ba sira nia oan,mezmu que sira hetan osan hodisunu no hodi tuda fatuk, sira la la’otuir dalan ne’e, tamba sira hatenekatak dalan ne’e sala, no dalanne’e halo ha’u nian aman, ha’u niainam, ha’u nia família, ha’u nia umakain, ha’u nia knua tomak moe.

Abut iha lia-fuan distúrbiu makhalo a’at, sobu, no halo tohar, abutiha lia-fuan Marcha mak la’ohamutuk ho fiar metin, ho isin ka-man hodi hatudu katak ami makne’e.

Se opozisaun hakarak halo Mar-

foto montajen: kla’ak

krasia nia laran, ditadór sira, la ihafatin iha Demokrasia nia laran.

Violénsia jéneru saihahalok a’at ne’ebéema halo kontra fetosira. Problema violén-sia jéneru barak mosu

tamba ema balun la konsidera fetonia papél iha sosiedade no la fóvalor no fatin di’ak ba nia iha so-siedade nia laran.

Violénsia jéneru bele sa’e vio-lénsia fíziku, seksuál, no psiko-lójiku. Feto sira hetan violénsiapsikolójiku wainhira sira hetanamesa baku, no wainhira ema ha-menus feto nia direitu atu ko’alia,hanoin, no hamenus nia liberdade.Violénsia ne’e la’ós buat ida founiha mundu ka iha Timor-Leste.

Wainhira rai ida moris durantetinan barak iha funu nia laran, ka-zu abuzu no violénsia fíziku, sek-suál no psikolójiku ba feto mosubeibeik. Biar problema ida ne’etuan liu1, Nasoins Unidas sira ha-hú implementasaun programahodi tau matan ba problema vio-lénsia jéneru iha maizumenus ihatinan 19902 deit.

Kestaun violénsia jéneru im-portante duni tamba ida ne’e sa’eviolasaun ba direitu umanu, nohabadak dezenvolvimentu ihanasaun oin-oin. Kazu balun vio-lénsia jéneru la mosu deit wain-hira funu iha, kazu barak mósmosu durante períodu pós-kon-flitu (liutiha konflitu). Sientistasosiál balun halo estudu pre-liminár ida iha distritu ida iha

area rural no distritu ida iha arearural iha Timor-Leste atu hetan in-formasaun kona ba violénsiajéneru iha Timor-Leste. Sira des-kobre katak, liutiha 1999, 23.8 %husi feto ho tinan entre 18-49ne’ebé sira entrevista hatete kataksira sai vítima violénsia jéneru, liu-liu violénsia fíziku husi nia la’enka doben. Iha tinan 2002 sira he-tan katak valor ne’e sa’e tan to’o24.8 %. No katak iha uma laranfeto Timor-Leste balun susar duni,balun simu orden hodi halo seksuho nia la’en , no ho ema seluk (pros-tituisaun), balu hetan baku nola’en sees nia husi hospital no fa-mília, no seluk tan. Dadu ne’e imibele haré iha dezeñu 1.

Uol gomo

Dezeñu 1: Violénsia jéneru nia iha Timor-Leste nia iha uma laranbalun, la’en halo violénsia kontra fen. Dadus ne’e mai husi Disasters,2004, 28(3): 294–321. n=104 (ba tinan molok krize) no n=102 (batinan liutiha krize).

ba pajina 10

Kla’ak Semanal 28 Outubru 200810 LISAN

LENSA

Ema ne’ebé rona kanta iha bahasa Indo. “Ada aksi, ada reaksi” (Asa- un iha, reasaun iha) ha- tene katak lia-fuan

ne’ebé ema balun ho formasaunpolísia ka militár mak baibain uza,hodi hatudu katak dala ruma sirahein movimentu ruma husi lubukselun hodi justifika sira nian planuhodi simu movimentu ne’e ho kontra-movimentu ka ho reasaun hodihamenus ka hamate movimentuhusi lubuk seluk. Baibain lubukseluk ne’ebé polísia no militár sirane’e identifika nudar inimigu.

