LATÍN I - Galicia...Lingua latina Roma e o seu legado 1 1. 2. Historia da lingua latina: o latín,...

1

BACHARELATO SEMIPRESENCIAL E A DISTANCIA

GUÍA DO ALUMNO

LATÍN I

MATERIAS PROPIAS DE MODALIDADE

2

O contido desta guía baséase no texto de: Carlos García Gual Mariano A. Andrés Puente José Antonio Monge Marigorta Latín 1 Editorial Santillana, 2002 Así como na súa Guía e recursos de latín 1 A guía para a súa adaptación á educación semipresencial e a distancia foi elaborada por JOSÉ FEÁNS LANDEIRA Revisada e actualizada por: Mª del Carmen Díaz Rifón

3

Co estudo do latín achegámonos ó inicio e ás bases lingüísticas, históricas e culturais da civilización occidental. Xunto ó grego, cuxa cultura Roma asimilou e transmitiu a toda Europa, o latín constitúe un apoio insubstituíble á aprendizaxe das linguas faladas en España e en Europa, tanto das máis directamente derivadas del coma das máis afastadas, pois a súa influencia transcende o meramente lingüístico, para afectar tamén o literario e o cultural. O estudo da lingua latina, nos seus aspectos morfolóxico, sintáctico e léxico non só ten, pois, un alto valor en si, por tratarse dunha lingua de estrutura e contido moi ricos, senón que ofrece posibilidades formativas moi prácticas, ó sentar unha sólida base científica para a aprendizaxe das nosas linguas de uso cotián. Obxectivos xerais 1. Coñecer e utilizar os fundamentos morfolóxicos,

sintácticos e léxicos da lingua latina, iniciándose na interpretación e na tradución de textos de complexidade progresiva.

2. Reflexionar sobre os elementos substanciais que conforman as linguas e relacionar compoñentes significativos da latina (flexión nominal, pronominal e verbal) coas modernas derivadas do latín ou influídas por el.

3. Analizar textos latinos diversos, orixinais ou traducidos, mediante unha lectura comprensiva e distinguir as súas características esenciais e o xénero literario ó que pertencen.

4. Ordenar os conceptos lingüísticos propios do alumnado, establecendo categorías, xerarquías, oposicións e relacións entre ámbitos lingüísticos diversos.

5. Recoñecer algúns elementos da herdanza latina que permanecen no mundo actual e aprecialos como unha das claves para a súa interpretación.

6. Buscar e indagar en documentos, inscricións, textos e outras fontes de información (bibliográficas, informáticas, audiovisuais), relacionando elementos dispersos e analizar criticamente as súas interpretacións.

7. Identificar e valorar as principais achegas da cultura romana e da súa lingua como instrumento transmisor.

8. Valorar as contribucións do mundo clásico como

elemento integrador de diferentes correntes de

pensamento e actitudes (éticas e estéticas) que conforman o ámbito cultural europeo.

Elixiuse este libro pola

sinxeleza e claridade expositiva, e por considerar que é o que mellor se adapta ó ensino a distancia.

Libro de texto Latín 1 Carlos García Gual Mariano A. Andrés Puente José Antonio Monge Marigorta Editorial Santillana, 2002 ISBN: 84-294-7371-8

Introdución

4

Distribución trimestral dos contidos

Quincena

Lingua latina

Roma e o seu legado

1

1.

2.

Historia da lingua latina: o latín, lingua indoeuropea. Evolución do latín. As linguas románicas. Introdución á fonética e á prosodia latinas: sistema fonolóxico do latín. O alfabeto latino. A pronunciación latina. A sílaba e a súa acentuación.

2 3. Introdución á morfosintaxe latina: a sintaxe latina. A

morfoloxía latina. O sistema nominal. O sistema verbal.

16. Historia de Roma: fases principais da expansión do Imperio e evolución político-social.

3 4. Primeira declinación. O presente de indicativo. A oración simple. Concordancia suxeito-verbo.

4 5. A segunda declinación. Pretérito imperfecto de

indicativo. Outras funcións do acusativo.

17. A sociedade romana: a súa evolución ó longo da historia. Ocio e espectáculos: carreiras de carros. Loitas de gladiadores. As termas. O exército romano.

1 Tr

imes

tre

5

6. O adxectivo de tema en -o / -a. O verbo sum: presente e pretérito imperfecto de indicativo. A oración copulativa. Os complementos do nome.

18. Urbanismo e obras públicas. A cidade romana. Edificios e monumentos públicos. Espazos para o ocio. As obras públicas: calzadas e pontes. Acuedutos e rede de sumidoiros. Murallas e fortificacións.

1

7. Terceira declinación: temas en consoante. Tema de perfecto. Modo indicativo: a súa evolución ó castelán. Funcións do dativo e do ablativo.

2

8. Terceira declinación: temas en -i. Adxectivos da terceira declinación. Adverbios de modo derivados de adxectivos. O futuro imperfecto. Complementos circunstanciais de lugar (recapitulación).

3

9. Cuarta e quinta declinacións. Recapitulación sobre as declinacións de substantivos e adxectivos. O imperativo. O vocativo e a exclamación. O complemento predicativo.

19. A organización familiar. O matrimonio. A educación. A casa: a vivenda rural e a vivenda urbana.

4

10. Recapitulación das cinco declinacións. Formas nominais do verbo: participios e infinitivos. Construcións de participio: participio concertado e absoluto. Uso nominal do infinitivo.

2 Tr

imes

tre

5 11. Pronomes persoais. Presente e imperfecto de

subxuntivo. A oración composta por coordinación.

20. A relixión romana en época monárquica, republicana e imperial. Mitoloxía romana. O cristianismo.

1

12. Pronomes relativos e interrogativos. Tema de perfecto en subxuntivo. Recapitulación da conxugación das formas persoais do verbo. A interrogación. As oracións subordinadas de relativo.

2

13. Os demostrativos. A voz pasiva: tema de presente. Os verbos depoñentes. A frase pasiva. As oracións subordinadas adverbiais: causais, finais, temporais.

3 14. Os demostrativos (continuación).

Oracións subordinadas adverbiais: concesivas, condicionais, consecutivas e comparativas.

21. O dereito romano. Fontes do dereito. As recompilacións. Pervivencia do dereito romano.

4

15. Os numerais. Oracións subordinadas substantivas con conxuncións. A interrogativa indirecta. As completivas de infinitivo.

22. O calendario romano nas súas diversas épocas. A súa pervivencia ata hoxe.

3 Tr

imes

tre

5

Prácticas de tradución

5

O libro está dividido en dúas partes: A lingua latina e Roma e o seu legado. Ó longo do curso intentarase alternar o estudo de unidades dunha e outra parte, como se mostra no cadro de distribución de contidos. Cada unidade está estruturada do seguinte xeito: A. Na súa primeira parte, A lingua latina:

1. Morfoloxía

Proponse o estudo simultáneo da morfoloxía nominal e verbal para poder acceder aos textos dende os primeiros momentos, mediante a tradución de oracións sinxelas.

2. Sintaxe Comézase polo estudo das oracións máis simples e a función sintáctica que corresponde a cada un dos casos latinos, ata chegar á análise e á tradución de oracións complexas.

3. Léxico 1. Etimoloxía e derivación 2. Expresións latinas

4. Texto 1. Texto latino 2. Comentario

B. Na segunda parte, Roma e o seu legado, a estrutura depende do tema para desenvolver, aínda que sempre está latente a clasificación, de acordo coas diferentes etapas da historia de Roma: 1. Monarquía (753-509 a. C.)

1. Período latino-sabino (s. VIII-VII a. C.) 2. Período etrusco (s. VI a. C.)

2. República (509 - 27 a. C.) 1. Período democratizador (ata o s. III a. C.) 2. Período de oligarquía (s. II e I a. C.)

3. Imperio (27 a. C. - 476 d. C.) 1. Período do Principado ou Alto Imperio (s. I-

III d. C.) 2. Período do Dominado ou Baixo Imperio (s.

III-V d. C.)

Actividades Actividades de autoavaliación En cada unidade preséntanse diferentes actividades para realizar. Seleccionáronse, aproximadamente, a metade delas, que aparecen resoltas na segunda parte desta guía. Son as actividades para autoavaliarse. Actividades para lle enviar ó titor ou á titora Son actividades similares ás anteriores que, en ocasións, se distribúen en dúas opcións: A e B. O alumno pode elixir para o envío ó titor as da opción A ou as da opción B. Todas as actividades figuran no libro de texto. Orientacións Nesta guía, no apartado de “Orientacións”, danse consellos prácticos ou explicacións complementarias para abordar o estudo da unidade correspondente. Material En principio, é suficiente co libro de texto, pero se pensas seguir estudando latín convén que consigas un dicionario latino-español e español-latino ou latino-galego e galego-latino, dun só volume e non moi grande. O libro achega importante información sobre medios audiovisuais (incluída internet), que poden consultarse sobre todo para o estudo dos temas da segunda parte.

Estructura e manexo do libro

6

Obxectivos 1. Situar a lingua románica que un fala como propia

no conxunto das linguas faladas en Europa, no pasado e no presente (románicas e non románicas).

2. Percibir que as linguas evolucionan: nacen, desenvólvense, algunhas morren, algunhas (as máis) transfórmanse noutras.

3. Coñecer o como e o cándo da aparición das linguas románicas faladas nos diferentes reinos medievais da Península, a partir do latín que se falaba dende a época romana.

4. Valorar o interese que ten o latín para explicar o mapa lingüístico de España e parte do de Europa.

Contidos

HIS

TOR

IA

1. O latín, lingua indoeuropea 2. Evolución do latín 3. As linguas románicas

LÉX

ICO

1. Vocabulario románico comparado

TEX

TOS

1. Lingua vulgar 2. Lingua culta

Criterios de avaliación 1. Relacionar e agrupar as linguas indoeuropeas. 2. Coñecer a orixe indoeuropea do latín e a súa

posición no conxunto das linguas indoeuropeas. 3. Ter clara a distinción entre linguas indoeuropeas,

en xeral, e linguas románicas, en particular. 4. Coñecer as distintas etapas e os modos da

evolución da lingua latina. 5. Relacionar as linguas románicas entre si, para

concluír establecendo a paternidade do latín.

Orientacións • Ó tratarse dunha historia da lingua, os contidos están organizados dende un punto de vista fundamentalmente cronolóxico. Empézase cunha visión panorámica xeral (orixe da familia indoeuropea, primeira xeración ou linguas históricas antigas, segunda xeración ou linguas modernas). Mediante un esquema claro plásmase a relación entre unha e outra xeración, en función do grupo xeográfico-cultural ó que pertencen. Insístese nese parentesco entre «todas» as linguas europeas, antigas e modernas, mediante unha pequena mostra (moi ampliable) de léxico comparado. Situadas xa as linguas románicas nese esquema xeral, como derivadas do latín, a máis importante das linguas antigas do grupo itálico, é o momento de centrar o foco nesta lingua clásica: un pequeno apuntamento sobre a súa orixe e evolución, para pasar a establecer a distinción, decisiva para o noso propósito, entre «latín vulgar» (do que derivarán as linguas románicas) e «latín literario» (do que derivou o latín culto, utilizado como lingua de comunicación «científica» ata a época moderna). Neste percorrido cronolóxico chégalle a vez á última destas grandes fases: a aparición das linguas románicas, centrándonos na antiga Hispania romana. Primeiro limítase cronoloxicamente o fenómeno (séculos VIII a X d. C.), especifícase o seu alcance, despois gradúanse os diferentes momentos de consolidación destas linguas (primeiros documentos, primeiras manifestacións literarias), para rematar finalmente coa «visión» da expansión actual das linguas románicas polo mundo, o que poderiamos chamar o «mundo latino».

1. Historia da lingua latina

7

Actividades de autoavaliación

ACTIVIDADES (p. 18) 3. Relaciona cada lingua co grupo ó que

pertence:

Linguas Grupos persa eslavo sardo xermánico búlgaro grego provenzal itálico esloveno indoiranio noruegués báltico

5. Comparando os resultados en diferentes linguas románicas das seguintes palabras latinas, ¿a que conclusións se podería chegar?

amicus lacus lupus recipere

6. Confecciona unha lista de palabras,

extraídas do vocabulario final do libro, na que se dea unha coincidencia total entre o latín e o galego ou o castelán.

8. Fai unha relación das primeiras

manifestacións literarias nas distintas linguas románicas da Península Ibérica.

9. Indica en qué campos da cultura se seguiu

empregando o latín culto trala desaparición do Imperio Romano, partindo dos autores citados na unidade como exemplos de pervivencia do latín.

8

Obxectivos 1. Dominar o sistema fonolóxico latino (vogais e

consoantes), a súa gran coincidencia e as súas pequenas diferenzas co do galego e o do castelán.

2. Ler correctamente un texto latino coa pronunciación «clásica».

3. Comprender o concepto de «cantidade» silábica e entender a importancia que ten no campo da métrica poética e, sobre todo, no do acento.

4. Constatar a básica identidade nestes dous aspectos, pronunciación e acentuación, entre o galego ou o castelán e o latín, e descubrir que nestes aspectos só polo feito de falar galego ou castelán se sabe moito latín.

Contidos

FON

ÉTIC

A

1. Sistema fonolóxico do latín 2. O alfabeto latino 3. A pronunciación latina

PRO

SOD

IA

1. A sílaba 2. A cantidade silábica 3. O acento

Criterios de avaliación 1. Ler correctamente frases latinas coa pronunciación

clásica. 2. Clasificar os fonemas vocálicos e consonánticos. 3. Coñecer os ditongos. 4. Separar as sílabas. 5. Comprender o mecanismo da cantidade vocálica e

silábica. 6. Colocar correctamente o acento. Orientacións • O alfabeto latino coincide basicamente co galego e co castelán. En canto á súa pronunciación, todas as letras se pronuncian sempre (agás o h) e do mesmo xeito. Seguiremos a pronunciación clásica. • Especial atención merecen o i e o u, que representan tanto consoantes como vogais. A partir do Renacemento, cando o i era consoante transcribíase como j (agora en desuso): jam, Trojae por iam e Troiae.

O mesmo aconteceu co u, que se comezou a transcribir como v (isto segue manténdose, sobre todo nos libros escolares e nalgúns dicionarios, pero non sempre): invalidus por inualidus. Estas transcricións dan xogo a palabras como Juan e Iván. Por outra banda, hai que facer notar que, sobre todo na grafía qu-, o u pronúnciase sempre, pero é un apéndice do q. Para que o u teña valor vocálico propio non pode estar precedido do q: así qui, sequor (u apéndice do q) fronte a cui, secuti (u vogal). • As vogais poden ser breves ou longas (cantidade). En teoría, as longas pronunciábanse no dobre de tempo cás breves. Convencionalmente, utilízanse os símbolos ˘ ¯ para indicar as breves e as longas: así ǎ (=a breve), ā (= a longa). • Só existen en latín os ditongos au, ae, oe, eu e, en ocasións, ui. • É moi importante separar correctamente as sílabas para establecer o lugar da colocación do acento (en latín non se usan tiles). • As normas sobre a colocación do acento pódense resumir:

1. Non hai palabras agudas. • Os monosílabos teñen, naturalmente,

o acento na súa única sílaba: lúx. • Os bisílabos acentuaranse sempre,

polo tanto, na penúltima sílaba: nó-bis, ró-sae.

2. En palabras de máis de dúas sílabas, a colocación do acento depende da cantidade da penúltima: se esta é longa, a palabra será grave; se é breve, a palabra será esdrúxula: Au-gús-tus (grave), porque a penúltima é longa); fí-lĭ-us (esdrúxula, porque a penúltima é breve).

3. O acento non pode ir máis alá da antepenúltima; é dicir, non hai palabras sobreesdrúxulas.

2. Introducción á fonética e á prosodia latinas

9


ACTIVIDADES (p. 24) 1. Le atentamente estes comezos famosos da

literatura latina, tendo en conta as normas sobre pronunciación e acentuación.

Texto 1 : Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. C. J. César, Guerra das Galias (século I a. C.)

Texto 2: Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quamdiu etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? M. T. Cicerón, Catilinarias (século I a. C.)

2. Exemplifica con palabras destes dous textos

en qué sentido as normas sobre os ditongos non coinciden en latín e en galego ou castelán.

3. Separa as sílabas das seguintes palabras:

Gallia patientia Troiae tuus ille aliam

4. Indica co signo axeitado a cantidade da

penúltima sílaba e o acento nas seguintes palabras, e explica o criterio seguido en cada caso:

tertiam quousque virumque Catilina profugus appellantur

6. Explica a ortografía en galego ou castelán

das palabras derivadas dos seguintes termos latinos:

navis invalidus subiectus Iesus obiectare maiestas

Actividades para lle enviar ó titor ou á titora 1. Le atentamente este comezo famoso da literatura

latina, tendo en conta as normas sobre pronunciación e acentuación.

Texto: Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam fato profugus Laviniaque venit litora, multum ille et terris iactatus et alto vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram.

P. Virxilio , Eneida (século I a. C.) 2. Exemplifica con palabras do texto en qué sentido

as normas sobre os ditongos non coinciden en latín e en galego ou castelán.

3. Separa as sílabas das seguintes palabras:

saevae appellantur iactabit audacia Belgae effrenata

4. Indica co signo axeitado a cantidade da

penúltima sílaba e o acento nas seguintes palabras, e explica o criterio seguido en cada caso:

incolunt etiam Italiam

5. Explica a ortografía en galego ou castelán das

palabras derivadas dos seguintes termos latinos:

dividere venire volumen vox adiectivus vir

6. Recolle expresións latinas na prensa diaria

española. 7. Selecciona en calquera páxina do libro de texto de

inglés as palabras que presenten a mesma raíz ou o mesmo lexema ca en galego ou castelán. ¿Como interpretalas?

10

Obxectivos 1. Constatar o estreito parentesco entre as dúas

linguas, a propia e a que se vai empezar a estudar, en moitos dos aspectos fundamentais de sintaxe e morfoloxía.

2. Fixar e xuntar a teoría e a terminoloxía básica de sintaxe e morfoloxía na análise das dúas linguas.

3. Empezar a coñecer as claves fundamentais que diferencian as dúas linguas, en especial o que se refire ó modo de expresar a función dos substantivos.

4. Familiarizarse con conceptos e termos usuais no estudo da gramática latina como: caso, declinación, tema, morfemas, desinencias, etc.

5. Dominar a clasificación de substantivos e verbos, a partir dos enunciados.

Contidos

SIN

TAX

E

1. A sintaxe latina

MO

RFO

LOX

ÍA

1. A morfoloxía latina 2. O sistema nominal 3. O sistema verbal

Criterios de avaliación 1. Definir e utilizar correctamente os conceptos de

caso e función. 2. Analizar os compoñentes morfolóxicos das

palabras. 3. Clasificar os substantivos en declinacións. 4. Clasificar os verbos en conxugacións, de acordo co

seu tema de presente. 5. Entender que, en canto á orde de palabras, o latín é

unha lingua SOV (suxeito-obxecto-verbo) fronte ó galego ou ó castelán, linguas SVO (suxeito-verbo-obxecto).

Orientacións • O latín, coma o grego, é unha lingua na que os substantivos, adxectivos e pronomes deben de modificarse polo final, deben moldearse ou darlles forma de acordo coa función que vaian desempeñar na frase. Isto fai que a morfoloxía («tratado das formas») teña especial interese e relevancia, sobre todo fronte a outras linguas, como o inglés, na que este é residual. Forma e función son, pois, dúas caras da mesma moeda. Das funcións ocúpase a sintaxe. • Por estudos realizados en cursos anteriores coñecerás os fundamentos da análise gramatical, un xeito de cifrar os compoñentes oracionais. Isto axudará e facilitará, en boa medida, a comprensión da gramática latina. • O conxunto de formas que pode adoptar un substantivo, adxectivo ou pronome segundo a función que desempeñe na oración chámase declinación. Cada unha das formas denomínase caso; en latín hai seis casos. Por outra banda, distinguimos cinco conxuntos de formas ou declinacións (numerándoas), de maneira que os substantivos se clasifican segundo a declinación que sigan; son moi raros os substantivos que poden declinarse por unha ou outra declinación. Así mesmo, os substantivos teñen xénero (un só por cada substantivo). A principal novidade é a importancia do neutro, totalmente testemuñal en castelán ou en galego. Saberemos a declinación á que pertence cada substantivo polo seu enunciado (v. p. 32). • Esta é a parte máis novidosa do latín e á que lle debes poñer especial interese en comprender: concepto de caso, relación entre casos e funcións, clasificación de substantivos en declinacións (logo abordaranse os adxectivos e os pronomes). • O sistema verbal énos máis próximo, e moito máis para o falante galego; en latín, coma en galego, non hai formas verbais compostas. É moi importante, e sobre iso insistirase máis adiante, diferenciar os diferentes temas sobre os que se conforma a conxugación: - tema de presente (tamén chamado «infectum») - tema de perfecto («perfectum») e - tema de supino.

3. Introducción á morfosintaxe latina

11

O tema do verbo sofre modificacións ó pasar dun a outro. Isto non só explica resultados aparentemente irregulares na conxugación galega, por exemplo, senón que facilita a súa aprendizaxe. En latín, clasificamos os verbos en catro conxugacións (máis unha mixta) no referido aos tempos ou ás formas que derivan do tema de presente ou «infectum» (polo que haberá que aprender 4 modelos), pero é suficiente con aprender un só modelo para os tempos e formas que derivan de perfecto ou supino, posto que non hai diferenzas entre conxugacións. • En canto á orde de palabras, o latín é unha lingua SOV (suxeito-obxecto-verbo), fronte ó galego ou o castelán, linguas SVO (suxeito-verbo-obxecto). Isto é importante á hora de traducir textos; ó principio terás a tendencia a manter a orde latina, o que a maioría das veces é inviable, sobre todo se non coincide a orde nas dúas linguas. En castelán e en galego a orde ten que ser SVO, pola contra hai que facer modificacións na oración, basicamente utilizando incrementos que advirten que a orde está subvertida. Así, se intentamos cambiar a orde de Miguel ama a Daniela por A Daniela Miguel a ama, notamos a aparición dun incremento a que advirte que a orde non é a esperada. No caso de que sigas a orde latina (o que non é recomendable), terás que utilizar a miúdo estes incrementos (me, te, se, o, a, lle, etc.) que esixen as estruturas do galego, pero que non aparecerán no texto latino. • Por último, cómpre salientar que en latín non hai artigo, polo que ó traducir haberá que facer adaptacións; unhas veces non se utilizará e outras utilizarase o determinado ou o indeterminado, de acordo coas esixencias do idioma de destino.


ACTIVIDADES (p. 38) 2. ¿Cales son as dúas diferencias máis importantes entre

o latín e o castelán no referente ó «sistema verbal? ¿E entre o latín e o galego?

3. Analiza por separado os distintos compoñentes

morfolóxicos das seguintes palabras:

namoramentos namorasen 4. Enumera os accidentes gramaticais do nome en latín e

sinala mediante qué morfema ou sufixo se expresan. 6. Clasifica os substantivos e os verbos latinos, segundo o

tema, do seguinte xeito:

Substantivos 1ª declinación tema en __ 2ª declinación tema en __ Verbos 1ª conxugación tema en __ 2ª conxugación tema en __

7. Clasifica os seguintes substantivos, indicando a

terminación do xenitivo de singular, o tema e a declinación á que pertencen:

consul, consulis senatus, senatus nauta, nautae templum, templi

8. Extrae os tres temas e identifica a conxugación á que

pertencen os verbos seguintes:

aperio aperis aperire aperui apertum abrir capto captas captare captavi captatum cazar

12

Obxectivos 1. Adquirir un esquema mental claro das etapas

fundamentais nas que se divide a historia de Roma. 2. Familiarizarse coas institucións políticas máis

importantes que rexían na cidade, así como co proceso de evolución que experimentaron a través desas épocas («historia interna»).

3. Ser capaz de expoñer dun xeito claro o proceso de formación progresiva do Imperio Romano, dende a súa orixe ata a fragmentación definitiva da súa parte Occidental («historia externa»).

4. Comprender a estreita relación entre os fenómenos observados nos dous aspectos ou, o que é o mesmo, a repercusión dos acontecementos.

Contidos

INTR

OD

UC

IÓN

1. Historia interna e historia externa 2. Etapas da historia de Roma 3. Fases da expansión do Imperio Romano

MO

NA

RQ

UÍA

1. A tradición: historia interna 2. A tradición: historia externa 3. A realidade histórica

REP

ÚBL

ICA

1. Historia interna: o sistema político 2. Historia externa: da urbe ó orbe

IMPE

RIO

1. Historia interna: réximes políticos 2. Historia externa: do apoxeo á crise

Criterios de avaliación 4. Distinguir claramente as tres etapas da historia de

Roma, establecendo a súa cronoloxía. 5. Coñecer as diferentes fases da formación e

expansión do dominio de Roma. 6. Coñecer as institucións políticas que se foron

conformando (a «constitución» republicana e a súa modificación no principado e no dominado).

7. Interpretar correctamente as funcións das maxistraturas que conforman o cursus honorum.

Orientacións • Débeslle prestar especial atención ó material gráfico que acompaña o texto. • A transición da República ó Imperio é un tema apaixonante. Roma intentou varias solucións políticas que produciron enorme tensión. Basicamente, a partir dos Gracos van alternando distintos "partidos" no goberno con fortes enfrontamentos. Búscase a solución dos triunviratos que fracasan e, por último, o goberno dun só. • A película Xulio César, de Mankiewicz (1953), co texto da obra do mesmo título de Shakespeare, mostra moi ben as diferentes posturas e o desenvolvemento dos feitos que desembocarán na implantación do Principado, dando comezo ó Imperio Romano.

16. Historia de Roma

13


ACTIVIDADES (p. 182) 1. Ordena cronoloxicamente os seguintes

feitos:

• Institución da «tetrarquía». • Federación do «septimontium». • Conquista da Dacia. • Creación do Senado. • Guerras samnitas. • Destrucción de Cartago.

4. Localizar fontes históricas (romanas

ou gregas) acerca dos feitos seguintes:

a) As orixes de Roma. b) Sistema político durante a época da

República. c) Crise da República no século I a. C. d) Nerón e a súa época.

