O PROLOGO DE EL LADALLEKV

DUNHA Pc

CARME FERNANI - - . . .

rvidade, a io superac

ectos fon

!ndo o ad amos anti .-1- .. -1.:

lue a autc ogo "exti . .

i renovaci :ión cuali

nais: estil

, ao serví cio dun e

-L:-.:A,.*

ión, e no1 tativa dos

lo, estruh

i ao servi ; modelos

ira e lingi.

novela rf o da socic .. \ -

DE LAS DETICA

ENSAIO

Ira empre raño". Es

Z SANJUI

tiago

:ga como te diálogc

subtítulc 1 tan inu!

IEZPERE

Universidade de San

Recolle lxectivo c dicer que est e un pról e a Musa revela unna profunda ommalidade ao tempo que unna inrencionaiiaaae, máis ou menos velada :squema fdosófico que vai d :r ao lon- go do livro.

A L..-., idade e t&llr;li a a,~u,~u,uade deste texto non deben COII~UIIUII-iius pul> a

autc -uiu un pequeno ensaio no que aparecen unha série de elementos total- men lores, e isto tanto no que se refere á forma como ao contido que, loxi- camente, mncionan como un todo, perseguen a mesma finalidade que a Musa encarna: a nc ício, com com estéticos

Aspi

Rosalia abandona a convención realista a favor do fantástico, que retoma máis unha vez como elemento inovador nun claro entronque co Romantismo xermánico que, como se sabe, tivo rasgos ben diferentes do que se estilou en Espaiia.

Cumpre lembrar a data de publicación destl #67, polo que supón, non só de anticipo cronolóxico senón cualitativo.

Nun momento de auxe da novela histórica, da novela por entregas ou, todo o máis, dos primeiros xermes da :alista qul ealidade 1 oferecer un retrato fiel e exacti :dade, Rc ntos abso te "irreais" (a fantasia ou a máxia) para deseñar un perrii aa simacion social como me- táfóra, precisamente, do novidoso e revolucionáric contecer.

E para isto vai seguir, en grande medida o I tempo, a respeito das novelas de cavalarias. Como suliñou 1 esor Car- bailo Calero, este aspecto xa se pon de manifesto desde o próprio título:

"... o título da novela lembra-nos a denominazón de D. Quijote como "El Caba- llero de la Triste Figura". E a novela debe ser posta en relazón co Quijote por- que, curiosamente, ten como principal fundamento -ou, polo menos, como fundamento óbvio, como máis inmediato, ainda que o trascenda- a sátira da no-

O se verá, dominan

dunha ''1

tes.

i obra, 18

e para mc )salia util

C 1 1

3 do cáml que fixeri en repetic

da obra. sual entre . . .

, pode-se ! o Home .. . .

ida senón

~s t r a r a ri iza eleme .. ! bio que te i Cervanti das ocasiC

:ria que al es no seu )ns o prof

m 1

476 CARME FERNANDEZ-PEREZ SANJULIAN

vela de moda en 1867 en España, como o Quijote de Cervantes tiña como finali- dade vertebral a sátira da novela de moda na época de Cervantes" (1).

Rosalia que demostrou ser moi subtil leitora de Cervantes deixa constáncia da sua admiración e da reelaboración consciente do esquema que aquel propuxera. Asi, case ao princípio do prólogo, 2 gunta do Home acerca da sua opinión en rela- ción a Cervantes, a Musa contes~d.

"El hombre contiene en sí mismo cierta materia dispuesta siempre a empaparse con placer en la burla, a quién un gran genio bañó con la salsa amarga y picante de sus hondas tristezas" (2).

No que insiste, xa ao final, cando a Musa Ile concede ao Home parte da sua apa- riéncia extraordinária: "Con esto triunfarás y representarás la más ¿ y ridícu- la comedia de tu siglo" (3).

Tal como acontece en El Ingenioso Hidalgo Don Quqote de la Mancha, esta é a clave do livro pois a autora xoga coa ironia en situacións conscientemente ambiguas que o leitor ten que esforzar-se necesariamente en descobrir.