Wainhira grupu juventude ida1

hatete katak sira prontu hodi haloreasaun hodi hasoru lubuk seluk,mezmu molok asaun mosu. Idane’e sai kontradisaun boot ida basira, tamba tuir loloos reasaun la-bele mosu wainhira asaun la iha.

Hanoin kaduak:“revolusionáriu - reasionáriu”

Sira labele halo reasaun molokasaun tamba se ida ne’e mosu,buat ne’ebé sira hatete katakreasaun sa’e fali asaun. Se por-ezemplu grupu reasaun dehankatak sira prontu atu halo rea-saun, ida hatudu katak sira kokoatu uza tátika intimidasaun (ha-ta’uk ema) hodi hapara movi-mentu husi lubuk asaun halo.

Wainhira movimentu ida mosutamba deit ema balun hatete ka-tak ema seluk atu halo asaun ida,ita labele bolo ida ne’e movimentu.Ita bele bolo nia “sélula” buat idane’ebé moris no mate. Buat idane’ebé: moris hodi hamate asaunida; buat ida ne’ebé mate wainhiraasaun la iha ba sira atu halo rea-saun.

Iha testu ne’e, ami teme ihatítulu lia-fuan “reasionáriu”. Sá idaloloos mak lia-fuan reasionáriuterik wainhira ita teme nia? Ha-nesan lia-fuan seluk, lia-fuan ne’eiha definisaun oin-oin. Iha kontestu

Uol gomo

1 Telejornál TVTL, 14-10-20082 Dicionário da Língua Portuguesa (2003), Porto Editora.3 Hanoin Kaduak ita bele hetan wainhira am’tuak sira teme: Tasi mane, tasi feto4 Hanoin kaduak ne’e ita bele hetan wainhira am’tuak ne’e fó naran ba Subaun, subaun ki’ik no subaun Boot5 Hanoin ne’e Bei Bunak husi lamakitu uza atu hatene ai, bala- da no ema nia hahalok

polítiku, wainhira ita teme lia-fuan ne’e, ita terik hanesan adje-tivu ida, ba movimentu ne’ebéfiar metin sistema ida ne’ebé kon-tra fali progresu no kontra filaksosiál ida hodi hametin justisasosiál. Iha kontestu polítiku, rea-sionáriu sira sempre kontra ha-noin no hahalok husi revolusio-náriu sira. Wainhira ita terik ad-jetivu ne’e ba ema ida, ita hakarakdehan katak nia “antiliberal” (ne’e-bé kontra liberdade ema seluknian)2.

Iha ne’e tuir loloos ami la kohedehan katak “A” revolusionáriu no“B” reasionáriu. Iha testu ne’e amihakarak fahe hanoin kona ba kon-seitu ida ne’ebé importante tebe-tebes no soe lian-husu ida ba lei-tór sira: Se imi hanoin katak Timor-Leste sei kuran mudansa sosiálida, katak ita nia sistema eduka-saun, saúde, agrikultura, infra-estrutura (uma kain), no polisiatenke hadi’a - fini revolusionáriu

no hanoin revolusaun moris ona ihaimi nia laran – fini ne’e moris tambatuir imi nia esperiénsia no reali-dade rejime ida la halo tuir buatne’ebé nia promete, no la biban atufó buat ne’ebé imi hanoin katak niabele fó.

Grupu “asaun” “reasaun” sirahatudu ba ita buat ida ne’ebé itaTimor oan hatene ona kleur. Buatne’ebé ita nia bei-ala sempre ha-tete ba ita: ba buat feto, tenke ihabuat ida mane 3, ba buat ki’ik itatenke iha buat boot4, no tamba itaiha buat ida malirin mak ita tenkesempre iha no hetan buat ida ma-nas5.