Actividades para lle enviar ó titor ou á titora

OPCIÓN A

1. Indica as dúas diferencias máis importantes entre o

latín e o galego ou o castelán no referente ó «sistema nominal».

2. Analiza por separado os distintos compoñentes

morfolóxicos das seguintes palabras:

amores amando 3. Enumera os accidentes gramaticais do verbo en latín

e indica mediante qué morfemas ou sufixos se expresan.

4. Clasifica os substantivos e verbos latinos, segundo o

tema, do seguinte xeito:

Substantivos 3ª declinación tema en __ 4ª declinación tema en __ 5ª declinación tema en __

Verbos 3ª conxugación tema en __ 4ª conxugación tema en __

5. Clasifica os seguintes substantivos indicando a

terminación do xenitivo de singular, o tema e a declinación á que pertencen:

species, speciei ager, agri mater, matris filius, filii

6. Extrae os tres temas e identifica a conxugación á que

pertencen os verbos seguintes:

cresco crescis crescere crevi cretum crecer habeo habes habere habui habitum ter

7. Define en poucas palabras os seguintes conceptos:

• interregno praetor urbanus • curias Princeps senatus • cursus honorum prefectos

14


OPCIÓN B Seguindo o texto xustalineal de César, reproducido nas páxinas 26 e 27 do libro: 1. Identifica na versión castelá do texto a proposición

principal e analiza os seus elementos: función e caso. 2. Identifica no texto latino as diferentes proposicións

coordinadas e subordinadas. 3. Identifica a función e, polo tanto, o caso das seguintes

palabras:

Cantabris Celtiberiae equites quorum numero alter his rebus qui

4. Saca do texto latino os sintagmas preposicionais. 5. Saca do mesmo texto latino os complementos directos. 6. Saca os adxectivos e sinala a súa posición respecto do

nome que completan, comparando a orde en latín e en galego ou castelán.

15

Obxectivos 1. Coñecer o mecanismo da declinación e das

conxugación latinas. 2. Aprender as terminacións correspondentes aos

diferentes casos e ás desinencias verbais. 3. Aplicar estes coñecementos á tradución e á análise

de frases sinxelas, unhas creadas para tal efecto e outras extraídas da obra de autores clásicos, ou de proverbios de doada comprensión.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. A primeira declinación. Tema en -a 2. As conxugacións latinas: presente de

indicativo da voz activa

SIN

TAX

E

1. A oración simple. Transitivas e intransitivas 2. Concordancia entre o suxeito e o verbo

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación 2. Cultismos e vulgarismos. Palabras derivadas3. Vogais 4. Expresións latinas

TEX

TO

1. A orixe de Roma 2. Comentario

Criterios de avaliación 7. Recoñecer e declinar correctamente substantivos e

adxectivos da 1ª declinación. 8. Conxugar o presente de indicativo activo das

diferentes conxugacións. 9. Analizar oracións simples transitivas e

intransitivas. 10. Distinguir cultismos de vulgarismos, a través da

evolución fonética das palabras.

11. Utilizar correctamente determinadas expresións latinas.

12. Traducir oracións simples. Orientacións

Atención á acentuación das formas rematadas en -ae. Nunca se acentúa este ditongo cando é final de palabra: aú-lae, ró-sae…

• É importante observar como o substantivo, segundo a función que vai desempeñar na oración, adopta a forma correspondente ó caso: nominativo se é suxeito; acusativo se é complemento directo. • O latín expresa por medio das desinencias ou terminacións as distintas funcións dos nomes. O galego e o castelán utilizan preposicións cando necesitan diferenciar estas funcións. Así, o complemento directo vai precedido da preposición a cando é un nome de persoa. • Observa na p. 43 como a orde de palabras non coincide co galego ou co castelán. Traducir implica tamén adaptar a orde de palabras ás esixencias da lingua de destino. Repara na introdución do artigo, que en latín non existe.

4. A primeira declinación. As conxugacións latinas. A oración simple

16


ACTIVIDADES (p. 41) 1. Sinala os casos e números que poden ser as

seguintes palabras:

nautae causa capris 3. Declina en singular o sintagma lingua latina. 6. Separa os elementos que compoñen as

seguintes formas verbais activas e indica a súa persoa e número:

audit aperimus navigat captatis habent

7. A partir do tema das anteriores formas

verbais, indica a qué conxugación pertencen.

ACTIVIDADES (p. 43) 2. Analiza e traduce as seguintes frases segundo

este sistema de análise:

Verbo forma (persoa, número, tempo, modo, voz) tipo (transitivo / intransitivo)

Suxeito Complemento directo (se o verbo é transitivo)

• Poetae linguam latinam discunt. • Agricola capras non videt. • Caprae ruinas occupant.

3. Constrúe estas mesmas frases cambiando o

número do verbo e, polo tanto, tamén o do suxeito:

• ............... linguam latinam ............... • ............... capras non .................... • ............... ruinas ........................

4. Escribe en latín as seguintes frases:

• O labrador abre a porta. • O mariñeiro ve terra. • As aguias cazan cabras.

6. Analiza e traduce os seguintes proverbios e frases de autores latinos:

Vitam regit fortuna, non sapientia. (Cicerón) Paratae lacrimae insidias indicant. (P. Siro) Pecunia non olet. (Suetonio) Fama volat. ( Virxilio ) Terra salutiferas herbas nutrit. (Ovidio)

ACTIVIDADES (p. 45)

1. Aplicando as regras expostas na p. 45, di

cal é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

agricolam scholam terram bonam

17


OPCIÓN A 1. Analiza as seguintes palabras e cámbiaas de

número:

agricolas portarum poenam 2. Declina en plural o sintagma bona causa. 3. Separa os elementos que compoñen as seguintes

formas verbais activas e indica a súa persoa e número:

disco regis oleo aperiunt crescitis 4. A partir do tema das anteriores formas verbais,

indica a qué conxugación pertencen. 5. Analiza e traduce as seguintes frases segundo

este sistema de análise: Verbo

forma (persoa, número, tempo, modo, voz) tipo (transitivo / intransitivo)

Suxeito Complemento directo (se o verbo é transitivo)

• Magistra portam aperit. • Agricolae et poetae non navigant.


• Estudiamos a lingua latina. • Non ves a mestra.

7. Analiza e traduce os seguintes proverbios e

frases de autores latinos:

• Divitias fortuna parit. (Proverbio) • Fortuna non addit sapientiam. (Prov.) • Epistula non erubescit. (Cicerón) • Mala grammatica non vitiat chartam.

(Proverbio xurídico) 8. Aplicando as regras expostas na p. 45, di cál

será o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

portam herbam servam nostram novem mortem feram fabulam


OPCIÓN B Seguindo o texto da p. 46, 1. Le en voz alta o texto latino e préstalle

especial atención á correcta pronunciación e acentuación.

2. Indica o carácter dos verbos que

aparecen no texto. 3. Compara a orde de palabras do mesmo

texto nas súas dúas versións e detalla as coincidencias e diferencias que atopes.

4. Destaca os nomes da primeira

declinación que aparecen no texto e indica en qué caso están e qué función desempeñan.

5. Prepara unha lista das palabras do texto

que recoñezas en galego ou en castelán, directamente ou a través dalgunha palabra derivada.

18

Obxectivos 1. Comprender aqueles aspectos do galego ou do

castelán sobre os que repercuten os novos feitos coñecidos, como acontece nesta unidade a propósito de aspectos tan importantes como a caracterización do xénero ou do número.

2. Iniciarse nas vías da análise lingüística, acostumándose a formular o conxunto de posibilidades e os mecanismos para elixir a adecuada en cada momento.

3. Familiarizarse co manexo dos textos literarios como fontes do coñecemento histórico: localizalas, analizalas, comparar unhas con outras, etc.

Contido

MO

RFO

LOX

ÍA

1. A segunda declinación. Temas en -o 2. O pretérito imperfecto de indicativo

SIN

TAX

E

1. As funcións do acusativo

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: vogais 2. Expresións latinas

TEX

TO

1. Xenealoxía dos reis de Roma 2. Comentario

Criterios de avaliación 1. Recoñecer e declinar correctamente substantivos e

adxectivos da 2ª declinación. 2. Conxugar o pretérito imperfecto de indicativo

activo das diferentes conxugacións. 3. Saber qué outras funcións, ademais do

complemento directo, se poden expresar en acusativo.

4. Coñecer as preposicións de acusativo de uso máis frecuente.

5. Analizar oracións simples transitivas e intransitivas con complementos circunstanciais en acusativo.

6. Avanzar na comprensión da evolución das vogais do latín ó galego e ó castelán.


8. Traducir oracións simples adaptando correctamente a orde de palabras.

Orientacións • Na segunda declinación hai que distinguir os substantivos do xénero masculino (case todos) e feminino (uns poucos), por unha parte, e os do xénero neutro, por outra (todos rematan en -um). • Dentro dos do primeiro grupo hai algúns que non presentan desinencia en nominativo (-us) e vocativo (-e) de singular (tipo puer), pero hai un grupo reducido que aparentemente son similares a puer en nominativo e vocativo de singular, pero son diferentes. Observa o modelo ager: o nom. e voc. de singular debería ser *agr-, cunha secuencia de consoantes inadmisible en fin de palabra en latín. A solución foi desenvolver un -e- entre as consoantes nos dous casos conflitivos, dando lugar a ager. Este -e- non aparecerá, obviamente, nos demais casos. Vir é o único substantivo que remata en -ir e que se declina como puer. Os diferentes modelos aparecen resumidos no cadro seguinte:

5. A segunda declinación. O pretérito imperfecto de indicativo. As funcións do acusativo

19

Núm. Caso Masculinos ou femininos Neutros 1 2 3 SG. N.

V. Ac. X. D. Ab.

amic-us amic-e amic-um amic-i amic-o amic-o

puer-us puer-e puer-um puer-i puer-o puer-o

*agr-us > ager*agr-e > ageragr-um agr-i agr-o agr-o

vir-us vir-us vir-um vir-i vir-o vir-o

bell-um bell-um bell-um bell-i bell-o bell-o

Pl. N. V. Ac. X. D. Ab.

amic-i amic-i amic-os amic-orum amic-is amic-is

puer-i puer-i puer-os puer-orum puer-is puer-is

agr-i agr-i agr-os agr-orum agr-is agr-is

vir-i vir-i vir-os vir-orum vir-is vir-is

bell-a bell-a bell-a bell-orum bell-is bell-is

20


ACTIVIDADES (p. 51)

SISTEMA NOMINAL 1. Explica qué casos e números poden ser as

seguintes formas:

amici agro puer 2. Analiza e cambia de número as seguintes

palabras:

pecunias bellorum viros 3. Pasa as seguintes palabras ó acusativo singular

e plural:

puer bellum agricola 4. Clasifica e analiza as seguintes palabras

segundo o seu xénero e declinación:

stabula tabula lacrima 6. Declina en singular e plural oppidum, -i. SISTEMA VERBAL 7. Separa o tema, a vogal de unión, o sufixo

temporal-modal e a desinencia das seguintes formas verbais:

audio videbant amabas aperiebam regebatis manebamus

8. Cambia de número as formas do exercicio

anterior. 9. Analiza e traduce ó galego ou ó castelán as

seguintes formas verbais:

audiebant captabat navigabas habebamus geritis manebant

ACTIVIDADES (p. 52)

1. Analiza e traduce as seguintes frases:

• Nautae strenui ad terram navigabant. • Aquilae per altas pinos volabant. • Servi inter ruinas nigros tauros curabant.

2. Traduce ó latín as seguintes frases:

• Os nenos levaban as cabras cara á corte. • Roma facía a guerra contra os pobos

veciños. 3. Analiza e traduce as seguintes frases de

autores latinos:

• Avarum irritat, non satiat pecunia. (P. Siro) • Verba volant, scripta manent. (Proverbio) • Gn. Pompeius bellum gerebat. (Salustio) • Catilina arma per Italiam parabat. (Salustio)

ACTIVIDADES (p. 53)

1. Aplicando as regras da páxina 53, descobre o

resultado en galego ou en castelán das seguintes palabras, explicando os cambios fonéticos sufridos por elas:

avarum verbum sinum nostros viridem volant nobilem tabulam

2. Forma palabras en galego derivadas das

seguintes:

vir arma manere gero bellum 3. Explica qué significan e de qué palabras

latinas proceden as seguintes palabras galegas:

belixerante laudable verbal servidume taurino conduto

4. Constrúe frases en galego ou castelán nas que

aparezan correctamente utilizadas as expresións latinas grosso modo, peccata minuta, extra muros.

21

Obxectivos 1. Captar a importancia que na civilización

romana tivo a adscrición a unha clase social ou a outra.

2. Familiarizarse cos conceptos e coa terminoloxía máis importante que se refire á organización social en época romana e á súa evolución ó longo da súa historia.

3. Comprender a incidencia na vida dos habitantes das cidades do Imperio dos espectáculos de masas, a súa frecuencia, a súa popularidade, a súa función política, así como a importancia da frecuentación das instalacións termais.

4. Captar a importancia do exército, tanto para o colectivo da cidade, como principal instrumento da expansión do seu Imperio, primeiro, e como árbitro do poder, despois; coma para os individuos, como servizo militar obrigatorio primeiro e como carreira profesional despois.

Contidos

Criterios de avaliación 1. Coñecer a evolución da sociedade romana

nun aspecto fundamental desta civilización como é a clasificación social, dende a división primitiva entre patricios e plebeos, a partir da liñaxe, ata a división última entre simplemente ricos e pobres (honestiores e humiliores).

2. Coñecer os diferentes espectáculos de masas máis populares.

3. Coñecer e valorar o uso funcional das termas e o seu significado tamén como fenómeno lúdico, cultural e mesmo político.

4. Coñecer as diferentes fases da evolución do exército romano e os personaxes máis importantes vinculados a ela.

Orientacións • Agrupáronse nesta unidade tres temas que teñen o común denominador de referirse ó colectivo dos habitantes de Roma e do seu Imperio, á súa organización e comportamento, tanto na súa relación coa cidade (clase), co ocio (espectáculos de masas) e co servizo militar (o exército). Sen dúbida, tres aspectos ben definitorios do que se chamou con acerto «o oficio de cidadán». • A primeira parte, dedicada á evolución da sociedade romana, é un complemento do tema 16 e, de feito, mantén a mesma estrutura histórica dividida nas tres épocas tradicionais. Nela estúdase, a grandes trazos, a evolución da sociedade romana nun aspecto fundamental nesa civilización como é a clasificación social, que tantas transformacións experimentou dende a primitiva división entre patricios e plebeos, a partir da liñaxe, ata a división última entre simplemente ricos e pobres (honestiores e humiliores). •No apartado sobre ocio e espectáculos pásaselles revista aos dous tipos de espectáculos de masas máis populares, as carreiras e as loitas de gladiadores (significación, orixe, desenvolvemento, terminoloxía básica), así como ó fenómeno definitivamente romano da utilización das termas e á súa significación non só funcional, senón tamén lúdica e cultural,e mesmo política. •Finalmente, preséntase dun modo esquemático a evolución do exército romano, tanto a súa organización como a súa relación co oficio de cidadán, dende a época monárquica á imperial, pasando polas decisivas reformas de Camilo e Mario.

1. Evolución da sociedade romana

1. Monarquía 2. República 3. Imperio

2. Ocio e espectáculos 1. As carreiras de carros 2. As loitas de gladiadores 3. As termas

3. O exército romano 1. Época monárquica 2. A reforma de Camilo 3. A reforma de Mario 4. Época imperial

17. A sociedade romana

22


ACTIVIDADES (p. 190) 3. Define os seguintes termos referentes ó

mundo das carreiras de carros:

auriga cuadriga biga 5. ¿Cales eran as cores que simbolizaban os

distintos equipos que participaban nas carreiras?

6. Enumera catro tipos de gladiadores, e

indica a especialidade e o armamento de cada un.

7. ¿Que outros espectáculos se desenvolvían

no anfiteatro?



• Viri contra amicos bella non gerunt. • Legati romani per Hispaniam Galliasque*

Romam petebant. • Ad rivum lupus et agnus veniebant.

*Nota: Galliasque = et Gallias: este -que recibe o nome de enclítico e é unha conxunción copulativa que significa e.

2. Analiza e traduce ó latín as seguintes frases:

• Os pobos hispanos envían legados a Roma. 3. Analiza e traduce as seguintes frases de

autores latinos:

• Manlius legatos ad Marcium mittit. (Salustio)

• Arma virumque* cano. (Virxilio) • Post Agrippam Romulus Silvius regnat. (T.

Livio)

*Nota: virumque = et virum; vid. atrás nota a Galliasque.

4. Aplicando as regras da páxina 53, descobre o

resultado en galego ou en castelán das seguintes palabras, explicando os cambios fonéticos sufridos por elas:

regulam portum pilum nigrum 5. Constrúe frases en galego ou en castelán nas

que aparezan correctamente utilizadas as expresións latinas contra naturam, in memoriam, ad kalendas Graecas.

6. Define brevemente os seguintes termos:

patricios plebeos escravos libertos humiliores honestiores

23

Obxectivos

1. Repasar, aproveitando a incorporación de novas clases de palabras (adxectivos, pronomes, adverbios), as dúas unidades anteriores no que se refire ó sistema nominal.

2. Confirmar a idea de que en cuestións de sintaxe, como nas de vocabulario ou pronunciación, dado o parecido entre as dúas linguas, as dificultades de comprensión van ser mínimas.

3. Reflexionar, por medio da comparación das dúas versións dun mesmo texto, sobre o cambio lingüístico producido e as súas claves: expresión da función das palabras, uso das preposicións, orde de palabras, etc.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. O adxectivo 2. Adverbios de modo 3. O verbo sum. Presente e pretérito

imperfecto de indicativo

SIN

TAX

E

1. A oración copulativa 2. Os complementos do nome

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: os ditongos

TEX

TO

1. O nacemento de Rómulo e Remo 2. Comentario

Criterios de avaliación 1. Recoñecer e declinar correctamente

substantivos e adxectivos da 1ª e 2ª declinación.

2. Conxugar o presente e o pretérito imperfecto de indicativo do verbo copulativo sum.

3. Coñecer a estrutura dunha oración copulativa.

4. Coñecer como se expresan os complementos do nome.

5. Coñecer como se substantivan os adxectivos e a súa tradución.

6. Comprender a evolución dos ditongos do latín ó galego e ó castelán.


8. Traducir oracións simples adaptando correctamente a orde de palabras.

Orientacións

• O adxectivo caracterízase por dous trazos: 1. Admite a flexión en caso e número

(como os substantivos), pero tamén de xénero.

2. Admite a expresión de grao comparativo e superlativo.

• Distinguimos basicamente: • os que se declinan como os substantivos

ata agora estudados (1ª e 2ª declinación) e

• os que se declinan pola 3ª. • O primeiro grupo é o que se vai estudar aquí. O xénero feminino declinarase pola 1ª (en -a) e o neutro pola 2ª (en -um). O masculino, que tamén se declina pola 2ª, presenta maior variedade, posto que, como vimos na anterior unidade, temos tres posibilidades: tipos amicus, puer e ager. Os máis frecuentes son os en -us (bonus, bona, bonum) e en -er que seguen a ager, é dicir que perden o -e- (niger nigra nigrum), pero hai algún en -er que segue o modelo puer (liber, libera, liberum, por exemplo). Saberemos se levan ou non levan -e- polo seu enunciado. Posto que os dous primeiros modelos aparecen no libro, declinaremos aquí o último. Núm. Caso Masculino Feminino Neutro Sg. N.

V. Ac. X. D. Ab.

liber liber liber-um liber-i liber-o liber-o

liber-a liber-a liber-am liber-ae liber-ae liber-a

liber-um liber-um liber-um liber-i liber-o liber-o


liber-i liber-i liber-os liber-orum liber-is liber-is

liber-ae liber-ae liber-as liber-arum liber-is liber-is

liber-a liber-a liber-a liber-orum liber-is liber-is

• É importante fixarse na substantivación dos adxectivos e na súa tradución (p. 61-62).

6. O adxectivo. O verbo sum. A oración copulativa

24


ACTIVIDADES (p. 60) SISTEMA NOMINAL

2. Declina en plural o adxectivo magnus, magna, magnum.

3. Declina en singular o sintagma bonus poeta.

5. Identifica xénero, número e caso dos sintagmas seguintes:

nostros nautas nostrorum nautarum bono agricolae boni agricolae

7. Completa as formas dos adxectivos seguintes, tendo en conta a concordancia:

avid.. agricolis parv.. pinos magn.. muro latin.. nautarum

SISTEMA VERBAL

9. Identifica os accidentes gramaticais das seguintes formas:

estis manebas eram eras laudas erant sumus regis erat

10. Traduce ó galego ou ó castelán as formas do exercicio anterior.

13. Conxuga a terceira persoa de singular dos seguintes verbos en presente e en pretérito imperfectos:

ago, sileo, sum.

ACTIVIDADES (p. 62)

1. Traduce ó galego ou ó castelán:

Agricolarum tauri Pueri amicus

2. Traduce ó latín:

• Os amigos de Catilina. • A alegría dos amigos.

3. Completa a terminación do atributo:

Scripta pulchr.. sunt Capra nigr.. erat Tauri magn.. erant Poeta bon.. est


• Potentia et opulentia Pompei magnae erant • Alba, Latii oppidum, contra Romam bellum

facit

6. Analiza e traduce estas frases:

• Verae amicitiae sempiternae sunt. (Cicerón) • Odium est ira inveterata. (Cicerón) • Ira initium insaniae est. (Cicerón) • Concordia maxima, minima avaritia erat.

(Salustio) • Domitius ad Pompeium in Apuliam peritos

locorum mittebat. (Cesar) • Aemilius Scaurus, avidus potentiae et

divitiarum, vitia Iugurthae silebat. (Salustio)

ACTIVIDADES (p. 63)

1. Aplicando as regras da páxina 63, d cál é o resultado en galego ou en castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

aedificare aurum amoenum foederare foetidum Caesarem aedilem pausare

2. Forma palabras en galego ou castelán nas que se conserve a raíz das seguintes palabras latinas:

aurum comoedia nauta taurus

25

Obxectivos 1. Captar o papel central que o urbanismo e as

grandes obras públicas xogaron na civilización romana e, polo tanto, no proceso de romanización dos territorios do Imperio.

2. Coñecer o asombroso desenvolvemento técnico que chegaron a ter a arquitectura, o urbanismo e a enxeñería romana.

3. Recoñecer a influencia que esas formas e técnicas de construción desenvolvidas polos romanos tiveron nas épocas posteriores, practicamente ata o século XX.

4. Valorar a importancia que todo isto tivo para a urbanización de España e para a futura rede das súas comunicacións.

Contidos

Criterios de avaliación 1. Coñecer o sistema de planificación urbana

dos romanos. 2. Recoñecer os principais edificios e

monumentos públicos e o seu significado. 3. Valorar a importancia das calzadas romanas. 4. Recoñecer as características dos espazos de

ocio. Orientacións • Tras fixar no texto que encabeza a unidade (F. de Coulanges) o que se entende por urbs en contraposición con civitas, iníciase o tema cunha introdución sobre o carácter eminentemente urbanizador e construtor da civilización romana e o decisivo papel que a

fundación de cidades tivo no proceso de romanización, como ben mostra o caso de Hispania.

Pásase logo a describir o perfil habitual dunha cidade romana de nova planta coa súa coñecida cuadrícula sobre dous eixes perpendiculares (en contraposición co que sería o trazado «natural» das aldeas primitivas), os edificios dos distintos servizos públicos dos que estaba dotada, agrupados normalmente arredor do foro, e monumentos con que se decoraba, así como os recintos para os espectáculos públicos, elementos todos eles típicos de toda cidade romana que se prece, por afastada que estivese da metrópole, cuxo modelo pretendía reproducir.

No terceiro apartado, sobre as obras públicas recóllense os tipos máis importantes dende o punto de vista económico, estratéxico e de utilidade pública: calzadas e pontes, acuedutos e redes de sumidoiros, murallas e fortificacións. En todos os casos, cítanse os exemplos máis salientables da capital do Imperio e insístese de xeito especial nos restos de cada tipo atopados en España.

• O tema complétase coas referencias en diferentes lugares da unidade ás técnicas de construción que os romanos desenvolveron, a partir de ingredientes aprendidos dos diferentes pobos cos que estiveron en contacto e á fin conquistaron (etruscos, gregos, orientais), ata levantar esas marabillas da arquitectura e da enxeñería, que hoxe podemos contemplar alí onde impuxeron o seu imperio.


ACTIVIDADES (p. 200)

4. Compara:

- Semellanzas e diferencias entre os teatros e os templos romanos e os actuais.

1. A civilización romana, unha

civilización urbana 1. Propagación do modelo urbano 2. As obras públicas, imaxe do poder 3. As orixes do sistema de construcción

romano 2. A cidade romana

1. O trazado da cidade 2. Edificios e monumentos públicos 3. Os espacios para o ocio

3. As obras públicas 1. Calzadas e pontes 2. Acueductos e redes de sumidoiros 3. Murallas e fortificacións

18. Urbanismo e obras públicas

26



• Belli causa inter Romam et Albam minima erat • Mercurius, Maiae filius, deorum nuntius erat,

animas mortuorum ad inferos ducebat 2. Analiza e traduce estas frases:

• Historia est vita memoriae et magistra vitae.

(Cicerón) • Forma terrae Hispaniae prope cuadrata est.

(Justino) • Inter dominum et servum nulla amicitia est. (Q.

Curcio) • In suppliciis deorum magnifici Romani erant.

(Salustio) 3. Declina en singular o adxectivo pulcher, pulchra,

pulchrum. 4. Declina en plural o sintagma alta pinus. 5. Aplicando as regras da p. 63, di cál é o resultado

en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

thesaurum Oedipum caelum aerarium

6. Compara:

- Semellanzas e diferencias entre os templos e teatros romanos, e os gregos.

27

Obxectivos 1. Ser capaz de identificar nos textos as formas

nominais e verbais e interpretar as funcións dos casos, cuxo estudo se aborda na unidade.