Eis unha das razóns de que esta obra gozase de pouca atención, por falta de en- tendimento, tanto no seu tempo como despois. Rosalia através da sátira vai ridiculizar a sociedade do momento, igual que fmera Cervantes, ainda que non podemos esquecer que hai diferéncias de fundo.

Se o heroi cervantino se lanza, con empeño anti-histórico, á tarefa imposível de reconstruir o pasado como remédio do presente desordenado, o heroi rosaliano, pola contra, vai anticipar-se a denunciar os. vícios do que no seu tempo se enxergaba como "novo" modelo de ordenación económica e social. Non é, pois, a sua, unha figu- ra en constante retrospección é, ao contrário, a encarnación do futuro que para existir deve previamente alterar e confundir todo o presente. E disto decata-se o Home cando lie di á Musa: "Cualquiera diría al oirte, extravagante deidad, que vas a regenerar el mundo" (4).

Por aqui cumpre entender a "extrañeza", a "fantasia" da personaxe: a Musa deve dotar ao Home desa apariéncia extraña e maravillosa para facer-lle cumprir o seu papel de permanente debelador de usos, costurnes e ideas consagrados e en alza na sociedade española da segunda metade do século XIX.

E pola mesma razón, tampouco é extraño que a autora escolla o molde da sátira, da ironia como xa foi apontado por Ma Antonia Nogales:

"... casi toda la obra rosaliana encierra un punto de ironía, d ?tido del :a deberá identific: a sátira n )n la car-

- .-, ..-rdo Carbaiio Calero, "Núcleos significativos do legado de Rosalia", Rosalia de Cas-

tro. Unha obra (2) Rosa 1, Madrid,

1980, p. 252. (3) 0 . C . Up. Cit., p. L /'t. ( 4 ) O.C. op. cit., p. 249.

huinor que nunc

(1) Rica non asurnic rlía castro

SI, Xistral, , Obra Col

inte a pei C.. .

A Coruña mpleta, 11,

irse con 1

!3. notas de Mauro Ar

e fino se] menos c(

rniño, Aka

e ela res1 nnr i o n

1 todas as :ión da ns

P. -

entre elei e separar(

;a para qi - . . - - -. .

ria de dicr --

s; esta nc )n esta p;

ie o axud - - - - - .

esmontar do polo

os prólop carregad; . .

O PRÓLOGO DE -EL CABALLERO DE LAS BOTAS AZULES- 477

cajada, pues no es sino la sonrisa de la desilusión ante lo imperfecto de la vida, ante la maldad, el dolor y la infelicidad" (5)

Isto é,expresar con burlas o que tan duro se1 :r de vera A utilización deste recurso leva por forza á escolla dunha linguaxe peculiar. A

que aqui utiliza Rosalia nada ten que ver co habitual d ;os da época pois, frente ao retoricismo en boga, a sua palavra é case comun, a de ironias e, mes- mo, insolente por veces. Ao igual que as personaxes cervantinas non falaban como as dos auténticos livros de cavalarias (ou, en todo caso, facian-no nun caturizador), a Musa non utiliza a linguaxe que loxicamente seria de ma de tal categoria, o que Ile vai ser botado en cara polo Home:

"Qué respuestas ..., qué acritud ..., qué indigna prosa!. Tú no eres Musa sino una gran bellaca (...) ¿También irónica? iOh! ¿De qué baja ralea desciendes, deidad desconocida? ¿Te pareces por ventura a las otras Musas tan cándidas, tan perfu- madas y tan dulces como la miel?" ( 6 )

Polo que se refere á estrutura, o prólogo aparece dividido en tres partes a modo de tres escenas claramente diferenciadas polo contido. O máis chamativo é o final por- que a autora, saltandc i regras da verosirnilitude narrativa "ao uso", nos intro- duce de súbito na acc ovela (ou para sermos máis exactos, do romance). Pois ben, desaparece a Musa e rica o Home entre a xente, pensando en voz alta ao mesmo tempo que os homes fan com ada polos responsáveis de edicións poste I O ~ , intro- ducindo un IV capítulo.