Ho ida ne’e ita taka ho hanoinne’e ba Na’in ulun sira hotu ne’ebéesplora fali juventude, hodi sira sa’efali lian ba sira nia ko’alia, isin hodisira bele hametin sira nia status:se na’in ulun sira nia hanoin malirin(kaer asaun), se na’in ulun sira se-luk (kaer reasaun) nia hahalok ma-lirin, ita bele la’o ho dame. Tamba

ita hatene katak tamba ita ihabuat ida malirin mak ita tenkesempre iha no hetan buat idamanas ami husu ba ulun sira,ko’alia ba malu ba, maibé ketamalirin, manas ba! Manas ba!Tamba povu susar liu no daudaunhakarak “malirin” deit.

Informasaun ne’e, hatudu baita katak, biar, ita hanoin katakita nia rai moris ho dame, tuirloloos uma kain barak sei nakonuho violénsia, ho hirus. Wainhiralaba-rik sira haré violénsia jéneruiha uma laran sira sei nakonu hotris-teza no hahú la’o tuir dalanne’ebé la di’ak tamba aman lahanoin inan nia hanoin no simuinan nia hanoin ho violénsia.Aman ne’e la hatudu dalan lósba oan, aman ne’e, ema ne’emak kuda fini ida hodi sobunasaun Timor.

1 Funu iha impériu Gregu, Romanu no Hebreu ne’ebé Brownmiller (1975) hakerek. Brownmiller S. (1975) Against Our Will: Men, Women and Rape. Simon and Schuster, New York.2 Disasters, 2004, 28(3): 294– 321.

Hanoin inan,amanhanoin:....husi pajina 9

eskola no hola sasan uma larannian. “Kareta deit mos agora selukarun tebes,” tenik nia.

Iha parte seluk, Antonio daCosta mos hato’o laran tristi, wain-hira Governu obriga dasa sai niniapovu sira nebe mak fa’an sasaniha estrada ninin. “Tuir hau nia ha-noin, kuandu rai ida sai nasaunpresija ema matenek, maibe aminia aman sira nebe laos matenek,atu buka moris iha fatin nebe,”kestiona da Costa ho laran tristiba kla’ak iha bairo Becusi de Baixu.

Da Costa mos aumenta tan ka-tak Governu AMP ninia hahaloknebe duni sai tiga roda sira hane-san hahalok ditadura. “Ita nia na-saun, nasaun nebe demokrasia.Maibe ita hare ba nasaun ne’e ha-nesan atu sai fila fali nasaun dita-dura,” deklara da Costa.

Da Costa hatutan liu tan katak

hahalok Governu duni sai tigaroda nebe uza forsa ne’e hanesanha-halok ida nebe grave tebes.Tuir da Costa katak Polisia sira atusai liman kroat povu nian, laos saifali liman kroat lideransa balunnian.

Iha parte seluk, Manuel Soaresfo mos ninia ideias katak hahalokida nebe duni povu kiik, hanesanhahalok ida nebe atu oho povu kiiksira nebe mak fa’an sasan iha es-trada ninin. “Ida ne’e bele oho ami.Tanba iha semana ida nia laranona ami nia familia sira araska atuhetan osan. Ami mos la iha osanatu sosa foz ba iha ami nia familiauma laran,” konfesa Soares bakla’ak iha bairo Becuuse de Baixu.

Soares hatutan liu tan katak niarasik mos labele ba eskola, tanbaeskola selu karun. “Ami osan laiha atu selu ami nia oan ninia es-

Joven Becusi de Baixu.... husi pajina 11

kola. Atu selu deit kareta husiuma ba eskola deit mos, la to’oona,” esplika Soares Sabadu

kotuk liu ba. Estudante UNTL nebe lakohi

temi nia naran iha jornal kla’ak ne’emos afirma katak depois Governuuza forsa hodi duni ninia inan-amannia kios, nia rasik komesa araska

ona atu ba eskola. “Se bele Go-vernu hatudu fatin ida ba sira atunune,’e bele buka sira nia mo-ris,” husu estudante ho naran Ninine’e.