2. Iniciarse na aprendizaxe dunha técnica adecuada para enfrontarse á análise e á tradución de textos sinxelos.

3. Comprender mellor a evolución do sistema morfosintáctico latino ó galego ou ó castelán e a importancia que tivo nese proceso a eliminación das consoantes finais.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. A terceira declinación (I): temas en consoante

2. O tema de perfecto. Modo indicativo

SIN

TAX

E

1. Funcións do dativo e do ablativo

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: consoantes 2. Expresións latinas

TEX

TO 4. Reinado de Numa Pompilio, segundo

rei de Roma 5. Comentario


substantivos da 3ª declinación, tema en consoante.

2. Conxugar todos os tempos de indicativo en voz activa que se basean no tema de perfecto.

3. Coñecer as funcións do dativo e do ablativo. 4. Comprender a evolución das consoantes en

sílaba final. 5. Utilizar correctamente determinadas

expresións latinas. 6. Analizar e traducir oracións simples

adaptando correctamente a orde de palabras. Orientacións

• Como ben observa o libro de texto, a terceira declinación é a máis complexa. A súa complexidade deriva da forma que toma o nominativo de singular fronte aos demais casos. É necesario insistir neste punto, porque os substantivos e adxectivos aparecen no dicionario en nominativo de singular e, ás veces, este é bastante diferente da forma que intentamos localizar.

Imaxinemos a forma oper-ibus. Se non se ten presente unha especie de "ruta", a busca no dicionario pode facernos perder bastante tempo. Probablemente intentariamos, en primeiro lugar, localizar a forma *oper- de xeito infrutuoso, e esta forma está bastante afastada da correcta, opus (unhas 2 páxinas nun dicionario pequeno). Sen embargo, adóitansenos facilitar "pegadas" para axudarnos na busca: neste caso aparecería operis no dicionario, que nos remite a opus. • Unha metodoloxía sobre como recoñecer o tema deste tipo de palabras a partir do xenitivo ou outros casos, e uns poucos coñecementos sobre os cambios fonéticos (bastante ben resumidos no libro de texto), serán de moita axuda. Con todo, a medida que te familiarices co latín, a "reflexión" será cada vez menos necesaria. Para facilitar e acelerar esta familiarización inclúese, a continuación, unha lista de substantivos da 3ª declinación que debes ler varias veces en voz alta. Así mesmo, inclúense algúns paradigmas máis para practicar a declinación de substantivos. • É importante ter presente o cadro da p. 21 sobre a clasificación das consoantes.

7. A terceira declinación. O tema de perfecto. As funcións do dativo e do ablativo

28

Nominativo asigmático (sen -s)

l r s > r (rotacismo) N mĕl mell-is (n) sāl, săl-is (m/n) sōl, sōl-is consŭl, consŭl-is

arbor, arbŏr-is color, colōr-is dolor, dolōr-is honor, honōr-is mercātor, mercatōr-is orātor, oratōr-is pastor, pastōr-is soror, sorōr-is uxor, uxōr-is augŭr, augŭr-is (m) fulgŭr, fulgŭr-is (n) robŭr, robŏr-is (n) āēr, āĕr-is mulier, muliĕr-is vēr, vēr-is (n)

-ter > -tr-is frāter, fratr-is māter, matr-is pater, patr-is venter, ventris

us > -ūr-is iūs, iūr-is (n) crūs, crūr-is (n)

-os > -ōr-is mōs, mōr-is (m) ōs, ōr-is (n)

-is > -ĕr-is cinis, cinĕr-is (m) pulvis, pulvĕr-is (m)

-us > -ŏr-is (neutros)

corpus, corpŏr-is decus, decŏr-is frigus, frigŏr-is litus, litŏr-is pectus, pectŏr-is tempus, tempŏr-is

-us > -ĕr-is (neutros)

foedus, foedĕr-is genus, genĕr-is onus, onĕr-is opus, opĕr-is sidus, sidĕr-is vulnus, vulnĕr-is Venus, -ĕr-is (feminino)

-o(n) > -ōn-is contio, contiōn-is declinatio, -tiōn-is legio, legiōn-is leo, leōn-is natio, natiōn-is pulmo, pulmōn-is regio, regiōn-is sermo, sermōn-is

-o(n) > -ĭn-is cŭpīdo, cupidĭn-is homo, homĭn-is multitūdo, -dĭn-is ordo, ordĭn-is virgo, virgĭn-is caro, carn-is (irreg.)

-ĕn > -ĭn-is (neutros)

agmĕn, agmĭn-is carmĕn, carmĭn-is certamĕn, certamĭn-is flumĕn, flumĭn-is fulmĕn, fulmĭn-is nomĕn, nomĭn-is numĕn, numĭn-is sanguĭs / sanguĕn, sanguĭn-is (masculino)

Nominativo sigmático (con -s, agás neutros) p, b c, g t, d m

ops, ŏp-is plebs, plēb-is princeps, princĭp-is

dux, dŭc-is lux, luc-is pax, pāc-is vox, vōc-is lex, lēg-is nix, nĭv-is (irreg.) sĕnex, sĕn-is (irreg.)

eques, equĭt-is miles, milĭt-is pedes, pedĭt-is mercēs, mercēd-is pes, pēd-is aestas, aestāt-is libertas, libertāt-is tempestas, tempestāt-is iuventūs, iuventūt-is laus, laud-is

Neutros caput, capĭt-is (n) lāc, lact-is (n) cŏr, cord-is (n)

hiems, hiem-is É o único tema en -m. Suponse que inicialmente sería *hiem[p]s, polo que pertencería o grupo p, b.

29

Temas en consoante: l, r, s, n

Sg. N. V. Ac. X. D. Ab.

sōl sōl sōl-ĕm sōl-ĭs sōl-ī sōl-ĕ

dolor dolor dolōr-ĕm dolōr-ĭs dolōr-ī dolōr-ĕ

pater pater patr-ĕm patr-ĭs patr-ī patr-ĕ

mōs mōs mōr-ĕm mōr-ĭs mōr-ī mōr-ĕ

corpus corpus corpus corpǒr-ĭs corpǒr-ī corpǒr-ĕ

onus onus onus onĕr-ĭs onĕr-ī onĕr-ĕ

leo leo leōn-ĕm leōn-ĭs leōn-ī leōn-ĕ

homo homo homĭn-ĕm homĭn-ĭs homĭn-ī homĭn-ĕ

nomĕn nomĕn nomĕn nomĭn-ĭs nomĭn-ī nomĭn-ĕ


sōl-ēs sōl-ēs sōl-ēs sōl-um sōl-ĭbus sōl-ĭbus

dolōr-ēs dolōr-ēs dolōr-ēs dolōr-um dolōr-ĭbus dolōr-ĭbus

patr-ēs patr-ēs patr-ēs patr-um patr-ĭbus patr-ĭbus

mōr-ēs mōr-ēs mōr-ēs mōr-um mōr-ĭbus mōr-ĭbus

corpǒr-ǎ corpǒr-ǎ corpǒr-ǎ corpǒr-um corpǒr-ĭbus corpǒr-ĭbus

onĕr-ǎ onĕr-ǎ onĕr-ǎ onĕr-um onĕr-ĭbus onĕr-ĭbus

leōn-ēs leōn-ēs leōn-ēs leōn-um leōn-ĭbus leōn-ĭbus

homĭn-ēs homĭn-ēs homĭn-ēs homĭn-um homĭn-ĭbus homĭn-ĭbus

nomĭn-ǎ nomĭn-ǎ nomĭn-ǎ nomĭn-um nomĭn-ĭbus nomĭn-ĭbus

Temas en consoante: labial (p, b); gutural; (c, g); dental (t, d)

Sg. N. V. Ac. X. D. Ab.

princep-s princep-s princĭp-ĕm princĭp-ĭs princĭp-ī princĭp-ĕ

plēb-s plēb-s plēb-ĕm plēb-ĭs plēb-ī plēb-ĕ

lūx (< luc-s) lūx (< luc-s) lūc-ĕm lūc-ĭs lūc-ī lūc-ĕ

lēx (< leg-s) lēx (< leg-s) lēg-ĕm lēg-is lēg-ī lēg-ĕ

miles (<milet-s) miles (<milet-s) milĭt-ĕm milĭt-ĭs milĭt-ī milĭt-ĕ

laus (<laud-s) laus (<laud-s) laud-ĕm laud-ĭs laud-ī laud-ĕ

caput caput caput capĭt-ĭs capĭt-ī capĭt-ĕ

lac lac lac lact-ĭs lact-ī lact-ĕ

cor cor cor cord-ĭs cord-ī cord-ĕ


princĭp-ēs princĭp-ēs princĭp-ēs princĭp-um princĭp-ĭbus princĭp-ĭbus

plēb-ēs plēb-ēs plēb-ēs plēb-um plēb-ĭbus plēb-ĭbus

lūc-ēs lūc-ēs lūc-ēs lūc-um lūc-ĭbus lūc-ĭbus

lēg-ēs lēg-ēs lēg-ēs lēg-um lēg-ĭbus lēg-ĭbus

milĭt-ēs milĭt-ēs milĭt-ēs milĭt-um milĭt-ĭbus milĭt-ĭbus

laud-ēs laud-ēs laud-ēs laud-um laud-ĭbus laud-ĭbus

capĭt-ǎ capĭt-ǎ capĭt-ǎ capĭt-um capĭt-ĭbus capĭt-ĭbus

cord-ǎ cord-ǎ cord-ǎ cord-um cord-ĭbus cord-ĭbus

• En canto ó tema de perfecto dos verbos, cómpre insistir en que aquí a diferencia entre as conxugacións non existe (non hai nin formas irregulares), é suficiente con coñecer un só modelo, por ex. fui (perfecto de sum). Non obstante, o tema de perfecto sofre modificacións con respecto ó tema de presente, unhas veces mínimas (vĕnio / vēni), pero outras máis fortes (ăgo / ēgi, rego / rexi, mordeo / momordi), e mesmo drásticas, cambiando de tema (sum / fui, fero / tuli).

30


ACTIVIDADES (p. 72) SISTEMA NOMINAL 1. Extrae o tema dos seguintes substantivos:

aetas, -atis Cicero, -onis flumen, -inis frater, -tris iter, itineris pectus, -oris

2. Localiza o nominativo singular dos

seguintes substantivos en xenitivo singular:

comitatis frugis lucis moris 3. Forma os ablativos singular e plural dos

seguintes substantivos:

pater, -tris consul, -is civitas, -atis 4. Declina en singular divinus Caesar. 6. Identifica caso, número e xénero dos

seguintes sintagmas:

media aetate finitimis civitatibus propria flumina aspero itinere parvi fratres asino duce

SISTEMA VERBAL 8. Completa o enunciado dos seguintes verbos

e extrae o tema de perfecto:

ago cano duco accedo facio gero

9. Separa os compoñentes e identifica os

accidentes das seguintes formas verbais:

addunt ademit aduxeras diviserunt dabatis nuntiavistis pervenere

10. Traduce os exemplos do exercicio anterior. 11. Pasa ó latín as seguintes formas galegas:

engadiras quitaches permanecías falamos dividido deron anunciades

ACTIVIDADES (p. 74)


Pulchrum librum fratri dedi Plebs tribunos civitati imposuit Censores plebi arma ademerant

2. Constrúe frases en latín, a base das palabras do

vocabulario xa visto, segundo o modelo: est Marco liber/erat Ciceroni filia.


chegou co seu irmán construían con máquinas fuxiron do Lacio

5. Traduce as seguintes frases de autores latinos:

• Dux atque imperator vitae hominum animus est. (Cic.)

• Brutus Tarquinio ademit imperium. (Eutropio) • Numae Pompilio Tullus Hostilius sucessit. (Eutr.) • Marcus Tulius Cicero Terentiae suae salutem dat.

(Cicerón) • Catilina per montes asperos magnis itineribus in

agrum Pistonensem suas copias adduxit. (Salustio) • Petreius tuba signum dat. (Salustio) • Ductores Danaum (dos Dánaos) equum divina

Palladis arte aedificant. ( Virxilio )

ACTIVIDADES (p. 75)

1. Aplicando as regras da páxina 75, di cál é o resultado en galego ou en castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

amant animal super ad post tempus

2. Forma palabras en galego ou en castelán nas

que se conserve a raíz latina:

animal super minus post tempus naves

3. Explica qué significan e con qué palabras das

que aparecen no vocabulario están relacionadas as seguintes palabras:

artífice mortal plebeo mensual pontífice paupérrimo

31


OPCIÓN A


Legati imperatoris verba copiis nuntiaverunt Pater equos filiae legaverat

2. Analiza e traduce as seguintes frases de

autores latinos: • Domitius circiter XX cohortes ab regionibus

finitimis coegerat. (Cesar) • Tribuni plebis ad Caesarem confugerant. (Cés.) • Non scholae sed vitae discimus. (Séneca) • Pallida mors aequo pulsat pede pauperum

tabernas regumque turres. (Horacio) • Catilina iuventutem multis modis mala

facinora edocebat. (Salustio) 3. Extrae o tema dos seguintes substantivos:

regio, regionis rex, regis salus, salutis voluntas, voluntatis

4. Localiza o nominativo singular dos

seguintes substantivos en xenitivo singular:

nationis noctis passeris temporis 5. Redacta algunha frase en galego ou castelán

na que poidan aplicarse correctamente as expresións latinas da páxina 75.


OPCIÓN B

Seguindo o texto da páxina 76, 1. Analiza e traduce, oración por oración.

Para a análise, manter o esquema proposto: 1º Análise do verbo, forma e tipo (transitivo ou intransitivo). 2º Identificación do suxeito. 3º Identificación dos demais elementos (caso e función).

2. Finaliza coa versión global nun galego ou

castelán correctos. 3. Destaca os complementos indirectos que

aparecen no texto. 4. Destaca o sintagma en ablativo da última

oración indicando o tipo de ablativo.

32

Obxectivos 1. Aprender a simplificar, distinguindo o fundamental

do accesorio, a través do recoñecemento da esencial uniformidade que se dá na 3º declinación, baixo a aparencia de tanta variedade.

2. Valorar a axuda que pode supoñer o estudo da lingua latina para o mellor coñecemento do galego e do castelán (sintaxe, vocabulario e, mesmo, ortografía).

3. Adquirir o costume de formular a historicidade de personaxes e episodios recollidos polos historiadores antigos, e cuestionar o que hai neles de realidade e de lenda.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. A terceira declinación (II): temas en -i 2. Adxectivos da terceira declinación 3. Adverbios de modo 4. O futuro imperfecto de indicativo

SIN

TAX

E

1. Os complementos circunstanciais de lugar

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: as consoantes en sílaba inicial

2. Expresións latinas

TEX

TO

1. Os sucesores do rei Numa 2. Comentario

Criterios de avaliación 1. Recoñecer e declinar correctamente substantivos

da 3ª declinación, tema en vogal i. 2. Declinar correctamente adxectivos da 3ª

declinación, temas en consoante e en vogal i. 3. Conxugar o futuro de imperfecto de indicativo en

voz activa de todas as conxugacións. 4. Coñecer como se expresan en latín os diferentes

complementos de lugar.

5. Comprender a evolución das consoantes en sílaba inicial.


7. Analizar e traducir oracións simples, adaptando correctamente a orde de palabras.

Orientacións • Un xeito tradicional de clasificar os substantivos da 3ª declinación é distinguir entre parisílabos e imparisílabos:

- Parisílabos: cando coincide o número de sílabas do nominativo de singular cos do xenitivo. Así, nom. mare, xen. maris (2 sílabas en ambos os dous casos).

- Imparisílabos: cando non coincide o número de sílabas. Así nom. ho-mo (2 sílabas), fronte ó xen. ho-mi-nis (3 sílabas).

Os substantivos parisílabos son todos temas en i. As excepcións son moi poucas: pater, mater, frater, venter, iuvenis, senex, canis e caro, que son temas en consoante.

Os substantivos imparisílabos son temas en consoante (estudados na unidade 7). As excepcións son máis numerosas ca no apartado anterior, debido a que en determinadas circunstancias se perdeu o i do nominativo de singular. Así, nom. *urb(i)s > urbs, xen. urbis. Esta caída do i dáse en substantivos masculinos ou femininos nos que:

1. sempre hai dúas consoantes antes do i: mont-i-s

2. a segunda consoante é unha oclusiva (p,b - c,g - t,d)

3. prodúcese perda do i se o encontro das dúas consoantes co -s do nominativo é viable; é dicir, se se poden producir os cambios fonéticos xa estudados (p. 68 do libro): - *mont(i)s > *monts > mons - *dent(i)s > *dents > dens - *arc(i)s > *arcs > arx - *merc(i)s > *mercs > merx - *noct(i)s > *nocts > *nocs > nox. Pero non se producirá este cambio, por ex., en piscis. Segundo a explicación anterior, debería ser *pisc(i)s > *piscs > *pisx (cunha secuencia –sx, imposible en latín, ou un encadeamento de cambios fonéticos que fan irrecoñecible a palabra).

8. A terceira declinación. O futuro imperfecto. Os complementos de lugar

33

Os substantivos neutros rematan en -al, ar, -e e proveñen de -al(i), -ar(i), -i. Nos primeiros, perdeuse o i (imparisílabos) e, no último, este abriuse en -e (parisílabo). Así *animali > animal (imparisílabo), pero *mari > mare (parisílabo). • A familiarización con estas palabras é tan importante como a reflexión fonética anterior. Por iso, é interesante que leas con atención a seguinte lista onde aparecen as posibles variantes. Tamén se inclúen máis exemplos de declinación de substantivos.

Temas en –i Parisílabos Imparisílabos Neutros

auris, auris avis, avis cīvis, civis classis, classis collis, collis fīnis, finis hostis, hostis ignis, ignis mensis, mensis nāvis, navis ovis, ovis panis, panis piscis, piscis puppis, puppis[-im] sitis, sitis [-im] turris, turris [-im] aedes, aedis caedes, caedis clades, cladis mōles, molis nubes, nubis

urbs, urbis ars, artis mors, mortis pars, partis arx, arcis merx, mercis nox, noctis dens, dentis gens, gentis mens, mentis mons, montis pons, pontis pars, partis adulescens, -entis occidens, -entis oriens, -entis prudens, -entis * participios de pres. dos verbos.

animal, animālis (n) calcăr, calcăris (n) mare, maris (n) Irregulares imber, imbris vis, vis (pl. vires)

34

Masculinos e femininos

Neutros Irreg. T. en cons.

(Irregular)N. V. Ac. X. D. Ab.

turris turris turrĭm turrĭs turrī turre

finis finis finĕm finĭs finī finĕ

nubes nubes nubem nubĭs nubī nubĕ

pars (<part[i]s) pars (<part[i]s) partĕm partĭs partī partĕ

animal animal animal animālĭs animālī animālī

calcăr calcăr calcăr calcărĭs calcărī calcărī

mare mare mare marĭs marī marī

vis vis vim [vis] [vī] vī

iter iter iter itinĕrĭs itinĕrī itinĕrĕ

N. V. Ac. X. D. Ab.

turrēs turrēs turrēs (-īs) turrĭum turrĭbus turrĭbus

finēs finēs finēs (-īs) finĭum finĭbus finĭbus

nubēs nubēs nubēs (-īs) nubĭum nubĭbus nubĭbus

partēs partēs partēs (-īs) partĭum partĭbus partĭbus

animālĭă animālĭă animālĭă animālĭum animālĭbus animālĭbus

calcărĭă calcărĭă calcărĭă calcărĭum calcărĭbus calcărĭbus

marĭă marĭă marĭă marĭum marĭbus marĭbus

virēs virēs virēs virĭum virĭbus virĭbus

itinĕră itinĕră itinĕră itinĕrum itinĕrĭbus itinĕrĭbus

• Os complementos circunstanciais de lugar adoitan agruparse en catro apartados, que responden ás preguntas expresadas polos adverbios ubi? (¿onde?), unde? (¿de onde?), quo? (¿a onde?) e qua? (¿por onde?). O seguinte cadro resume as posibles respostas:

UBI

¿onde?

UNDE

¿de onde?

QUO

¿a onde?

QUA

¿por onde? Sen preposición Nomes de cidades e illas pequenas

Locativo Romae Tusculī domī humī rurī

Ablativo Athenis

Ablativo Romā Tusculō domo rure

Acusativo Romam Tusculum domum rus

Ablativo viā Appiā

Con preposición

In + abl. In oppido Tusculo

E, ex + abl. A, ab + abl. Ex oppido Tusculo

In + ac. Ad + ac. In oppidum Tusculum

Per + ac. Per Gallias

Outros Apud + ac. Inter + ac.

·

35


ACTIVIDADES (p. 82)

SISTEMA NOMINAL

1. Clasifica segundo o tema os seguintes substantivos da 3ª declinación:

nomen urbs plebs homo ars 2. Di cal é o nominativo de singular dos

seguintes substantivos:

gentium marium multitudinum religionum

3. Escribe os acusativos singular e plural dos

seguintes adxectivos:

fatalis ferox ingens 4. Identifica caso, número e xénero dos

seguintes sintagmas:

summo monte plenae urbes populos feroces communem animum multos cives pauperum tectorum

6. Forma adverbios de modo a partir dos

seguintes adxectivos:

ferox brevis sapiens SISTEMA VERBAL

7. Pon en latín as seguintes formas verbais galegas:

serán fundarei crecerán virá 8. Analiza e traduce as seguintes formas

verbais latinas:

discet docebit parabunt studet

ACTIVIDADES (p. 84)

1. Expresa en latín as seguintes construccións castelás:

en Capua dende a Provincia no templo polas ruínas á fortaleza dende a casa

3. Traduce ao latín:

• Os legados de César chegarán a Roma polo camiño de Capua.

• O tribuno levará as súas cohortes cara á fronteira dos Helvéticos, dende Italia.

4. Traduce as seguintes frases de autores

clásicos con verbos en futuro:

• Fortunate senex, ergo tua rura manebunt. (Virx.) • Cernes urbem et promissa Lavinii moenia.

(Virx.) • Romulus excipiet gentem et Mavortia condet

moenia, Romanosque de suo nomine dicet. (Virx.)

5. Traduce as seguintes frases de autores latinos

con complemento circunstancial de lugar: • Templa deorum, tecta urbis, vitam omnium

civium, Italiam totam ad exitium et vastitatem vocas. (Cicerón)

• Flumen Arar per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum fluit incredibili lenitate. (César)

• Helvetii per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum fines pervenerant. (César)

• Caesar duas legiones in Citeriore Gallia conscripsit et in ulteriorem Galliam Q. Padium legatum misit. (César)

ACTIVIDADES (p. 85)

1. Aplicando as regras da p. 85, di cál é o

resultado en galego ou castelán das seguintes palabras latinas, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

Iuppiter furtum fabam fatum formam fortes

2. Forma palabras en galego ou castelán nas

que se conserven as raíces latinas seguintes.

fatum iubilum ferrum fortes fumum novem

3. Explica qué significan e con qué palabras

latinas do vocabulario están relacionadas as seguintes palabras:

ocular rústico lexionario suburbano maremoto saudable

36


OPCIÓN A

1. Analiza e traduce ó latín: • En Sagunto dende a fortaleza distinguirás as ruínas

das vellas murallas. 2. Analiza e traduce as seguintes frases de autores

clásicos con verbos en futuro: • Unum et commune (erit) periculum, unha salus

ambobus (para ambos os dous) erit. (Virxilio) • Multorum oculi te custodient. (Cicerón) 3. Analiza e traduce as seguintes frases de autores

latinos con complemento circunstancial de lugar: • Mosa profluit ex monte Visego et in Rhenum influit.

(César) • In Gallia citeriore atque ulteriore, item in agro

Piceno, Brutio, Apulia, motus erat. (Salustio) • Deinde Catilina ex curia domum proripuit. (Salustio) • C. Manlius ex suo numero legatos ad Marcium

Regem mittit. (Salustio) 4. Clasifica segundo o tema os seguintes

substantivos da 3ª declinación:

rus salus arx moles navis 5. Di cal é o nominativo de singular dos seguintes

substantivos:

senum seniorum uxorum communium 6. Aplicando as regras da p. 85, di cal é o resultado

en galego ou castelán das seguintes palabras latinas, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

ferrum iacere iuvenem filum fervet iubilum

7. Idea algunha frase en galego ou castelán na que se

poidan aplicar correctamente as expresións latinas da p. 85.


OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 86, 1. Le o texto latino en voz alta. 2. Analiza, segundo o esquema proposto na

actividade da páxina 76, e traduce cada unha das oracións.

3. Declina o sintagma Aventinus mons en

singular e plural. 4. Busca derivados en galego ou castelán das

seguintes palabras latinas do texto:

bellum urbs nepos civitas

37

Obxectivos 1. Completar a aprendizaxe do funcionamento

do sistema nominal en latín. 2. Completar a aprendizaxe da estructura da

oración simple. 3. Abordar con coñecemento de causa a

comparación entre o sistema lingüístico latino e o galego ou castelán, observando as súas principais coincidencias e diferencias.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. A cuarta declinación. Temas en -u 2. A quinta declinación, temas en -e 3. O presente de imperativo

SIN

TAX

E

1. O complemento predicativo 2. O vocativo. A exclamación

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: as consoantes en sílaba interior


TEX

TO

1. Os reis etruscos 2. Comentario


substantivos da 4ª e da 5ª declinación. 2. Conxugar o presente de imperativo de todas

as conxugacións. 3. Coñecer como se expresa en latín o

complemento predicativo. 4. Coñecer o uso fundamental do vocativo. 5. Comprender o proceso de sonorización de

consoantes xordas. 6. Utilizar correctamente determinadas

expresións latinas. 7. Analizar e traducir oracións simples

adaptando correctamente a orde de palabras.

Orientacións • Co estudo da 4ª e 5ª declinación, moito máis simples cá terceira, e moi próximas á 2ª e á 1ª respectivamente, remata o estudo dos substantivos e adxectivos. Da comprensión e do dominio das declinacións dependerá boa parte de sentirse "cómodo" estudando latín. • O imperativo dos verbos está próximo ó castelán e máis próximo aínda ó galego.