Como se pode apreciar esta técnica de presentación dun diálogo simultáneo, sen facer referencias ao cámbio de lugar, resulta ben moderna e prelúdia inovacións deste século. Con este recurso a autora introduce a narración, pasando do mundo "especula- t ivc cción.

Análise e interpretación do contido

O Home comeza invocando á Mus 1 que pue. da cantar en este nuevo estilo que se me exige, que x eespera ~ u r i aviueL pero que nadie sabe" (7).

Ao qu ~onde : "No, no se trata de cantar ... oito máis complexo e, .,, .,,, non vai deitar nos seus ouvidos pala;laa iiir;l xIIuII ágrias ver- dades. Desde o primeiro momento adicará-se a d 1s en alza da sociedade burguesa do seu tempo, empezan e despois

(5) María Antonia Nogales, Irradiación de Rosalic (6) O.C., o p . cit., pp. 247-248. (7) O.C., o p . cit., p. 250. (8) O.C., o p . cit., p. 250.

)vidade x nrte final

os princ Home mc

claro intl : agardar i

ento cari- iunha da-

a foi not da anteri

rá algo m -1 -0-A- <

ipais mit< :smo (qu

478 CARMI: FERNANDEZ-PEREZ SANJULIAN

ha-se converter n o Cavaleiro I Azuis (9), protagc í : "Tipo acabado de los que hoy por el mundo corren y vF -a encontrarse algunos peores que tú; mejores, ninguno" (10

Asi comeza a sua análise crítica dun dos eixos fundaiiieri~ai~ ua iueuiuxia uurgue- sa: o ascenso social polo talen ;e á ambición colosal, á audácia a poco sobre los hombros de los

mate de 1 non deixaba de ! 11, "calqu e ch relevante olítico: "¿Qué he qué soy Y mi Ya no es esto la fruta del árl bido" (1 2

oita proibida" vai ser agora, para el, a consecución da imortalidade atra- véi tura. Mai esta anda tamén de

). Del dir¿ das Botas romance ven, y trii

1- .---A-:-

infan, qu

2- :>- -1- -

izá pudiei

ito, ascen e, sobre débiles"

so que pa todo, ao

(1 1).

ra a Musa desclasan

i só se pui nento e á

Ido produ "empina

cir en ba: rse poco

ser norm: hecho y bol prohil

No re egar a un nistro! ...

. ..-

tontas isc r cargo p nada de . . -

era" podi al fin? iI 1.

a medrar liputado

A "tr s da litera

- i cousa dc

. - lada pois rrrarnada

spiración, esa aivma alosa que algun tiempo sólo se comunicapa con aigu- nos elegidos, c 1s callejuelas sin =_

ro (13) ..." (14

"la in lignos de salida (... ).

recibir 1, ) y se pi

as celeste 3seaba pc

:S inspira( )r las cal1

:iones, cc es del br

~rreteaba azo de al

ya por li gún barbc

ru verdac n o desb

je máis c

de consi ion se bu, 3. --....L.

A literatura peraera o SI

m o máis, manifestando-se istc caba ningunha outra finalidac

leiro obxc vertera-se 1-

ordameni >licacións S-

Iue a de encner páxinas e paxinas ue asuntos

nun ben nas que I . . - . . . - - -

perfeitamen te vanais. Continua o pri

entre os románticos: O Home declar

ólogo, e ; as invoc:

ironiza ac iorte e as - - - . . - . -

:erca dun lamentac - - . - . . . .

dos recu :ións Iúgu

rsos máis bres e me

utilizadc ilancólica,

3 autora I

icións á n na un mc

ien se duc

~nólogo n o que aparecen ex[ ~resións d

lmable ini . - .

!o tipo da seguin te:

i de los gt . . .

" i Oh! ¡Qué bi rrme en la tumba! ... ¡Qué a timidad 12 1-

sanillos de mil colores, la de las plantas en germen y la de la humedad de la ma- dre tierra (...) iOh, ángel de tinieblas, be1 igel sin o: , ni sabor! (...) ¿Será verdad lo que de t i murmuran 1 ¡LOS VNC han mu er- to siquiera una vez! ..." (1 5)

Uísimo ár os vivos?