Nini hatutan liu tan katak,kuandu povu kiik sira la hakmatekhodi buka servisu, entaun nasaunida ne’e rasik mos sei la hakma-tek no sei la buras. “Povu fortemak nasaun mos forte. Hau sentihahalok husi Governu AMP ne’ehalo povu ki’ik sira tristi bebeikhela deit,” tenik Nini.

Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008 11Nasional

Asuntu eletrisi-dade sai nu’u-

dar asuntu ida ke seriu ne’ebe

publiku levantalor-loron. Komesa husi UmaFukun Parlamentu Nasional,deputadu sira levanta bebeikkonaba eletrisidade. Maibeahi mos mate bebeik. “Amikonsidera Governu ida ne’eliu husi Ministeriu Infrastu-tura, Secretariu Estadu ba as-suntu Eletrisidade, Aguas iSaneamentu la iha kapasida-de atu rezolve problema ele-trisidade,” katak Inacio Mor-reira, deputadu husi ban-kada opozisaun Fretilin ne’e.

Tuir Inacio Morreira ni-nia haree katak GovernuAMP laiha duni kapasidadeatu bele jere, ida eletrisidade.“Sira ukun tiha ona tinan idaho balu, bainhira kuandu ha-hu asumi sira nia poder, siratenki iha politika ida haloplanu ba eletricidade iha Ti-mor laran tomak ba oin ne’ehalo nusa. Iha momentuneba sira hanoin atu alokaosan para atu hola jeradorfoun tanba jeradores tuanne’e at ona. Maibe depois ho-

la tiha jerador foun, kon-dioens eletrisidade matenafatin iha Dili laran,” kes-tiona Inacio Morreira.

Inacio mos haklean liutan katak, kuandu eletrisida-de mate bebeik, lolos ne’eGovernu hanoin ona,oinsa

bele hadia eletrisidade atunune’e labele mate bebeik.“Bainhira aloka tiha osan atusosa zeradores, hamutuk uni-dade 16, maibe iha realidadeahi mate piska-piska,” teniknia.

Ho kondisoens hanesanne’e, tuir Inacio katak Go-vernu laiha ona kapasidadepara zere kestaun sira ne’e-

be iha Timor-Leste tomak.Deputadu husi bankadaopozisaun ne’e mos husu baGovernu atu halo planu di-diak. “Hakarak ba hola jera-dor, tenki halo kordenasaunho kompania Manitobane’ebe, Governu anterior

halo kontratu hosira para belahalo jestaunne’e diak. Maki-na sira ida ne’e-be mak diak liupara bele maiasegura eletri-cidade ne’e la-bele mate,” ha-tutan deputaduhusi Fretilin ne’e.

Primeiru Mi-nistru, Jose Ale-xander Gusmãoiha Uma FukunParlamentu Na-sional hateten

katak problema bo’ot ba ihaeletrisidade ne’e mak ihaparte instalasaun nian. “Mai-be hau hakarak husu, kon-tratu ne’ebe sira halo ne’e,ba instalasaun ne’e tamaga la’e. Sira aloka tiha osanba hola makina mai, maibekompania seluk mak maihalo fali instalasaun. Idane’e mak sira dehan hatene

Governu Laiha Kapasidade Rezolve

Problema Eletricidadehalo planu,” kestiona InacioMorreira.

Tuir observasaun InacioMorreira katak durante ne’eiha buat barak mak lao la los.“Kuandu sira halo kontratukompletu, kompania ne’etenki responsabiliza ba ins-talasaun. Atu nune’e ahi la-bele mate,” tenik nia.