9. As declinacións cuarta e quinta. O presente de imperativo. O complemento predicativo

38


ACTIVIDADES (p. 91)

SISTEMA NOMINAL

1. Illa o tema e indica a declinación á que pertencen os seguintes substantivos:

salus mare manus corvus metus 2. Explica as posibilidades morfolóxicas das

seguintes formas:

arcus cornu dies 3. Analiza os seguintes sintagmas e cámbiaos de

número:

metui mortali fide prudenti diei horribili SISTEMA VERBAL

4. Escribe en latín as seguintes formas verbais galegas:

mirade lanza escapa coñecede fuxide

5. Analiza e traduce as seguintes formas verbais

latinas:

accipite crede mutate videtis vigila

ACTIVIDADES (p. 92)


¡Fuxe, fillo! ¡Vixiade, soldados! ¡Chora, Lucrecia!


- Vade, nate, voca Zephiros. - Heu, fuge, nate dea, te eripe flammis, hostis

habet muros. (Virxilio) - Villam urbanam aedificate pro copia. (Catón) - Lugete Veneres Cupidinesque. (Catulo) - Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.

(Virxilio) - Tace, Lucretia, Sextus Tarquinius sum. (T. Liv.) - Accipe nunc Danaum (dos dánaos) insidias, et

crimine ab un disce omnes. (Virxilio) - Equo ne credite, Teucri. (Virxilio)

ACTIVIDADES (p. 93)

1. Aplicando a regra de sonorización das

consoantes xordas, di cal é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras latinas. Explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

vitam capram saporem lupum matrem spicam

2. Forma palabras galegas nas que se

conserve a raíz latina, derivadas das seguintes:

capra mater catena vita apertum

3. ¿Con que palabras latinas do

vocabulario relacionas as seguintes palabras galegas?:

cordial inflamable hostil temporal venéreo fuxitivo

39

Obxectivos 1. Comprender, e saber expoñer, as semellanzas

e diferencias existentes entre a institución familiar romana e a actual, tanto en canto ás bases ideolóxicas coma en canto á norma xurídica.

2. Valorar o alto nivel de esixencia e os resultados do sistema educativo romano, pero sendo consciente da inxustiza que o presidía, ó ser de acceso moi minoritario e elitista.

3. Na análise comparativa entre a vivenda (urbana, sobre todo) no mundo romano e a actual, débese advertir o alto nivel técnico e de servizos alcanzado naquela época, non igualado ata a actual.

Contidos

Criterios de avaliación 1. Valorar o papel da familia na sociedade

romana. 2. Coñecer os requisitos e os diferentes tipos de

matrimonio. 3. Distinguir as diferentes etapas da educación

en Roma. 4. Coñecer as características e os tipos de casa

romana. Orientacións •O tema que lle dá título á unidade ocupa a metade do espacio. A outra metade trata de dous aspectos estreitamente relacionados coa familia, como son a educación dos fillos e a vivenda. Sobre a familia infórmase primeiro acerca da natureza primordialmente relixiosa da institución, sobre todo nas súas orixes, como demostra a forza dos cultos familiares en todas as épocas, para analizar logo o seu papel como célula social base e o esquema de familia tipo en

Roma, que é practicamente o perpetuado no mundo occidental. A atención fíxase dun xeito especial na incorporación dos acabados de nacer ó seo familiar mediante o recoñecemento paterno. Na segunda parte estúdase o estatuto xurídico da familia, a través do estudo dos diferentes tipos de matrimonio, dende o punto de vista xurídico e cerimonial, así como os modos da súa disolución mediante o divorcio. •O primeiro dos temas colaterais, o da educación, céntrase na descrición das tres etapas escolares clásicas nos seus elementos básicos: currículo, instalacións, mestres, metodoloxía, etc. O segundo, a casa, estuda os diferentes tipos de vivenda, segundo o medio (rural ou urbano) e segundo o nivel económico da familia.

1. A familia e o matrimonio

1. Sociedade relixiosa e sociedade civil 2. O matrimonio

2. A educación 1. Primeira etapa: ludus litteratus 2. Segunda etapa: a escola de gramática 3. Terceira etapa: a escola de retórica

3. A casa 1. A vivenda rural 2. A vivenda na cidade



1. Pon a proba os teus coñecementos

respondendo ás seguintes preguntas:

• ¿Que era e para que servía a bula? • ¿En que consistían os esponsais?

2. Describe as características dos distintos

tipos de deuses familiares romanos. 3. Explica por qué resultaba máis

frecuente o divorcio na época do Imperio ca en épocas anteriores. ¿Cal era a postura do emperador Augusto respecto do divorcio?

4. Explica en qué consistía a patria

potestade. 5. Describe os requisitos que debía reunir

un matrimonio en Roma. 6. ¿Cales son as tres etapas nas que se

dividía o ensino en Roma? 7. ¿Como se chamaban os profesores

encargados de impartir en cada unha destas etapas?

19. A organización familiar

40


OPCIÓN A


• Senatus Catilinam et Manlium hostes iudicat. (Salustio)

• Superior stabat lupus inferior agnus. (Fedro) • Hannibal princeps in bellum ibat, ultimus

excedebat. (Livio) • Senatus populusque Romanus Ciceronem

Patriae Patrem appellavit. (Nepote) • Gaudia non remanent, sed fugitiva volant.

(Marcial) • Populus creavit regem Ancum Marcium.

(Livio) 2. Illa o tema e indica a declinación á que

pertencen os seguintes substantivos:

exercitus miles fides sidus moles

3. Aplicando a regra de sonorización das

consoantes xordas, di cál é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras latinas. Explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

dracones opera catena formicas superbia amicos

4. Redacta en galego ou castelán algunha frase na

que poidan utilizarse correctamente as expresións latinas explicadas na p. 93.

5. Responde as seguintes preguntas:

• ¿Que era a gens? • ¿Que era a deductio?


OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 94, 1. Le o texto latino en voz alta.

2. Analiza e traduce o texto, oración por oración.

3. Ordena os substantivos do texto por declinacións.

4. Destaca a presencia no texto dos seguintes tipos de complemento:

complemento predicativo aposición xenitivos partitivos

5. ¿Que características distinguen o matrimonio sine manu do matrimonio cum manu?

6. Describe as seguintes modalidades de matrimonio: confarreatio, coemptio, usus.

41

Obxectivos 1. Revisar a aprendizaxe da morfoloxía

nominal. 2. Reflexionar sobre o que supuxo o gran

cambio entre o latín clásico e as linguas románicas (a perda da declinación).

3. Valorar a prosa dos historiadores romanos como un fenómeno literario, cunha influencia universalmente recoñecida nos grandes escritores posteriores.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. Recapitulación das cinco declinacións 2. As formas nominais do verbo:

participios e infinitivos activos

SIN

TAX

E 1. Construcións de participio: participio concertado, participio absoluto

2. Uso nominal do infinitivo

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: consoantes en sílaba interior


TEX

TO

1. Costumes dos antigos romanos 2. Comentario

Criterios de avaliación 1. Recoñecer e declinar correctamente os

substantivos e adxectivos das cinco declinacións latinas.

2. Coñecer a formación dos participios e infinitivos activos de todas as conxugacións.

3. Coñecer as construcións dos participios e o uso nominal do infinitivo.

4. Comprender o proceso da desaparición de consoantes sonoras en sílaba interior.


6. Analizar e traducir oracións simples, adaptando correctamente a orde de palabras.

Orientacións

• Participios e infinitivos son formas nominais do verbo, é dicir, o modo que ten o verbo de presentarse como adxectivo ou substantivo. En galego ou castelán só dispoñemos dun participio; en latín dispoñemos de catro (agora estudaremos tres). O latín ten tres infinitivos, número que queda reducido en galego ou castelán a dous. O número de participios, infinitivos e outras formas non persoais, como o xerundio, xerundivo e supino, fai que teñamos que lles prestar especial atención a tres aspectos:

• A súa morfoloxía: como se forman. • A súa sintaxe: como funcionan, o seu

uso. • A súa tradución: como adaptalos ás

formas galegas ou castelás ou qué perífrase teremos que utilizar.

• É moi importante, en canto á súa morfoloxía, ter claro de qué tema do verbo hai que partir para a súa formación. Atrás queda visto que os diccionarios nos achegan cinco formas verbais (tipo amo, -as, -are / amav-i / amat-um), que conforman o chamado enunciado dos verbos:

• as tres primeiras (tema de presente ou infectum) infórmannos da conxugación que segue o verbo (os diccionarios a miúdo substitúen dúas delas, a 2ª e a 3ª, polo número da conxugación)

• a cuarta (amav-i) dános a entrada nas formas de perfecto, tema que sempre está alterado con respecto ás formas do presente

• a última (amat-um) é a forma do supino (máis adiante tratarase deste auténtico “resto arqueolóxico”).

No tema de perfecto (tipo amav-i) baséase unha soa forma non persoal, o infinitivo de pasado (en lat. simple), polo que todas as demais formas o farán ou sobre o tema de presente ou sobre o de supino. Observa o cadro seguinte, que presenta as formas que se estudarán nesta unidade (consulta tamén a p. 35 do libro de texto).

10. As cinco declinacións. As formas nominais do verbo

42

Tema Presente Pretérito Supino Enunciado amo, -as, -are

video, -es, -ere rego, -is, -ere audio, -is, -ire sum, es, esse

amav-i vid-i rex-i

audiv-i fu-i

amat-um vis-um rect-um

audit-um *fut-

Participios Presente (Activo) ama-ns, -ntis vide-ns, -ntis reg-e-ns, -ntis audi-e-ns, -ntis *e-ns, entis

Pasado (Pasivo) amat-us, -a, -um vis-us, -a, -um rect-us, -a, -um audit-us, -a, -um -------

Futuro (Activo) amat-urus, -a, -um vis-urus, -a, -um rect-urus, -a, -um audit-urus, -a, -um fut-urus, -a, -um

Infinitivos (activos) Presente ama-re vide-re reg-e-re audi-re es-se

Pasado amav-isse vid-isse rex-isse audiv-isse fu-isse

Futuro amat-urum esse vis-urum esse rect-urum esse audit-urum esse fut-urum esse / fore

Notas:

• Os infinitivos de presente e de pasado son formas bloqueadas. O infinitivo de futuro é unha perífrase composta polo participio de futuro en acusativo de singular ou plural + esse. O infinitivo de futuro de sum pode presentarse en autores arcaicos ou arcaizantes, como alternativa á perífrase futurum, -am, -um / -os, -as, -a esse a forma simple fore.

• Os participios declínanse como os adxectivos: o de presente pola 3ª e o de pasado e futuro pola 1ª e 2ª.

• Retomaremos o participio de pasado pasivo (tipo amatus) máis adiante, pois úsase para a formación de determinados tempos da pasiva. • Observa atentamente as advertencias sobre a tradución. • En canto á sintaxe, cómpre insistir en que, mentres en galego ou castelán o infinitivo pode realizar múltiples funcións (moitas delas derivadas do seu uso con preposición), en latín nunca leva preposición e só pode desempeñar as funcións de suxeito, atributo ou complemento directo. •¿Que se entende por ablativo absoluto?

43



1. Forma os participios de presente, pasado e futuro dos seguintes verbos:

facio credo iubeo

2. Declina en singular e plural o participio presente do verbo vinco.

4. Forma os infinitivos de perfecto e futuro dos seguintes verbos:

contineo obscuro procedo

5. Analiza e traduce as seguintes formas:

credidisse continentium victuri respectos


Analiza e traduce as seguintes frases de escritores latinos:

• Infandum, regina, iubes renovare dolorem. (Virxilio)

• Iuvat ire et Dorica castra desertosque locos videre. (Virxilio)

• Periculosum est credere et non credere. (Fedro) • Vincere est honestum, opprimere acerbum,

ignoscere pulchrum. (Publio Siro) • His rebus constitutis, Caesar ad portum Itium

cum legionibus pervenit. (César) • Caesar, exposito exercitu et loco castris idoneo

capto, cohortibus X ad mare relictis et equitibus CCC, de tertia vigilia ad hostes contendit. (César)

• Hannibal, L. Cornelio Q. Minucio consulibus, cum quinque navibus Africam accessit. (Cornelio Nepote)

• Scipio, pace terra marique parta, exercitu in naves imposito, in Siciliam traiecit. (Tito Livio)


1. Aplicando as regras da p. 103, di cal é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras latinas, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

rivum iudicium ligare vagina legebam crudelem legalem regem

2. Prepara unha lista de palabras castelás nas que se mantén a raíz das seguintes palabras latinas:

radicem octoginta lego legalem frigidum


OPCIÓN A 1. Analiza e traduce as seguintes frases de

escritores latinos: • Caesar, exploratis regionibus, albente

caelo, omnes copias castris educit. (César) • Acceptis mandatis, Roscius cum L.

Caesare Capuam pervenit. (César) • In Hispaniam missi Gneus et P. Scipiones

paene totam Poenis eripuerant. (Floro) • Tandem omnibus rebus obsessi, quartum

iam diem sine pabulo retentis iumentis, colloquium petunt. (César)

• Massilienses, usi L. Domitii consilio, naves longas expediunt. (César)

• P. Scipio, Pontifex Maximus, T. Grachum mediocriter labefactantem statum rei publicae, interfecit. (Cicerón)

2. Forma os participios de presente,

pasado e futuro dos seguintes verbos:

iuvo opprimo vinco 3. Forma os infinitivos de perfecto e futuro

dos seguintes verbos:

provoco respicio 4. Aplicando as regras da páxina 103, di

cál é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras latinas, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

foedum radicem magistrum reginas

5. Idea algunha frase en galego ou castelán

na que poidan aplicarse correctamente as expresións latinas da páxina 103.

44


OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 104, 1. Le o texto en voz alta. 2. Analiza e traduce oración por oración. 3. Redacta unha versión global do texto en

galego ou castelán. 4. Destaca no texto exemplos dos seguintes

recursos estilísticos:

Antítese Enumeración Aliteración 5. Organiza os substantivos do texto por

declinacións. 6. Organiza os verbos do texto por

conxugacións.

45

Obxectivos 1. Constatar que os pronomes persoais, a

coordinación e as etimoloxías confirman a estreita relación entre o latín e o galego ou o castelán.

2. Insistir no interese do estudo da lingua latina para o mellor coñecemento do galego e do castelán.

3. Reparar no personaxe de Aníbal, que debe contribuír a reforzar a idea da entrada de Hispania na historia e a valoración do que para os nosos antepasados supuxo o resultado da segunda guerra púnica.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. Os pronomes 2. Os pronomes persoais 3. O presente de subxuntivo 4. O pretérito imperfecto de subxuntivo

SIN

TAX

E

1. A oración composta 2. As oracións coordinadas

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: grupos de consoantes

TEX

TO 1. Aníbal protagoniza a segunda guerra

púnica 2. Comentario de texto


pronomes persoais e o reflexivo. 2. Coñecer a formación do presente e do

imperfecto de subxuntivo activos de todas as conxugacións e do verbo sum.

3. Clasificar correctamente as oracións compostas.

4. Coñecer as conxuncións usadas nas oracións coordinadas.

5. Comprender o proceso de evolución dos grupos consonánticos ll, pl, cl, fl.


7. Analizar e traducir oracións compostas, adaptando correctamente a orde das palabras.

8. Comprender a importancia das campañas de Aníbal en Hispania.

Orientacións • Os pronomes persoais expresan a persoa gramatical. En latín non hai pronome de terceira persoa. Da súa flexión quedan moitos restos en galego e castelán. • Se é sempre e só un reflexivo, polo que aquí non hai que facer múltiples distincións sobre o seu valor, como en castelán, por exemplo. • Nesta unidade comeza o estudo do subxuntivo. Como vimos xa ó tratar do sistema temporal-modal (p. 35 do libro de texto), o subxuntivo só ten catro tempos, que se poden agrupar de acordo co seguinte cadro:

SUBXUNTIVO

Infectum

Perfectum

Potencial

Presente

Pretérito perfecto

Irreal

Pretérito imperfecto

Pretérito pluscuamperfecto

É dicir, dentro do subxuntivo distinguimos uns tempos que expresan a posibilidade (presente e pret. perfecto), doutros que expresan a imposibilidade ou a irrealidade (pret. imperfecto e pluscuamperfecto).

11. Os pronomes persoais. O subxuntivo I. As oracións compostas

46



SISTEMA PRONOMINAL 1. Analiza e traduce as seguintes formas

pronominais:

mihi tibi secum nobiscum 2. Indica as posibilidades morfolóxicas das

seguintes formas:

te nos vobis vos 3. Pasa ó latín as seguintes formas

pronominais galegas:

de ti para nós consigo a min SISTEMA VERBAL 4. Pasa ó latín as seguintes formas verbais:

aumente comesemos pechasen loitedes faltes fosedes elixa

5. Analiza e traduce as seguintes formas

verbais (non todas están en subxuntivo):

caperes sis comparemus terret delectarent mittatis

6. Identifica o tempo e modo das seguintes

formas, tendo en conta a diferencia de conxugación:

augent / agent irritetis / mittetis saciant / capiant accedas / laudas


4. Clasifica e traduce as seguintes palabras:

ab ac ad at aut atque itaque neque

1. Indica as diferentes maneiras de dicir en latín:

e nin pois 2. Traduce ó latín:

• Nin contigo nin sen ti. • Era un campo fértil pero pequeno. • Comigo ou contra min.


autores latinos:

• Hamilcar magnas res secunda gessit fortuna, maximas bellicosissimas gentes subegit, equis, armis, viris, pecunia totam locupletavit Africam. (Nepote)

• Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit. (César)

• Romulus invitavit ad spectaculum ludorum vicinas urbis nationes atque earum (as súas) virgines rapuit. (Eutropio)

• Germani neque Druides habent, neque sacrificiis student. (César)

• In pace nullus est communis magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos ius dicunt controversiasque minuunt. (César)

• Fabius praesidium ex saltu deiecit magnisque itineribus ad exercitum contendit. (César)


1. Aplicando as regras da p. 113, di cal é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas.

mollem pluvias plorabant follem clamatorem gallos

2. Forma palabras castelás nas que se

conserve a raíz latina, derivadas das seguintes:

clavis mollis plorare collum clamare gallus

3. ¿Con que palabras latinas relacionas as

seguintes palabras galegas?:

arxentino fraterno dimisión viril tradición lúdico

47

Obxectivos 1. Asimilar as claves que caracterizan a relixión

romana precristiá e a súa orixinalidade respecto doutras relixións antigas.

2. Resumir a evolución da relixión romana ó longo das tres grandes épocas da historia de Roma, nos seus aspectos básicos (deuses, cultos, sacerdocios), segundo os diversos ámbitos (vida privada, vida pública).

3. Facer unha reflexión persoal sobre os aspectos positivos e negativos da relixión romana precristiá, en comparación coa cristiá.

Contidos

Criterios de avaliación 1. Valorar a importancia da relixión entre os

romanos para a estabilidade do estado e do fogar.

2. Comprender a receptividade á incorporación e asimilación dos deuses dos pobos cos que entraron en contacto.

3. Coñecer a evolución da relixión romana ó longo das diferentes épocas.

4. Coñecer a composición do panteón romano. 5. Valorar a importancia e a transcendencia da

inserción do cristianismo. Orientacións • O núcleo central dos contidos desta unidade consiste nunha exposición da evolución da relixión romana ó longo das tres épocas da historia de Roma: monárquica (dividida nos

seus dous períodos, preetrusco e etrusco), republicana e imperial. Ou o que é o mesmo, dende o culto aos primitivos numina, característicos dunha sociedade patriarcal, arredor da primitiva «tríade» indoeuropea formada por Xúpiter, Marte e Quirino, ata a asunción do panteón olímpico grego, só nominalmente romanizado, e a progresiva expansión, primeiro en provincias e logo na mesma Roma, do culto ó emperador como aglutinante fundamental dos innumerables pobos súbditos do Imperio. Pasando pola achega etrusca, sobre todo o cambio á nova e definitiva «tríade» capitolina, cun protagonismo maior das divindades femininas (Xúpiter, Xuno, Minerva) e o primeiro contacto coa mitoloxía grega e a súa representación antropomórfica dos deuses, e deténdose na época republicana, non só na relixión oficial, senón facendo tamén fincapé nos cultos domésticos e nos restos da antiga relixión campesiña, máis popular. •Enmarcando este núcleo, a unidade iníciase cunha introdución sobre os trazos xerais que caracterizan a relixión romana e péchase cunha breve exposición dos dous máis importantes mitos autóctonos latinos, a lenda de Rómulo e Remo e o mito de Eneas, e unha breve exposición sobre a progresiva cristianización do Imperio nos seus séculos finais.

20. A relixión dos romanos

1. Introducción

1. Características xerais 2. A relixión romana primitiva

1. Época preetrusca 2. Época etrusca

3. Época da república 1. A relixión privada ou familiar 2. A relixión popular 3. A relixión oficial

4. Época imperial 5. A mitoloxía romana 6. O cristianismo

1. Inserción do cristianismo na «romanidade»

2. O cristianismo sobrevive ó Imperio

48



1. Reflexiona por escrito sobre algún dos seguintes

temas:

• Pervivencias de manifestacións da relixiosidade romana nos tempos modernos (festas, ritos, supersticións, etc.).

• Relación entre relixión e política no mundo romano e na actualidade.

• A tolerancia cara a outros cultos nas relixións politeístas e nas monoteístas.

• Principais trazos que diferencian a relixiosidade romana da actual (comunitaria / individual; formalismo / autenticidade; esixencia / submisión).

2. Realiza unha investigación no vocabulario

galego ou castelán de palabras de orixe latina relacionadas cos aspectos seguintes:

• Terminoloxía relixiosa romana. • Nomes dos grandes deuses. • A astronomía. • Linguaxe publicitaria. • Vocabulario científico (da química, por

exemplo).


OPCIÓN A

1. Analiza e traduce as seguintes frases de autores latinos:

• Aut prodesse volunt aut delectare poetae. (Horacio) • Romani statuerunt exercitum augere et in

Hispaniam proconsulem mittere. (Nepote) • Redde argentum aut ego te tradam magistratui.

(Plauto) • Aut insanit homo aut versus facit. (Horacio) • Non ego herus tibi sed servus sum. (Plauto) • Vivamus, mea Lesbia, atque amemus. (Catulo) 2. Analiza e traduce as seguintes formas

pronominais:

sibi ego tu mecum 3. Indica as posibilidades morfolóxicas das

seguintes formas:

fui mei nostrum vestri 4. Aplicando as regras da p. 113, di cal é o

resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas.

plagam villam querellam vallem planum pluviam

5. Realiza unha investigación no vocabulario galego

ou castelán de palabras de orixe latina relacionadas co calendario.

OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 114,

1. Le o texto latino en voz alta.


3. Escribe unha versión global do texto en galego ou castelán.

4. Destaca os complementos do nome en aposición que aparecen no texto.

5. O sistema de coordinación predominante no texto é a xustaposición. ¿Cal é o exemplo de coordinación copulativa?

6. No texto aparece un pronome persoal. ¿Cal é e que ten de especial?

49

Obxectivos 1. Utilizar a aprendizaxe dos novos contidos

gramaticais para comprendelos e utilizalos mellor en galego ou castelán.

2. Aproveitar os novos datos sobre os cambios fonéticos para enriquecer o vocabulario galego ou castelán, vulgar e culto, así como a relación entre un e outro, a partir do latino.

3. Comprender a conveniencia de manexar fontes diversas sobre un mesmo tema histórico, e aprender a localizalas e a contrastalas.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA 1. O pronome relativo

2. O pronome-adxectivo interrogativo-indefinido

3. O pretérito perfecto e pluscuam-perfecto de subxuntivo

4. As formas persoais do verbo Recapitulación

SIN

TAX

E 1. As oracións subordinadas. Clasificación

2. As oracións adxectivas ou de relativo

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: grupos de consoantes (continuación)


TEX

TO

1. Retrato de Catilina 2. Comentario

Criterios de avaliación 1. Recoñecer e declinar correctamente o

pronome relativo e o pronome-adxectivo interrogativo-indefinido.

2. Coñecer a formación do perfecto e pluscuamperfecto de subxuntivo activos de todas as conxugacións e do verbo sum.

3. Coñecer todas as formas persoais activas dos verbos latinos.

4. Coñecer a estructura e a tradución das oracións adxectivas ou de relativo.

5. Comprender o proceso de evolución dos grupos consonánticos x (intervocálico) e ct.


7. Analizar e traducir oracións compostas, adaptando correctamente a orde de palabras.

Orientacións • O pronome relativo en galego ou castelán é unha forma bloqueada, invariable (que, ó que tamén se pode engadir cuxo); en latín declínase, ten xénero, número e caso. Observarás, a partir de agora, que todos os pronomes teñen como terminación única do xenitivo de singular -ius (cf. cu-ius > gal. cuxo, escrito con c-, por ser o u que lle segue unha vogal propia) e do dativo -i. • Dende o punto de vista sintáctico, o relativo introduce unha oración adxectiva ou de relativo. É, polo tanto, a marca que advirte que vai aparecer unha perífrase oracional que toda ela equivale funcionalmente a un adxectivo. De aquí derívase unha conclusión práctica para a análise da estructura dun texto complexo: cando apareza unha oración de relativo, esta pódese illar, presupoñendo que non vai achegar máis información cá que achegaría un simple adxectivo. • O relativo, polo demais, ten unha dobre cara: por un lado, compórtase como unha conxunción subordinante e, por outra, é un auténtico pronome. Ás veces, o seu aspecto subordinante queda bastante esvaecido e permanecese só o pronominal; neste caso, equivale a un simple demostrativo ('relativo de unión'; exemplo na páxina 136 do libro). • O xénero e o número do relativo delata o antedecente ó que se refire, posto que, como adxectivo que é a perífrase que inicia, sempre irá referido a un substantivo ó que modifica. O seu caso será o que esixa a función que desempeñe na oración que inicia. • Observa que o imperfecto e o pluscuamperfecto de subxuntivo dos verbos coincide cos infinitivos de presente e pretérito, respectivamente, engadíndolles as desinencias persoais.