Ior, color IS que n o

ira clara ; -

: non fic; a sua visión do asi into a au tora rem¿ ircará-a l <

(9) Resulta interesante lembrar o comentário que Iai ~ec i l i a Bohl iunna carra, inGdita, dirixida a Rosalia Castro e da que temos noticia através dun artigc sor Carballo Calero. Ali, no que consideramos unha leitura moi atinada, ela perguntaba-se Jvvlb .. ,"entidade do cavaleiro, insinuando se pp. 21-22 c 25-28.

(10) O.C, o p . cit. (1 1 ) O.C., o p . cit., p. 260. (12) O.C., o p . cit., p. 261. (13) Rcferéncia esta, a dos

opúsculo publicado no ano anterio, (14) O.C., o p . cit., p. 262. (15) O.C., o p . cit., p. 2 6 7 .

de Faber r ) do profei i rnhr.3 " ;A

non podc

, p. 254. - .-

culo XIX. irballo Calc

m barbeiros r (1 966).

escritores Las literad , que xa a parece en m, pequen

tervención da Musa: "No he venido por ti, sino por las melancólicas y terroríficas la- mentaciones con las que diviertes tus ocios ..." (16).

Implicitamente Rosalia Castro vai delimitando pouco a pouco a sua postura a respeito do tipo de escrita, do estilo que cumpre utilizar, quer dicer, a sua própria poética.

Ao fin a Musa toma corpo, revela-se, co que o asombro do Home vai ser enor- me: " iAh! ¿Conque mi Musa era un mari-macho, un ser anfibio de esos que debieran quedar para siempre en el vacío? ... ¡Qué abominación!" (17).

Rosalia non perde ocasión de se referir, ou de insinuar, as suas ideas sobre a imaxe tópica que se ten da muller e sobre cales deven ser as suas actitudes e compor- tamentos, xa que sair-se fóra da norma é jculino, e como tal impróprio da sua condición e cualidades.

Pois ben, continuando, a Musa non so toma corpo senón que, e con isto chega- mos ao ponto crucial do texto, revela a sua identidade: ela é a Novidade, figura simbó- lica de grande valor polo seu "significado aberto", como ten apontado o profesor An- tónio Risco (18), a cal, entre enigmas e insinuacións, de xeito que esixe un certo esfor- zo intelectual, vai-nos conducir ao entendimento final do prólogo e, ademais, do livro.

Nun momento anterior falando de Béranger, que cantara á morte do demo, di- xera a Musa:

- 1

pasada 2

tiranos,

cijó con 1 rimien to

:an dicho contínuo

sa nueva, ya que F

ha inven io podía

tado dars darse al c

e al pro- :aballero

" ... el mundo qu greso indefinido de la pata coja.

41go de verdad hay en lo que dices, maliciosa, pero añaden algunos que iquella época de efervescencia en que se cantaba la muerte de todos los el diablo, hábil prestigiador, ha vuelto a aparecer más de una vez, sino

con su pata coja, en una forma más académica y menos sospechosa para los tiempos que corren" (1 9).

Quer dicer, desapareceu o Antigo Kexime mais non o esquema opresor que agon i se apoia

Por out A - 1 - - -

noutras f ra banda, - L L..

orzas má , se xunt . - - > - l -

is difíceis amos est; 2-

de desen 1 afirmac . . . -. . . .

mascarar. ión coas

. , - - . .. -- - an teriore! . -- - -. . - .

; alusións .- - - - . .L . ,

ao tipo L. . -> - ...

hai algo ideal ut: iioiiie uurgues, riiuueio uaqueia en expansion mesrrio que xa CunsLiruiuo en clase rectora, comezm :eber que estilo" que se pretende.

Frente ao esquenla qu'; ~dntrapuña a , ( u v a i

liberdade, igualdade e l e desigualdade), esta M

[de) ao sis ;e presen t

;tema anti a como "

máis por

~rdenació

do "novc

;a (como - -

reino da erior (igual a clasisiiio, us~urantismo de volta" dos novos mitos, vai pór o

(16) O.C., op . cit., p. 268. (1 7) 0.C. op . cit., p; 269. (1 8) António Risco, "Un símbolo abierto", Literamm y significación, Credos, Madrid, 1982. (1 9) O.C., o p . cit., p. 264.