Resopnde konaba pro-blema hirak ne’e, Sekreta-riu Estadu Eletricidade Aguano Saneamentu (SE-EAS),Januario Pereira deklara bajornalista sira katak ahi ne’esei kontinua mate. “Tanbajerador foun sira, ho nia sis-tema elektronika no jeradortuan nia sistema mekanikamak hadau malu hela karga.Tan ne’e dala rma eletrici-dade mate. Ou mate iha li-nha. Tanba linha ne’ebe iha,tuan ona ho provolta tinan25 nian,” esplika Januarioiha Uma Fukun PN.

Januario hatutan lu tanka-tak jerador ne’ebe hala’ohela operasaun iha DistrituDili tomak, ne’e disponivel hoMega Watt 22. “Problemamak ne’e ita nia linha sirakuaze tinan 25 tiha ona. Haufo ezemplu loron hirak liuba eletricidade mate lorontomak tanba tasi ben kona

agustinha XIMENES

iha Embaxada Malazia niaoin ne’ebe halo transforma-dor ida rebenta, “ tenik nia.

Sekretariu do Estadu Ele-tricidade Agua no Saneamen-tu ne’e mós hatutan PrimeiruMinistru aktual ne’e ninia lia-fuan katak se karik hasai du-ni kompania Manitoba, amibele bolu kedas kompaniaida mai hodi bele halao ser-visu ho profesional. “Hau ga-rante katak iha tinan 2009,ahi sei lakan oras 24 nia la-ran. Tanba iha ona kontraturua ne’ebe mak sei mai ko-naba prepago, ne’ebe orasne’e halo hela instalasaun bauma sira, hamutuk 3 Mill e tal.Husi 25 Mill, 683 mak montaona, 3 Mill e tal ne’ebe makagora la’o dadaun. Area sirane’ebe mak monta ona pro-pago hanesan Fomento, DeltaNova, Vila Verde, Motael nola kleur tan tama ba Aka-diruhun no sei sa’e ba Be-cora,” esplika Jaunario.

Deputada Getrudes Mo-niz (PD) no deputada Fernan-da Borges (PUN) hanesanreprezentante povu iha umafukun Parlamentu Nasionalsenti deskontenti tanba hoatendementu eletrasidadedurante ne’e iha Dili laran.Vice Prezidenti bankada PDGetrudes deklara katak kon-disaun ahi lakan mate ou ahimoris piska-piska ne’e rea-lidade duni. “Ita hotu haso-ru. Povu hotu hasoru rea-lidade eletrisidade ne’ebemate bebeik ne’e. Kestaunne’e prekupasaun nasionalne’ebe halo ema barak sa-rani Governu AMP balun

dehan ahi mate permanenteou ahi moris piska-piska.Tanba ne’e hau husu ba Go-vernu atu toma atensaunlalais,” afirma Getrudes.

Iha fatin hanesan, de-putda Fernanda Borges mosdeklarak katak preukupa-saun ho osan ne’ebe duranteGovernu AMP aloka ba ihaparte eletricidade nian lahatene los osan ne’ebe hovalor bo’ot tebes ne’e ba deitiha ne’ebe,” kestiona Xefibankada PUN ne’e ba jor-nalista kla’ak iha Uma FukunParlamentu Nasional.

Faktu ahi mate bebeikiha sidade Dili halo povu kiiksira senti laran triste. MarianoCorreia (54) ne’ebe hela ihaSuco Camea Sub Distritu Cristo-Rei ba jornalista kla’ak Kinta-feira semana kotuk liu bahateten katak Governu AMPne’e la iha kapasidade atu re-solve problema eletrisidade.“Loron kalan ahi iha ami niabairo mate hela deit. Sa tanami nia bairo ne’e hanesaniha foho, Ami suku ki’ik ne’ehusu ba nai ulun sira taumatan ba eletricidade. Tanbaami nia zaleira, rice Cookerho buat seluk tan ne’ebe ligaba iha eletrisidade at hotuona, tanba ahi mate lakan.Ami husu ba Governu atu ha-ree problema eletricidade hodidiak,” afirma Correia.