12. Pronomes relativos e interrogativos. O subxuntivo II. As subordinadas adxectivas

50



SISTEMA PRONOMINAL 1. Declina en plural quis, quae, quid. 4. Declina en singular quae res publica. 5. Analiza os seguintes sintagmas:

quae antra quo impetu quem lacum? cui hosti cuius imperatoris? cuius passus

SISTEMA VERBAL 7. Traduce ó latín as seguintes formas verbais:

conxurarían dividiras ensinaras teriamos

8. Analiza e traduce:

adduxero complevisset convenerimus ediderint habuissent ediderint

9. Explica a orixe latina das seguintes formas

galegas:

optasen fluíron conxuraches preparase elixín fatigasen

ACTIVIDADES (p. 124) Analiza e traduce as seguintes frases:

• Interea, (Caesar) legione quam secum habebat, militibusque qui ex provincia convenerant, a lacu Lemanno qui in flumen Rhodanum fluit, ad montem Iuram qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, murum fossamque perducit. (César)

• Itaque (Caesar) Titum Labienum in Treveros, qui proximi flumini Rheno sunt, cum equitatu mittit. (César)

• (Romulus) Centum ex senioribus legit quos senatores nominavit propter senectutem. (Eutropio)

• Belgae proximi sunt Germanis qui trans Rhenum incolunt quibuscum continenter bellum gerunt. (César)

• Tum M. Tulius consul orationem habuit luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit. (Salustio)


1. Aplicando as regras da p. 125, di cal é o

resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas: biscoctum vexare lactuca despectum texere annexus luctare dixerunt exemplum

2. Forma palabras galegas derivadas das

seguintes palabras latinas:

proximus lactem despectum directum pectus

3. ¿Con que palabras latinas relacionas as

seguintes galegas?

auricular párvulo terremoto convento lector

51


OPCIÓN A 1. Analiza e traduce as seguintes frases:

• Duae sunt igitur res quae permulceant aures sonus et numerus. (Cicerón)

• Mortalis nemo est quem non attingat dolor. (Publio Siro)

• Caesar copias suas in proximum collem subducit, equitatumque, qui sustineret hostium impetum, misit. (Cesar)

• Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi castra Petreius atque Afranius habebant, planities circiter passuum CCC. (Cesar)

• In coniuratione fuit Q. Cirius quem censores senatu moverant. (Salustio)

2. Analiza os seguintes sintagmas:

qui milites quibus tectis quas mentes? quarum legionum


patefecerunt fluxeritis influxeratis ceperis

4. Aplicando as regras da p. 125, di cál é o resultado

en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

octo prolixum octavum dictum relaxare tectum

5. ¿Con que palabras latinas relacionas as seguintes

galegas?

división centígrado definir lacustre dual vespertino

6. Escribe frases en galego ou castelán nas que

poidan aplicarse correctamente as expresións latinas da p. 125.


OPCIÓN B Seguindo o texto da p. 126, 1. Le o texto en voz alta. 2. Analiza e traduce o texto, oración por

oración. 3. Redacta unha versión global do texto en

galego ou castelán. 4. Indica no texto recursos literarios típicos

do estilo de Salustio: antítese, elisións, enumeracións

52

Obxectivos 1. Asegurar o dominio dos pronomes

demostrativos, a voz pasiva e as oracións subordinadas adverbiais.

2. A través do estudo da evolución destes aspectos do latín ó galego e ó castelán, mellorar o nivel do coñecemento da súa propia lingua.

3. Contribuír a acrecentar a valoración do que supuxo para España a súa pertenza ó Imperio romano durante tantos séculos e a importancia da súa achega a ese imperio, dende o punto de vista económico, sobre todo.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. Os pronomes-adxectivos demostrativos2. A voz pasiva

SIN

TAX

E

1. Oracións subordinadas adverbiais (1): causais, temporais e finais.

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación : grupos de consoantes (continuación)

TEX

TO

1. Descrición de Hispania 2. Comentario


pronomes-adxectivos demostrativos. 2. Coñecer a formación da pasiva dos verbos

latinos. 3. Coñecer a estrutura e a tradución das

oracións adverbiais causais, temporais e finais.

4. Comprender o proceso de evolución dos grupos consonánticos gn, mn, nn.



Orientacións • Para declinar os pronomes demostrativos debes ter en conta: • O seu enunciado: p. e. ille, illa, illud • Que a base da súa declinación é un adxectivo

da 1ª e 2ª declinación, tipo bonus, -a, -um • Que en singular, o xenitivo remata sempre en

-ius e o dativo en -i (como en todos os pronomes, agás os persoais).

•En galego ou castelán a expresión dos contidos "activo" e "pasivo" non afecta a estrutura da forma verbal; é dicir, pódese discutir a natureza e mesmo a existencia da pasiva. No caso do latín, non. Hai dúas voces claramente diferenciadas. A pasiva, na parte de infectum, fórmase cambiando as desinencias da voz activa polas de pasiva; na parte de perfectum, fórmase cunha perífrase composta polo participio de pretérito (por exemplo amatus) e o verbo sum de auxiliar. • É importante ter presente que o castelán e o galego son linguas que non teñen unha gran predilección pola pasiva (fronte ó portugués, por exemplo, que a usa máis; de aí, as numerosas pasivas que adoitan utilizar os portugueses que non dominan o castelán ó tratar de expresarse neste idioma). Teñen tan pouca predilección que ata inventaron unha pasiva con se, é dicir con formas activas. Isto debe terse moi en conta, porque o latín usa con relativa frecuencia a pasiva e, en moitas ocasións, a tradución máis correcta debe facerse transformando a oración en activa. A oración pasiva pode levar un complemento axente que en latín se constrúe en ablativo (ablativo axente) coa preposición a/ab, se é persoa, e sen preposición, se é cousa. • En canto ás oracións subordinadas adverbiais, é dicir perífrases oracionais que equivalen a un adverbio, é interesante que elabores un cadro no que consten as conxuncións subordinantes (cos seus correlativos e reforzos, se os houbese) e os modos con que se constrúen. • Presta especial atención ó cum histórico e á súa tradución ó galego ou ó castelán.

13. Os demostrativos. A voz pasiva. As subordinadas adverbiais I

53



SISTEMA PRONOMINAL

1. Indica as posibilidades morfolóxicas das seguintes formas:

haec illa hoc istis illi 2. Declina en singular e plural hic aestus. 3. Declina en singular e plural ista acies. 4. Declina en singular e plural illud rus. 5. Pasa ó latín as seguintes expresións:

con esta natureza daquela paz para estes fríos deses bois a aquel Catón eses gardiáns

6. Analiza e traduce e cambia de número:

hos adventus istam caedem illo Cimone huic discessu isti discordiae haec faenora

SISTEMA VERBAL

7. Cambia de activa a pasiva as seguintes formas verbais:

aedificarent agemus appellabunt comperiatis doces educo

8. Analiza e traduce as seguintes formas verbais:

tribuamur sinebatur numerari servaris repellentur purgetur

9. Pon en activa as formas do exercicio anterior. 10. Forma o participio pasado dos seguintes verbos:

afficio conservo convinco depono exerceo

11. Pasa ó latín as seguintes formas verbais:

foses afectada fosen conservados fosemos convencidas foron abandonados sería exercitado fora dito


demonstratum est - fatigati sunt - impetrata sint repulsus ero - recepti essetis - sustentum sit



• Como chegara o día do combate, os xinetes son sacados rapidamente do campamento.

• Cando descubriron o inimigo, achegáronse pouco a pouco.


autores latinos:

• Donec eris felix, multos numerabis amicos. (Ovidio)

• Dum vires annique sinunt, tolerate labores. (Ovidio)

• Cum pavor ac trepidatio totam urbem pervenisset, alius insuper tumultus ex arce auditur. (Livio)

• Cum uxores non haberent, Romulus invitavit ad spectaculum ludorum nationes vicinas urbi Romae. (Eutropio)

• Quod ubi Caesar comperit, in Galliam lle recepit pontemque rescidit. (César)

• Ubi Petreius signum dat, cohortes paulatim incidere iubet. (Cesar)

• Ubi periculum advenit, invidia atque superbia post fuere. (Salustio)

• Hannibal anno tertio postquam domo profugerat, in Africam accessit. (Nepote)

• Hamilcar, postquam mare transiit in Hispaniamque venit, magnas res gessit. (Nepote)


1. Aplicando as regras da p. 137, di cal é o

resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

cannam cognatum damnum domina hoc anno

2. Sinala palabras galegas derivadas das

seguintes latinas:

damnum lignum signum somnum

3. Relaciona as seguintes palabras coas latinas correspondentes:

fontibre óleo ventá melifluo vinícola paludismo

54


OPCIÓN A


autores latinos: • Contenditur proelio et, quod prius in tumulum

Afraniani venerant, nostri repelluntur. (César) • Ego primam partem tollo, quia nominor leo,

secundam, quia sum fortis, tribuetis mihi. (Fedro) • Caesar T. Sextium legatum misit, ut cohortes ex

castris celeriter educeret. (César) • Caesar, ut Germanis metum iniceret, ut

Sugambros ulcisceretur, ut Ubios obsidione liberaret, se in Galliam recepit. (César)

• Ad medium fere spatium constiterunt, ne consumptis viribus appropinquarent. (César)

• (César) postridie milites equitesque in expeditionem misit ut eos, qui fugerant, persequerentur. (César)

• Habes amicos quia amicus es. (Plauto) • Fuerunt consules L. Iunius Brutus, qui maxime

egerat ut Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Collatinus. (Eutropio)

• Gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus. 2. Aplicando as regras da p. 137, di cal é o

resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

gannire autumnum annum pugnum tam magnum lignum


OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 138, 1. Le o texto en voz alta. 2. Analiza e traduce o texto, oración por


galego ou castelán. 4. Clasifica os distintos tipos de ablativo do

texto.

55

Obxectivos 1. Aumentar o coñecemento teórico e práctico

do galego e do castelán, a través do seu contraste co latín, nas diferentes cuestións estudadas de morfoloxía e sintaxe.

2. Afacerse á utilización dos textos propostos como fontes para o coñecemento directo da historia.

3. Enriquecer o dominio do léxico culto galego ou castelán e a utilización de expresións latinas correntes nese nivel da linguaxe en todas as linguas modernas.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. O demostrativo anafórico 2. Os demostrativos enfáticos 3. Evolución ó galego ou ó castelán dos

demostrativos 4. Os verbos depoñentes

SIN

TAX

E 1. Oracións subordinadas adverbiais (2): concesivas, condicionais, consecutivas, comparativas

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: grupos de consonantes (continuación)

TEX

TO 1. Octavio recibe o título de «Augusto e

Pai da patria» 2. Comentario

Criterios de avaliación 1. Recoñecer e declinar correctamente o

demostrativo anafórico e os enfáticos, observando a súa evolución ó galego e ó castelán.

2. Coñecer o concepto de verbo depoñente e a súa conxugación.

3. Coñecer a estrutura e a tradución das oracións adverbiais concesivas, condicionais, consecutivas e comparativas.

4. Comprender o proceso de evolución dos grupos consonánticos c(u)l, li, ti, di + vogal.



Orientacións • Nesta unidade remata o estudo dos pronomes. É interesante pararse na evolución da estrutura pronominal no seu conxunto ó galego ou ó castelán. • Fíxate no concepto de verbos depoñentes.

NOTA: segue completando o cadro no que consten as conxuncións subordinantes (cos seus correlativos e os seus reforzos, de habelos) e os modos con que se constrúen.

14. Os demostrativos II. Os verbos depoñentes. As oracións subordinadas adverbiais II

56



SISTEMA PRONOMINAL 2. Declina en singular e plural is portus. 4. Traduce ó latín os seguintes sintagmas:

a nós mesmos do propio corpo para o mesmo templo os mesmos xumentos das propias liñaxes ó propio Varrón

5. Analiza e traduce os seguintes sintagmas:

eidem centurioni eius status eos conatus ipsa exempla ipsi pugnae eorum equitum eadem urbe iisdem praesidiis

SISTEMA VERBAL 7. Localiza dez verbos depoñentes no

vocabulario final. 8. Analiza e traduce:

profectus es imitati sunt locuta est passus sum

9. Traduce ó latín as seguintes formas verbais

galegas:

naceu pensabas falarán sufriramos


1. Clasifica e traduce as seguintes conxuncións

subordinantes:

nisi dum etiamsi quia ubi donec


• Os gardiáns non acudiron, a pesar de que foron chamados.

• Se as ordes do ditador fosen obedecidas, conservaríase a fortaleza.


autores latinos:

• Naturam si sequimur ducem, numquam errabimus. (Cicerón)

• Si vis amari, ama. (Séneca) • Male si loqueris, aut dormitabo aut ridebo.

(Horacio) • Mulier si pulchra est, nimis ornata est. (Plauto) • Si vales, bene est, ego valeo. (Cicerón) • Non iubeo sed, si me consulis, suadeo. (Cicerón) • Ut me leva(ve)rat adventus tuus, sic discessus

afflixit. (Cicerón) • Ut opta(vi)sti ita est. (Cicerón) • Vivis et vives ita ut nunc vivis. (Cicerón) • Cato, ut M. Perpenna narrat, Romam demigravit.

(Cornelio Nepote) • Fuit Cimon tanta liberalitate ut numquam in suis

hortis custodem imposuerit. (Cornelio Nepote) • Sextus Aufidius est ita temperatis moderatisque

moribus, ut summa severitas cum summa humanitate iungatur. (Cicerón)

• Hi, etsi magno aestu fatigati erant, tamen imperio paruerunt. (César)


1. Aplicando as regras da p. 147, di cál é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

alium speculum filium lenticulas mulierem alienum

2. Forma palabras en galego ou castelán nas que

se conserve a raíz latina.

auricula alienus folia consilium audio radium

3. Indica de qué palabras latinas proceden as

seguintes palabras galegas:

morbo audaz agnóstico ingravidez hortícola risa

57

Obxectivos 1. Ser capaz de distinguir, segundo o contexto,

os diferentes sentidos do enunciado «o dereito romano».

2. Valorar o paso decisivo que supuxo evolucionar do dereito non escrito á norma escrita, e saber distinguir as diferentes formas en que esta se materializa e a importancia desta faceta da civilización romana na historia do dereito occidental e o papel que o latín xogou na transmisión dese legado común.

3. Comprender a importancia que sempre tivo, xunto ás leis promulgadas, a chamada «xurisprudencia»; é dicir, a interpretación que dela fixeron os xuristas e os tribunais.

Contidos

Criterios de avaliación 1. Valorar o dereito como unha das achegas

máis transcendentais de Roma á civilización occidental.

2. Establecer as diferentes etapas da súa formación e desenvolvemento.

3. Coñecer as fontes do dereito romano. 4. Coñecer algunhas expresións latinas de orixe

xurídica. Orientacións • Estamos ante un tema fundamental no que constitúe o legado da civilización romana, pero un tema á vez de gran complexidade. Esa é a razón de iniciar a unidade cunha aclaración previa e imprescindible do que se entende por dereito romano: o conxunto de normas de rango legal acumuladas ó longo da historia do que chamamos «Roma», a ciencia xurídica romana ou xurisprudencia desenvolvida paralelamente

como interpretación, desenvolvemento ou compilación desas normas legais e, finalmente, o «dereito romano» como materia do currículo da carreira de dereito. Nesta unidade ímonos ocupar, sobre todo, do primeiro aspecto, o que poderiamos cualificar de historia do dereito romano, dende o primitivo dereito consuetudinario ata a compilación definitiva do dereito escrito levada a cabo en tempos de Xustiniano. En primeiro lugar, iranse distinguindo os diferentes tipos de normativa, para pasar logo a informar das principais recompilacións de época imperial e, de modo especial, da que poderiamos chamar «póstuma», o Corpus iuris civilis de Xustiniano. • Esta visión sistemática e extractada da historia do dereito romano complétase con dous apéndices: un sobre a súa pervivencia na lexislación europea, dende os primeiros códigos medievais, ata a culminación da renovación moderna dos diferente códigos nacionais, xa a finais do século XIX; e outro, no que se recolle unha selección de expresións latinas das moitas que se usan habitualmente na linguaxe xurídica.

21. O dereito romano

1. Definición e historia do dereito romano

1. Definición 2. Historia do dereito romano 3. Fontes do dereito 4. As recompilacións 5. Pervivencia do dereito romano 6. Expresións latinas de orixe xurídica

58


OPCIÓN A

1. Analiza e traduce as seguintes frases de autores latinos:

• Hostes in locis patentioribus constiterunt, ut, si Romani venirent, acie instructa depugnarent. (César)

• Convincam te si negas. (Cicerón) • Fabius, ut erat imperatum, praesidium

ex saltu deiecit, magnisque itineribus ad exercitum Afranii contendit. (César)

• Erant, ut supra demonstratum est, legionibus Afranii tres, Petreii duae. (César)

• Odium paternum erga Romanos sic Hannibal conservavit, ut prius animam quam id deposuerit. (Cornelio Nepote)

• Hoc itinere Hannibal adeo gravi morbo oculorum adficitur, ut postquam numquam dextro aeque bene usus sit (usou). (Cornelio Nepote)

• Vis tempestatis ita obscurabat, ut vix proximum agnoscere posset. (César)

• Romam, quamquam itinere et proelio fessi erant, tamen Metello obviam procedunt. (Salustio)

• Caesar, etsi multis rebus in Italiam revocabatur, tamen constituerat nullam partem belli in Hispania relinquere. (César)

2. Declina en singular e plural id genus.

3. Constrúe frases nas que encaixen algunha das seguintes expresións:

... de facto... de iure...

... dura lex, sed lex...

... in dubio pro reo...

... stricto sensu...

OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 148,

1. Le o texto en voz alta.


3. Redacta unha versión global do texto en galego ou castelán.

4. Pasa a voz activa os oracións pasivas do texto.

5. Indica os posibles valores da palabra cum en latín.


ACTIVIDADES (p. 228) 1. Define e diferencia claramente os distintos

tipos de dereito:

• Consuetudinario • Civil

público privado

• De xentes 2. Diferencia claramente os distintos tipos de

disposicións legais, segundo a súa fonte lexislativa:

Leis Edictos Constitucións Plebiscitos

3. Sitúa cronoloxicamente as seguintes leis e

personaxes do mundo do dereito:

Leis Personaxes Corpus iuris civilis Gayo Lex Hortensia Apio Claudio, o cego Lei das doce Táboas Xustiniano Lei de citas Caracalla

59

Obxectivos 1. Recoñecer as cantidades que se atopan

formuladas mediante cardinais ou ordinais e familiarizarse con estes últimos para o seu uso correcto en galego ou castelán.

2. Incrementar a bagaxe de palabras (cultas e vulgares), da que se terá unha idea máis completa grazas ó coñecemento da súa etimoloxía.

3. Constatar o interese dos textos latinos propostos, non só para a aprendizaxe da gramática, senón tamén como fonte histórica.

4. Comprobar a presenza frecuente de temas relacionados co pasado romano á historia da literatura.

Contidos

MO

RFO

LOX

ÍA

1. Os numerais: cardinais e ordinais

SIN

TAX

E

1. Oracións completivas con conxuncións 2. Interrogativas indirectas

LÉX

ICO

1. Etimoloxía e derivación: grupos de consonantes máis ĕ ante vogal

TEX

TO 1. Adriano sucede a Traxano, ambos os

dous emperadores de orixe hispana 2. Comentario


numerais. 2. Coñecer a estrutura e a tradución das

oracións subordinadas substantivas. 3. Comprender o proceso de evolución do

grupo consonante + ĕ ante vogal. 4. Utilizar correctamente determinadas

expresións latinas.


Orientacións • As oracións completivas con conxuncións e as interrogativas indirectas son oracións subordinadas substantivas; é dicir, perífrases oracionais que equivalen a un substantivo, e todas elas desempeñan a función de suxeito ou complemento directo doutra oración considerada como principal respecto desta. • Posto que aquí remata o estudo das oracións subordinadas, é conveniente que repases o cadro que fuches enchendo ó longo das últimas unidades. Atoparás que algunhas conxuncións se repiten na introdución de oracións subordinadas. Este é o caso sobre todo de ut, cum (<quum < quom) e quod. Pasa o mesmo en castelán ou galego coa conxunción "universal" que. Agora pódese facer unha lectura dos valores que, polo contexto, poden tomar estas conxuncións na súa tradución ó galego ou ó castelán. É como se estivésemos a encher un encrucillado, atendendo as verticais e agora intentásemos lelo atendendo as horizontais. Comproba nun dicionario, p. e., as diferentes traducións ou valores que se lles asignan ás mencionadas conxuncións.

15. Os numerais. Oracións completivas e interrogativas

60



2. Expresa en números romanos os cardinais seguintes e logo convérteos

en ordinais:

quadringenti triginta duo octingenti novem 3. Escribe en latín os numerais cardinais expresados polos seguintes

números romanos:

DCCLIII DIX CDLXXVI MDCCCVIII MCMXCV


Analiza e traduce as seguintes frases:

• Caesar milites cohortatus est ut suae pristinae virtutis memoriam retinerent. (César)

• In eo itinere Caesar persuadet Castico ut regnum in civitate sua occuparet. (César)

• Cicero per Fulviam effecerat ut Q. Curius consilia Catilinae sibi proderet. (Salustio)

• Decrevit senatus ut L. Opimius videret ne quid respublica detrimenti caperet. (Cicerón)

• Hersilia coniux Romulum rogat ut parentibus earum det veniam et in civitatem accipiat. (Tito Livio)

• Themistocles persuadet populo ut ea pecunia classis centum navium aedificaretur. (Nepote)

• Scribam quid sentiam. (Cicerón) • Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni e aqua interdiceretur.

(Nepote) • Orgetorix a Sequanis impetrat ut per fins suos Helvetios ire patiantur.

(César) • Incertum est quo tolo che mors expectet. (Séneca)


1. Aplicando as regras da p. 155, di cal é o resultado en galego ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

Araneam puteum cuneam Plateam pineam cuneum

2. Indica de qué palabras latinas proceden as seguintes palabras

galegas:

acueducto paciente visión conxugal incógnita

61

Obxectivos 1. Ser capaz de interpretar correctamente as

indicacións cronolóxicas que se atopen nos textos manexados na clase, tanto latinos coma traducidos.

2. Afondar na historia do que segue a ser o calendario occidental.

3. Mellorar o coñecemento deste campo semántico nas distintas linguas que se manexen, comparando os nomes de meses e días da semana.

4. Valorar, unha vez máis, o importante que é a achega romana ó acervo cultural común da humanidade, e non só dos pobos europeos e occidentais.

Contidos

Criterios de avaliación 1. Coñecer o proceso de establecemento do

calendario romano. 2. Coñecer a división do tempo en anos, meses

e días coa súa formulación correspondente. 3. Coñecer a forma de dividir o día e a noite, as

actividades diarias. Orientacións • A pesar de que se trata dun tema aparentemente menor, deterse no seu estudo ten un grande interese: explica a historia do noso calendario. Como por «noso» enténdese non só o dos españois que falan castelán, o tema resultaranos moi interesante para facer un estudo comparativo sobre o campo semántico do cómputo do tempo nas distintas linguas: nomes de estacións, meses, días da semana, ademais doutras palabras que teñen que ver co

tema, como «século», «lustro», «xubileo», «sesta», etc.; expresións de uso corrente como «fasto» ou «nefasto», Ad kalendas graecas, «os idus de marzo»... Por outro lado, o coñecemento duns cantos datos básicos é imprescindible para a correcta resolución das indicacións cronolóxicas que se atopen nos textos. •A unidade iníciase precisamente con esta cuestión: a dos diferentes procedementos de expresar o ano dun acontecemento. Pásase logo a explicar a evolución do calendario romano, dende o primitivo calendario lunar de dez meses ata a definitiva reforma de César. De paso, explícase a orixe dos nomes dos meses e dos días, e o complicado sistema para fixar a data do mes. Para que non caiban dúbidas ó respecto, e como referencia de consulta, exponse completo o calendario do ano, coa indicación da expresión de cada día de cada mes. Finalmente, infórmase da distribución das horas e das actividades ó longo do día.

1. Evolución do calendario romano

1. Cronoloxía 2. O calendario primitivo

2. O calendario republicano 1. O ano 2. Os meses 3. Os días

3. O calendario republicano 4. O horario

1. As horas do día 2. Actividades diarias

22. O calendario romano


ACTIVIDADES (p. 236) 1. Busca os nomes dos días da semana

noutras linguas modernas (catalán, italiano, francés, inglés, etc.) e constrúe un cadro comparativo. ¿A que conclusión se chega?

2. Escribe en latín, mediante as fórmulas

vistas, as seguintes datas:

- A da fundación de Roma, segundo a tradición.

- A do asasinato de César. 3. Establece a equivalencia, nas diferentes

ordes cronolóxicas romanas, do ano:

• -509 a. C.: comezo da época da República.

62


OPCIÓN A

2. Analiza e traduce as seguintes frases: • Caveant consules ne quid detrimenti (algo de dano, algún

dano) res publica capiat. (Fórmula do senatus consultum ultimum)

• Plerique postulaverunt ut proponeret quae conditio belli foret, quae praemia armis peterent. (Salustio)

• Ex iis litteris, quas Atticus mihi legit, quid ageres et ubi esses cognovi. (Cicerón)

• Hannibal servo imperavit ut omnes fores aedificii circumiret ac propere sibi nuntiaret num eodem modo undique obsideretur. (Nepote)

• Sententiis dictis, constituunt ut ii, qui a valetudine, a aetate inutiles sint belo, oppido excedant. (César)

• Haud facile discerneres utrum imperatori an exercitui (Hannibal) carior esset. (T. Livio)

3. Aplicando as regras da p. 155, di cál é o resultado en galego

ou castelán das seguintes palabras, e explica os cambios fonéticos sufridos por elas:

lanceare extraneum calceare vineam matteam

4. Indica de qué palabras latinas proceden as seguintes

palabras:

península exceso filial postulante idéntico propósito

5. Escribe algunha frase en galego ou castelán na que poidan

aplicarse correctamente as expresións latinas da páxina 155.

6. Escribe en latín, mediante as fórmulas vistas, as seguintes

datas:

- O día en que se fai esta actividade. - O aniversario, propio ou dalgunha outra persoa.

7. Establece a equivalencia, nas diferentes ordes cronolóxicas

romanas, do ano:

- -208 a. C.: comezo da conquista de España polos romanos.


OPCIÓN B

Seguindo o texto da p. 156, 1. Le o texto en voz alta. 2. Analiza e traduce o texto, oración por


galego ou castelán. 4. Clasifica as diferentes formas nominais

que aparecen no texto. 5. Clasifica os diferentes pronomes que

aparecen no texto. 6. Clasifica as diferentes conxuncións

coordinantes que aparecen no texto.