480 CARME FBRNANDEZ-PEREZ SANJULIAN

dedo na chaga novamente (20). A Musa na sua presentación dirá: "engendróme la duda y parióme el deseo" (21).

Que quer dicer con isto' A duda representa o cuesrionamenro ueba socieuau :-

ma que tan dica comc le novo só ten o nc nada mudo

O desexo, uo que nace cámbio, de acadar realidade en vista de que a do tempo non resultaba satisfactória.

Xa o profesor António Risco apontou a posibilidade de que a ii- ficar o devir, o proceso, o cámbio histórico (22). Ve-se neste tex IS

asistindo somente a unha sátira literária contra a pésima producion do momento, desenvohida con maior ou menor fortuna, senón que como di o profesor Francisco Rodríguez: "... literatura é aqui símbolo, síntoma dunha realidade (...). A nova lite- ratura (...) representa a aspiración a unha nova sociedade, de marcado signo moral anti-burgués, por máis que sexa utopista" (23).

Por se non ficara claro a Musa mesma ar entre amiliares a " ... la revolución, dama desmelenada y entusiasta si las hay; a la iiuci~cid. matrona honrada como ninguna, pero a quien han dado en vestir con tales jaramalla la conoce quien la crió" (74).

Cumpre ter en conta que aqui revolución ou liberdade non son termos utiliza- dos co vago sentido que podian ter para os románticos, como tól usados que chegaran a gastar-se, senón que posuen unha significación moito :reta. Lem- bremos outra vez, que esta obra publica-se en 1867, un ano antes aa ~evo iuc ión Libe- ral do ano 68, a chamada Gloriosa (acaso sexa unha pl d'e Duque da Glória que Rosalía dá a personaxe central do se

De anaiisarmos un pouco os feitos históricos podererriob cuiiiuiuuai ~ u i i i u iion foi nada extraño o estourido revolucionario dese ano, xa que se cc i unha série

a

de gravísimos problemas económicos e políticos. E s ~ a ñ a . aue é á aue nos referimos neste caso. via-se totalmente superada polas

CI a- n. oa

dese sistc le burguei sa liberal, ito se pre u.

3 -

3 novo e (

a Novida

que, en re

de, é o d

alidade, c

esexo de

I Musa po to que nc

., . idera sign )n estamc

os seus f l.. l:L-..&-

vai nome

is que no

?ices tan máis con(

. T . . remonicii :U romanc . .. . -- - - - .

jn xenial ;e).

L-u

~ntradicii ién veu i

2 L

jns que ti ncidir a (

raia consi :rise econ

go o novl iómica, q

o sistema ue no anc

capitaiis. 1 66 chef

ta que da :a a un pi

quela se i onto culn

mpufia. 7 ninante c'

nos dcspoi (20) Esta idea ! vas. publicado no ano

s no seu segundo livro de poemas, Folhs no- tai aparece 1880:

LL

r moitos a

I L c I J I U ~ I C S U C I I LUUBS partes ..., pero as dudas nos corazós,

~Ligoas que un non sabe por qué corren, lores que un non sabe por que son.

En Obragalega cornplera, noras a e Xesús Alonso Montero, Akal, 1977, p. 1" (21) O.C., op. cit., p. 270. (22) António Risco, op. cit., p. 191. ( 2 3 ) Francisco Rodrísucz, "Rosalia: A realidade do mito", Rosalia de Lasno.

non asumida, Xistral. A Coruña. 1985. p. 138. (24) O.C., op . cit., p. 271.

unna obra

A 7

esquema to as sua ,.m,. tnño

a suya pr Que a

que todo , Rosalia . ,

opia y la novela re

ición do :

clara al tc . -. . . - - - -

de los der sultase "I

Jn sistem de Rosali :" un prc

sistema ei :rnativa c - - _ _ L -_.-

nás ante I

extraña"

o chamac ano 1865 Isabel 11 .a de gov a, non se sceso de

I - O P R ~ L O G O DE "EL CABALLERO DE LAS BOTAS AZULES" 48 1

caída da Bolsa, dos negócios imobiliários, da indústria textil ... provocando unha situa- ción de paro e inestabilidade social, exacerbadora do descontento popular que pouco a pouco, entre 1865 a 1868 vai-se aproximar cada vez máis a solucións republicanas. Non hai que esquecer que o conceito de República tiña n o século XIX un sentido máis amplo que o exclusivo de forma de governo de hoxe, daquela supuña, en parte, a re- solución da cuestión social polo que significaba de mudanza do sistema.