Foin tinan ida deit, GovernuAMP neébe lidera husi JoseAlexander Gusmão ne’e la ihakapasidade atu ukun povu.Imazina deit, kuandu to’o tinanlima, saida los mak sei akon-tese ba povu rai ida ne’e?

Ahi moris piska- piska hanesan ona tradisaun iha governu AMP, povu nia

prekupasaun katak orsa-mentu 4 milliaun nia rezul-tadu atu hadiak zestaun ele-trisidade. Povu husu ba go-vernu maibe governu fo sa-la deit ba ida ne’e ho idane’eba? Bainhira los makpromesa governu AMP belerealiza?.

Atu hatene tamba sa makproblema ne’e mosu bei-beikjornalista kla’ak halo inter-vista ho Arão Noe deputaduCNRT iha uma fukun parla-mentu, nia isplika katak, par-lamentu aprova orsamentutranzitoriu para atu hola ma-kina hat valor osan US$ 4milioens, ahi sei mate tam-ba problema kona ba esta-lasaun, tuir deputadu ne’ese estalasaun zerador founsira ne’e hotu ona mak foineletrisidade bele la’o normal.Nia fo razaun katak makinasira naton ne’e makina ki’ik1,5 megawhatz, makina bo-bot hanesan migap 3,5 no

Ahi Moris Piska-piska,Governu La Kumpri Nia Promesa

balu 4 megawhatz ida ava-ria. Tan ne’e makina sira ki’iklabele kobre ida bo’ot niafornesementu tan ne’e maksei iha estalasaun para atubele halo paraliza ou ligamakina rua ne’e halo didiakhodi labele estraga fali buatseluk-seluk.

Sekretariu estadu aguai elektrisidade garante ka-tak hahu setembru 2008 seestala hotu ona, ba oin ahisei lamate tan.

Arão la fo sala ba sekre-tariu estadu agua i eletrisi-dade maibe hanesan de-putadu husi bloku AMP niandirize sala hirak ne’e ba kom-pania Manitoba. Tanba kom-pania ne’e ma kaer zestauneletrisidade nian. Ne’e dunikdeputadu ne’e suzere atu ha-para tiha kontratu ho kom-pania Manitoba tanba lakumpri akordu no inkapasi-dade iha zesataun.

Relasiona ho zestaun ele-trisidade ne’ebe lao ladunlos, Mario Viegas Carasca-lao, suzere ba sekretariu es-tadu eletrisidade nian atuhusu justifikasaun ba kom-pania Manitoba tanba kom-pania ne’e kada tinan simuosan U$ 2 milliaun atu halo

zestaun ba eletrisidade. Sekuandu eletrisidade mate,tuir lolos manitoba mak res-ponsabeliza.

Faktu nebe los ne’e holagerador foun ne’e hamutuksanulu resin hitu hau ronahanesan ne’e maibe to’o ohinloron ahi mate moris nafa-tin. Sekretariu setadu maiiha parlamentu justifika heladeit, kantiga ne’ebe ita ronabebeik mak: iha ida at, idasei hadia hela no tenki im-porta foun maibe mai falihanesan deit.

Parte seluk Inacio Mo-reira husi bankada Fretilinhusu ba sekretrariu estaduatu labe hatudu sala fali bakompania Manitoba loloshanesan sekretariu estadutenki assume tanba iha akor-du. Moreira hatutan, akordubuat ida laos kesi metin belefoti desizaun seluk sekuan-du kompanhia ida ne’e la-diak. Maibe tuir deputadune’e nia hare problema ele-trisidade mate bei-beik ne’erelasiona ho kestaun korde-nasaun deit.