63

Obxectivos 1. Practicar a análise e a tradución de textos. 2. Aplicar os coñecementos gramaticais

traballados ó longo do curso. 3. Aplicar os coñecementos adquiridos sobre

Roma e o seu legado. Contidos Orientacións • Segue as instrucións da páxina 161.

Todos os adquiridos ó longo do curso.


ACTIVIDADES (p. 162, 163 e 164) Traduce os textos das Fábulas de Higino:

I. Europa II. Minos III. Theseus IV. Ariadna V. Prometheus VII. Deucalion et Pyrra


Páxina 164 Traduce a fábula de Higino:

VI. Pandora

Tradución

64

Solucións das actividades UNIDADE 1 Páxina 18 3. lingua grupo Persa Indo-iranio Sardo Itálico Búlgaro Eslavo Provenzal Itálico Esloveno Eslavo Noruegués Xermánico 5. latín amicus Lacus lupus recipere castelán amigo Lago lobo recibir francés ami Lac loup recevoir italiano amico Lago lupo recibere portugués amigo Lago lobo receber catalán amic Llac llop rebre galego amigo Lago lobo recibir Conclusións: 1.ª Constátase a pervivencia das devanditas palabras latinas (como uns exemplos entre miles) nas diversas linguas románicas. 2.ª Nunhas linguas, a terminación das palabras foi máis drástica (francés ou catalán) ca noutras (resto). Nas que o -u non desapareceu, transformouse (abríndose) en -o. O -e final do infinitivo desapareceu na maioría (infinitivos en -r), pero permaneceu nalgunhas. 3.ª En canto ás consoantes internas, obsérvase a conversión case xeral das oclusivas xordas (C, P) intervocálicas, en sonoras (G, B). 6. África, agrícola, angustia, Apulia, arma, audacia, augur, aula, barba, calor, canto, capto, causa, censor, concordia, cónsul, contra, creo, culpa, curia, custodio, de, declamo, declaro, divido, durmo, educo, etc. (abreviatura da expresión latina et cetera, «e as restantes cousas»). 8. Mozárabe: kharxas (século X). Galego-portugués: Cantigas (séculos XII-XIII). Castelán: Cantar de mio Cid (séculos XI-XIII). Catalán: Homilies D 'Organyà (século XII). 9. Filosofía: Erasmo (1466-1536). Humanista holandés, autor do Eloxio da loucura. Luis Vives (1492-1540). Humanista español, profesor en París, Oxford e Lovaina. Escribiu numerosos tratados de filosofía, relixión, pedagoxía, política.

Descartes (1596-1650). Filósofo e matemático francés, autor de O discurso do método. Leibniz (1646-1716). Filósofo racionalista alemán. Física-matemática: Newton (1642-1727). Físico e matemático inglés. Autor dos Principia mathematica, obra na que enunciou a lei da atracción universal. Ciencias naturais: Linneo (1707-1778). Naturalista sueco. Pai da botánica moderna. Creador da nomenclatura binaria. Teoloxía: Documentos eclesiásticos (Encíclicas). UNIDADE 2 Páxina 24 1. Orientación: Atención especial a: pronunciación das letras ou grafías: ll (Gallia, galli, appellantur, ille). qu (quarum, Aquitani, qui, quousque, quamdiu, quem, virumque, qui). v (divisa, virumque, lavinia, vi, saevae). i consonántico: (iactabit, Troiae, iactatus, Iunonis). c + e, i (celtae, audacia). Coincidencia da posición do acento entre latín e galego ou castelán (Gallia, partes, Belgae, lingua, celtae, Catilina, patientia, audacia, arma, etc.). 2. Gal-li-a / Ga-lia, Pa-ti-en-ti-a / pa-cien-cia Au-da-ci-a /au-da-cia. 3. Gal-li-a, pa-ti-en-ti-a, Tro-iae, tu-us, il-lle, a-li-am. 4. tértiam: esdrúxula; penúltima sílaba breve por posición (aberta seguida de vogal). quoúsque: grave; penúltima sílaba longa por posición. virúmque: grave; penúltima sílaba longa por posición. Catilína: grave; penúltima sílaba longa por natureza (este i é longo). prófugus: esdrúxula; penúltima sílaba breve por natureza (este u é breve). appellántur: grave; penúltima sílaba longa por posición (vogal seguida de consoante dobre). 6. navis: nave invalidus: inválido A letra v xeneralizouse para transcribir o fonema /b/, procedente do v consonántico latino.

65

subiectus: suxeito Iesus: Xesús obiectare: obxectar maiestas: maxestade adiectivus: adxectivo A letra x xeneralizouse para transcribir o fonema /j/, procedente do i consonántico latino. UNIDADE 3 Páxina 38: morfoloxía 2. En latín todas as formas activas, tanto do grupo de «presente» como de «perfecto», son formas simples; nisto coincide co galego, pero o castelán é máis innovador e as de «presente» son simples e as de «perfecto» compostas. En latín, os tempos de presente en voz pasiva son formas simples e distínguese das activas mediante desinencias especiais; en galego ou castelán son compostas, tanto as de presente como as de perfecto. 3.

Prefixo Raíz Sufixo temático

Sufixo/s gramaticai/s

En am oramento S En am ora se-n 4. Caso e número: mediante sufixos ou morfemas gramaticais. Xénero: a distinción entre masculino e feminino non se expresaba mediante morfemas diferentes. Pero si había unha especialización (con moi poucas excepcións) do tema en -a (1.ª declinación), en xénero feminino, e do tema en -o (2.ª declinación), en xénero masculino. O xénero neutro si se diferenciaba mediante morfemas propios, aínda que só nos casos nominativo, vocativo e acusativo, tanto en singular coma en plural; nos demais casos, non se distinguen os substantivos de xénero masculino ou feminino. 6. 1.ª decl.: tema en –a 1.ª conx.: tema en –a 2.ª decl.: tema en –o 2.ª conx.: tema en –e 7. Tema xen.

singular Tema Declin.

Consul, consulis -is Cons. 3ª Senatus, senatus -us -u- 4ª Nauta, nautae -ae -a- 1ª Templum, templi -i -o- 2ª 8.

Tema presente Perfecto Supino aperio, aperis, aperire aperui apertum (abrir)

aperi- (4ª) aperu- apert- capto, captas, captare captavi captatum (cazar)

capta- (1ª) captav- captat-

UNIDADE 4 Páxina 41: morfoloxía Sistema nominal 1. nautae: xenitivo e dativo de singular; nominativo e vocativo de plural. causa: nominativo, vocativo e ablativo de singular. capris: dativo e ablativo de plural. 3. Nom. lingua latina Voc. lingua latina Acus. linguam latinam Xen. linguae latinae Dat. linguae latinae Ablat. lingua latina Sistema verbal 6-7. audi-t: 3.ª persoa de singular, presente de indicativo. Tema en -i; 4.ª conxugación. aperi-mus: 1.ª primeira persoa de plural, presente de indicativo. Tema en -i; 4.ª conxugación. naviga-t: 3.ª persoa de singular, presente de indicativo. Tema en -a; 1.ª conxugación. capta-tis: 2.ª persoa de plural, presente de indicativo. Tema en -a; 1.ª conxugación. habe-nt: 3.ª persoa de plural, presente de indicativo. Tema en -e; 2.ª conxugación. Páxina 43: sintaxe 2. Poetae linguam latinam discunt. S CD V Os poetas estudan a lingua latina. Agricola capras non videt. S CD V O agricultor non ve as cabras. Caprae ruinas occupant. S CD V As cabras ocupan as ruínas. 3. Poeta linguam latinam discit. Agricolae capras non vident. Capra ruinas occupat. 4. O labrador abre a porta: agricola portam aperit. O mariñeiro ve terra: nauta terram videt. As aguias cazan cabras: aquilae capras captant. 6. Vitam regit fortuna non sapientia. CD V S A fortuna, non a sabedoría, rexe a vida. Paratae lacrimae insidias indicant. S CD V As bágoas finxidas indican falsidade. Pecunia non olet. S V O diñeiro non ule.

66

Fama volat. S V A fama voa. Terra salutiferas herbas nutrit. S CD V A terra produce saudables herbas. Páxina 45: léxico 1. En todas se perde o m final de acusativo. O ě breve e tónico mantense en galego e ditonga > ie en castelán: terram > terra e tierra. O ŏ breve e tónico mantense en galego e ditonga > ue en castelán: scholam > escola e escuela; bonam > boa (con perda da nasal) e buena. UNIDADE 5 Páxina 51: morfoloxía Sistema nominal 1. amici: xenitivo singular, nominativo e vocativo plural. agro: dativo e ablativo singular. puer: nominativo e vocativo singular. 2. pecunias: acusativo plural de pecunia, -ae; pecuniam. bellorum: xenitivo plural de bellum, -i; belli. viros: acusativo plural de vir, viri; virum. 3. puerum / pueros; bellum / bela; agricolam / agricolas. 4. Neutro, 2.ª declinación: stabula (stabulum, -i). Feminino, 1.ª declinación: tabula (tabula, -ae); lacrima (lacrima, -ae). 6. Singular Plural Nom. oppidum oppida Voc. oppidum oppida Ac. oppidum oppida Xen. oppidi oppidorum Dat. oppido oppidis Abl. oppido oppidis Sistema verbal 7-8. Tema vogal de unión. Sufixo temporal / modal. Desinencia. audi-o: tema + desinencia; audimus. vide-ba-nt: tema + morfema temporal + desinencia; videbat. ama-ba-s: tema + morfema temporal + desinencia; amabatis. aperi-e-ba-m: tema + vogal de unión + morfema temporal + desinencia; aperiebamus. reg-e-ba-tis: tema + vogal de unión + morfema temporal + desinencia; regebas. mane-ba-mus: tema + morfema temporal + desinencia; manebam. 9. audiebant: 3.ª persoa de plural, pretérito imperfecto de indicativo de audio, oían. captabat: 3.ª persoa de singular, pretérito imperfecto de indicativo de capto, El cazaba.

navigabas: 2.ª persoa de singular, pretérito imperfecto de indicativo de navigo, navegabas. habebamus: 1.ª persoa de plural, pretérito imperfecto de indicativo de habeo, tiñamos. geritis: 2.ª persoa de plural, presente indicativo de gero, facedes. manebant: 3.ª persoa de plural, pretérito imperfecto de indicativo de maneo, permanecían. Páxina 52: sintaxe 1. Nautae strenui ad terram navigabant. S CC V Os valentes mariñeiros navegaban cara á terra. Aquilae per altas pinos volabant. S CC V As aguias voaban polos altos piñeiros. Servi inter ruinas nigros tauros curabant. S CC CD V Os servos coidaban negros touros entre as ruínas. 2. Os nenos levaban as cabras cara ó corte. Pueri capras in stabulum ducebant. Roma facía a guerra contra os pobos veciños. Roma bellum contra vicinos populos gerebat. 5. Avarum irritat, non satiat pecunia. CD V V S O diñeiro excita o avaro, non o sacia. Verba volant, scripta manent. S V S V As palabras voan, o escrito permanece. Gn. Pompeius bellum gerebat. S CD V Gn. Pompeyo levaba a cabo a guerra. Catilina arma per Italiam parabat. S CD CC V Catilina preparaba armas por Italia. Páxina 53: léxico 1. O u final dos acusativos en um > o: avarum: avaro; verbum: verbo; sinum: gal. seo (con perda da nasal), cast. seno. O vogal ĭ breve tónico > e: sinum: seo e seno. Unha vogal breve postónica desaparece: viridem: verde; nobilem: nobre; tabulam: táboa; pero gal. táboa (con perda de -l-, cf. macula > mágoa). O ŏ breve e tónico > ue en cast.; en gal. mantense: nostros: gal. med. nostro, cast. nuestros; volant: cast. vuelan, gal. voan (cf. tabulam: táboa). 2. vir: viril, virilidade, univira. arma: armario, armatoste, armisticio. manere: remanente, manso, mansión. gero: xerencia, xestor, xestión. bellum: bélico, belicoso, belixerante. 3. belixerante: de bellum, guerra, e gero, facer.

67

laudable: de laudo, gabar. verbal: de verbum, palabra. servidume: de servus, servo. taurino: de taurus, touro. conducto: do verbo duco, conducir. 4. Contareiche o problema grosso modo. Non te preocupes; esas cousas son peccata minuta. O templo atopábase extra muros da cidade. UNIDADE 6 Páxina 60: morfoloxía Sistema nominal 2. Nom. magni magnae magna Voc. magni magnae magna Ac. magnos magnas magna Xen. magnorum magnarum magnorum Dat. magnis magnis magnis Abl. magnis magnis magnis 3. Nom. bonus poeta Voc. bone poeta Ac. bonum poetam Xen. boni poetae Dat. bono poetae Abl. bono poeta 5. nostros nautas: acusativo plural masculino. nostrorum nautarum: xenitivo plural masculino. bono agricolae: dativo singular masculino. boni agricolae: xenitivo singular ou nominativo plural masculino. 7. avidis agricolis; parvas pinos; magno muro; latinorum nautarum Sistema verbal 9, 10. estis: 2.ª persoa de singular, presente de indicativo do verbo sum, sodes, estades. manebas: 2.ª persoa de singular, pretérito imperfecto de indicativo do verbo maneo, permanecías. eram: 1.ª persoa de singular, pretérito imperfecto de indicativo do verbo sum, era, estaba. eras: 2.ª persoa de singular, pretérito imperfecto de indicativo do verbo sum, eras, estabas. laudas: 2.ª persoa de singular, presente de indicativo do verbo laudo, gabas. erant: 3.ª persoa de plural, pretérito imperfecto de indicativo do verbo sum, eran, estaban. sumus: 1.ª persoa de plural, presente de indicativo do verbo sum, somos. regis: 2.ª persoa de singular, presente de indicativo do verbo rego, gobernas. erat: 3.ª persoa de singular, pretérito imperfecto de indicativo do verbo sum, era, estaba. 13. Pres. de ind. Pret. imp. de ind. ago agit agebat

sileo silet silebat sum est Erat Páxina 62: sintaxe 1. Agricolarum tauri: os touros dos agricultores. Pueri amicus: amigo do neno. 2. Os amigos de Catilina: Catilinae amici. A alegría dos amigos: amicorum laetitia. 3. Scripta pulchra sunt. Tauri magni erant. Capra nigra erat. Poeta bonus est. 4. Potentia et opulentia Pompei magnae S CN Atr. erant. V O poder e a riqueza de Pompeyo eran grandes. Alba, Latii oppidum, contra Romam bellum S Aposición CC CD facit. V Alba, cidade do Lacio, fai a guerra contra Roma. 6. Verae amicitiae sempiternae sunt. S Atr. V As verdadeiras amizades son eternas. Odium est ira inveterata. S V Atr. O odio é unha ira arraigada. Ira initium insaniae est. S Atr. CN V A ira é o comezo da loucura. Roma asina erat, opulentia negligentiam S Atr. V S CD tolerabat. V Roma era forte; a súa riqueza soportaba a neglixencia. Concordia maxima, minima avaritia erat. S Atr. Atr. S V Era máxima a súa concordia, mínima a súa avaricia. Domitius ad Pompeium in Apuliam peritos S CC CC CD locorum mittebat. CN V Domicio enviaba uns coñecedores do lugar a Pompeyo, a Apulia. Aemilius Scaurus, avidus potentiae et S Apos. CN divitiarum, vitia Iugurthae silebat. CN CD CN V Emilio Escauro, ávido de poder e de riquezas, silenciaba os defectos de Iugurta. Páxina 63: léxico 1. Os ditongos O ditongo latino ae > e en galego e castelán; pero cando en latín estaba acentuado, en castelán > ie:

68

aedificare: edificar; Caesarem: César; aedilem: edil. O ditongo latino au > ou en galego e o en castelán: aurum: ouro e oro; pausar: pousar e posar. O ditongo latino oe > e en galego e castelán: amoenum: ameno; foederare: federar; foetidum: fétido. 2. aurum: áureo, aurífero, auréola. comoedia: comedia, comediante, comediógrafo. nauta: cosmonauta, astronauta, cibernauta. taurus: taurino, tauromaquia, tauro. UNIDADE 7 Páxina 72: morfoloxía Sistema nominal 1. aetas, -atis: aetat-; Cicero, -onis: Ciceron-; flumen, -inis: flumin-; frater, -tris: fratr-; iter, itineris: itiner-; pectus, -oris: pector-. 2. comitas; frux; lux; mos. 3. patre: patribus; consule: consulibus; civitate: civitatibus. 5. Nom. mediae regiones Voc. mediae regiones Ac. medias regiones Xen. mediarum regionum Dat. mediis regionibus Abl. mediis regionibus 6. media aetate: ablativo singular feminino. finitimis civitatibus: dativo e ablativo plural feminino. propria flumina: nominativo, vocativo, acusativo plural neutro. aspero itinere: ablativo singular neutro. parvi fratres: nominativo e vocativo plural masculino. asino duce: ablativo singular masculino. Sistema verbal 8. Enunciado Tema de perfecto ago, -is, -ere, egi, actum eg- cano, -is, -ere, cecini, cantum cecin- duco,-is, -ere, duxi, ductum dux- accedo,-is,-ere, accessi, accessum access- facio, -is, -ere, feci, factum fec- 9. e 10. add-u-nt (tema de presente + vogal de unión + desinencia), engaden. adem-it (tema de perfecto + desinencia), quitou. addux-era-s (tema de perfecto + morfema temporal + desinencia), conducira. divis-erunt (tema de perfecto + desinencia), dividiron, dividiron. da-ba-tis (tema de presente + morfema temporal + desinencia), dabades. nuntiav-istis (tema de perfecto + desinencia), anunciastes, anunciastes. perven-ere (tema de perfecto + desinencia), chegaron, chegaron.

11. engadiras: addideras; quitaches: ademisti; permanecías: manebas; dividiramos: diviseramus; deron: dederunt; anunciades: nuntiatis. Páxina 74: sintaxe 1. Pulchrum librum fratri dedi. CD CI V Deille un fermoso libro ó meu irmán. Plebs tribunos civitati imposuit. S CD CI V A plebe impuxo uns tribunos á cidade. Censores plebi arma ademerant. S CI CD V Os censores quitáranlle as armas á plebe. 2. Palladi templum erat. Patri domus est. Puero tuba erat. 4. chegou co seu irmán: cum fratre pervenit. fuxiron do Lacio: ex Latio fugerunt. construían con máquinas: machinis aedificabant. estaba na rexión: in regione erat. chegara da guerra: de bello pervenerat / perveneram. 5. Dux atque imperator vitae hominum animus est. A alma é a guía e a rectora da vida dos homes. Brutus Tarquinio ademit imperium. Bruto quitoulle o poder a Tarquinio. Numae Pompilio Tullus Hostilius successit. Tulo Hostilio sucedeu a Numa Pompilio. Marcus Tulius Cicero Terentiae suae salutem dat. Marco Tulio Cicerón saúda á súa (filla) Terencia. Catilina per montes asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem suas copias adduxit. Catilina conduciu as súas tropas a marchas forzadas por agrestes montes ó campo de Pistoya. Petreius tuba signum dat. Petreyo dá o sinal coa tuba. Ductores Danaum equum divina Palladis arte aedificant. Os caudillos dos Dánaos constrúen un cabalo coa divina arte de Palas. Páxina 75: léxico 1. As consoantes en sílaba final: amant: aman; animal: animal; super: sobre; minus: menos; ad: a; post: post; tempus: tempo e tiempo. 2. animal: animal, animalada. super: supermercado, superabundancia, superior. minus: minusválido, minúsculo, diminuír. post: posterior, postergar. tempus: temporal, temporalizar, temporal. naves: naviforme, naveta, navegar. 3. artífice: co substantivo ars, arte e o verbo facio, facer.

69

mortal: co substantivo mors, morte. plebeo: co substantivo plebs, plebe. mensual: co substantivo mensis, mes. pontífice: co substantivo pontifex, pontífice. paupérrimo: co adxectivo pauper, pobre. UNIDADE 8 Páxina 82: morfoloxía Sistema nominal 1. nomen: substantivo neutro de tema en nasal; xenitivo: nominis. urbs: substantivo de tema en labial; xenitivo: urbis. plebs: substantivo de tema en labial; xenitivo: plebis. homo: substantivo de tema en nasal; xenitivo: hominis. ars: substantivo de tema en dental; xenitivo: artis. 2. gens: mare; multitudo; religio. 3. Singular Plural

fatalem fatales ferocem feroces ingentem ingentes

4 e 5. summo monte: ablativo singular masculino. populos feroces: acusativo plural masculino. multos cives: acusativo plural masculino. plenae urbes: nominativo e vocativo plural feminino. communem animum: acusativo singular masculino. pauperum tectorum: xenitivo plural masculino ou neutro. 6. ferociter; breviter; sapienter. Sistema verbal 7. serán: erunt; fundarei: condam; crecerán: crescent; virá: veniet. 8. discet: terceira persoa de singular, futuro imperfecto; aprenderá. docebit: terceira persoa de singular, futuro imperfecto; ensinará. parabunt: terceira persoa de plural, futuro imperfecto; prepararán. studet: terceira persoa de singular, presente de indicativo, estuda. Páxina 84: sintaxe 1. en Capua: Capuae; dende a provincia: ex provincia; no templo: in templo; polas ruínas: per ruinas; á fortaleza: ad oppidum; dende a casa: domo. 3. Os legados de César chegarán a Roma polo camiño de Capua. Caesaris legati Romam via Capuae pervenient. O tribuno levará as súas cohortes cara á fronteira dos helvéticos dende Italia. Tribunus cohortes Italia in fines Helvetiorum ducet.

4. Fortunate senex, ergo tua rura manebunt. Vello afortunado, pois os teus campos permanecerán. Cernes urbem et promissa Lavinii moenia. Verás a cidade e as prometidas murallas de Lavinio. Romulus excipiet gentem et Mavortia condet moenia, Romanosque de suo nomine dicet. Rómulo perpetuará a raza e fundará as murallas de Marte e chamaralles romanos polo seu propio nome. 5. Templa deorum, tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam totam ad exitium et vastitatem vocas. Chamas á destrución e á ruína os templos dos deuses, as casas da cidade, a vida de todos os cidadáns, Italia enteira. Flumen Arar per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum fluit incredibili lenitate. O río Saona flúe cara ó Ródano pola fronteira dos eduos e dos secuanos con incrible lentitude. Helvetii per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum fines pervenerant. Os helvecios atravesaran as súas tropas polos desfiladeiros e as fronteiras dos secuanos e leváranas ás fronteiras dos eduos. Caesar duas legiones in Citeriore Gallia conscripsit et in ulteriorem Galliam Q. Padium legatum misit. César recrutou dúas lexións na Galia citerior e enviou o legado Q. Padio á Galia ulterior. Páxina 85: léxico 1. As consoantes en sílaba inicial consérvanse practicamente todas, como en ventum > vento e viento; patrem > pai e padre, coas seguintes excepcións: 1. O f > h en castelán, pero mantense en galego: Latín Galego Castelán farinam: fariña harina facere: facer hacer furtum: furto hurto fabam: faba haba fatum: fado hado formam: forma horma fortes: fortes fuertes 2. O i consonántico, seguido de o, u, > x en galego e j en castelán: iurare > xurar e jurar; seguido de a > x e y, respectivamente: iam > xa e ya Iuppiter: Xúpiter e Júpiter. 2. fatum: fatalidade, fatalismo, fatídico. iubilum: xúbilo, xubileo, xubilación. ferrum: ferrocarril, ferroviario, férrico. fortes: fortaleza, fortín, fortificar. fumum: fumar, fumeda, fumarola. novem: noveno, novembro, novidade. 3. ocular: co substantivo oculus, ollo. rústico: co substantivo rus, campo.

70

lexionario: co substantivo legio, lexión. suburbano: co substantivo urbs, cidade. maremoto: co substantivo mare, mar. saudable: co substantivo salus, saúde. UNIDADE 9 Páxina 91: morfoloxía Sistema nominal 1. salus: salut-is, 3.ª ; mare: mar-is, 3.ª ; manus: man-us, 4.ª ; corvus: corv-i, 2.ª ; metus: met-us, 4.ª . 2. arcus: nominativo, vocativo e xenitivo singular e nominativo, vocativo, acusativo plural, 4.ª declinación. cornu: nominativo, vocativo, acusativo e ablativo singular, 4.ª declinación, xénero neutro. dies: nominativo e vocativo, singular; nominativo, vocativo e acusativo, plural, 5.ª

declinación. 3. metui mortali: dativo singular; metibus mortalibus. fide prudenti: ablativo singular; fidibus prudentibus. diei horribili: dativo singular; diebus horribilibus. Sistema verbal 4. mirade: videte; lanza: iacta; escapa: eripe; coñecede: noscete; fuxide: fugite. 5. accipite: imperativo, 2.ª persoa plural, recibide. crede: imperativo, 2.ª persoa singular, cre. mutate: imperativo, 2.ª persoa plural, cambiade. videtis: pres. de ind., 2.ª persoa plural, vedes. vigila: imperativo, 2.ª persoa singular, vixía. Páxina 92: sintaxe 1. ¡Fuxe, fillo!: ¡fuge, nate!; ¡vixiade, soldados!: ¡vigilate, milites!; ¡chora, Lucrecia!: ¡luge, Lucretia!. 4. Vade, nate, voca Zephiros. Vaite, fillo, chama os Céfiros. Heu, fuge, nate dea, te eripe flammis, hostis habet muros. Fillo de deusa, foxe, sálvate das lapas, o inimigo ten os muros. Villam urbanam aedificate pro copia. Edificade a vosa casa da cidade segundo o voso diñeiro (posibilidades). Lugete Veneres Cupidinesque. Chorade Venus e Cupidos. Solvite corde metum, Teucri, secludite curas. Librade o medo do voso corazón, Teucros, afastade as vosas preocupacións Tace, Lucretia, Sextus Tarquinius sum. Cala, Lucrecia, son Sexto Tarquinio. Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab un disce omnes.