Todo isto, sen esquecer a progresiva descomposición do aparato político, condu- ce á revolución de 1868.

E aqui cumpre botar unha ollada sobre cal era o posicionamento político do ma- trimónio Castro-Murguia. Hai datos (25) que permiten comprobar como ambos sim- patizaban cos demócratas e, sobre todo, con aqueles sectc radicais que opta- ron pola revolución en vez de colaborar con Isabel 11; tant( 3 outro escreveron para a prensa radical de vangarda como "La Iberia", "La i", "La Soberanía Nacional" (xornal republicano) ou "El Museo Ui 5,s amis- tosas con homes claramente comprometidos con Zorrilla, Sagasta ou Becerra, ou, finalmente, hai que resf .ación de Murguia coa opción republicana durante

Pois ben, este romance aparece no rio, cando se agudizan as críticas contra mente a Revolución levaria a i erno mái ntativo. Tendo en conta as inclinacións políticas ,mella mc pensar que a Mu- sa, a Novidade, ten "in mentc transforn ie nesta época só podia ser entendido de xeito unívoco: dicer a estas alturas liberdade e revolución con- ducia, por'forza, a pensar no cámbio social e económico que tanto se desexaba. Era esa a nova sociedade que iria aparellada co novo estilo do que falaba a Musa.

Se lembramos a perfeita disección que fixo do Home, tomado como modelo dos do seu tempo, a descr coiiómico (no que se decata ada subs- tancial cambiara) e na le inovación que procura, in , ao mes- mo temuo. as vias a seguir, coIriprooarernos como neste prólogo esta a exposición do se u filosófico-político, da sua ideoloxia social (non podemos esque1 pon1 s leituras dos socialistas cristiáns e utópicos, como Proudhon e tal c u , , , ~ ~ ~ . , z n demostrado Catherine Davis e Francisco Rodríguez (26) ).

Ainda ( recuberto desa ironia que tanto "despistou" aos leitores de to- das as épocas é plenamente consciente de pór en dúvida toda aquela socieda- de, pois "¿Que mas puede ambicionar un hombre en el siglo de las caricaturas que ha- cer 1 2 7).

ticipaba a subtitu-

(25) Cfr. Cathcrini: Davis, "Manuel Murguía. Rosalía de Castro y el museo universal" CEG, T. XXXII, 96-97, 1982 c Francisco Rodrípez , art. cit.

(26) Cfr. Cathcrine Davis, art. cit. e Francisco Rodrígucz, art. cit.. cspccialmcnte as pp. 132-135.

(27) O. C., op. cit., I

jn audito (tal e coi

iiversal", I ese sect :ñar o cl;

on relacic :lar, Ruíz 1 e vincul

lo Sexeni ', en pleni e comeza

rio conmc rno a autc

mannver or: Caste aro apoic o Revolucionário. o contexto pre-revc a circular a ideia d s represei 1i ousado nación qi . - - .

svido?" ( 3ra se ani

de que n isinuando .1 - -.. . .

Aucioná- e que so-

cer neste Fourier,

482 CARME FERNANDEZ-PEREZ SANJULIAN

lá-la) no momento en que foi publicada, que non fose entendida (ou non se quixese entender) dá ideia de como contiña elementos "subversivos" de naturaleza literária e mais de índole filosófico-social que, desde logo, non irian ser admitidos facilmente. Podemo-nos perguntar: Non serán eses mesmos elementos os que obstan hoxe para a sua comprensión e valoración?

Se asi for, o fantástico e maravilloso "Duque de la Gloria" ben poderia conti- nuar o seu exercício de ousadia sen limites, porque ainda estaria por colocar "el cas- cabe 1 al gato"