Nia kestiona tamba samak instalasaun la halokontratu hamutuk ho sosazeradores, kerdizerke laha-

tene halo planu.Kompanhaseluk mak lori zerador maino buka fali kompnhia selukhao instalasaun (kompnhiarua mak guvernu ida ne’ehalo kontratu ho sira), lolosne’e kompnhia nebe maklori zeradores mai ne’ e hokedas nia tekniku sira paramai ne’e halo servisu pakote1.

Hanoin konaba problemaida ne’e karik krupsaun akon-tese; Hau hakarak tekni-kamente sira bele organizadidiak atu tau zeradores ne’e

para ahi bele lakan ho nor-mal, maibe kontratu ba holazeradores ne’e sira halo sin-gle sources deit iha evide-nsias ka la’e presiza halo in-vestigasaun para hatenelolos iha korupsaun ka la’euke sertu sai ona single sou-rces hatudu katak ne’e ihainterese ruma i ita hein ka-tak ne’e labele akontese,importante liu makne’e ze-radores foun mai hotu onaiha fulan hat ou fulan limakotuk liuba maibe to’o ago-ra ahi ne’e la lakan normal

tamba saida ?ida ne’e nekproblema bo’ot, dala idatanHau husu sekretariu ida ne’etenki asumi no toma res-ponsabilidade duni hare or-ganiza didiak bele hala’oservisu ne’e ho diak.haktuirInacio ba jornalista kla’ak.

Wainhira guvernu idane’e asumi nia poder sirahahu sira nia servisu i hate-ten dehan geradores sirane’e tuan ona entaun tenkihola zeradores foun para be-le asigura eletrisidade ne’elakan, iha momentu nebasira aloka tiha osan hodi ho-la zeradores foun derepentipresiza tan osan atu hodihola mina, zeradores founne’e la’os sanulu resin rua(12) maibe sanulu resin nen(16). Nusa mak ahi sei matebei-beik.

gerson abel GEMCY

Joven Becusi de BaixuKondena Governu AMP

Joventude Becusi debaixu hato’o larantristi ba jornal kla’akiha semana kotuk liuba. Kona ba governu

AMP nia hahalok nebe dunipovu 3 roda. “Tanba ita haredeit fos MTRC nebe dehantiha ona folin $ 16. Maibe itahare momos mina agora mi-

no’olok CARMO na sae to’o $ 17- 20,” tenik Jo-ao Soares, joven foinsa idane’ebe mak hus ba governuAMP atu la bele duni arbiru3 roda sira.

Joao hatutan liu tan katakkuandu Governu ida ne,e ha-karak duni nia povu rasik, en-taun tenki kria kampu de tra-ballu ba povu atu nune’e sirabele servisu.”Kuandu Gover-nu ida ne’e hanoin deit

hakarak duni sai ninia povupara labele fa’an sasan ihaEstrada ninin, nusa mak laduni Xina sira nebe faan sa-san iha estrada ninin iha Dililaran,” hatutan Joao ba kla’akSabadu semana kotuk liu ba.

Kuandu Governu duni makninia povu rasik, Joao hatetenkatak ninia povu susar atubuka osan ba ninia oan nia

ba pajina 10

Kla’ak Semanal 28 Outubru 200812 N A S I O N A L

Kazu abuzu seksual le-vanta husi DeputadaBenvinda C. Rodri-gues, husi partiduCNRT wainhira ple-

nária hahu. Iha plenaria nia laran,Benvinda deklara bolu atensaun baorganizasaun feto sira; li-liu orga-nizasaun nebe mak koalia liu badireitu feto nian atu tau matan bafeto vitima sira. “liliu feto sirane’ebe mak hetan abuzu seksualno mós violasaun domestika,”esplika Benvinda ba jornalistakla’ak Segunda-feira semanakotuk liu ba iha ParlamentuNasional.

Iha parte seluk, deputadaGetrudes Monis reforsa liu tankatak kazu abuzu seksual ne’e tenkikombate. “Abuzu seksual ne’ebemak mane halo ba labarik feto,ne’e hatudu katak ema nia moralkomesa menus ona. Vitima siratenki barani lori abuzu seksualne’e ba iha tribunal,” tenik nia.