Escoita agora as insidias dos dánaos, e por un só crime xulga a todos. Equo ne credite, Teucri. Non creades no cabalo, Teucros. Páxina 93: léxico 1. As consoantes xordas p, t, c, en posición intervocálica, ou entre vogal e r sonorízanse: p > b: lupum: lobo; capram: cabra; saporem: sabor. t > d: vitam: vida; matrem: nai (gal. mai/nai é irregular). c > g: spicam: espiga. 2. capra: caprino, caprípedo, capricornio. mater: materno, matrimonio, matriarcado. catena: catenaria, concatenar, concatenación. vita: vital, vitalicio, vitalidade. apertum: apertura, aperturismo, aperturista. 3. cordial: co substantivo cor, cordis, corazón. inflamable: co substantivo flamma, chama. hostil: co substantivo hostis, inimigo. temporal: co substantivo tempus, tempo. venéreo: co substantivo Venus, Veneris, venus. fuxitivo: co verbo fugio, fuxir UNIDADE 10 Páxina 100: morfoloxía 1.

Presente facio faciens, facientis credo credens, credentis iubeo iubens, iubentis

Pretérito facio factus, -a, -um credo creditus, -a, -um iubeo iussus, -a, -um

Futuro facio facturus, -a, -um credo crediturus, -a, -um iubeo iussurus, -a, -um 2. Singular Plural Nom. vincens vincentes / vincentia Voc. vincens vincentes / vincentia Ac. vincentem / vincens vincentes / vincentia Xen. vincentis vincentium Dat. vincenti vincentibus Abl. vincenti vincentibus 4. Perfecto Futuro contineo continuisse contenturum,-am,-um esse obscuro obscuravisse obscuraturum,-am,-um esse procedo procedisse processurum,-am,-um esse 5. credidisse: infinitivo de pretérito do verbo credo, crer continentium: xenitivo plural de continens, -entis, participio presente do verbo contineo, dos que conteñen. victuri: xenitivo, singular ou nominativo plural do participio futuro do verbo vinco, do que vai vencer; os que van vencer. respectos: acusativo plural de respectus, -a, -um, participio de pretérito do verbo respicio, mirados, contemplados.

71

Páxina 102: sintaxe 1. Infandum, regina, iubes renovare CD Voc. V CD dolorem. CD Mándasme, raíña, renovar unha dor inenarrable. Iuvat ire et Dorica castra desertos-que locos V S Conx. CD Conx.CD videre. S É un pracer camiñar e ver o campamento dos dorios e os lugares abandonados. Periculosum est credere et non credere. Atr. V S Perigoso é crer e non crer. Vincere est honestum, opprimere acerbum, S V Atr. S Atr. ignoscere pulchrum. S Atr. Vencer é honesto, reprimir (é) duro, perdoar, fermoso. His rebus constitutis, // Caesar ad portum ABLAT ABS. S CC Itium cum legionibus pervenit. CC CC V Decididas estas cousas, César chegou coas súas lexións ó porto Itio. Caesar, // exposito exercitu // et tolo castris S ABL. ABS. ABL. ABS. idoneo capto, // cohortibus X ad mare ABL. ABS. S CC relictis et equitibus CCC, // de tertia vigilia V S CC ad hostes contendit. CC V César, despregado o seu exército e escollido un sitio apropiado para o campamento, retidas dez cohortes e trescentos xinetes, á alba diríxese ó encontro dos inimigos. Hannibal, // L. Cornelio Q. Minucio (abl. abs.) S S consulibus, // cum V navibus Africam ATR. CC CC accessit. V Aníbal, sendo cónsules L. Cornelio e Q. Minucio, achegouse a África con cinco naves. Scipio, // pace terra marique parta, // S ABL.ABS. exercitu in naves imposito, // in Siciliam ABL. ABS. CC traiecit. V Escipión, conseguida a paz en terra e no mar, embarcado o exército, pasa a Sicilia. Páxina 103: léxico

1. As consoantes sonoras b (v), d, g, intervocálicas ou entre vogal e r ou l tenden a desaparecer. b (ou v): rivum: río; legebam: lía e leía. d: iudicium: xuízo e juicio; crudelem: cruel. g: ligar: liar; vagina: vaíña e vaina; legalem: leal. 2. radicem: radical, erradicar. octoginta: octoxenario, octoxésimo. lego: lector, lectura, lección. legalem: legal, ilegal, legalidade. frigidum: fríxido, frixidez, frigorísimo. UNIDADE 11 Páxina 110: morfoloxía Sistema pronominal 1. mihi: dativo singular do pronome persoal de primeira persoa; a / para min. tibi: dativo singular do pronome persoal de segunda persoa; a / para ti. secum: ablativo do pronome reflexivo; consigo. nobiscum: ablativo plural do pronome persoal de primeira persoa; connosco. 2. te: acusativo e ablativo singular do pronome persoal de segunda persoa. nos: nominativo e acusativo plural do pronome persoal de primeira persoa. vobis: dativo e ablativo plural do pronome persoal de segunda persoa. vos: nominativo e acusativo plural do pronome persoal de segunda persoa. 3. de ti: tui; para nós: nobis; consigo: secum; a min: mihi / me; para si: sibi; ¡ti!: tu; connosco: nobiscum; me: me / mihi. Sistema verbal 4. aumente: augeat; comesemos: cenaremus; pechasen: clauderent; loitedes: contendatis; faltes: deficias. 5. caperes: 2.ª pers. de sing. do pretérito imperfecto de subxuntivo; colleses. sis: 2.ª pers. de sing. do presente de subxuntivo; sexas. comparemus: 1.ª persoa de plural do pretérito imperfecto de subxuntivo; preparemos. terret: 3.ª persoa de singular do presente de indicativo; asusta. mittatis: 2.ª persoa de plural do presente de subxuntivo; enviedes. 6. augent / agent: presente de indicativo / futuro imperfecto. saciant / capiant: presente de indicativo / presente de subxuntivo. irritetis / mittetis: presente de subxuntivo / futuro imperfecto. accedas / laudas: presente de subxuntivo / presente de indicativo. Páxina 112: sintaxe 1. ab: preposición de ablativo; de, dende, por. ac: conxunción coordinante copulativa; e.

72

ad: preposición de acusativo; a, cara a. at: conxunción coordinante adversativa; pero. aut: conxunción coordinante disxuntiva; ou. atque: conxunción coordinante copulativa; e. itaque: conxunción coordinante conclusiva; así pois. neque: conxunción coordinante copulativa; nin, e non. 2. e: et, ac, atque, -que; nin: neque, nec; pois: nam, namque, enim, etenim. 3. Nin contigo nin sen ti. Neque tecum neque sine te. Era un campo fértil pero pequeno. Ager felix sed parvus erat. Ou comigo ou contra min. Aut mecum aut contra me. 4. Hamilcar magnas res secunda gessit S CD CC V fortuna; maximas bellicosisimas gentes CC CD subegit; equis, armis, viris, pecunia totam V CC CD locupletavit Africam. V CD Amílcar levou a cabo grandes fazañas con favorable fortuna; someteu a moi grandes e belicosos pobos, encheu toda África de cabalos, armas, homes e diñeiro. Ariovistus ad postulata Caesaris pauca S CC CD CD respondit, de suis virtutibus multa V CC CD praedicavit. V Ariovisto ás peticións de César respondeu con poucas palabras, pero falou moito das súas virtudes. Romulus invitavit ad spectaculum ludorum S V CC CN vicinas urbis nationes atque earum (as súas) CD CN CD CN virgines rapuit. CD V Rómulo invitou a un espectáculo de xogos as vilas veciñas da cidade e raptou as súas rapazas. Germani neque Druides habent, neque S Conx. CD V Conx. sacrificiis student. CI V Os xermanos nin teñen druídas, nin son partidarios dos sacrificios. In pace nullus est communis magistratus, CC S V S sed principes regionum atque pagorum Conx. S CN inter suos ius dicunt controversias-que CC CD V CD Conj minuunt.

En época de paz non hai ningún maxistrado común, senón que os xefes das rexións e das aldeas dictan o seu dereito e minoran os litixios. Fabius praesidium ex saltu deiecit S CD CC V magnis-que itineribus ad exercitum CC CC contendit. V Fabio sacou do bosque o destacamento e, a marchas forzadas, dirixiuse cara ó exército. Páxina 113: léxico 1. Grupos de consoantes. O ll xeralmente > l en galego e ll en castelán, como por exemplo en follem > fol e fuelle. Os grupos pl, cl, fl en sílaba inicial xeralmente > ch en galego e ll en castelán, exemplos: plenum > cheo e lleno; clavem > chave e llave; flammam > chama e llama. 2. Latín Galego Castelán mollem: mol muelle pluvias: chuvias lluvias plorabant: choraban lloraban follem: fol fuelle clamatorem: chamador llamador galos: galos gallos 3. clavis: clave, clavícula, conclave. mollis: mol, molar, molaridade. plorare: deplorar, implorar. collum: colar, colariño, colarete. clamar: clamar, reclamar, clamor. gallus: galo. UNIDADE 12 Páxina 123: morfoloxía Sistema pronominal 1. M. F. N. Nom. quis quae quid Ac. quem quam quid Xen. cuius cuius cuius Dat. cui cui cui Abl. quo qua quo

M. F. N. Nom. qui quae quae Ac. quos quas quae Xen. quorum quarum quorum Dat. quibus quibus quibus Abl. quibus quibus quibus 4. Nom. quae res publica Ac. quam rem publicam Xen. cuius rei publicae Dat. cui rei publicae Abl. qua re publica 5. quae antra: nominativo, vocativo, acusativo plural neutro. quo impetu: ablativo singular masculino.

73

quem lacum: acusativo singular masculino. cui hosti: dativo singular masculino. cuius imperatoris: xenitivo singular masculino. cuius passus: xenitivo singular masculino. 6. quid antrum; quibus impetibus; quos lacus; quibus hostibus; quorum imperatorum; quorum passuum; cuius legionis; cui tecto / quo tecto; quam mentem; qui miles. Sistema verbal 7. conxurasen: coniuravissent; dividiras: diviseris; ensinaras: docueras; tivesemos: habuissemus. 8. adduxero: 1.ª persoa do singular, voz activa, do futuro perfecto de indicativo, conducirei. complevisset: 3.ª persoa do singular, voz activa, do pretérito pluscuamperfecto de subxuntivo, houbese ou completase. convenerimus: 1.ª persoa do plural, voz activa, do futuro perfecto de indicativo, acudiremos / do pretérito perfecto de subxuntivo, acudísemos. ediderim: 1.ª persoa do singular, voz activa, do pretérito perfecto de subxuntivo, editase. habuissent: 3.ª persoa do plural, voz activa, do pretérito pluscuamperfecto de subxuntivo, tivesen. ediderint: 3.ª persoa do plural, voz activa, do pretérito perfecto de subxuntivo, editasen / do futuro perfecto de indicativo, editarán. 9. optasen: optavissent (pretérito pluscuamperfecto de subxuntivo). fluíron: fluxerunt (p. perfecto de indicativo). conxuraches: coniuravisti (pretérito perfecto de indicativo). preparase: paraveram / paraverat. elixín: elegi (pretérito perfecto de indicativo). fatigasen: fatigavissent (pretérito pluscuam-perfecto de subxuntivo). Páxina 124: sintaxe 1. Interea, (Caesar) ea legione // quam Adv. S CC CD secum habebat, // militibusque // qui CC V CC S ex provincia convenerant, // CC V a lacu Lemanno // qui in flumen Rhodanum CC S CC fluit, // ad montem Iuram // qui fines V CC S CD Sequanorum ab Helvetiis CN CC dividit, // murum fossamque perducit. V CD V (Recorda que as subordinadas de relativo completan un antecedente, co que o pronome relativo concorda en xénero e número.)

Esquema oracional legione → quam habebat militibus → qui convenerant lacu → qui fluit ad montem Iuram→qui dividit

Entrementres, coa lexión que tiña consigo e cos soldados que acudiran da provincia, construíu un muro e un foxo dende o lago Lemán, que desemboca no río Ródano, ata o monte Xura, que separa o territorio dos sequanos do dos helvecios. Itaque Caesar Titum Labienum in Treveros, S CD CC // qui proximi flumini Rheno sunt, // S Atr. Dat. V cum equitatu mittit. CC V Así pois, envía a Tito Labieno ó país dos tréveros, que están próximos ó río Rin, xunto coa cabalería. Romulus centum ex senioribus legit quos S CD CC V CD senatores nominavit proptem senectutem. C. pred. V CC Rómulo elixiu cen dos máis anciáns aos que chamou senadores pola súa idade. Belgae proximi sunt Germanis // qui S Atr. V Dat. S trans Rhenum incolunt // quibuscum CC V CC continenter bellum gerunt. Adv. CD V Os belgas están próximos aos xermanos, que habitan ó outro lado do Rin, cos que fan a guerra continuamente. Tum M.Tulius consul orationem habuit S CD V luculentam atque utilem rei publicae, // CD Dat. quam postea scriptam edidit. CD Adv C pred. V Entón o cónsul M. Tulio (Cicerón) pronunciou un discurso brillante e útil á república, que máis tarde puxo por escrito. Páxina 125: léxico 1. O x intervocálico > x en galego e j en castelán, como, por exemplo, en fixum > fixo e fijo; exercitum > exército e ejército. Latín Galego Castelán vexare: vexar vejar texere: *tecer tejer dixerunt: dixeron dijeron annexus: anexo anexo exemplum: exemplo ejemplo *tecer é irregular O grupo ct en galego pasa a it e en castelán a ch, como, por exemplo, en lactem > leite e leche; noctem > noite e noche. Latín Galego Castelán biscoctum: biscoito bizcocho despectum: despeito despecho

74

luctare: loitar luchar lactuca; leituga lechuga 2. proximus: próximo, aproximar, proximidade. lactem: lácteo, lactante, lactación. despectum: despectivo/a. directum: directiva, directo, directora, directriz. pectus: pectoral, pectoriloquia. 3. auricular: con auris, orella. párvulo: con parvus, pequeno. terremoto: con terra, terra e o verbo moveo, mover. convento: co verbo convenio, reunir. lector: co verbo lego, ler. UNIDADE 13 Páxina 134: morfoloxía Sistema pronominal 1. haec: nominativo singular feminino e nominativo / acusativo plural neutro. illa: nominativo / ablativo singular feminino e nominativo / acusativo plural neutro. hoc: ablativo singular masculino e nominativo / acusativo / ablativo singular neutro. istis: dativo / ablativo plural, masculino, feminino e neutro. illi: dativo singular, masculino, feminino e neutro, e nominativo plural masculino. 2. Singular Plural Nom. hic aestus hi aestus Ac. hunc aestum hos aestus Xen. huius aestus horum aestuum Dat. huic aestui his aestibus Abl. hoc aestu his aestibus 3. Singular Plural Nom. ista acies istae acies Ac. istam aciem istas acies Xen. istius aciei istarum acierum Dat. isti aciei istis aciebus Abl. ista acie istis aciebus 4. Singular Plural Nom. illud rus illa rura Ac. illud rus illa rura Xen. illius ruris illorum rurum Dat. illi ruri illis ruribus Abl. illo rure illis ruribus 5. con esta natureza: hac natura; daquela paz: illius pacis; para estes fríos: his frigoribus; destes bois: horum bovum; a aquel Catón: illum Catonem / illi Catoni; eses gardiáns: isti custodes. 6. hos adventus: estas chegadas; istam caedem: esa matanza; illo Cimone: con aquel Cimón; huic discessui: para esta partida; isti discordiae: a esa discordia; haec faenora: estas ganancias. Sistema verbal 7. aedificarent: aedificarentur; agemus: agemur; appellabunt: appellabuntur; comperiatis: comperiamini; doces: doceris (-re); educo: educor.

8. tribuamur: 1.ª persoa do plural, voz pasiva, presente de subxuntivo, sexamos outorgados. sinebatur: 3.ª persoa do singular, voz pasiva, pretérito imperfecto de indicativo, era permitido. numerari: Infinitivo presente, voz pasiva, ser contado. servaris: 2.ª persoa do singular, voz pasiva, presente de indicativo, es salvado. repellentur: 3.ª persoa do plural, voz pasiva, do futuro imp. de indicativo, serán rexeitados. purgetur: 3.ª persoa do singular, voz pasiva, presente de subxuntivo, sexa limpado. 9. tribuamus; sinebat; numerar; servas; repellent; purget. 10. afficio: affectus, -a, -um; conservo: conservatus, -a, -um; convinco: convictus, -a, -um; depono: depositus, -a, -um; exerceo: exercitus, -a, -um. 11. foras afectada: affecta eras; fosen conservados: conservati sint; foramos convencidas: convinceremur; foron abandonados: relicti sunt; sería exercitado: exercitus/ -um erit; fora dito: dictus/ -um erat. 12. demonstratum est: 3.ª persoa do singular, voz pasiva, pretérito perfecto de indicativo, foi demostrado, demostrouse. fatigati sunt: 3.ª persoa do plural, voz pasiva, pretérito perfecto de indicativo, foron fatigados. impetrata sint: 3.ª persoa do plural, voz pasiva, do pretérito perfecto de subxuntivo, fosen alcanzados, alcanzáranse. repulsus ero: 1.ª persoa do singular, futuro perfecto voz pasiva, serei rexeitado. recepti essetis: 2.ª persoa do plural, pretérito pluscuamperfecto de subxuntivo, fósedes recibidos. sustentum sit: 3.ª persoa do singular, voz pasiva, pretérito perfecto de subxuntivo, fose sostido, sostivérase. Páxina 136: sintaxe 1. Como chegase o día do combate, os xinetes son sacados rapidamente do campamento. Cum proelii dies adveniret, equites e castris celeriter educuntur. Cando descubriron o inimigo achegáronse pouco a pouco. Cum hostem comperierunt, paulatim appropinquaverunt. 4. Donec eris felix, // multos numerabis Conx. V Atr. CD V amicos. CD Mentres sexas feliz, terás moitos amigos. Dum vires annique sinunt, // tolerate Conx. S V V labores. CD

75

Mentres (o) permitan as forzas e os anos, soportade o traballo. Cum pavor ac trepidatio totam urbem Conx. S CD pervenissent, // alius insuper tumultus V S ex arce auditur. CC V Inundando toda a cidade o terror e a confusión, óese ademais outro estrépito proveniente da fortaleza. Cum uxores non haberent, // Romulus Conx. S V S invitavit ad spectaculum ludorum V CC CN nationes vicinas urbi Romae. CD Dat. Como non tiñan esposas, Rómulo invitou ó espectáculo dos xogos as vilas veciñas á (da) cidade de Roma. Quod ubi Caesar comperit, // in Galliam se CD Conx. S V CC CD recepit // pontem-que rescidit (César) V CD nexo V S nota: quod, relativo de unión, anteposto Cando César o descubriu, retirouse á Galia e destruíu a ponte. Ubi Petreius signum dat, // cohortes Conx. S CD V S do inf. paulatim incidere iubet. Adv. Inf (CD) V Cando Petreio dá o sinal, ordena que as cohortes avancen pouco a pouco. Ubi periculum advenit // Conx. S V invidia atque superbia post fuere. S CC V Cando chegou o perigo, a envexa e a soberbia quedaron atrás. Hannibal anno tertio // postquam domo S CC Conx. CC profugerat, in Africam accessit. V CC V Aníbal, tres anos despois de que fuxira (fuxir) da casa volveu a África. Hamilcar, // postquam mare transiit // S Conx. CD V in Hispaniamque venit, // magnas res CC nexo V CD gessit. V Amílcar, despois de que cruzou o mar e chegou a Hispania, levou a cabo grandes fazañas. Páxina 137: léxico 1. Os grupos gn, mn, nn dan os seguintes resultados: Latín Galego Castelán gn ñ ñ

signa sinal señal cognatum cuñado cuñado mn/nn n ñ somnum sono soño damnum dano daño dom(i)na dona doña anniculum anello añejo cannam cana caña hoc anno hogano hogaño 2. damnum: damnificar, indemne. lignum: lignito, lignina, lignícola. signum: signo, insigne, insignificante. somnum: somnífero, somnolento, insomnio. pinna: pináculo, pinnípedo. 3. fontibre: cos substantivos fons, fonte; Iberus, ebro. óleo: co substantivo oleum, aceite. ventá: co substantivo ventus, vento. melifluo: co substantivo mellis, mel. vinícola: co substantivo vinus, viño. paludismo: co substantivo palus, pantano. UNIDADE 14 Páxina 144: morfoloxía Sistema pronominal 2.

Singular Plural Nom. is portus ei/ii/i portus Ac. eum portum eos portus Xen. eius portus eorum portuum Dat. ei portui eis/iis/is portibus Abl. eo portu eis/iis/is portibus 4. a nós mesmos: nobis ipsis; para o mesmo templo: eidem templo; das propias liñaxes: ipsorum generum; do propio corpo: eiusdem corporis; os mesmos burros: eadem iumenta; ó propio Varrón: ipsi Varroni / ipsum Varronem. 5. eidem centurioni: para o mesmo centurión; eos conatus: estas/esas/aquelas tentativas; ipsi pugnae: para a propia loita; eadem urbe: na mesma cidade; eius status: deste/ese/aquel estado; ipsa exempla: os propios exemplos; eorum equitum: destes/eses/aqueles xinetes; iisdem praesidiis: a/para as mesmas gornicións. Sistema verbal 7. arbitror, -aris, -ari, -atus sum: pensar, crer. cohortor, -aris, -ari, -atus sum: exhortar, animar. coorior, -ris, -ri, coortus sum: xurdir, aparecer. fatiscor, -ceris, -ci, fessus sum: cansarse. progredior, -deris, -di, -gressus sum: avanzar, ir. illabor, -eris, -labi, -lapsus sum: enganar, burlar. imitor, -aria, -ari, -atus sum: imitar. loquor, -eris, -i, locutus sum: falar. nascor, -eris, -i, natus sum: nacer. patior, -eris, -i, passus sum: permitir, sufrir.

76

8. profectus es: segunda persoa singular, pretérito perfecto de indicativo: avanzaches. imitati sunt: terceira persoa plural, pretérito perfecto de indicativo: imitaron. locuta est: terceira persoa singular, pretérito perfecto de indicativo: falou. passus sum: primeira persoa singular, pretérito perfecto de indicativo: sufrín. 9. naceu: natus est; pensabas: arbitrabaris; falarán: loquentur; sufriramos: passi eramus. Páxina 146: sintaxe 1. nisi: condicional, se non; dum: temporal, mentres; etiamsi: concesiva, aínda que; quia: causal, porque, xa que; ubi: temporal, cando; donec: temporal, mentres. 2. Os gardiáns non acudiron, a pesar de que foran chamados. Custodes non convenerunt quamquam vocati erant. Se as ordes do ditador fosen obedecidas, conservaríase a fortaleza. Se dictatoris imperiis paritum esset*, oppidum conservatum esset. *Pareo rige dativo. 3. Naturam si sequimur ducem, // numquam CD Conx. V C. Pred. Adv. errabimus. V Se seguimos a natureza como guía, nunca nos equivocaremos. Si vis amari, // ama (Séneca) Conx. V CD V Se queres ser amado, ama. Male si loqueris, // aut dormitabo aut ridebo. Adv Conx. V Conx. V Conx. V Se falas mal, ou durmirei ou rirei. Mulier, // si pulchra est, / nimis ornata est. S Conx. Atr. V Adv. Atr V A muller, se é fermosa, xa está adornada de sobra. Si vales, // bene est, // ego valeo. Conx. V Adv. V S V Se estás ben, estupendo; eu estou ben. Non iubeo // sed, // si me consulis, // V Conx. Conx.CD V suadeo. V Non cho ordeno, pero, se me consultas, aconséllocho. Ut me leva(ve)rat adventus tuus, sic Conx.CD V S Adv. discessus afflixit. S V Do mesmo xeito que me alegrara a túa chegada, así me entristeceu a túa marcha. Ut opta(vi)sti // ita est. Conx. V Adv V É tal como desexaches.

Vivis // et vives ita // ut nunc vivis. V Conx.V Adv Conx. Adv V Vives e vivirás, tal como agora vives. Cato, // ut M. Perpenna narrat, // Romam S Conx. S V CC demigravit. V Catón, segundo conta M. Perpenna, foise a Roma. Fuit Cimon tanta liberalitate // ut numquam V S CC Conx. Adv in suis hortis custodem imposuerit. CC CD V Cimón foi dunha xenerosidade tan grande que nunca colocou un garda nos seus hortos. Sextus Aufidius est ita temperatis S V Adv CC moderatisque moribus, ut summa severitas CC Conx. S cum summa humanitate iungatur. CC V Sexto Aufido é de costumes tan prudentes e moderados que nel únense unha gran severidade cunha extraordinaria humanidade. Hi, // etsi magno aestu fatigati erant, // S Conx. CC V tamen imperio paruerunt. Adv. CI V Estes, aínda que se esgotaran a causa da forte calor, sen embargo obedeceron a orde. Páxina 147: léxico 1. alium: allo e ajo; speculum: espello e espejo; filium: fillo e hijo; lenticulas: lentellas e lentejas; mulierem: muller e mujer; alienum: alleo e ajeno. 2. auricula: auricular, aurícula. alienus: alienar, alieníxena, inalienable. folia: folio, exfoliar, folículo. consilium: consiliario, consiliativo. audio: audición, auditivo, audiófono. radium: radio, irradiar, radial. 3. agnóstico: co verbo agnosco, coñecer. audaz: co verbo audeo, atreverse. hortícola: co substantivo hortus, xardín, horto. ingravidez: co adxectivo gravis, grave, pesado. morbo: co substantivo morbus, enfermidade. risa: co verbo rideo, rir. UNIDADE 15 Páxina 153: morfoloxía Sistema pronominal 2. quadringenti triginta duo: CDXXXII; octingenti novem: DCCCIX. 3. DCCLIII: septingenti quinquaginta tres; DIX: quingenti novem; CDLXXVI: quadringenti septuaginta sex; MDCCCVIII: mille octingenti octo; MCMXCV: mille nongenti nonaginta quinque.

77

Páxina 154: sintaxe 1. Caesar milites cohortatus est // ut S CD V Conx. suae pristinae virtutis memoriam retinerent. CN CD V César exhortou os seus soldados a que gardasen memoria (se lembrasen) do seu antigo valor. In eo itinere Caesar persuadet Castico // ut CC S V CI Conx. regnum in civitate sua occuparet. CD CC V Durante este desprazamento, César persuade a Castico de que ocupe o trono na súa cidade. Cicero per Fulviam effecerat // ut Q. Curius S CC V Conx. S consilia Catilinae sibi proderet. CD CN CI V Cicerón, por medio de Fulvia, conseguira que Q. Curio descubrise os plans de Catilina. Decrevit senatus // ut L. Opimius videret // V S Conx. S V ne quid respublica detrimenti caperet. Conx.CD S X. Partit. V O Senado decretou que L. Opimio mirase por que a República non recibise dano ningún. Hersilia coniux Romulum rogat // ut S CD V Conx. parentibus earum det veniam // et CI CN V CD Conx. in civitatem accipiat. CC V A súa esposa Hersilia prégalle a Rómulo que lles dea o perdón aos pais daquelas e que os reciba na cidade. Themistocles persuadet populo // ut S V CI Conx. ea pecunia classis centum navium CC S CN aedificaretur. V Temístocles persuade o pobo de que con aquel diñeiro se construíse unha escuadra de cen naves. Scribam // quid sentiam. V CD V Escribirei o que penso (ou sinto) Clodius edictum proposuit // ut Marco Tullio S CD V Conx. CI igni et aqua interdiceretur. CC V Clodio propuxo un edicto (consistente en) que a Marco Tulio se lle privase do lume e da auga. Orgetorix a Sequanis impetrat // ut // S CC V Conx. per fines suos Helvetios ire patiantur. CC S Inf. Inf V

Orgetorix consegue dos secuanos que permitan que os helvecios pasen polo seu territorio. Incertum est quo loco te mors exspectet. Atrt V CC CD S V Non se sabe en que lugar te sorprenderá a morte. Páxina 155: léxico 1. Grupo consonante máis ě (breve) ante vogal, tanto en galego como en castelán, dan os seguintes resultados: ce, te > z; calceas > calzas; linteum > lenzo e lienzo; ne > ñ; castanea > castaña. araneam: araña; puteum: pozo; cuneam: cuña; plateam: praza e plaza; pineam: piña; cuneum: cuño. 2. acueduto: co substantivo aqua, auga e o verbo duco, conducir. paciente: co verbo patior, sufrir. visión: co verbo video, ver. conxugal: co substantivo coniunx, esposo / a. incógnita: co verbo cognosco, coñecer. UNIDADE 16 Páxina 182 1. Creación do Senado. Federación do «Septimontium». Guerras samnitas. Destrución de Cartago. División de Hispania en tres provincias. Conquista da Dacia. Institución da «tetrarquía». 4. a) Orixes de Roma Cicerón: De republica. Virxilio : Eneida. Tito Livio: Ab urbe condita. Plutarco: Vidas paralelas: vida de Rómulo; de Numa. Dionisio de Halicarnaso: Antigüidades romanas. Tácito: Anais. b) Sistema político durante a época da República Cicerón: o. c. Nepote: Vidas. Tito Livio: o. c. Dión Casio: Historia romana. Polibio: Historia. Plutarco: o. c. c) Crise da república no s. I a. C. Apiano: Guerras civís. Salustio: Conxuración de Catilina. Guerra de Iugurta. César: Guerra das Galias. Guerra civil. Cicerón: Cartas. Discursos. Lucano: Farsalia. Plutarco: o. c. vida de Tiberio Graco, Sertorio. d) Nerón e a súa época Tácito: Anais. Suetonio: Os doce Césares.

78

Petronio: Satiricón. Plutarco: o. c. Dión Casio: o .c. UNIDADE 17 Páxina 190 3. auriga: o conductor dos carros nas carreiras. Vestía unha túnica coas cores do seu equipo; na súa cabeza levaba un casco e, arredor do seu peito, numerosas tiras de coiro formaban unha especie de coiraza flexible. Entre estas tiras levaba un coitelo co que, en caso de accidente, podía cortar as rendas que levaba enroladas ó seu corpo e evitar así ser arrastrado polos cabalos. cuadriga: carro tirado por catro cabalos. biga: carro tirado por dous cabalos. 5. Había catro equipos que se distinguían por catro cores: vermella, branca, azul e verde. A aristocracia era partidaria dos azuis, mentres que o pobo o era dos verdes. 6. Os retiarii ían medio nus, cubertos soamente cunha especie de taparrabos (subligaculum); como armas usaban unha rede con chumbos colgantes, como a dos pescadores, un tridente e un puñal. Adoitaban enfrontarse a outro gladiador, chamado secutor, armado con casco, escudo e espada, que era de áxiles movementos, pois debía evitar ser capturado polas redes do retiarius. Outros gladiadores, estes xa fortemente armados, eran os mirmillones, samnitas, galos e tracios, que levaban casco, coiraza, escudo, espada e puñal. Como se pode deducir polo seu nome, ían armados ó modo dos soldados de diversos pobos derrotados polos romanos. 7. Ademais dos combates de gladiadores, os romanos celebraban con éxito outros xogos nos que interviñan animais (venationes), organizábanse batallas navais (naumaquiae) ou representábanse os mitos gregos. Todos estes festexos desenvolvíanse con gran realismo e proporcionábanlles aos espectadores emocións tan fortes como os combates de gladiadores. UNIDADE 18 Páxina 200 4. Comparación antigüidade-actualidade Templos: o templo cristián mantén, en gran parte, a estética arquitectónica do templo grecorromano, nas fachadas sobre todo, pero cambiou substancialmente en canto á súa finalidade, xa que é onde se reúne a asemblea ou ecclesia dos fieis, cousa que non acontecía no antigo e, polo tanto, cambiou tamén en canto a tamaño e planificación, inspirada basicamente na das basílicas romanas. Teatro: os teatros e cines actuais, sobre todo os máis antigos, coa súa planta máis ou menos

semicircular, os seus distintos niveis de asentos, incluído o chamado «anfiteatro», o sistema de acceso e desprazamentos interiores, etc., non son senón unha supervivencia do teatro romano. A principal diferencia cos teatros gregos e romanos estriba en que estes non estaban cubertos, eran ó aire libre. UNIDADE 19 Páxina 210 2. ¿Que era e para que servía a bula?: unha pequena caixa con amuletos para defender os nenos do mal de ollo. Colgábaselles do colo na cerimonia da lustratio e abandonábana o día en que tomaban a toga viril. ¿En que consistían os esponsais?: o compromiso formal de voda. Realizábase ante testemuñas e selábase cun intercambio de regalos. Nese momento, colocábanse un anel no dedo anular da man esquerda. 3. Lar familiar: deus protector da casa, representado polo lume doméstico. Manes: almas dos antepasados aos que se lles facían ofrendas de diversos productos no día do seu aniversario ou nas festas dedicadas aos defuntos. Penates: deuses protectores do sustento familiar. Adoitaban ser representados como dous mozos co corno da abundancia nas súas mans. Genius: o espírito protector do pater familias. Era representado como unha serpe. 4. Porque se xeneraliza o matrimonio sine manu, e o único vínculo que une os esposos é o amor. Ó desaparecer o amor, o matrimonio rompe. Augusto intentou frear esta xeneralizada tendencia con severas leis, pero sen éxito ningún. 5. A patria potestade era a autoridade coa que estaba investido o pater familias con respecto a todos os membros da familia. Por ela, o pai tiña autoridade total sobre a súa esposa, pleno dereito sobre a vida dos seus fillos, podía aceptalos ou rexeitalos ó naceren, era o único con dereito a administrar o patrimonio familiar e o único con personalidade xurídica. 6. Para que un matrimonio fose recoñecido legalmente en Roma, os esposos debían ter os seguintes requisitos: ter o dereito ó matrimonio, cousa que só posuían os cidadáns romanos. Ter a idade mínima: 12 anos as mulleres e, entre 14 e 16, os varóns. Consentimento dos pais. Cando os costumes se van suavizando, requírese tamén o consentimento dos noivos. 9-10. Había tres niveis no sistema escolar romano: Primeira etapa. Ludus litterarius: a primeira etapa, que abranguía ata os 11 ou 12 anos, corría a cargo do litterator ou magister ludi.

79

Segunda etapa. A escola de gramática: estes estudos, reservados case en exclusiva para fillos de familias podentes, abranguían dende os 12 aos 16 anos, recibía o nome de ludus grammaticus e estaba pensado como preparación para o nivel superior. Era impartido por un profesor, chamado grammaticus, que gozaba de algo máis de consideración e estaba mellor retribuído có litterator. Terceira etapa. A escola de retórica: aqueles que desexaban prepararse para a vida pública ou para exercer a avogacía completaban a súa formación nas escolas de retórica, que estaban a cargo dun rhetor. UNIDADE 20 Páxina 220 1. Festas e ritos Os romanos celebraron na honra de cada unha das súas divindades festas ó longo do ano con ritos e fórmulas que estaban escrupulosamente regulamentadas dende tempos inmemoriais; ó longo do ano, a cidade consagraba case un centenar de días a celebrar, dun ou doutro xeito, os seus deuses. Cando o cristianismo foi adoptado como relixión «romana», a partir do Edicto do Emperador Constantino (Milán 313), e a finais do século IV convertida na relixión oficial do Imperio, os cultos antigos foron perseguidos e mantivéronse só nas zonas rurais (de aí paganus, campesiño). Sen embargo, moitos destes ritos e festas foron asimiladas polo cristianismo e adaptadas á nova situación. En non poucas celebración relixiosas actuais podemos ver unha clara pervivencia dos vellos ritos e festas romanas. Dedicadas aos defuntos, claro antecedente do noso mes de novembro, celebraron os romanos no mes de febreiro as festas chamadas Parentalia e Feralia. Tamén na súa memoria depositaban flores sobre as súas tumbas en días sinalados: rosas, o 23 de maio e violetas, o 22 de marzo, nunhas festas chamadas, respectivamente, Rosalia e Violaria. No mes de abril, os pastores celebraban, na honra de Pales, unha antiga divindade dos rabaños, unha festa denominada Parilia. Ó finalizar os seus ritos, acendían tres cacharelas sobre as cales debían saltar os pastores. O salto das cacharelas segue a celebrarse na actualidade en gran cantidade de vilas de toda España. As Saturnalia (dedicadas a Saturno, en recordo da Idade de ouro), celebrábanse en decembro, son o precedente das nosas festas de Nadal, con intercambio de regalos incluído, e do noso entroido. Dende o século III, o día 25 de decembro celebrábase en Roma o día do Sol invictus, que

o cristianismo acabou asimilando ó día do nacemento de Cristo. O día dedicado á nai ten a súa correspondencia nas Matronalia, celebradas na honra de Juno Lucina, día no que maridos e fillos obsequiaban con regalos as súas esposas e nais. Os ludi (xogos), festas de carácter cívico-relixioso de varios días de duración, con procesións, rogativas, etc. e coa realización de diversos tipos de espectáculos, recórdannos as actividades con que se celebran as festas patronais de calquera localidade. Ritos Tamén segue vixente nos nosos días parte do complexo ritual relixioso do mundo romano. Perduran as procesións, as inauguracións tanto de edificios coma de actividades, as cerimonias do matrimonio chamado confarreatio e moitos dos de enterramento. Supersticións O pobo romano era profundamente supersticioso; a soa enumeración dalgunhas das máis estendidas abondará para comprobar que non desapareceron co paso dos tempos. Para conxurar as almas dos mortos celebraban no mes de maio a festa dos Lemures. O paterfamilias a media noite botaba un puño de fabas negras para expulsar da casa os espíritos dos antepasados. Era de mal agoiro tropezar no limiar ó saír da casa e saír dela botando primeiro o pé esquerdo; tamén o era que un can negro entrase na casa, que cantase un galo durante un banquete, que se derramase o viño, o sal ou o aceite. Crían e temían o mal de ollo, do que se defendían mediante amuletos varios, como a bula, que levaban os nenos ata a toma da toga viril. A todo isto cabería engadir o medo ó trono, ó lóstrego, ó raio que segundo o lado de onde procedesen podían ser considerados como un signo positivo ou negativo; xeralmente, os que proviñan da dereita eran positivos e negativos os de esquerda (sinistros). Relación entre relixión e política no mundo romano e na actualidade Relixión e política no mundo romano estiveron sempre unidas. O sacerdocio era unha especie de función pública. Os colexios máis importantes tiñan a consideración de maxistrados da cidade. O Pontifex Maximus, máxima xerarquía do colexio dos Pontífices, era un cargo relixioso-político de enorme influencia, que controlaba todo o referente ó culto público, establecía o calendario de festas variables, vixiaba a exacta observación dos ritos, controlaba a redacción dos annales oficiais da cidade e presidía as grandes cerimonias relixiosas públicas.

80

Había outros colexios sacerdotais como o de os augures, que eran os expertos nas técnicas da adiviñación de tanta tradición e importancia no mundo romano; os maxistrados da cidade tiñan que recorrer a eles para calquera asunto e obedecer os seus ditames. A partir dos comezos da época imperial a relixión tradicional, estendida coa romanización por todas as provincias do Imperio, foise desvirtuando. O Estado, é dicir, o Emperador e a clase dirixente romana, empezou a utilizar a relixión como un medio de aglutinar politicamente os territorios que foran incorporándose ó Imperio, creando un culto relixioso, con templos, ritos e sacerdotes dedicado a Roma e á figura dos emperadores, divinizados. Os súbditos do Imperio estaban obrigados a participaren neste novo culto como unha forma de recoñecemento do dominio romano. A consideración de que o poder emanaba de Deus e que quen o ocupaba o facía «pola gracia de Deus» fixo que política e relixión estivesen sempre intimamente unidos. Cando prevalece a idea de que a orixe do poder radica no pobo e este o deposita nos gobernantes por el elixidos, relixión e política constitúen dous mundos que non hai necesidade de que interfiran. A tolerancia cara a outros cultos nas relixións politeístas e nas monoteístas Ó practicar un politeísmo aberto, cunha mitoloxía pouco exclusiva, os romanos foron ó longo de toda a súa historia extraordinariamente receptivos respecto dos deuses de todos os pobos cos que entraron en contacto. Foron incorporando ó seu panteón primeiro os deuses etruscos, logo fixeron seus os grandes deuses do Olimpo grego, máis tarde adoptaron con entusiasmo toda clase de cultos da zona oriental do Mediterráneo, finalmente abrazaron o cristianismo. Principais trazos que diferencian a relixiosidade romana da actual: (comunitaria / individual; formalismo / autenticidade; esixencia / submisión) Os romanos dábanlle unha grande importancia á relixión, tanto na súa vida privada coma nos asuntos públicos. As cerimonias e ritos expresaban o sentir relixioso romano. A pietas era, ante todo, atender o culto e as súas cerimonias escrupulosamente reguladas. Consideraban que a piedade para cos deuses constituía un dos trazos fundamentais do seu carácter nacional. Tiñan un sentido eminentemente pragmático da relixión: a cambio do seu respecto e veneración, esperaban que os deuses se sentisen obrigados, coma se dun pacto se tratase, e que atendesen as súas demandas. De feito, proclamaban que a

este pacto se debía a progresiva e incomparable grandeza de Roma. Esta formulación case contractual da relixión manifestábase nunha práctica escrupulosa e formalista dos ritos e fórmulas: sempre os xestos exactos e as palabras exactas. Esta era a súa parte no pacto. Ata o punto de que, ó menor fallo, debían repetir o rito (súplica, sacrificio, voto, etc.) se se querían asegurar a súa eficacia. Na relixión, como noutras facetas da súa mentalidade, os romanos foron profundamente conservadores, sobre todo os das capas populares. Así, a finais do Imperio Romano, nas zonas rurais, seguíanse practicando os mesmos ritos e empregando as mesmas fórmulas que practicaran os primitivos latinos de época prehistórica. 2. Seguimento no vocabulario castelán de palabras de orixe latina relacionadas con: terminoloxía relixiosa romana Tras a invasión dos pobos xermánicos, o latín vai desaparecendo paulatinamente, dando orixe a novas linguas chamadas romances, románicas ou neolatinas. O uso do latín queda reducido cada vez máis a un grupo culto, case sempre clérigos. A Igrexa católica seguiuno usando como vehículo de comunicación oficial; non é de estrañar, pois, que o léxico relixioso conserve un amplo número de palabras procedentes deste campo semántico. Templum: do primitivo espacio que os augures marcaban imaxinariamente no ceo para observar o voo das aves, pasou en Roma a designar o lugar sagrado morada do deus. De aí, o noso templo como lugar de culto e oración. Catedral: templo onde ten a súa sede o bispo. O seu nome procede da palabra cathedra, cadeira que os latinos tomaron, pola súa vez, dos gregos. Ermida: templo de pequenas proporcións erixido nun lugar afastado dunha poboación: eremus, deserto. Sacerdote: derivada de sacerdotem, o que realiza os cultos sagrados. Sumo Pontífice: versión católica do Pontifex Maximus, máxima autoridade do antigo colexio dos Pontífices, os constructores de pontes. Víctima e hostia: era o nome que recibía o animal sacrificado os deuses. Recibían un ou outro nome segundo fose o seu tamaño. Nomes dos grandes deuses a astronomía Os signos do Zodíaco: a maioría das constelacións visibles dende o noso hemisferio foron designadas con nomes sacados da mitoloxía grega. Os grandes deuses do panteón grego, co nome que recibiron ó seren adoptados polos latinos, empregáronse, dende a Antigüidade para designar os planetas

81

coñecidos: Mercurio, Venus, a Terra, Marte, Xúpiter, Saturno. A medida que se foron descubrindo novos planetas, seguíronse designando tamén co nome dos restantes deuses, tal é o caso de Urano, Neptuno e Plutón. A linguaxe publicitaria A publicidade ofrécenos tamén un amplo número de termos, procedentes do mundo mitolóxico: Marcas de automóbiles como: Orión, cazador morto pola deusa Diana; Pegaso, cabalo alado nacido de Medusa; Clío, unha das nove musas. Proxectos espaciais: Apolo, Gemini, Ariadna. Pinturas: Titán. Deterxentes: Ajax. Insecticida: Orión. Xornais: Mercurio. Libros de mapas: Atlas. Reloxos: Kronos. Salóns de vodas, escolas de música: Orfeo. Vocabulario científico (da química, por exemplo) Todas as ciencias atoparon na mitoloxía unha canteira de nomes con que designar novos productos, inventos, enfermidades… A xeito de exemplo, podemos fixarnos na táboa dos elementos: Helio: é un corpo gasoso descuberto na atmosfera do sol, personificado na mitoloxía clásica en Helios. Mercurio: o único metal líquido que, pola súa fluidez, lembra o mensaxeiro dos deuses constantemente en movemento. Iridio: é un metal branco que ó disolverse en ácido clorhídrico irradia cores diferentes similares ó arco da vella, a mensaxeira das deusas. Neptunio: é un elemento obtido artificialmente a partir do uranio. Paladio: recibiu este nome por ser descuberto o mesmo ano que un asteroide ó que se lle deu o nome de Palas, a deusa grega da sabedoría e da guerra. Tántalo: é un metal capaz de soportar grandes temperaturas, o mesmo que Tántalo é o que soporta grandes sufrimentos, pois por castigo de Zeus viuse obrigado a sufrir unha fame e unha sede insaciables. Uranio: é un metal radioactivo. O seu nome recíbeo de Urano, o ceo brillante e resplandecente. Plutonio: o seu nome é derivado do substantivo plutón, nome co que se designa o composto de rochas procedentes das grandes profundidades da terra. Na mitoloxía, Plutón é o deus dos infernos, isto é, do mundo subterráneo. Selenio: é un metal de brillo pálido semellante ó brillo da Lúa, personificada na mitoloxía con Selene.

UNIDADE 21 Páxina 228 1. consuetudinario: as leis non escritas, herdadas dos antepasados. civil: leis escritas que afectan exclusivamente os cidadáns. público: refírese á regulación da organización da república. privado: polo que se rexían as relacións entre os cidadáns. de xentes: contempla as relacións con outros pobos, os litixios dos estranxeiros en Roma, ou dun cidadán cun estranxeiro; baseábase no dereito natural. 2. Disp. Fontes Leis: asembleas do pobo (comitia). Edictos: maxistrados, sobre todo os pretores (ius honorarium). Const.: o gabinete do Emperador (Consilium principis). Plebiscitos: «concilios da plebe» (concilia plebis). 3. ÉPOCA DA REPÚBLICA Leis Lei das XII Táboas (século V a. C.) Lex Hortensia (século III a. C.) Personaxes Apio Claudio (século IV a.C.) ÉPOCA DO IMPERIO Leis Lei de Citas (século V d. C.) Corpus iuris civilis (século VIN d. C.) Personaxes Gaio (século II d. C.) Caracalla (século III d. C.) Xustiniano (século VIN d. C.) UNIDADE 22 Páxina 236 1. Castelán: lunes, martes, miércoles, jueves, viernes, sábado, domingo. Catalán: dilluns, dimarts, dimecres, dijous, divendres, dissabte, diumenge. Galego: luns, martes, mércores, xoves, venres, sábado, domingo. Italiano: lunedi, martedi, mercoledi, giovedi, venerdi, sabato, domenica. Francés: lundi, mardi, mercredi, jeudi, vendredi, samedi, dimanche. Inglés: monday, tuesday, wednesday, thursday, friday, saturday, sunday. Alemán: Montag, (día da lúa); Dienstag (día do deus da guerra); mittwoh, (metade da semana); Donnerstag (día do deus do ceo); Freitag (día da deusa do amor); Samstag (día de descanso xudeu derivado tamén de sabbath); Sonntag (día do sol). Todas estas linguas, tanto romances coma xermánicas, conservaron o mesmo sistema para nomear os días da semana: día de... En inglés e

82

alemán, o nome dos deuses latinos foi substituído polo de deuses da mitoloxía xermana. 2. A fundación de Roma, (segundo a tradición): DCCLIII a. C.; CI a. u. c. O do asasinato de J. César: DCCIX a.u.c.; CCCCLXV post reges exactos; XLIV a. C. 3. Comezo da época da República, 509 a. C.: CCXLIIII a. u. c. TRADUCIÓN Páxinas 162-164 Hixino, Fábulas 1. Europa Europa, filla de Arxíope e de Axénor, era de Sidón. Xúpiter, convertido en touro, levouna de Sidón e dela tivo a Minos, Sarpedón e Radamantis. Axénor, o seu pai, enviou os seus fillos a que trouxesen de volta a súa irmá e díxolles que non volvesen á súa presencia sen ela. Fénice marchou a África e alí quedou. Por iso os africanos son chamados púnicos. Cílice deulle o seu nome a Cilicia. Cadmo, no seu vagar, chegou a Delfos. Alí recibiu unha resposta do oráculo, segundo o cal, debíalles comprar a uns pastores un boi marcado nun costado co signo da lúa e conducilo diante de si mesmo. Alí onde se deitase era o seu destino fundar unha cidade e reinar sobre ela. Cadmo, tras oír o oráculo, cumpriu o ordenado. Buscando auga chegou á fonte Castalia, que custodiaba unha serpe, filla de Marte. A serpe matou os compañeiros de Cadmo e Cadmo, pola súa vez, matouna cunha pedra e, seguindo as indicacións de Minerva, arou e esparexeu os seus dentes. Deles xurdiron os Espartos. 2. Minos Cando Minos, fillo de Xúpiter e de Europa, estivo en guerra cos atenienses, o seu fillo Androxeo morreu en combate. Despois que venceu os atenienses, estes comezaron a ser tributarios de Minos. Decretou que cada ano enviasen sete dos seus fillos para alimentar o Minotauro. Teseo, despois de chegar de Trecén e oír qué gran calamidade aflixía a cidade, ofreceuse voluntariamente para ir contra o Minotauro. O seu pai, ó despedilo, díxolle que, se regresaba vencedor, tivese velas brancas no seu barco. En cambio, os que eran enviados ó Minotauro navegaban con velas negras.

3. Teseo Despois de que Teseo chegou a Creta, Ariadna, a filla de Minos, namorouse del ata tal punto que traizoou o seu irmán e salvou o estranxeiro, pois ela ensinoulle a Teseo como saír do labirinto. Despois de entrar nel e matar o Minotauro, Teseo regresou ás portas enrolando un nobelo de fío que soltara segundo o consello de Ariadna e, como prometera, levouna consigo para casar con ela. 4. Ariadna Retido na illa de día por unha tempestade, Teseo, pensando que, se levaba a Ariadna á súa patria, sería reprochado por iso, abandonouna na illa de día mentres durmía. Logo Líber, namorado dela, tomouna en matrimonio e sacouna de alí. Pero Teseo, cando navegaba, esqueceu cambiar as velas negras e entón o seu pai Exeo, crendo que Teseo fora devorado polo Minotauro, botouse ó mar, polo que é chamado mar Exeo. Teseo, pola súa banda, tomou a Fedra, irmá de Ariadna, por esposa. 5. Prometeo Antes os homes obtiñan o lume dos inmortais e non o sabían conservar por longo tempo. Máis tarde, Prometeo levouno a terra nunha férula e ensinoulles aos homes como conservalo tapado polas cinzas. A causa disto, Mercurio amarrouno a unha pedra con cravos de ferro no monte Cáucaso por orde de Xúpiter e puxo ó seu lado unha aguia que lle comía o corazón. Canto comera durante o día, volvía crecer durante a noite. Hércules matou esta aguia trinta mil anos despois e liberouno. 7. Deucalión e Pirra Cando se produciu esta catástrofe, que nós chamamos diluvio ou desbordamento das augas, todo o xénero humano pereceu, agás Deucalión e Pirra, que fuxiron ó monte Etna, que se di é o máis alto de Sicilia. Como non podían vivir por mor da soidade, pedíronlle a Xúpiter ou que lles dese seres humanos ou que os aflixise coa mesma calamidade. Entón, Xúpiter ordenoulles botar pedras detrás de si. As que tirou Deucalión convertéronse en varóns e as que tirou Pirra, en mulleres.

[Tradución de Santiago Rubio Fernaz]

LATÍN I - Galicia...Lingua latina Roma e o seu legado 1 1. 2. Historia da lingua latina: o latín,...

Documents

Transcript of LATÍN I - Galicia...Lingua latina Roma e o seu legado 1 1. 2. Historia da lingua latina: o latín,...