Deputada Carmelita CaetanoMoniz, husi bankada CNRT mósesplika ba jornalista kla’ak katakkazu abuzu sek-sual ne’e maka’astebes akontese iha Timor-Leste.mos hateten tan katak, uluk “Hauhakarak husu ba komunidadetomak, Igreja, relijiozu-relijiozasira, no NGO sira ne’ebe mak ihakonsentrasaun ba servisu vio-

lensia domestika no abuzu seksualatu nune’e diminui no halakon ti-ha problema abuzu seksual. Atuhalakon ida ne’e, tenki iha edu-kasaun civika ba komunidade hotu,”esplika Carmelita ba jorna-listakla’ak iha Uma Fukun PN foin lalaisne’e.

Kazu abuzu seksual, tuir obser-vasaun Carmelita Moniz katak halofeto barak mak tauk atu reportaba media no públiku. “Ema barakluta hodi buka dalan los atu re-zolve kazu abuzu seksual,” ha-tutan nia.

Deputada Anna Pessoa husibankada Fretilin mos rekoneseviolensia abuzu seksual ne’e. “Lo-los ne’e ita tenki koalia no hareeproblema ne’e ho sériu. Tenki bukania abut no nia hun ne’e lolos,”tenik Anna Pessoa ba kla’ak ihaUma Fukun Parlamentu Nasionalfoin lalais ne’e.

Abuzu seksual ba labarik fetosira nu’udar hahalok ida ne’ebekrimi. “Dalaruma kestaun abuzuseksual ne’e akontese tanba emala respeita malu,” hatutan nia.

Atu hamenus abuzu seksual kaviolensia seksual, tuir Anna Pessoatenki iha edukasaun sivika ba ko-munidade hotu. Igreja mos pre-siza tau matan ba kestaun abuzuseksual no violensia domestikane’e. Anna Pessoa husu katak kuan-du abuzu seksual ne’e akontesebebeik iha Timor-Leste laran, ten-ki lori ba tribunal. Feto sira ne’ebemak dala ruma hetan abuzu sek-sual, tuir Anna Pessoa katak tenkiiha uma mahun ba vitima sira. “Tan-ba feto barak mak trauma husiabuzu seksual,” sublina deputadahusi bankada Opozisaun, Fretilinne’e.

Hapara Abuzu SeksualBa Labarik Feto!Reprezentante feto iha Parlamentu Nasional, kondenamaka’as ema ne’ebe halo abuzu seksual ba labarik hoidade tinan tolu iha 10 Outobru liu ba. Ema hotu,kondena hahalok ne’ebe kontra direitu labarik nian ne’e.Maibe medidas saida mak feto iha Parlamentu Nasional,halo atu nune’e, ema ulun boot balun ne’ebe mak halomos abuzu seksual, maibe la hatama nia iha tribunal.

gerson abel GEMCY,bendita RIBEIRO

INDISE

Kareta Xoke MaluLENSA foto: gerson abel GEMCY

Kuandu lori karetaho velosidade máxi-mu no la kuidade an,

bele hetan dezastreiha tempu saida deit.Iha fotografia, kare-ta tanki mina xokemalu ho kareta go-vernu nian iha parteFatu-Hada foin lalaisne’e. Atu la bele he-tan dezastre, diak liumak lori kareta kamotor tenki kuidaduaan nafatin.

Kareta Luxu ba PN, Midori Falsifika Dokumentus

pajina 3

Moe Ho Risku Korupsaun Nebe Ás, Lasama Hakerek Karta ba TI

pajina 4

Xanana Ameasa Kaer Lider Fretilin, Fretilin Nein Hakfodak

pajina 2

Hatan Interpelasaun Opo- zisaun Governu AMP LaTranspar ansia no La Iha Kapasidade

pajina 5